url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=9 | Korxonaning mahsulot sotishdan olingan yalpi foydasi qanday topiladi | |
Korxonaning mahsulot sotishdan olingan yalpi foydasi qanday topiladi
|
bet | 9/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 |
Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgKorxonaning mahsulot sotishdan olingan yalpi foydasi qanday topiladi
{=;
~;
~;
~}
Korxonaning sof foydasi nima
{=Daromaddan harajatni ayirgandan qolgan qismi;
~Foydadan soliqlar chegirgandan so‘ng qolgan qismi;
~Daromaddan ishlab chiqarish harajatlarni ayirgandan qolgan qismi;
~Daromaddan harajatni ayirgandan qolgan qismi, daromaddan ishlab chiqarish harajatlarni ayirgandan qolgan qismi}
Korxonada mahsulot tannarxi qanday topiladi
{=1 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan harajatlar yig‘indisi;
~Xizmatlar yig‘indisi;
~Daromadda xarajatlarni ayirganda;
~Xizmatlar va ishlar yig‘indisi}
Korxonaning favquloddagi foydasi nima
{=Kutilmagan foydasi tasodifiy tusga ega bo‘lgan hodisa yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidagi mablag‘i;
~Investitsiya kiritishdan olingan foyda;
~Fond birjasi savdosidan olingan foyda;
~Ko‘zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo‘lgan hodisa yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati doirasidan chetga chiqadigan tusdagi operatsiyalar natijasida paydo bo‘ladigan va olinishi kutilmagan foydadir}
Korxonaning favqulotdagi zarari nima
{=Kutilmagan zarar miqdori;
~Ishchi hodimlar keltirgan zararlar;
~Fond birjasida ko‘rilgan zarar;
~Xo‘jalik yurituvchi subyektlarining odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan hodisalar}
Fond qaytimi ko‘rsatkichi xarakterlanadi:
{=1 sumlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga to‘g‘ri keladigan tovar mahsulotlari ulchamining xajmi orqali
~Mehnatni texnik jihatdan qurollanganlik darajasi bilan
~1 sumlik realizatsiya qilingan mahsulot uchun asosiy fondlarni solishtirma xarajatlari
~Asosiy vositalarning yangilanish koeffitsiyenti bilan}
Masala. Korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotilgandan foyda 564 mlrd. so’m bo’ldi. Sotilgan mahsulotlarni tayyorlash uchun 498 mlrd. so’m xarajat kilgan edilar. Undan tashkari transport xarajatlari 680 mln. so’m. Sotishdan ko’rilgan moliyaviy natija aniqlansin.
Masala. Tarmoqda 2016 yilda 37 milliard so’mlik mahsulot ishlab chiqarilgan. 2017 yilda esa, mahsulot ishlab chiqarish 114 foizga, 2018 yilda 120 foizga oshgan. Shu yillarda tarmoqda 42 ming kishi ishlagan. Maxsulot ishlab chiqarish dinamikasini aniqlang va mehnat unumdorligining ko’payshini hisoblab chiqing.
Masala. Tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotilgandan so’ng ularning hisob schetiga 467 mlrd. so’m mablag’ kelib tushdi. Ular sotilgan mahsulotlarni tayyorlash uchun 406 mlrd. so’m xarajat kilgan edilar. Undan tashqari transport ishlari uchun 125 mln. so’m sarfladilar. Sotishdan ko’rilgan moliyaviy natija aniqlansin.
Masala. «Uluk» korxonasi 2012 yilda 1 milliard so’mlik mahsulot ishlab chiqargan. 2013 yilda esa, mahsulot ishlab chiqarish 110 foizga, 2014 yilda 120 foizga, 2015 yilda 140 foizga, 2016 yilda 160 foizga oshgan. 2017 yilda esa rejaga binoan 2 baravar ko’payishi kerak. Ushbu korxonada 2012 yilda 2 ming kishi ishlagan. Kelgusi yillarda esa xizmatchilar soni o’zgarmagan. Maxsulot ishlab chiqarish dinamikasini aniqlang va mehnat unumdorligining ko’payshini hisoblab chiqing.
Masala. 2018 yilda korxona asosiy fondlarining boshlang’ich qiymati 8 mln. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning qoldiq qiymati 6 mln. so’mga teng bo’lgan. Aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati esa 10 mln. so’mni tashkil etgan. Jami foyda 5 mln. so’mdan iborat. Korxona ishlab chiqarishining fondrentabelligi aniqlansin.
1. Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risi-da NIZOM”ga ko‘ra korxonalarning moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar ro‘yxatini keltiring:
{= ma’muriy xarajatlar, sotish xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar;
~ moddiy xarajatlar, ishlab chiqarishga tegishli ish haqi, ish haqidan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
~mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, davr xarajatlari, moliyaviy faoliyatga oid xarajatlar, favqulodda zararlar;
~asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, boshqa ishlab chiqarish xarajatlari}
|
| | |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Yarımkeçirici_cihazların_hazırlanma_prinsipi | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Ölçmələr_haqqında_ümumi_məlumat_və_əsas_anlayişlar | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Yarımkeçiricilərin_elektrik_cərəyanının_yaranması | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/begin-transactioniboralarning-ozi-oddiy-sql-sorovi-kabi-sorash.html | Begin transactioniboralarning o'zi oddiy sql so'rovi kabi so'rashingiz mumkin bo'lgan natijalar to'plamini yaratmaydi | |
Begin transactioniboralarning o'zi oddiy sql so'rovi kabi so'rashingiz mumkin bo'lgan natijalar to'plamini yaratmaydi
|
Sana | 12.01.2024 | Hajmi | 113,87 Kb. | | #136175 |
Bog'liq 10-Topshiriq
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI
ATS 20-06 GURUH TALABASI Fazliddinov Iskandarning
“sql dasturlash”
fanidan
10-AMALIY ISHI
Fan o‘qituvchisi: Nabiyeva D.T
Talaba: 20-06-guruh, Fazliddinov I
S a m a r q a n d _ 2023
BEGIN TRANSACTION :
BEGIN TRANSACTIONiboralarning o'zi oddiy SQL so'rovi kabi so'rashingiz mumkin bo'lgan natijalar to'plamini yaratmaydi. Buning o'rniga, ular ma'lumotlar bazasi holatiga ta'sir qiluvchi tranzaktsiyalarni boshqarish bayonotlari.COMMITROLLBACK
Tranzaksiya blokida bir qator SQL bayonotlarini bajarganingizda, tranzaktsiyani amalga oshirmaguningizcha ( COMMIT) yoki tranzaksiyani orqaga qaytarmaguningizcha ( ROLLBACK) natija ko'rinmaydi.
Mana ba'zi faraziy SQL iboralari bilan asosiy misol:
-- Start a new transaction
BEGIN TRANSACTION;
-- Insert statements
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (1, 'John Doe', 1);
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (2, 'Jane Smith', 2);
-- Commit the transaction to make the changes permanent
COMMIT;
Ushbu misolda, bayonotlar bajarilmaguncha, bayonotlar tomonidan kiritilgan o'zgarishlar INSERTboshqa ma'lumotlar bazasi ulanishlariga ko'rinmaydi . COMMITAgar xatolik yuzaga kelsa yoki tranzaksiya davomida kiritilgan o'zgarishlarni bekor qilmoqchi bo'lsangiz, ROLLBACKo'rniga COMMIT.
COMMIT :
PostgreSQL-dagi bayonot COMMITjoriy tranzaksiya davomida kiritilgan o'zgarishlarni doimiy ravishda saqlash uchun ishlatiladi. Bu tranzaktsiyaning muvaffaqiyatli yakunlanishini bildiradi va o'zgarishlar boshqa tranzaktsiyalarga ko'rinadi. Asosiy sintaksis quyidagicha:
-- Start a new transaction
BEGIN TRANSACTION;
-- Insert statements
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (1, 'John Doe', 1);
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (2, 'Jane Smith', 2);
-- Commit the transaction to make the changes permanent
COMMIT;
Ushbu misolda, BEGIN TRANSACTIONyangi tranzaktsiyani boshlaydi, INSERTbayonotlar ma'lumotlar bazasiga o'zgartirishlar kiritadi va COMMITbayonot tranzaktsiyani amalga oshiradi va o'zgarishlarni doimiy qiladi.
Bayonot bajarilgandan so'ng COMMIT, o'zgarishlar boshqa ma'lumotlar bazasi ulanishlariga ko'rinadi va tranzaksiya tugallanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, tranzaktsiyani amalga oshirish juda muhim qadamdir, chunki u tranzaksiya davomida kiritilgan o'zgarishlar doimiy ravishda saqlanishini ta'minlaydi. ROLLBACKAgar tranzaktsiyani amalga oshirmasangiz, sessiya yopilganda yoki bayonot chiqarilganda o'zgarishlar orqaga qaytariladi .
ROLLBACK :
-- Start a new transaction
BEGIN TRANSACTION;
-- Insert statements
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (1, 'John Doe', 1);
INSERT INTO employees (employee_id, employee_name, department_id) VALUES (2, 'Jane Smith', 2);
-- Rollback the transaction to discard the changes
ROLLBACK;
Bu statda BEGIN TRANSACTION_ _INSERTROLLBACK
Shuni ta'kidlash kerakki, tranzaktsiyani orqaga qaytarish - bu o'zgarishlarni bekor qilish va ma'lumotlar bazasini tranzaksiya boshlanishidan oldin uning holatiga qaytarish usulidir. Agar siz tranzaksiya davomida kiritilgan o'zgarishlarni doimiy ravishda saqlashni xohlamasangiz, bayonot berishingiz mumkin ROLLBACK.
Muayyan foydalanish holatlari va talablar asosida so'rovlarni sozlang.
DELETE :
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Begin transactioniboralarning o'zi oddiy sql so'rovi kabi so'rashingiz mumkin bo'lgan natijalar to'plamini yaratmaydi
| |
http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=4 | Mehnat balansi deb … - Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | |
Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?
|
bet | 4/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 |
Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgMehnat balansi deb …
{=Korxonadagi mavjud ishchi kuchilarining hisobiga aytiladi.
~Korxonadagi doimiy, mavsumiy va yollanma ishchilarning ishlagan davrlarini ular yetishtirgan mahsulot nisbatiga aytiladi
~Korxonalardagi mavjud ishchilarini uni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishchi kuchlariga taqqoslanishga aytiladi
~Ishchi kuilari salmogiga aytiladi}
Ijtimoiy samaradorlik darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar?
{=Mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi;
~Oylik maosh, pensiya miqdori, aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladigan chakana savdoda sotilgan mahsulotlar, qilingan madaniy, maishiy maorif va boshqa xarajatlar summasi, aholini tabiy o’sish koeffitsenti va boshqalar;
~Madaniy, maishiy maorif, sport inshootlaridan foydalanish koeffitsenti;
~Aholini uy-joy bilan ta’minlanganlik koeffitsenti}
Rentabellik darajasini tartibi?
{=Yalpi mahsulot qiymatini ishchilar soniga taqsimlab;
~Foyda summasini yer maydoniga bо‘lib;
~Foyda summasini ishlab chiqarish xarajatlariga (ishlab chiqarish fondlari qiymatiga taqsimlab) va 100 ga ko’paytirib;
~Yalpi mahsulotni yer maydoniga taqsimlab}
Sifat nima ?
{=Mahsulotning har tomondan foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yig‘indisi.
~Mahsulot bahosini belgilovchi ko’rsatkich
~Xaridorlar talabi
~Tovarning muhim belgilari}
“Ishbay haq to‘lash tizimlariga...
{=ishbay progressiv tizim; ishbay mukofot tizimi; akkord mukofot tizimi.
~oddiy chegaralanmagan ishbay tizimi; ishbay progressiv tizim; ishbay mukofot tizimi; akkord mukofot tizimi.
~oddiy chegaralanmagan ishbay tizimi; ishbay mukofot tizimi; akkord mukofot tizimi.
~oddiy chegaralanmagan ishbay tizimi; ishbay progressiv tizim}
Vaqtbay mehnat haqi tizimiga qanday mehnat haqi kiradi?
{=akkord mukofot tizimi va vaqtbay mukofot tizimi;
~oddiy vaqtbay tizimi va vaqtbay mukofot tizimi;
~progressiv vaqtbay va vaqtbay mukofot tizimi;
~ishbay mukofot tizimi va akkord mukofot tizimi}
|
| | |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Bilavasitə_qiymətləndirən_cihazlarla_ölçmənin_əsas_göstəriciləri | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=2 | Aylanma mablag‘lar ishlab chiqarish jarayonida to‘liq aylanishi uchun necha bosqichni bosib o‘tadi? | |
Aylanma mablag‘lar ishlab chiqarish jarayonida to‘liq aylanishi uchun necha bosqichni bosib o‘tadi?
|
bet | 2/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 |
Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgAylanma mablag‘lar ishlab chiqarish jarayonida to‘liq aylanishi uchun necha bosqichni bosib o‘tadi?
{=3 bosqichni
~2 bosqichni
~4 bosqichni
~5 bosqichni}
Korxona – bu...
{=Davlatning mulkiy kompleksi
~Mustaqil xo‘jalik yurituvchi bozor subyekti
~Tadbirkorlik va biznes Kimyo korxonalarisidagi subyekti
~Mahsulot ishlab chiqarishuvchi}
Korxonani tashkil etishning ta’sis hujjatlari
{=Korxona va bank tomonidan tasdiqlangan ta’sis shartnomasi
~Nizom, ta’sis shartnomasi
~Nizom, ta’sis shartnomasi, emissiya prospekti
~Nizom va korxona pasporti}
Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish kim tomonidan amalga oshiriladi?
{=Soliq va statistika tashkilotlari orqali
~Xokimiyat va qonun chiqaruvchi tashkilotlar tomonidan
~Soliq tashkilotlari, xokimiyat va moliyaviy tashkilotlar tomonidan
~Davlat mulkini boshqaruvchi tashkilotlar}
Iqtisodiyotni o‘rganish nimaga asoslangan?
{=Bozor iqtisodiyoti munosabatlarini o‘rganuvchi barcha aniq fanlar nazariyasiga.
~Bozor iqtisodiyoti sharoitida yaratilayotgan milliy daromadga asoslanadi.
~Respublika bo‘yicha makroiqtisodiyot ko‘rsatkichlariga asoslanadi va uni tahlil qiladi.
~Mamlakat bo‘yicha ishlab chiqarish resurslari, fan-texnika taraqqiyotining yutuqlariga asoslanadi}
Ish nima?
{=Ish - bu mehnat.
~Ish - tabiat va inson tomonidan о‘zaro birlashtirilgan xarakterlarning obyektiv natijasi.
~Ish - bu mexanik tarzda sarflangan kuch.
~Ish - energiya bilan sarflangan kuchning obyektiv natijasi}
Iqtisodiy samaradorlik deganda nimani tushunasiz?
{=Iqtisodiy samaradorlik deganda yalpi daromaddan mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan moddiy xarajatlarni chegirib tashlangandagi natijaga aytiladi
~Iqtisodiy samaradorlik deganda bir – birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan moddiy xarajatlarni chegirib tashlangandagi natijaga aytiladi
~Iqtisodiy samaradorlik deganda ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish, jonli mehnat sarfidan yoki barcha sarflangan mablag‘lardan keladigan oxirgi pirovad natijani bildiradi
~Iqtisodiy samaradorlik deganda asosiy vositalarni yangilab, rekonstruksiya qilib, foydalanishga va ularni ishlab chiqarishga keng joriy etishga aytiladi}
Masala. Mahsulot sotishdan kelgan pul tushumi 18 mln. so’m, moddiy xarajatlar 10 mln. so’m, ish haqi sarfi 4 mln. so’m, rag’batlantirish fondidan berilgan mablag’ esa 1 mln. so’mga teng. Foyda va ishlab chiqarishning rentabelligi aniqlansin.
Masala. Sanoat korxonasi 2016 yilda 1 milliard so’mlik mahsulot ishlab chiqargan. 2017 yilda esa, mahsulot ishlab chiqarish 110 foizga, 2018 yilda- 120 foizga oshgan. Ushbu korxonada 2016 yilda 400 kishi ishlagan. Kelgusi yillarda esa ishchilar soni o’zgarmagan. Maxsulot ishlab chiqarish dinamikasini aniqlang va mehnat unumdorligini ko’payshini hisoblab chiqing.
Masala. Ishlab chiqarish korxonasi bir yilda 45,7 mln. so’m foyda olgan. Asosiy fondlarning hisobot yilning 1 yanvariga bo’lgan qoldiq qiymati 0,37 mln. so’mni tashkil etdi. Aylanma mablag’lar 0,65 mln. so’mni tashkil etdi. Foyda solig’i 35 foizga teng. Korxona fond rentabelligi aniqlansin.
Masala. Tarmoqning asosiy fondlarini boshlang’ich qiymati 68 mlrd. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning qoldiq qiymati 56 mlrd. so’mga teng bo’lgan. Aylanma fondlarining o’rtacha yillik qiymati esa 10 mlrd. so’mni tashkil etgan. Jami foyda 5 mlrd. so’mdan iborat. Tarmoqda ishlab chiqarishning fondorentabelligi aniqlansin.
Masala. Oziq-ovqat sanoatida 500 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab chiqarilgan. Undan sotishdan tushgan tushum 50 mlrd. so’mni tashkil etadi. Mahsulotni sotish xarajatlarini aniqlang.
|
| | |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#7._Yarımkeçiricilərin_elektrik_cərəyanının_yaranması__8._Yarımkeçirici_cihazların_hazırlanma_prinsipi____Ədəbiyyat | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/raqamli-aloqa-3-9-amaliy-ishlar.html | Raqamli aloqa 3-9-Amaliy ishlar | |
Raqamli aloqa 3-9-Amaliy ishlar
|
bet | 1/6 | Sana | 28.12.2023 | Hajmi | 2,71 Mb. | | #128837 |
Bog'liq Ozodbek raqamli 3-9 amaliy to\'liq ish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Raqamli aloqa
3-9-Amaliy ishlar
Guruh: DIC002-1.
Bajardi:Usmonov O.
Tekshirdi : Begmatov Sh.
Toshkent-2023
#3 Digital communication
Simulation of Frequency modulation
Matlab code:
clear all
Am=0.9; %Ar ga ko’ra ixtiyoriy oldim
Ac=1; %Am ga bog’liq holda (ya’ni nisbatiga) buni ham ixtiyoriy oldim
fc=1;
fm=3;
h=4.2
phaase=3.5;
davr=4.5*pi;
j=1;
for i=1:90000 %I max ni davr orqali topvoldim.
t(i)=i/40000;
m(i)= Am*sin(2*pi*fm*t(i)-3.5*phaase);
c(i)=Ac*sin(2*pi*fc*t(i));
s(i)=Ac*sin(2*pi*fc*t(i)-h*cos(2*pi*fm*t(i)-3.5*phaase));
if i>2 && s(i-2)s(i)
ext_p_t(j)=t(i);
j=j+1;
end
end
Fmin=1000; Fmax=-1000; % Fmin va Fmax o'zgaruvchilariga uchdan oshib ketadigan boshlang'ich qiymatlar tayinlangan.
k=1;
for i=2:j-1
freq=1/(ext_p_t(i)-ext_p_t(i-1));
if freqFmin=freq;
end
if freq>Fmax
Fmax=freq;
end
end
dfc=(Fmax+Fmin)/2
dh=(Fmax-Fmin)/2/fm
clf
subplot(4,1,1);
plot(t,m); % t va m massivlaridan grafik chizish.
yline(0);
xlabel("t");
subplot(4,1,2);
plot(t,c);
yline(0);
xlabel("t");
subplot(4,1,3);
plot(t,s);
xlabel("t");
yline(0);
subplot(4,1,4);
xline(round(Fmin),'-',round(Fmin))
xline(round(Fmax),'-',round(Fmax))
xline(round(dfc),'-',round(dfc))
xlabel("f");
Bu chastotali modulyatsiya hisoblanadi, bunda signalning chastotasi bo’yicha o’zgarishlar ma’lum bir modulyatsiya shakli hisoblanadi.Biz bu jarayonda ya’ni Matlabda biz modulyatsiya algoritmini tanlab olamiz keyin parametrini, signal tuzilishini, signalni tahlil qilamiz va natijani olamiz.Berilgan parametrlar orqali ya’ni davr orqali i maxni berilgan variant bo’yicha topvolamiz.
|
| | |
http://kompy.info/impuls-mexanik-ish-va-energiya-harakat-miqdori-impulsning-saql.html | Impuls mexanik ish va energiya harakat miqdori impulsning saqlanish qonuni mexanik ish kuchlarning potensial maydoni kinetik va potensial energiya | |
Impuls mexanik ish va energiya harakat miqdori impulsning saqlanish qonuni mexanik ish kuchlarning potensial maydoni kinetik va potensial energiya
|
bet | 1/5 | Sana | 24.11.2023 | Hajmi | 262,5 Kb. | | #104443 |
Bog'liq IMPULS MEXANIK ISH VA ENERGIYA HARAKAT MIQDORI IMPULSNING SAQLANISH
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM
TEXNOLOGIK TA’LIM YO’NALISHI
22.28 A GURUH TALABASI
MAXSUDOVA O’G’ILOYNING
Fizika fanidan
“IMPULS MEXANIK ISH VA ENERGIYA HARAKAT MIQDORI IMPULSNING SAQLANISH QONUNI MEXANIK ISH KUCHLARNING POTENSIAL MAYDONI KINETIK VA POTENSIAL ENERGIYA ”
mavzusida bajargan
MUSTAQIL ISHI
IMPULS MEXANIK ISH VA ENERGIYA HARAKAT MIQDORI IMPULSNING SAQLANISH QONUNI MEXANIK ISH KUCHLARNING POTENSIAL MAYDONI KINETIK VA POTENSIAL ENERGIYA
Reja:
Impuls.Impulsning saqlanish qonuni.
Mеxanik ish va enеrgiya.
Kinеtik va potеntsial enеrgiya.
Enеrgiyaning saqlanish qonuni.
Quvvat.
Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Biror sistеma tarkibidagi xar bir jismga ichki va tashqi kuchlar ta'sir etishi mumkin. Jismlarning o’zaro bir birlariga ko’rsatayotgan ta'sir kuchlari ichki kuchlarni tashkil qiladi. Sistеmadagi jismlarning sistеmadan tashqaridagi jismlar bilan o’zaro ta'sirlanishi natijasida vujudga kеluvchi kuchlar tashqi kuchlar bo’ladi.
Nyutonning ikkinchi qonunini i - tartib nomеrli jismga tadbiq etib, quyidagicha yozish mumkin:
(1)
bunda Рi - i - tartib nomеrli jismning impulsi, va shy jismga ta'sir etayotgan ichki va tashqi kuchlarning mos ravishdagi yig’indilari.
(1) ni sistеmadagi barcha jismlar uchun quyidagicha yozamiz:
………….
Yuqoridagi tеnliklarni xadma - xad qo’shib chiqsak
(2)
hosil bo’ladi. (2) da kattalik sistеmaning to’la impulsini ifodalaydi. (2) ifodaga Nyutonning uchinchi qonunini tatbiq etib ya'ni sistеmadagi jismlarning bir-birlariga ko’rsatayotgan o’zaro ta'sir kuchlari miqdor jixatidan tеng va yo’nalishlari bo’yicha qarama-qarshi ekanligini e'tiborga olib, hamma ichki kuchlarning yigindisi 0 ga tеng dеgan xulosaga kеlamiz. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda (2) ni quyidagicha yozamiz.
(3)
Sistеmaning to’la impulsidan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosila sistеmadagi jismlarga ta'sir etayotgan tashqi kuchlariing yig’indisiga tеng ekan. Agar sistеmadagi jismlarga xеch qanday tashqi kuchlar ta'sir etmasa, ya'ni sistеma bеrk sistеmadan iborat bo’lsa yoki tashqi kuchlarning yig’indisi 0 ga tеng bo’lsa, (3) quyidagi ko’rinishda bo’ladi.
yoki (4)
formuladan ko’rinadiki, sistеmaning to’la impulsi vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi va qymatini saqab qoladi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Impuls mexanik ish va energiya harakat miqdori impulsning saqlanish qonuni mexanik ish kuchlarning potensial maydoni kinetik va potensial energiya
| |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Elektron_cihazlar._Elektron_cihazların_iş_prinsipi | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#1.Elektrik_ölçmələri._Əsas_anlayışlar__2._Ölçmələr_haqqında_ümumi_məlumat_və_əsas_anlayışlar__3._Bilavasitə_qiymətləndirən_cihazlarla_ölçmənin_əsas_göstəriciləri | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=6 | Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi? | |
Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi?
|
bet | 6/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 |
Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgAsosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi?
{=O‘rtacha qiymat;
~Boshlang‘ich qiymat;
~Qoldiq qiymat;
~Vazirlik tomonidan belgilangan qiymat}
Biznes-reja bu …
{=asosan ishlab chiqarish bo‘limining rejasidir
~korxona (firma)ning rivojlanish strategiyasini belgilab beruvchi asosiy hujjatdir
~asosan moliyaviy rejadir
~ tashkiliy va huquqiy rejadir}
Kadrlarni boshqarish nima?
{=bu tashkilotning butun tarmog‘ini rejalashtirish, koordinatsiyalash va nazorat qilishdir;
~bu tashkilotni nazorat qilish;
~bu tashkilotni koordinatsiyalash va rejalashtirish;
~xodimlarni nazorat qilish va ishni to‘g‘ri taqsimlash}
Korxonada mahsulot tannarxi qanday topiladi?
{=1 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar yig‘indisi;
~Xizmatlar yig‘indisi;
~Daromadda xarajatlarni ayirganda;
~Xizmatlar va ishlar yig‘indisi}
Korxonaning favquloddagi zarari nima?
{=Kutilmagan zarar miqdori;
~Ishchi hodimlar keltirgan zararlar;
~Fond birjasida ko‘rilgan zarar;
~Xo‘jalik yurituvchi subyektlarining odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan hodisalar}
Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?
{=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa;
~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa;
~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa;
~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa}
Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi?
{=1 yilda;
~2 yilda;
~3 yilda
~4 yilda}
Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi?
{=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda;
~Korxona faoliyati barqarorlashganda;
~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda;
~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda}
|
| | |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Bakı-_2001__3.Б.А.Волынский_и_др._«Електротехника»_Энергоиздат._Москва_–_1987__4.А.Т.Блажкина_«_Общая_електротехника_»_Энергоатомиздат. | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-dos-s-z-memmedov-fenn--elektrotexnika-movzu-1.html#Yarımkeçiricilərin_elektrik_keçiriciliyi | Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar | AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
“ Mühəndislik “ fakültəsi
“Energetika” kafedrası
Mühazirəci: t.e.n., dos.S.Z.Məmmədov.
Fənn
“Elektrotexnika”
Mövzu 10
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Plan
1.Elektrik ölçmələri. Əsas anlayışlar
2. Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayışlar
3. Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
4. Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
5. Yarımkeçirici cihazlar
6. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
7. Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
8. Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Ədəbiyyat
1.K.Quluzadə “Elektrotexnika, elektrik avadanlığı və sənaye elektronikası”
Maarif -1977
2.N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev “Elektrotexnika və elektronika” ADPY.
Bakı- 2001
3.Б.А.Волынский и др. «Електротехника» Энергоиздат. Москва – 1987
4.А.Т.Блажкина « Общая електротехника » Энергоатомиздат.
Ленинград - 1986
GƏNCƏ 2010
ELEKTRİK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSAS ANLAYIŞLAR
Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə - kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd.
Elektrik ölçü cihazları aşağıdakı əlamətlərə görə sinflərə ayrılırlar: ölçüləcək kəmiyyətə, iş prinsipinə, cərəyanın növünə, dəqiqlik dərəcəsinə, istifadə edilməsinə görə.
Ölçmələr haqqında ümumi məlumat və əsas anlayişlar
Ölçmə hər hansı kəmiyyətin, şərti olaraq, vahid qəbul edilmiş eyni cinsli diqər kəmiyyətlə müqayisəsi prosesinə deyilir. Ölçü vahidi qəbul edilmiş və dəqiq hazırlanmış nümunə kəmiyyəti ölçü adlanır.Ölçülən kəmiyyəti ölçü vahidi ilə müqayisə etməyə imkan verən quruluşlara ölçü cihazları deyilir. Hər bir ölçmədə tamamilə müəyyən ölçü vahidləri sistemindən və müvafiq ölçü qurğularından istifadə edilməlidir. Elektrik və maqnit vahidləri sistemi dörd əsas vahidlərə (m, kq, san, A) əsaslanır. Bu və ya digər elektrik kəmiyyətini ölçən quruluşlar elektrik ölçü cihazları adlanır.
Müasir zamanda bütün ölçü növləri və vasitələrindən ən geniş inkişaf ediləni elektrik ölçü üsullarıdır. Bunlar yüksək dəqiqliyi, sadəliyi və etibarlılığı ilə fərqlənir. Odur ki, elektrik ölçü cihazlarının mexanizmləri bir çox qeyri- elektrik kəmiyyətləri ölçmədə istifadə edilməklə, son zamanlar müxtəlif istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət işlərində daha geniş tətbiq olunur.
Elektrik ölçü cihazları bilavasitə qiymətləndirən cihazlara və müqayisə cihazlarına bölünür.Qiymətləndirən cihazlar , bu və ya digər ölçülən kəmiyyəti bilavasitə cihazın şkalası üzrə hesablanmağa imkan verən cihazlara deyilir (ampermetr,voltmetr,hersmetr və s).
Müqayisə elektrik ölçü cihazlarında ölçmə, ölçülən kəmiyyətlərin verilən kəmiyyət ölçüsü ilə müqayisə yolu ilə icra edilir (körpülər,kompensasiya öğlçü quruluşları).
Elektrik ölçüləri texnikasında bilavasitə göstərən cihazlar daha geniş yayılmışdır. Bu ölçü üsulu nisbətən sadə olub, tez ölçü aparmağa imkan verməklə kifayət qədər dəqiq (0,05-2%) nəticələr verir. Müqayisə üsulu nümunəvi ölçülər və dəqiq cihazlar tələb etməklə, ölçü aparmağa kifayyət qədər çox vaxt sərf olunması və nisbətən mürəkkəb və baha cihazların tətbiqi ilə əlaqədardır.
Bilavasitə qiymətləndirən cihazlarla ölçmənin əsas göstəriciləri
Ölçü cihazlarının göstərişi, adətən, ölçülən ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətindən bir qədər fərqlənir. Bu ölçü parametrlərinin qeyri-sabitliyi, ölçü mexanizmi konstruksiyasının qeyri-mükəmməlliyi və xarici amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Cihazın göstərişi ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinin fərdi cihazın mütləq xətası adlanır:
Mütləq xətanın əks istiqamətinə isə düzəliş deyilir:
Buradan ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti
Cihazın şkalasının verilmiş hissəsində ölçmənin dəqiqiliyinin nisbi xəta müəyyən edir və faizlərlə ifadə edilir
Mütləq xəta cihazın bütün şkalası üzrə sabit qaldığı halda, nisbi xəta şkalanın başlanğıcına doğru artacaqdır. Ona görə də cihazlar elə seçilməlidir ki, ölçülən kəmiyyət onların nominal ölçü həddindən çox fərqlənməsin. Cihazın xətasını onun tam şkalası üzrə qiymətləndirmək üçün əsas köçürülmüş xəta məfhumundan istifadə edilir ki, bu da ən böyük mütləq xətanın cihazın nominal göstəriş həddinə nisbəti ilə təyin olunur
Bu kəmiyyətin ən böyük qiyməti cihazların təsnifatında onların dəqiqilik dərəcəsini müəyyən edir.
Elektron cihazlar. Elektron cihazların iş prinsipi
Bir-birindən xarakteristikaları, parametrləri və s. Fərqlənməsinə baxmayaraq , müasir elektron cihazlarının iş prinsipi eyni bir hadisəyə -bərk cisimlərin səthində yaranan elektrok emissiyası hadisəsinə əsaslanır. Bu hadisənin mahiyyəti aşağıdakı kimidir.
Məlumdur ki, bərk cisimlərin atomları kristallik qəfəs quruluşu təşkil edir. Naqillərdə, kristallik qəfəsin atomları arasında bu atomları tərk etmiş bir çox sərbəst hərəkət edən elektronlar mövcuddur. Naqıldə elektrik sahəsi olduqda bu elektronlar cərəyanlar əmələ gətirir, sahə olmadıqda isə müxtəlif istiqamətdə xaotik hərəkət edir.Naqilin səthinə doğru hərəkətdə olan elektronlar onu tərk edə bilmir, çünki naqilin səthində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsi və elektronların öz daxilindəki müsbət yüklərin cazibə qüvvəsi onların naqil səthindən xaricə çıxmasına maneçilik törədir. Deməli, elektronun naqili tərk etməsi, yəni elektron emissiyasının alınması ücün elektronlara xaricdən əlavə enerji vermək lazımdır. Elektro, naqilin səthindən çıxarkən onu saxlayan ikiqat elektrik təbəqəsinə üstün gələn iş görmüş olur; bu çıxış işi adlanır. Elektron emissiyasının əsas xarakteristikasından biri onun çıxış işidir.Çıxış işi nə qədər kiçikdirsə, materialın elektron emissiyası bir o qədər güclü olur.
Yarımkeçirici cihazlar
Yarımkeçirici cihazlar elə cihazlara deyilir ki, bunlarda yarımkeçirici materialın xassələrindən istifadə edilir və elektrik cərəyanı maddənin müxtəlif növ elektrik keçiriciliyiilə əlaqədar olaraq yaranır. Yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarına nisbətən bir sıra üstünlüklərə (az enerji tələb edir, ucuz başa gəlir, böyük mexaniki möhkəmliyə malikdir, istismarı sadədir) görə son zamanlar geniş tətbiq edilməyə başlamışdır. Radiotexnika, energetika, avtomatika, bütün ölçü cihazlarının və hesablama texnikasının bir sıra sahələrində yarımkeçirici cihazlar elektron və ion cihazlarını əvəz edir.
Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi
Elektrik keçiriciliyinə görə naqillərdə dielektriklər arasında orta vəziyyət tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin xüsusi həcmi elektrik müqaviməti , dielektriklərin ki olduğu halda yarımkeçiricilər bərabərdir. Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik sahəsindən, işıqlanmadan və s. Təsirindən çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici maddələrə germanium, silisium və qallium aiddir. Yarımkeçiricinin,məsələn germanium kristallik qəfəsinin quruluşuna baxaq.germanium dördvalentli elementdir. Kristalda hər atom dörd yaxın atomla rabitədədir.
Yarımkeçiricilərin elektrik cərəyanının yaranması
Əgər kristalı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni zamanda əks istiqamətdə boş yerlərin hərəkəti meydana çıxacaq, atomla boş yerə qonşu atomun elektronu keçəcəkdir. Nəticədə kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə elektron , yaxud n tipli (neqativ),yerlərin hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
n-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Kristallik qəfəsdə beşvalentli aşqar, məsələn arsen atomu olduqda onun valent elektronlarından dördü kovalent rabitəyədaxil olur,beşinci elektron isə yalnız aşqarın atomu ilə qarşılıqlı təsirdə qalır. Buna görə də beşinci elektron asanlıqla arsen atomunu tərk edib, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
hərəkət edir.
Yarımkeçiriçidə müəyyən qədər aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sərbəst elektronlar yaranır və belə yarımkeçiricidə n tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir, belə yarımkeçiriciliyə n tipli
yarımkeçirici deyilir.
p-tipli keçiricilik haqqında məlumat
Yarımkeçiriciyə üçvalentli aşqar, məsələn indium daxil etdikdə tamamilə başqa xarakterli keçiricilik yaranır. Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilə kovalent rabitəyə girir, lakin rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir yer qalır. Xarici rabitələrdən birində elektronla tutulmuş bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər.Azad olmuş yerə öz hövbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. beləliklə
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq,
həmişə onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə
ardıcıl yerləşməsinə, tamamilə şərti olaraq elektronların
hərəkətinin əksi istiqamətində boş yerlərin müsbət
yüklü hərəkəti kimi baxmaq daha münasibdirş Müəyyən
miqdar akseptor aşkar daxil edilmiş yarımkeçiricidə p tipli
keçiricilik üstünlük təşkil edir və o, p tipli yarımkeçirici adlanır.
Yarımkeçirici cihazların hazırlanma prinsipi
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomun payına yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir. n və p tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf yarımkeçiricilərə qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olmalıdır: aşqarın bir atomunun payına yarımkeçiricinin atomu düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
| |
http://kompy.info/tayanch-soz-va-iboralar-v9.html | Tayanch so’z va iboralar | |
Tayanch so’z va iboralar
|
bet | 1/2 | Sana | 19.05.2024 | Hajmi | 166,66 Kb. | | #243860 |
Elektr oʻlchash sxemalari – koʻprikli, differentsial, kompensatsion sxemalar
Reja:
1. Elektr oʻlchash sxemalari – koʻprikli, differentsial, kompensatsion sxemalar.
2. Oʻlchov oʻzgartirgichlarini strukturali sxemalar.
Tayanch so’z va iboralar: sxema, o’lchash sxemasi, differentsial sxema, ko’prikli sxema
Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o’zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to’rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo’ladi:
oddiy bir martali (birlamchi) to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
ketma-ketli to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
differentsial sxemali;
kompensatsion sxemali.
Oddiy o’lchash o’zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo’ladi. Ketma-ketli o’zgartgichlarda esa (b) oldindagi o’zgartirgichning kirish ko’rsatgichi keyindagi o’zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o’zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o’zgartirgich esa chiqish elemeti deb yuritiladi. O’zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o’zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo’lgan sharoitda qo’llaniladi.
Differentsial sxemali o’lchash o’zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo’lganda qo’llaniladi. Kompensatsion sxemali o’zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o’zgartirish koeffitsientining tashqi ta’sirlarga deyarli bog’liq emasligi bilan ajralib turadi.
Doimiy tokli ko’prik sxemasi 4 ta aktiv qarshilik R1, R2, R3, va R4 larga ega rezistorlardan iborat(1-rasm), ular ABCD yopiq to’rtburchakka ulangan.
1-rasm. Ko’prikli o’lchash sxemasi.
Sxemaga kiruvchi R1 – R4 rezistorlar ko’prikning yelkalari deyiladi va harflar bilan belgilash mumkin, masalan AB. ABCD to’trburchakda 2 ta diagonal mavjud: AC va BD. BD diagonalga Rпр aktiv qarshilikka ega o’lchash asbobi ulangan. AC diagonalga ta’minot manbai E va ichki qarshilik RE ulangan.
Ko’prik sxemasi yordamida Rx nomalum qarshilikni ko’prikning yelkalaridan biriga ulab o’lchashimiz mumkin, masalan CD yelkasiga R4 qarshilik bilan. Nomalum Rx qarshilik sxemadagi boshqa ma’lum R1, R2, R3 qarshiliklar bilan Rx=R2R3/R1 munosabatga ega. Ko’prikning muvozanatlashishi R2 qarshilik yoki R3/R1 qarshiliklar munosabatining o’zgarishi bilan soadir bo’ladi. Muvozanatlashgan ko’priklarda o’lchash asbobi juda sezgir bo’lishi shart, u juda kichkina toklarni sezishi shart. Aynan ushbu asbobning ko’rsatishi bo’yicha ko’prik muvozanati qayd etiladi. Shuning uchun muvozanatlashadigan ko’priklarda o’lchash asbobi sifatida odatda galvanometer ishlatiladi.
Differensial sxema ta’minot manbaiga ega ikkita yonma-yon konturdan iborat, o’lchov asbobi konturlarning umumiy tarmog’iga ulanadi va konturlar toklarining farqini sezadi. Differensial sxemalarda parametrik datchiklar (qarshilik o’zgarishi bilan) qanday qo’llanilsa, generatorli datchiklar (EYuK o’zgarishi bilan) ham shunday qo’llanilishi mumkin. Parametrik datchiklar ulangan differensial sxemalar 2-rasmda ko’rsatilgan (a – datchik bitta konturga ulangan; b – datchik ikkala konturga ulangan). Ikkala konturni ta’minlovchi EYuK bir xil. Generatorli datchik ulangan differansial sxema 3-rasmda ko’rsatilgan. Bu sxemada differensial transformator datchik bo’lib hisoblanadi.
Kompensatsion sxemalar datchiklar yordamida EYuK yoki kuchlanishga o’zgaruvchi noelektrik kattaliklarni o’lchash uchun ishlatiladi. Datchik signali kompensatsiyalovchi kuchlanish bilan taqqoslanadi. Kompensatsiyalovchi kuchlanishni toppish qo’lda yoki avtomatik bajariladi.
Avtomatik kompensatsiyali asboblar avtomatik potensiometrlar deyiladi. Qo’l bilan muvozanatlashadigan oddiy kompensatsion sxemani ko’rib chiqamiz. O’lchanayotgan EYuK Ex yoki Ux R resistor qismidan iborat o’zgaruvchan simli resistor Rk ni olgan Uk kuchkanish belgisi bo’yicha teng va qarama-qarshi holatda muvozanatlashadi. Bu qarshilik ikkita harakatlanmaydigan chiqish va cho’tka ko’rinishidagi bitta harakatlanuvchi kirishga ega. Rezistorning barcha qarshiligi R EYuK ga ega E ta’minlash manbai zanjiriga ulanadi. O’zgaruvchan qarshilik Rk cho’tkaning x siljishiga proporsional: Rk=(R/L)x, bu yerda L – harakatsiz chiqishlar orasidagi sim o’ramlarning umumiy uzunligi. Mos holda kompensatsiyalovchi kuchlanish Uk x siljishga proporsional Uk=(IR/L)x, bu yerda I – EyuK E ta’sirida R resistor orqali o’tuvchi tok.
4-rasm. Qo’l bilan muvozanatlashtiriladigan kompensatsion o’lchash sxemasi.
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo’lib, quyidagi funktsiyalardan birini bajaradi:
nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (birlamchi o’zgartgich - datchiklar);
bir energiya ko’rinishidagi signalni boshqa energiya ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va hokazo o’zgartgichlari);
signal tabiatini o’zgartirmasdan uning kattaliklarini o’zgartirish (kuchaytirgichlar);
signalning ko’rinishini o’zgartirish (analog-raqam, raqam analog o’zgartkichlari).
signalning formasini o’zgartirish (taqqoslash vositalari),
mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar),
signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar),
signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari),
programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar),
bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar).
Avtomatika elementlarining funktsiyalari har xil bo’lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi:
statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari;
uzatish koeffitsienti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsientlari);
xatolik (nostabillik); - sezgirlik chegarasi.
Xar bir avtomatika elementi uchun turg’unlashgan rejimda kirish X va chiqish signallari U orasida uqf(x) bog’liqlik mavjud. Ushbu bog’liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi.
Bevoshta baxolash sxemalari datchiklarning chikish signallarini uzgartirib berish vazirashni bajariz. Masalan, datchik signalini kuchaytirishi yoki uning chikish karshiligini ulchov asbobi kirish karshiligiga moslab beradi. Bu usul sodda bulsada, kuprok xatoliklarga yul kuyadi.
Taqqoslash usullari esa yukorirok aniklikni va sezgirlikni ta`minlaydi. Takkoslash usuli kuprok, differensial va kompensasion ulchash sxemalari yordamida amalga oshirilishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/avtoneqliyyat-vasitelerinin-qiymetlendirilmesinin-nezeri-esasl.html | Təsərrüfat uçotu haqqinda anlayiş, onun inkişafı və bazar iqdisadiyyatı şəraitində mahiyyəti və əhəmiyyati | AVTONƏQLİYYAT VASİTƏLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI.
Qiymətləndirmə təcrübəsində işlərin daha məhşur növlərindən biri nəqliyyat vasitələrinin bazar dəyərinin qiymətləndirilməsidir. Nəqliyyat vasitələrinin qiymətləndirilməsi bir sıra mümkün istifadə istiqamətləri , o cümlədən maliyyə hesabatlılığı , alış və satış , vergiyə cəlbetmə üçün tələb oluna bilər.Nəqliyyat vasitələrinin qiymətləndirilməsində tətbiq edilən anlayış , proses və metodlar qiymətləndirmənin digər tipləri üçün olanlarla eynidir. Nəqliyyatın əsas vəzifəsi ictimai istehsalın normal fəaliyyətini , iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin məhsullarının dövriyyəsini təmin etməkdən və əhalinin yerdəyişmələrə olan tələbatının vaxtlı-vaxtında , təhlükəsiz , minimum xərclərlə tam ödəməkdən ibarətdir.Nəqliyyat məhsulu yüklərin və sərnişinlərin yerdəyişməsi prosesidir. Nəqliyyat vasitələri aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir :
1. Nəqliyyat məhsulunun istehsalına çəkilən xərclərin quruluşunda xammala çəkilən xərclər yoxdur.
2.Nəqliyyat cəmiyyətin həyatında özünəməxsus rol oynayır.
3.Yük daşımalarının qiyməti həmin yükün istehsalı qiymətinə əlavə olunur.
4.Nəqliyyatda istehsal fondlarının dövriyyəsi fərqli formada baş verir.Nəqliyyatda istehsal fondlarının dövriyyəsi aşağıdakı kimidir :
P—Ə---İ---P”
Nəqliyyat vasitəsi dedikdə aşağıdakı obyektlər başa düşülür :
- Avtonəqliyyat :
1.Minik avtomobilləri.
2.Yük avtomobilləri.
3.Yük qoşquları.
4.Avtobuslar.
5.Motosikillər və mopedlər.
6.Xüsusi texnika. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
- Su nəqliyyatı
- Hava nəqliyyatı :
1.Təyyarələr.
2.Vertolyotlar.
- Dəmir yol nəqliyyatı.
Bu nəqliyyat növləri ənənəvi nəqliyyata aiddir.Ənənəvi olmayan nəqliyyat növlərinə maqnit yastıqlar üzərində nəqliyyat , asma kanatlar
funikulyorlar və s. aiddir.
Bütün nəqliyyat növləri sırasında avtomobil nəqliyyatı istehsal dövrünü başa vurmaq və xidmət sahələrində daşınmaları intensivləşdirmək üçün nisbətən əlverişli nəqliyyat növü hesab olunur.
Azərbaycan Respublikası Prezdentinin 2003-cü il 10 iyun tarixli Fərmanı ilə “Azəravtonəqliyyat” Dövlət Konserni və “Azəravtoyol” Dövlət şirkəti ləğv edilmiş və Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyi nin 2003-cü il 24 iyun tarixli 04 nömrəli əmri ilə Nazirliyin tərkibində müvafiq olaraq “Avtonəqliyyatservis” və “Yolnəqliyyatservis” Departamentləri yaradılmışdır.
Azərbaycanda avtomobil nəqliyyatının tarixi XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 1911-ci ildə Azərbaycanda cəmi 36 ədəd avtomobil olmuşdur. Bərk örtüklü yolların uzunluğu isə cəmi 210 km idi. 1920-1930-cu illərdə əsasən neft sənayesində texnoloji və xüsusi məqsədlər üçün ixtisaslaşdırılmış avtomobil parkı yaranmağa başlamışdı. 1926-cı ildə respublikada 896 ədəd avtomobil olmuşdur, ki onlardan da 275 ədədi minik, 518 ədədi yük və 103 ədədi ixtisaslaşdırılmış avtomobillər idi. Yük avtomobillərinin 400-dən bir qədər çoxu “Azneftin” sərəncamında idi. Avtomobil parkının artması şosse yollarının uzunluğunun artmasına səbəb oldu. Həmin dövrdə şosse yollarının uzunluğu 6500 km, o cümlədən 2300 km ittifaq və respublika əhəmiyyətli yollar təşkil edirdi.
| Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. |
Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Sürətlə inkişafda olan respublikanın sənaye, kənd təsərrüfatı, müdafiə və digər sahələrdə nəqliyyata tələbatının təmin olunması məqsədi ilə, çevik avtomobil təsərrüfatının yaradılması vacib tədbirlərdən biri idi. Bu məqsədlə, 1935-1936-cı illədrə respublikamızda “Soyuztrans” adlı ümumi istifadəli bir avtonəqliyyat qurumu yaradıldı. Bu idarənin nəzdində sərnişin və yük daşımaları ilə məşğul olan avtomobil dəstələri fəaliyyət göstərirdi. 1939-cu ildə Avtonəqliyyat Xalq Komissarlığı (avtomoillərin sayı 600-800 ədəd olmuşdur), 1946-cı ilin mart ayında Avtomobil Nəqliyyatı Nazirliyi yaradılmışdır. Avtomobil Nəqliyyatı Nazirliyi tədricən inkişaf edərək 1987-1990-cı illərdə öz zirvəsinə çatmış və onun nəzdində 140-ANM, 9-sənaye, 11-tikinti müəssisəsi olmuşdur. 1992-ci ilin fevral ayında “Azəravtonəqliyyat” Dövlət Konserni yaradılmışdır.Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Fevral (lot. Februarius - halollanish oyi) - Grigoriy kalendarika, yilning ikkinchi oyi (28 kunga, kabisa yilida esa 29 kunga teng). Nomi kad. rimliklarning har yili 15 fevralda oʻtkazilgan halollanish marosimi bilan bogʻliq. Avtomobil nəqliyyatı vasitələri parkının tərkibi 16000 əd. yük, , 7600 əd. minik (taksi) avtomobillərindən və 5800 əd. avtobusdan ibarət olmuşdur.
Avtomobil nəqliyyatının əsas üstün cəhətləri aşağıdakılardır :
-
çox böyük olmayan məsafələrdə yük daşınmalarının səmərəliliyi.
-
yüklərin qorunmasının təminatlılığı
-
“qapıdan-qapıya” daşımanın təşkilinin mümkünlüyü.
-
fasiləsizlik , sürət və cəldlik.
Avtomobil nəqliyyatının çatışmayan cəhətləri :
-
az yük götürmə qabiliyyəti.
-
nəqliyyatın hərəkətinin yol şəraitindən asılılğı.
-
yüksək tarif dərəcələri.
Minik avtomobilləri . Hər bir mülkiyyətçi tez və ya gec avtomobilin peşəkar qiymətləndirilməsinin aparılması zərurililiyi ilə üzləşir. Avtomobilin ən etibarlı və tez satış üsulu onun bazar dəyəri üzrə reallaşdırılmasıdır ki, bunun üçün də avtomobilin dəyəri qiymətləndirilməlidir. Avtomobilin qiyməti məsələsini səhvə yol vermədən həll etmək kifayət qədər çətindir. Bunun əsas yolu peşəkar qiymətləndiriciyə müraciət etməkdir.
Minik avtomobillərinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı məqsədlər üçün aparılır:
· Avtomobilin vergiyə cəlbetmə məqsədləri üçün müstəqil qiymətləndirilməsi;
· Sığorta və uçot məqsədləri üçün avtomobillərin qiymətləndirilməsi;
· Alqı-satqı sövdələşmələrinin notarial rəsmilləşdirilməsi prosesində dövlət rüsumunun hesablanması üçün avtomobilin qiymətləndirilməsi;
· Zərərin ödənilməsi üçün avtomobilin qiymətləndirilməsi;
· Avtomobilin alqı-satqısı sövdələşməsinin bağlanılması haqqında danışıqlarda qiymətləndirilməsi;
· Müəssisələrin birləşməsi yaxud ayrılması zamanı avtomobilin qiymətləndirilməsi;
· Məhkəmədə vətəndaşların əmlak hüquqların müdafiəsi üçün avtomobilin qiymətləndirilməsi;
· Kreditləşmə məqsədləri üçün avtomobilin girov dəyərinin müəyyən edilməsi;
· Maliyyə menecmenti üçün avtomobilin dəyərinin müəyyən edilməsi;
· Tənəzzül yaxud ləğvetmə zamanı avtomobillərin qiymətləndirilməsi;
· Şirkətin nizamnamə kapitalına daxil edilərkən avtomobillərin qiymətləndirməsi.
Əgər fiziki şəxslər üçün avtomobillərin qiymətləndirilməsi zəruridirsə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Qiymətləndirilən avtomobillərin (əgər onların sayı 1-dən çoxdursa) siyahısı;
2. Avtomobillərin olduğu yer (qiymətləndirici avtomobilə baxış üçün gedə bilər);
3. Avtomobilin buraxıldığı il;
4. Avtomobilin qaçışı;
5. Avtomobilə hüququ təsdiq edən sənədlər (nəqliyyat vasitəsinin pasportu);
6. Sifarişçinin pasportunun sürəti.
Əgər hüquqi şəxslər üçün avtomobillərin qiymətləndirilməsi zəruridirsə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Qiymətləndirilən avtomobillərin (əgər onların sayı 1-dən çoxdursa) siyahısı;
2. Avtomobillərin olduğu yer (qiymətləndirici avtomobilə baxış üçün gedə bilər);
3. Avtomobilin buraxıldığı il;
4. Avtomobilin qaçışı;
5. Avtomobilə hüququ təsdiq edən sənədlər (nəqliyyat vasitəsinin pasportu);
6. Müəssisənin (avtomobilin məxsus olduğu) qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin sürəti;
7. Avtomobilin ilkin və qalıq balans dəyəri (əgər qiymətləndirilən avtomobil müəssisənin balansındadırsa);
8. Qiymətləndirilən avtomobilin məxsus olduğu müəssisənin baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı.
Yük avtomobilləri. Yük avtomobilinin müstəqil ekspert qiymətləndirilməsi yerinə yetirilir:
· Müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməsi yaxud müəssisənin əsas fondlardan çıxarılması üçün;
· Yol-nəqliyyat hadisələrindən sonra dəyən zərərin qiymətləndirilməsi üçün;
· Girov yaxud kredit üçün;
· Miras kimi rəsmiləşdirmək üçün;
· Sığorta üçün.
Əgər fiziki şəxslər üçün yük avtomobillərinin qiymətləndirilməsi zəruridirsə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə avtomobilin tam adı;
2. Yük avtomobilinin istehsalçısı- zavod/firma;
3. Avtomobilin buraxılış ili;
4. Yük avtomobilin texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
6. Avtomobilin qaçışı.
Əgər hüquqi şəxslər üçün yük avtomobillərinin qiymətləndirilməsi zəruridirsə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Nəqliyyat vasitəsinin pasportu;
2. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə yük avtomobilin tam adı;
3. Yük avtomobilinin istehsalçısı- zavod/firma;
4. Avtomobilin buraxılış ili;
5. Yük avtomobilinin texniki xarakteristikası;
6. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
7. Avtomobilin qaçışı;
8. Balansa qəbul edilərkən avtomobilin dəyəri;
9. Qalıq balans dəyəri;
10. Təmirlər haqqında məlumat;
11. Sifarişçi firmanın rekvizitləri baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı;
12. İnventar nömrəsi.
Yük qoşquları. Yük qoşqularının müstəqil qiymətləndirilməsi yerinə yetirilir:
· Müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməsi yaxud müəssisənin əsas fondlardan çıxarılması üçün;
· Yol-nəqliyyat hadisələrindən sonra dəyən zərərin qiymətləndirilməsi üçün;
· Girov yaxud kredit üçün;
· Miras kimi rəsmiləşdirmək üçün;
· Sığorta üçün.
Yük avtomobilinin və qoşquların dəyərinin qiymətləndirilməsi üzrə irimiqyaslı işlərin yerinə yetirilməsi üçün sənədlərin müəyyən siyahısı tələb olunur.
Fiziki şəxslər üçün qoşqunun dəyərinin qiymətləndirilməsi üzrə sənədlərin siyahısı aşağıdakı kimidir:
1. Obyektin (marka, model, seriya) tam adı;
2. Qoşqunun istehsalçısı- zavod/firma;
3. Obyektin buraxılış ili;
4. Obyektin texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
6. Aşınma dərəcəsi.
Hüquqi şəxslər üçün zəruri sənədlərin siyahısı:
1. Nəqliyyat vasitəsinin pasportu;
2. Obyektin (marka, model, seriya) tam adı;
3. Qoşqunun istehsalçısı- zavod/firma;
4. Obyektin buraxılış ili;
5. Obyektin texniki xarakteristikası;
6. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
7. Aşınma dərəcəsi;
8. Qalıq balans dəyəri;
9. Təmirlər haqqında məlumat;
10. Sifarişçi firmanın rekvizitləri baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı;
11. İnventar nömrəsi.
Avtobuslar. Avtobusların müstəqil qiymətləndirilməsi aşağıdakı hallarda aparılır:
· Müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməsi yaxud müəssisənin əsas fondlardan çıxarılması üçün;
· Yol-nəqliyyat hadisələrindən sonra dəyən zərərin qiymətləndirilməsi üçün;
· Girov yaxud kredit üçün;
· Miras kimi rəsmiləşdirmək üçün;
· Sığorta üçün.
Fiziki şəxs üçün avtobusu qiymətləndirmək məqsədilə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə avtobusun tam adı;
2. Avtobusun istehsalçısı- zavod/firma;
3. Avtobusun buraxılış ili;
4. Avtobusun texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
6. Avtobusun qaçışı.
Hüquqi şəxs üçün avtobusu qiymətləndirmək məqsədilə aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə avtobusun/avtobusların tam adı;
2. Avtobusun/avtobusların istehsalçısı- zavod/firma;
3. Avtobusun/avtobusların buraxılış ili;
4. Avtobusun/avtobusların texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
6. Avtobusun/avtobusların qaçışı;
7. Balansa qəbul edilərkən avtobusun/avtobusların dəyəri;
8. Qalıq balans dəyəri;
9. Təmirlər haqqında məlumat;
10. Sifarişçi firmanın rekvizitləri baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı;
11. Avtobusun/avtobusların inventar nömrəsi.
Motoskllərin və mopedlər. Motoskllərin və mopedlərin müstəqil qiymətləndirilməsi aşağıdakı hallarda tələb olunur:
· Yol-nəqliyyat hadisələrindən sonra dəyən zərərin qiymətləndirilməsi üçün;
· Miras kimi rəsmiləşdirmək üçün;
· Girov yaxud kredit üçün;
· Müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməsi yaxud müəssisənin əsas fondlardan çıxarılması üçün; · Sığorta üçün
. Motosikllərin və mopedlərin dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün müəyyən sənədlər paketi zəruridir.
Fiziki şəxs üçün:
1. Obyektin (marka, model, seriya) tam adı;
2. Obyektin istehsalçısı- zavod/firma;
3. Obyektin buraxılış ili;
4. Obyektin texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
6. Qaçış və aşınma dərəcəsi.
Hüquqi şəxs üçün mütləq sənədlər:
1. Nəqliyyat vasitəsinin pasportu;
2. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə obyektin tam adı;
3. Obyektin istehsalçısı- zavod/firma;
4. Buraxılış ili;
5. Obyektin texniki xarakteristikası;
6. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
7. Obyektin qaçışı;
8. Balansa qəbul edilərkən obyektin dəyəri;
9. Qalıq balans dəyəri;
10. Təmirlər haqqında məlumat;
11. Sifarişçi firmanın rekvizitləri baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı;
12. İnventar nömrəsi.
.Traktorlar, ekskovatorlar, kranlar kimi xüsusi texnikanın müstəqil qiymətləndirilməsi aşağıdakı məqsədlər üçün yerinə yetirilir:
· Obyektin alqı-satqısı üçün;
· Müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil edilməsi yaxud müəssisənin əsas fondlardan çıxarılması üçün;
· Müəssisənin balansına qəbul yaxud balansdan çıxarılmaq üçün;
· Zərərin dəyərini qiymətləndirilməsi üçün;
· Girov, o cümlədən kredit üçün;
· Ödənilən vergilərin azadılması yaxud şirkətin maddi aktivlərinin dəyərinin yüksədilməsi məqsədilə;
· Obyektin yenidən qiymətləndirilməsi üçün;
· Məhkəmədə qiymətləndirmə haqqında məlumatların təqdim olunması məqsədilə;
· Real bazar dəyərinin müəyyən edilməsi üçün;
· Miras kimi rəsmiləşdirmək üçün;
· Sığorta üçün.
Fiziki şəxs üçün xüsusi texnikanın qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Obyektin (marka, model, seriya) tam adı;
2. İstehsalçısı- zavod/firma;
3. Obyektin buraxılış ili;
4. Obyektin texniki xarakteristikası;
5. Sifarişçinin pasportunun sürəti; . 6. Qaçış və aşınma dərəcəsi.
Hüquqi şəxs üçün xüsusi texnikanın qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
1. Nəqliyyat vasitəsinin pasportu;
2. Markasının, modelinin, buraxılış seriyasının göstərilməsi ilə xüsusi texnikanın tam adı;
3. Obyektin istehsalçısı- zavod/firma;
4. Buraxılış ili;
5. Obyektin texniki xarakteristikası;
6. Sifarişçinin pasportunun sürəti;
7. Obyektin qaçışı, aşınma dərəcəsi;
8. Balansa qəbul edilərkən obyektin dəyəri;
9. Qalıq balans dəyəri;
10. Təmirlər haqqında məlumat;
11. Sifarişçi firmanın rekvizitləri baş direktorunun soyadı, adı və atasının adı;
12. İnventar nömrəsi.
Su nəqliyyatı - təbii və süni su tutarlarından istifadə edən nəqliyyat növüdür. İstismar olunan akvatoriyalarının tipinə görə su nəqliyyatı çay və dəniz nəqliyyatına bölünür. Dəniz gəmiləri çay qəmilərindən iri qabaritinə görə, eləcə də güclü su dalğalarına tab gətirmək və bu zaman batmamaq qabiliyyətinə görə fərqlənir. Çay nəqliyyatında, adətən, göllərdə daşımalar üçün istifadə olunnur.
Fiziki və hüquqi şəxslər üçün su nəqliyyatının qiymətləndirilməsini aparılmasını nəzərdə tutan aşağıdakı hallar fərqləndirilir.
Hüquqi şəxs üçün:
1. Müəssisənin balansına qəbul üçün su nəqliyyatının qiymətləndirilməsi;
2. Balansdan silinmək üçün gəminin qiymətləndirilməsi;
3. Nizamnamə kapitalına qoyuluş;
4. Zərərin qiymətləndirilməsi.
Fiziki şəxs üçün:
1. Vərəsəlik üçün gəminin qiymətləndirilməsi;
2. Alış-satış üçün;
3. Zərərin qiymətləndirilməsi.
4. Kreditin girov təminatına vermək üçün;
5. Gəminin sığorta olunması üçün.
Gəmilərin qiymətləndirilməsi – xüsusən alış-satış bazarının aşağı konyukturası şəraitində sahənin fəaliyyətinin ən mühüm şərtlərindən biridir. Gəmilərin qiymətləndirilməsi əmlakın dəyərinin və girov prosedurun müəyyən edilməsində borc vəsaitlərinin aktivlərə nisbəti göstəriciləri ilə bərabər əhəmiyyətə malikdir. Praktiki olaraq bütün dünya donanması borc vəsaitlərindən istifadə etməklə qurulur və alınır. Onə görə də öz maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə kreditor girova veriləngəmilərin və girov qoyanın bütün əmlakının qiymətləndirilməsinə olduqca diqqətlə yanaşırlar. Bu zaman qiymətləndiricilər reputasiyası da uçota alınır.
Su nəqliyyatı yük daşınmalarını həyata keçirilməsində bir sıra üstun və çatışmayan cəhətləri var. Su nəqliyyatının əsas üstün cəhətləri aşağıdakılardır :
1.İşin fasiləsizliyi.
2.Gəmilərin yüksək yükgötürmə qabiliyyətinə malik olması.
3.Tarif dərəcələrinin nisbətən aşağı olması.
4.Hava şəraitindən az asılılıq.
Su nəqliyyatının çatişmayan cəhətləri aşağıdakılardır :
1.Yüklərin səliqəli düzülüşü.
2.Sürətin aşağı olması.
Hava nəqliyyatı
“Azərbaycan Hava Yolları” Azərbaycan Respublikasının milli aviadaşıyıcısıdır. O, beynəlxalq aviadaşıyıcı kimi 1991-ci ildə yaradılmışdır.Bu dövrə qədər “AZAL” Aeroflotun (Sovet İttifaqı) ildə 1.5 milyon sərnişin daşıyan daha səmərəli sahələrindən biri idi. Əsas vəzifəsi-təhlükəsiz və müntəzəm uçuşların təmin edilməsi, hava xidmətlərində beynəlxalq və daxili bazarların tələblərinin yerinə yetirilməsidir. “Azərbaycan Hava Yolları” İCAO-da AZALAVİA kimi qeydiyyatdan keçmişdir və üçtərəfli AHY kodu ilə, eləcədə də İATA-da ikihərifli J2 və 771 kodu ilə kodlaşdırılmışdır.
Hava nəqliyyatı dedikdə ilk əvvəl yada təyyarələr və vertolyotlar düşür. Təyyarə - bilavasitə hava gəmisidir. Ona əlavə olaraq onun istismarı üçün infrastruktur – hava limanı, dispetçer və texniki xidmət zəruridir.
Təyyarənin qiymətləndirilməsi onun real bazar dəyərinin müyyən edilməsi yolu ilə aparılır. Lakın nadir hal ola bilər ki, təyyarənin qiymətləndirilməsi girov məqsədi ilə aparılsın. Bu zaman qiymətləndirmə obyektin məhdud reallaşdırılması şəraitində yerinə yetiriləcəkdir.
Təyyarənin qiymətləndirilməsinin onun gələcək istismara yararsızlığı və bərpa oluna bilməməsi halında aparılması inkarolunmazdır.
Sənədlərin aşağıdakı siyahısını mövcudluğu şəraitində təyyarənin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir:
1. Qiymətləndirmə obyektinin tam adı;
2. Təyyarənin istehsalçısı;
3. Buraxılış və istismara verilmə tarixləri;
4. Təyyarənin mülkiyyətçisi;
5. Obyektə hüquqları müəyyən edən sənədlər;
6. Obyektin adı və rekvizitləri;
7. Hava gəmisinə müülkiyyət hüququna məhdüdiyyətlər (əgər varsa);
8. Obyektin yerləşdiyi yer;
9. Tam və qalıq balans dəyəri (əgər mülkiyyətçi hüquqi şəxsdirsə);
10. Təmir və yaxşılaşdırmalarının tarixləri (əgər aparılmışdırsa);
11. Texniki vəziyyət aktları;
12. Təyin olunmuş resurs;
13. Obyektin qalıq resursu;
14. İstehsalçının zəmanəti haqqında məlumatlar;
15. Obyektin istismarı intesivliyi;
16. Obyektdən istifadə (istismar) növləri, xüsusiyyətləri;
17. Əsas texniki-uçuş göstəriciləri (yükgötürmə, sürət, və s.);
18. Əsas istismar xərclərini müəyyən edən göstəricilər ( istifadə olunan yanacağın növü, yanacağ sərfi, ekipaj üzvlərinin sayı);
19. Obyektin saxlanılması və ona xidmət şəraitinin qısa təsviri.
Vertolyot – uçuş və şaquli enmə, havada asılma və istənilən istiqamətdə hərəkət etmək xüsusiyyətinə malik olan aerodinamik uçuş aparatıdır. Uçuş üçün zəruri qaldırıcı və dartıcı güvvə mühərrik tərəfindən hərəkətə gətirilən bir və yaxud bir neçə aparıcı vintlər tərəfindən yaradılır.
Vertolyotların texnikanın digər növlərindən mühüm fərqləndirici xüsusiyyəti xüsusi normativ aktlarla reqlamentləşdirilən və vertolyotun qiymətləndirilməsində uçota alınmalı olan tələblərin ( o cümlədən təhlükəsizlik səviyyəsinin gözlənilməsi bütün xidmət dövrü ərzində uçuşa yararlığın və texniki uçuş parametrlərinin təmin edilməsi və s.) özünəməxsusluğudur.
Vertolyotun qiymətlədirilməsi – bilavasitə vertolyotarın, eləcə də onların ayrı-ayrı komponentlərinin, məsələn, mühərriklərin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
Vertolyotun qiymətləndirilməsi zamanı bir qayda olaraq onun bazar dəyəri müəyyən edilir, lakın bu qaydadan müstəsnalar da olur. Belə ki, vertolyotun girov kimi qiymətləndirilməsində onun reallaşdırılmasının vaxt qıtlığı şəraitində keçəcəyi məlum olarsa, vertolyotun məhdud reallaşdırıma dəyəri müəyyən edilir.
Əgər vertolyot növbəti istismara yararlı deyirsə və onun bərpası qeyri - mümkündürsə vertolyotun bölünməsi üzrə xərclərin uçotu ilə metal qırıntılarının dəyəri qiymətləndirilir.
Verolyotun qiymətləndirilməsi aşağıdakı sənədlər siyahısı əsasında həyata keçirilir:
1. Qiymətləndirilən vertolyota münasibətdə alış, icarə yaxud sair hüquq haqqında məlumatlar;
2. Vertolyotun balans dəyəri haqqında arayış (əgər mülkiyyətçi hüquqi şəxsdirsə);
3. Vertolyotun dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamə;
4. Qiymətlədirilmə obyektinin tipik sirtifikatı;
5. Uçuş yararlılığı sertifikatı;
6. Vertolyotun texniki vəziyyəti haqqında akt
|
Hava nəqliyyatının əsas üstünlükləri aşağıdakılardır :
1.Yüklərin yüksək səviyyədə qorunması.
2.Yüksək sürət.
3.Yüksək servis xidməti.
4.Sığorta xərclərinin nisbətən aşağı olması.
Hava nəqliyyatının çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır :
1.Hava şəraitindən asılılıq.
2.Tarif dərəcələrinin yüksək olması.
3.Daşınılan yükə məhdudiyyətlərin qoyulması
Dəmiryol nəqliyyatı
Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu 1880-ci ilin 20 yanvar tarixində yaradılmışdır. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Azərbaycanda ilk dəmir yolunun uzunluğu 20 km-ə bərabər olmuş, Bakı-Sabunçu arasında buxar dartısı ilə neft daşınması həyata keçirilmişdir. 1883-cü ilin may ayının 8-də uzunluğu 550 km olan Bakı-Tiflis,1900-cü ildə isə uzunluğu 231 km olan Dərbənd-Biləcəri dəmir yolunun tikintisi başa çatdırılaraq istifadəyə verilmişdir. ADDY keçmiş Sovetlər İttifaqının ən qocaman polad maqistrallarından biri olmuş,Böyuk vətən muharibəsi illərində Azərbaycan dəmiryolcuları çox çətin sınaqlardan müvəffəqiyyətlə çıxmış,Qızıl Ordunu yanacaq və neft məhsulları ilə təmin etmiş cəbhəyə 1 milyon 300 min o, cümlədən 600 min sistern yanacaq dolu vaqon yola salmışlar. Yarandığı andan indiki vaxta kimi ADDY-nun kollektivi dəmir yolu ilə yük və sərnişin daşımalarına olan tələbatı ödəmiş və ilbəil artan daşıma həcmlərini qabaqlamaq üçün dəmir yolunun imkanlarını artırırlar. Hazırda Azərbaycan Respublikasında dəmir yollarının uzunluğu 2944, km. istismar uzunluğu isə 2122 km təşkil edir.Dəmir yolu xəttinin daha intensiv sahələri, yəni 1277,1 km-i elektrikləşdirilmişdir ki,bu da ümumi uzunluğunun 60%-nı təşkil edir. 2005-cü ildə Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu tərəfindən 26201,0 min ton yük, 5509,7 min nəfər sərnişin daşinmış,yük dövriyəsi 9524 min ton km. Sərnişin dövriyysi isə 881,1 min sərnişin km. təşkil etmişdir. Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi üzrə tranzit yük daşınmasının həcmi 7327,6 min tona bərabər olmuşdur.
Hərəkətli dəmiryol tərkibinin qiymətləndirilməsi – vaqonların, lakomativlərin, sisternlərin, eləcə də komplektləşdiriciləri və hərəkət tərkibi üçün ayrı-ayrı hissələrin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.
Hərəkətli dəmiryol tərkibi fiziki və mənəvi aşınmanın yüksək dərəcəsi ilə fərqlənir ki, bu da onun qiymətləndirilməsini xeyli çətinləşdirir. Bundan əlavə vaqon və sisternlərin qiymətləndirilməsi zamanı hərəkət tərkibinin icarəsi bazarının aktiv inkişafını uçota almaq lazımdır. Ardıcıl olaraq bu obyektlər əmlak kompleksinin hissəssi olmadan öz-özlüyündə gəlir gətirə bilər ki, bu da vaqonların qiymətləndirilməsində gəlir yanaşmasının tətbiqini tələb edir.
Dəmiryolu nəqliyyatının üstün cəhətləri aşağıdakılardır :
1.Hava şəraitindən asılılığın olmaması.
2.Böyük miqdarda yükgötürmə qabiliyyəti.
3.Yüklərin daşınmasında növ müxtəlifliyi.
4.Yükün uzq məsafələrə tez çatdırılması imkanı.
Dəmiryolu nəqliyyatının çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır :
1.Çox ciddi qablaşdırılmanın tələb olunması.
2.Oğurluq üçün şəraitin olması.
3.Yolda qatarların yenidən təşkil edilməsinin tələb olunması.
| |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html#1-ILOVA____O‘zbekiston_respublikasi_maktabgacha_ta’lim_vazirligi_“Ilm_yo‘li”_variativ_dastur | 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 1/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.org
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta’lim vazirining
2020 yil 27 martdagi 54-son buyrug‘iga
1-ILOVA
|
O‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
“Ilm yo‘li” variativ dastur
6 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
Toshkent – 2019
Mualliflardan:
Mazkur dastur mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar bolalarning boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorgarlik guruhlari mavjud bo‘lgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog-xodimlari uchun mo‘ljallangan. Dasturda ilovalarning keng doirasi taqdim etilgan bo‘lib, ishonamizki, ular nafaqat maktabgacha ta’lim sohasidagi mutaxassislarga, ota-onalarga ham foydali bo‘ladi.
Dastur mualliflari mazkur dasturning ishlab chiqilishida uni qo‘llab-quvvatlagan, o‘z fikrlari va tavsiyalarini berganlarga chuqur minnatdorchilik bildiradilar.
Mualliflar:
Grosheva I.V.,ssay E.F.,Mirjalilova S.S., Medvedeva N.I.
Taqrizchilar:
Mikailova U.
|
YUNISEF ning xalqaro maslahatchisi
|
Djanpeisova G.E.
|
Nizomiy nomidagi TDPU “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi mudiri p.f.n, dotsenti
|
Nekrasova E. A.
|
Toshkent shahar 369-maktabgacha ta’lim tashkiloti metodisti
|
“Ilm yo‘li” variativ dasturi Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbarlari va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti ilmiy-metodik kengashining 2019 yil 29 avgust 7-sonli yig‘ilish qarori bilan, maktabgacha ta’lim vazirligi huzuridagi o‘quv metodik ishlarni muvofiqlashtiruvchi yig‘ilishining 2019 yil 20 sentyabrdagi 1-son bayoni bilan tasdiqlangan va nashrga tavsiya etilgan.
Mundarija
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=8 | Fikrlash - 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 8/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.orgFikrlash. Ilgarigidek, etakchi bo‘lib ko‘rgazmali-qiyofaviy fikrlash hisoblanadi, lekin maktabgacha yosh oxiriga kelib so‘zli-mantiqiy fikrlash shakllana boshlaydi. U so‘zlarn ishlata bilish, fikr-mulohazalar mantig‘ini tushuna olish mahoratining rivojlanishini ko‘zda tutadi. Bu erda albatta katta yoshlilarning yordami zarur bo‘lib hisoblanadi, chunki bolalarning, masalan, predmetlar kattaligi yoki sonini taqqoslashlaridagi bolalarcha fikr-mulohazalarining nomantiqiyligi mavjud bo‘lishi ma’lumdir. Maktabgacha bo‘lgan yoshda tushunchalarning rivojlanishi boshlanadi. To‘la holda so‘zli-mantiqiy, tushunchali yoki abstrakt fikrlash o‘smirlik yoshiga kelib shakllanadi. Katta maktabgacha yoshdagi bola sabab-oqibatli aloqadorliklarni belgilay olishi, muammoli vaziyatlar echimini topa olishi mumkin bo‘ladi.
Tasavvur. Bola hayotining bu davri tasavvur qilishning o‘ziga xos faolligi bilan tavsiflanadi. Dastlab bu fakat yaratuvchilik tasavvurlari bo‘ladi, ya’ni, biron-bir ertaknamo qiyofalarni tasavvur qilishga imkon beradigan tarzda bo‘ladi, keyinchalik esa butunlay yangi qiyofalarni yaratishga qodir bo‘lgan ijodiy tasavvurga aylanadi. Bu bolada fantaziyani rivojlantirish uchun o‘ta muhimdir.
Nutq. Grammatika va leksikaning rivojlanishi davom etadi, nutq ravon bo‘la boradi. So‘z boyligi ortadi, bolalar umumlashtiruvchi otlarni ishlata boshlaydilar, sinonimlar, antonimlar va sifatlardan foydalana boshlaydilar. Agarda bola bilan birga ko‘p o‘qilsa va muloqot qilinsa, unda bu yoshga kelib ham monologik nutq (tushuntirishli va talqin qiluvchi, bayoniy nutq) hamda muloqotda ishtirok eta olish mahorati yaxshi darajada shakllangan bo‘ladi. YOzma nutq shakllana boshlaydi. So‘z boyligi taxminan 3 000 ta so‘zgacha boyib boradi.
SHaxs rivojlanishi. Maktabgacha yoshdagi bolaning ongidagi asosiy o‘zgarish bo‘lib “harakatlar ichki rejasi”ning paydo bo‘lishi hisoblanib, u bolaga nafaqat ko‘rgazmali tarzda, balki ongli ravishda ham turli xildagi tasavvurlarni hosil qilishga yordam beradi.
Bolaning o‘z-o‘zini anglashida “Men” obrazini anglashi refleksif qobiliyatini belgilaydi, ya’ni, tahlil qilishi, o‘z harakatlarining maqsadlari va natijalari uchun javob bera olishi, shu jumladan, o‘z kechinmalari, hissiyotlarini anglashi. Aynan shu yangilanish bolaning ma’nan rivojlanishining asosi bo‘lib hisoblanadi. 6-7 yoshli bolaning psixik va shaxsiy sohalarida rivojlanishining eng muhim yangi hosilasi sifatida motivlarning bo‘ysundirilishi hisoblanadi. “Men qilishim kerak”, “men qila olaman” motivlarining anglanishi “men xohlayman” motivi ustidan ustunlik qila boshlaydi.
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=3 | Asosiy tushunchalar - 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 3/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.orgAsosiy tushunchalar
Sifatli pedagogika – bolalarni o‘yin shaklida qiziqarli va zavqlantiruvchi tarzda o‘qitish; bolalarda o‘qishga bo‘lgan xohish-istaklarini qo‘llab-quvvatlaydigan, maktabga borish imkoniyatlarini ta’minlaydigan, ota-onalarga yordam ko‘rsatadigan, bolalarning sog‘ligini (ham psixik, ham jismoniy) saqlashning samarali o‘qitish dasturidir; tarbiyalanuvchilarning o‘qishi, salomatligi va individual rivojlanishining muvaffaqiyatli natijalaridir;
Invariantli qism – istalgan MTT da amalga oshirilishi kerak bo‘lgan maktabgacha ta’lim Davlat dasturining majburiy qismi;
Variativ qism – ta’lim jarayoni ishtirokchilari tomonidan shakllantiriladi, maktabgacha ta’limning xududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarini, turlari bo‘yicha har- xilligini aks ettiruvchi maktabgacha ta’lim turi;
O‘zR IMYOBRDT1 – O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari;
YOndashuv – bu pedagogik faoliyatning o‘zaro bog‘langan g‘oyalari, tushunchalari va usullarining ma’lum bir xususiyatli jamlanmasidan foydlanishga undovchi pedagog faoliyatining metodologik yo‘naltirilishidir;
SHaxsiy-yo‘naltirilgan yondashuv – bu ta’lim jarayoni markaziga faoliyat sub’ekti sifatida ta’lim oluvchi qo‘yiladigan yondashuvdir. Etakchi tamoyili bo‘lib ta’lim oluvchining ehtiyojlari, motivlari, tajribasi va dolzarb rivojlanishi darajasiga yo‘naltirilganlik va yaqin istiqboldagi rivojlanish hududida o‘qitish sanaladi2.
Individual yondashuv – ta’lim beruvchining guruxdagi har bir bolaning faol harakati va dam olish paytida barcha ehtiyojlarini e’tiborga olish zarurligini anglatadi. Bu guruxdagi barcha material va jihozlar, umuman o‘qitish muhiti har bir bolaning rivojlanishiga xizmat qilishni hamda mo‘ljallangan faoliyat turlari bolalar rivojlanishidagi farqini e’tiborga olishini bildiradi.
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=4 | Ta’limning rivojlantiruvchi muhiti | |
Ta’limning rivojlantiruvchi muhiti
|
bet | 4/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.orgTa’limning rivojlantiruvchi muhiti - bola rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar (o‘yinlar, o‘yin predmetlari va jihozlari, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, bolalarning turli faoliyat turlari bilan shug‘ullanishi uchun mo‘ljallangan uskunalar) o‘zaro bog‘liqligini belgilab beradigan hal qiluvchi ko‘rsatkichlardir.
Inklyuziv ta’lim – alohida individual imkoniyatlarni va ta’limiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan barcha bolalarni tarbiyalash va o‘qitishning teng ravishda ommabopligini ta’minlaydigan jarayon;
Modelь (lotinchadan – o‘lcham, namuna) – tabiatdagi yoki jamiyatdagi hodisa yoxud jarayonlarni talqin qilish;
Integratsiyalashgan rejalashtirish – bolalarni o‘qitish va rivojlantirish integrallashgan jarayondir: bola rivojlanishining har bir sohasi uning boshqa sohalari bilan uzviy bog‘liq. Ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda ularni bir-biridan ajratmaslik zarur, biroq bir butun majmua sifatida qarash lozim. Turli sohalardagi ta’lim jarayoni o‘zaro bog‘liq va bir-biri bilan uyg‘unlashgan .
Bola kompetensiyasi – bolaning bilim, ko‘nikma, malakalar va qadriyatlar majmuidir. Tayanch kompetensiyalar rivojlanish sohalaridan qat’iy nazar, bola shaxsi shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi;
Pedagogik strategiya – bolalarga belgilangan maqsadlarga erishishda yordam ko‘rsatish uchun pedagoglar foydalanadigan konkret metodlar to‘plamini namoyon qiladi. Strategiya asosida bolaning qiziqishlari, uning kuchli va kuchsiz tomonlari, yoshga doir o‘ziga xosliklar va shaxsiy sifatlarning hisobga olinishi, o‘qitish shakli yotadi;
“Men” konsepsiyasi – bolaning o‘zi, uning refleksiv faoliyatining qismi haqidagi tasavvurlarining tizimi;
Rejalashtirish vositalari – pedagog kutilayotgan natijalarga erishish uchun faoliyat mazmunini, turlarini, imkoniyat(resurs)larini belgilaydigan vositalar, metodlar, usullar;
Kuzatish – bola ishlayotgan yoki o‘ynayotgan vaqtda uning faoliyatiga aralashmagan holda uni kuzatib borish jarayoni;
|
| | |
http://kompy.info/tema-amplituda-modulyatorn-izertlew.html | Tema: Amplituda modulyatorın izertlew | |
Tema: Amplituda modulyatorın izertlew
|
Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 378,88 Kb. | | #112132 |
Bog'liq 3-ameliy Sistema-signallar Alpisbaev Quwandiq
3 – Ámeliy jumıs
Tema: Amplituda modulyatorın izertlew
Jumıstıń maqseti: Amplituda modulyatorı islew prinsipin úyreniw hám modulyatordıń sıpat kórsetkishlerin tájriybe jolı menen analizlew.
3.1-rasm. Amplituda modulyatorınıń prinsipial sxeması
SMX ni izertlew ushın tómendegilerdi orınlaw kerek.
1.Dasturdi kompyuter yadına kiritiń. Ossillografti signal kúsheytirgishti hár eki kanalda 1-ketek 1V hám signal tarqatıwshısın 1-ketek 0,1 ms qa sazlań.
1.2. «Izmerenie SМХ» jazıwı aldındaǵı «Da» túymesin, soń «LC» túymesin basıń. Joqartı chastota generatori (ГВЧ) shıǵısındaǵı signal chastotasın f=14000 Gs hám amplitudasın U = 1 V qılıp ornatıń.
1.3.Birinchi kanal kirisine 1-qadaǵalaw noqatın hám 2-kanal kirisine 4-qadaǵalaw noqatın jalǵań.
1.4.Jıljıw kernewi Еsm ni -3V tan 0V qa shekem, mánisine sáykes keliwshi mA kórsetken tok amplitudası mánislerin 3.1-keste 2-qatarına jazıp barıń.
3.1- jadval
Еsm,
В
|
-3
|
-2.8
|
-2.6
|
-2.4
|
-2.2
|
-2
|
-1.8
|
-1.6
|
I1
мА
|
0
|
0,09825
|
0,25925
|
0,41425
|
0,56325
|
0,70625
|
0,84325
|
0,97425
|
Еsm,
В
|
-1.4
|
-1.2
|
-1
|
-0.8
|
-0.6
|
-0.4
|
-0.2
|
0
|
I1
мА
|
1,09925
|
1,21825
|
1,33125
|
1,43825
|
1,53925
|
1,63425
|
1,72325
|
1,80625
|
Alınǵan kórsetkishler tiykarında I1 = f (Есм) grafigin sızıń.
2. Dinamikalıq modulyatsion xarakteristikanı izertlew etiw
DMX dep, modulyatsiya koefficiyenti «M» ni modilyatsiyalawshı kernew U amplitudası baylanısına aytıladı. DMX ni izertlew ushın tómendegilerdi orınlaw kerek.
2.1. Joqarı chastotalı kernew U=1 V ga sáykes keliwshi SMX sızıqlı bóleginiń ortasına tuwrı keliwshi jıljıw kernewi Esm, ma`nisin ornatıń. «Snyat SMX tranzistora» jazıwı aldındaǵı «Net» tuymesin basıń, bunnan aldın GVCh shıǵıwındaǵı signal amplitudasın U=1 V etip ornatıń.
2.2. GVCh shıǵıwdaǵı signal chastotasın 14000 Gs hám amplitudasini U=1 V etip ornatıń..
2.3. Tómen chastotalar generatorı (GNCh) shıǵıw daǵı signal chastotası ni 500 Gs etip ornatıń.
3. Tranzistor jumıs rejimin modulyatsiya sapasına tásirin úyreniw
Ámeliy jumısınıń bul bóliminde jılısıw kernewiniń modulyatsiya sapasına tásiri analiz etiledi. Buzılıwsız modulyatsiya modulyatsiyalaytuǵın kernew U(t) hám jılısıw kernewi Esm lardıń jıyındıdsı SMX sızıqlı bóleginen tısqarı shıqpaǵan jaǵdayına tuwrı keledi.
3.1. U0 =1V kernewde alınǵan SMX sızıqlı bóleginiń ortasına sáykes keliwshi jılısıw kernewi Еsm mánisin ornatıń.
3.2. GVCh shıǵıwındaǵı signal amplitudasın U0 =1V qılıp ornatıń.
3.3. GVCh shıǵıwındaǵı modulyatsiyalaytuǵın kernew amplitudasini SMX sızıqlı bólegi yarımına tuwrı keletuǵın ma`nisin ornatıń. Buzılıwsız AM signalın ossillograf ekranında gúzetiń jáne onıń formasın sızıp alın.
3.4. Jılısıw kernewi Esm ni AM signal amplitudalari orawshısı formasınıń GNCh shıǵıwı daǵı modulyatsiyalaytuǵın signal formasından parıq etiw dárejesinde ózgertiriń. Bul AM buzılıwlı ámelge asıp atırǵanın ańlatadı. Ossillograf ekranınan Еsm= -3,5 V qa teń waqıttaǵı signal kórinisin sızıp alıń.
Júkleme parametrleriniń modulyatsiya sapasına tásirin úyreniw
Jıljıw kernewi Есм = -2,5 V hám GVCh chastotasın 5000 Gs mániske sáykes keliwshi AM signal waqıt diagrammasın ossillograf ekranınan LC- terbelis konturı jalǵanǵan hám júkleme retinde qarsılıq R (R-tuyme basılǵan ) jaǵdaylar ushın sızıp alın.
Jıljıw kernewi Есм = -2,5 V hám GvCh chastotanı 25 000 Gs mániske sáykes keliwshi AM signal waqıt diagrammasın ossillograf ekranınan LC-terbelis konturı (LC-tuyme basılǵan ) hám júkleme retinde qarsılıq R (R-tuyme basılǵan ) jaǵdaylar ushın sızıp alıń.
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html#Mualliflar:_Grosheva_I.V.,ssay_E.F.,Mirjalilova_S.S.,_Medvedeva_N.I.___Taqrizchilar | 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 1/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.org
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta’lim vazirining
2020 yil 27 martdagi 54-son buyrug‘iga
1-ILOVA
|
O‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
“Ilm yo‘li” variativ dastur
6 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
Toshkent – 2019
Mualliflardan:
Mazkur dastur mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar bolalarning boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorgarlik guruhlari mavjud bo‘lgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog-xodimlari uchun mo‘ljallangan. Dasturda ilovalarning keng doirasi taqdim etilgan bo‘lib, ishonamizki, ular nafaqat maktabgacha ta’lim sohasidagi mutaxassislarga, ota-onalarga ham foydali bo‘ladi.
Dastur mualliflari mazkur dasturning ishlab chiqilishida uni qo‘llab-quvvatlagan, o‘z fikrlari va tavsiyalarini berganlarga chuqur minnatdorchilik bildiradilar.
Mualliflar:
Grosheva I.V.,ssay E.F.,Mirjalilova S.S., Medvedeva N.I.
Taqrizchilar:
Mikailova U.
|
YUNISEF ning xalqaro maslahatchisi
|
Djanpeisova G.E.
|
Nizomiy nomidagi TDPU “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi mudiri p.f.n, dotsenti
|
Nekrasova E. A.
|
Toshkent shahar 369-maktabgacha ta’lim tashkiloti metodisti
|
“Ilm yo‘li” variativ dasturi Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbarlari va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti ilmiy-metodik kengashining 2019 yil 29 avgust 7-sonli yig‘ilish qarori bilan, maktabgacha ta’lim vazirligi huzuridagi o‘quv metodik ishlarni muvofiqlashtiruvchi yig‘ilishining 2019 yil 20 sentyabrdagi 1-son bayoni bilan tasdiqlangan va nashrga tavsiya etilgan.
Mundarija
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=2 | 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi - bet 2 | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 2/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.org
Asosiy tushunchalar 5
Kirish 7
I bob. Dasturning maqsad, vazifa va tamoyillari 9
II bob. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar 11
III bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’limida kompetentlilik yondashuvi 15
3.1. 6-7 yoshdagi maktabgacha bo‘lgan bolaning umumiy asosiy kompetensiyalari 15
3.2. Bola rivojlanishi sohalarining kompetensiyalari 15
3.2.1 Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish sohasi kompetensiyalari 15
3.2.2. “Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasi kompetensiyalari 16
3.2.3.«Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari» sohasi kompetensiyalari 16
3.2.4.”Bilish jarayonining rivojlanishi” sohasi kompetensiyalari 16
3.2.5. «Ijodiy rivojlanish» sohasi kompetensiyalari 17
IV bob. O‘qitishga yondashuvlar 18
4.1. SHaxsiy yondashuv maqsadi 18
4.2. Bolaga yo‘naltirilgan yondashuv 19
4.3.Rivojlantiruvchi yondashuv 21
4.4 Individuallashtirish 21
4.5.Rivojlantiruvchi o‘qitish muhiti 21
4.6.Maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘yin faoliyatning etakchi turi sifatida 22
4.7.Inklyuziv ta’lim tamoyillari 23
V bob. O‘quv-tarbiya faoliyati 24
VI bob. Rejalashtirish 24
VII bob. Mashg‘ulotlardagi o‘qitish 28
7.1. Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish 28
7.2. Ijtimoiy-hissiy rivojlanish 29
7.3. Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari 30
7.4. Bilish jarayonini rivojlanishi 31
7.5. Ijodiy rivojlanish 32
VIII bob. Kuzatish va baholash 34
8.1. Kuzatishni o‘tkazishdan maqsadlar 34
8.2.Muvaffaqiyatli kuzatishning o‘ziga xosliklari: 35
8.3.Kuzatishning asosiy tamoyillari: 35
8.4.Bolalarning individual rivojlanishini hujjatlashtirish va kuzatib borish 35
8.5. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruhlardagi 6-7 yoshli bolalarning o‘qitish samaradorligini va rivojlanishi taraqqiyotining baholanishini o‘tkazish muddatlari 36
IX bob. Hamkorlik 38
9.1. Oilalar bilan hamkorlik 38
9.2. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga to‘lovsiz majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruhlar ishiga oilalarni jalb qilishning foydaliligi 39
9.3. Hamkorlik imkoniyatlari 39
9.4. Oila bilan muloqot qilish 40
9.5. Oilalar bilan muloqot qilish tamoyillari: 40
9.6. Kutuvlar 41
X bob. Resurs ta’minoti 42
XI bob. Ilovalar 43
1-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy yillik tayyorlash bo‘yicha guruhlarda ishlovchi pedagoglar uchun tavsiya 43
2-Ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash guruhlarni tashkil etish bo‘yicha qonunchilik hujjatlari sharhi 48
3-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruh pedagoglarining namunaviy lavozim yo‘riqnomasi 49
4-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash guruhlariga bolalarni qabul qilish haqida maktabgacha ta’lim tashkilotining namunaviy buyrug‘i 51
5-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha pilot guruhlarini tashkil etish tartibi haqidagi Nizom 54
6-ilova. Bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruhdagi namunaviy kun tartibi 57
7-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruhda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning namunaviy miqdori 60
8-ilova. Namunaviy yillik mavzuviy reja 63
9-ilova. Maktabgacha ta’lim tashkilotida rivojlanish markazlarini samarali tashkil etish bo‘yicha metodik tavsiyalar 65
10-ilova. Namunaviy mavzuviy rejalashtirish 69
Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash uchun 69
mashg‘ulotlarni guruhda bir haftaga taxminiy taqsimot. 69
11-ilova. Pedagogning ish jurnalining namuna shakli. 263
266
12-ilova. 6 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolaning rivojlanish xaritasi 435
13-ilova Bolaning maktabga tayyorligi xaritasi 450
14-ilova. 1-sinf o‘quvchisining ijtimoiy-psixologik portreti 454
15-ilova Bola shaxsini tuzilmasi 455
16-ilova Ota-onalar bilan ishlovchi pedagoglar uchun uslubiy qo‘llanma 456
461
17-ilova Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha pilot guruhining moddiy-texnik bazasi va ta’limiy-didaktik materiallar bilan jihozlanishi me’yorlari 462
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=9 | O‘z “Men”ini anglash - 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | |
1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
|
bet | 9/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.orgO‘z “Men”ini anglash va mana shu asosida maktab yoshi oxiriga kelib ichki hissiyotlarning paydo bo‘lishi yangi ehtiyojlarni tug‘diradi. Butun maktabgacha yosh davomidagi faoliyatning etakchi turi bo‘lib hisoblangan o‘yin mana shuning natijasida endi bolaning ehtiyojlarini to‘la qondira olmay qoladi. Bolada endilikda o‘z bolalarcha hayoti doirasidan tashqariga chiqishga intilish, ijtimoiy-ahamiyatli faoliyatda o‘z o‘rnini egallash istagi yuzaga keladi, ya’ni, bola yangi ijtimoiy hissiyotni – “maktab o‘quvchisi o‘rnini”ni egallashga intiladi, bu esa 6-7 yoshli bolalarning shaxsiy hamda psixik rivojlanishidagi eng muhim natija va o‘ziga xosligi bo‘lib sanaladi.
6-7 yoshda bola o‘zini nafaqat uning o‘zi hosil qilgan amaliy harakatlar chegaralarida anglay boshlaydi, balki u o‘zining atrof-muhitga va boshqa kishilar orasidagi o‘z o‘rniga nisbatan munosabatlarini tushuna olish hamda tahlil qila olishga (bu yosh uchun xos bo‘lgan shaklda) qobil bo‘ladi: o‘zini ijtimoiy munosabatlar tizimidagi sub’ekt sifatida tushunish – o‘zining ijtimoiy “Men”ini anglash paydo bo‘ladi.
O‘z-o‘zini baholash bu yoshdagi bolada qoidaga ko‘ra, o‘zini ko‘ra olish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunda bola tashqi baholashga juda bog‘liq bo‘ladi, chunki u o‘zi haqida ob’ektiv fikrni tuza olish imkoniga ega bo‘lmaydi, u o‘zining qiyofasini tengdoshlari va kattalar o‘z nomiga eshitgan baholardan kelib chiqib tuzadi. Maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalar yaxshi, va birinchi bo‘lishga jon-dili bilan intiladilar, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda juda xafa bo‘ladilar, kattalarning munosabati, kayfiyati o‘zgarib qolishiga yorqin va emotsionalь ravishda reaksiya ko‘rsatadilar. Bu davrda bolalarning guruhda taniqli va yoqimsiz bolalarga ajralib qolishlari aniq namoyon bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi ehtiyoji bo‘lib ham o‘z tengdoshlar, ham kattalar bilan muloqoti sanaladi. Oldingi yosh davridagidek etakchi faoliyat bo‘lib syujetli-rolli o‘yinlar qolaveradi. Bu yoshdagi o‘yinlarning o‘ziga xosligi bo‘lib shu narsa hisoblanadiki, bunda bolalar kishilarning murakkab o‘zaro harakatlarini o‘zlashtirishni va uni amalga oshirib ko‘rishni, atrof-muhitdagi asosiy hayotiy vaziyatlarni sinab ko‘rishni boshlaydilar.
O‘yinlar murakkablasha boradi, ba’zan kattalar har doim ham tushuna olmaydigan alohida mazmunga ega bo‘ladi. Bunda bolalar butun o‘yin maydonini to‘la kuzatib turishga, o‘yindagi barcha ishtirokchilarni ko‘rib turishga va zaruriy o‘yin harakatlariga bog‘liq bo‘ladigan o‘z xulq-atvori yoki rolini o‘zgartirib turishga qodir bo‘ladilar.
|
| | |
http://kompy.info/5-tajriba-ishi-mavzu-tabiiy-va-suniy-quritgichlar-bilan-tanish.html | 5-tajriba ishi mavzu: tabiiy va sun’iy quritgichlar bilan tanishish | 5-TAJRIBA ISHI
MAVZU: TABIIY VA SUN’IY QURITGICHLAR BILAN TANISHISH
Mashg‟ulotning maqsadi. Meva-sabzavotlami quritish usullaridan biri hisoblangan
sun‟iy quritishda foydalaniladigan quritish qurilmalari bilan tanishish.
Kerakli jihozlar va materiallar.
Konvektiv quritish kamerasi, muzlatish kamerasi,
sublimatsion quritish kamerasi, qurilma maketi va konstruktiv texnologik chizmalari.
Ishning nazariy asoslari. Sun‟iy quritishda meva va sabzavotlarni maxsus quritgich
qurilmalarida quritishdan foydalaniladi. Meva-sabzavot korxonalarida sun‟iy quritishning
turli-xil usullari orasida konvektiv va sublimatsion (kombinatsion)
quritish alohida kasb
etadi.
Hozirgi kunda tabiiy quyosh yordamida - ochiq havoda quritish maxalliy sharoitda
keng qo„llanib kelinmoqda.
Qattiq, nam materialga
issiqlik ta’sir etish usuliga qarab quritish quyidagi turlarga
bo‟linadi:
5.1-rasm. Meva-sabzavotlarni issiq xavoda quritish qurilmasi.
1)
konvektiv quritish - bunda nam material bilan qutuvchi eltkich bevosita o‟zaro
ta‟sirda bo‟ladi. Odatda qurituvchi eltkich sifatida qizdirilgan havo yoki tutun gazlari
ishlatiladi;
Konvektiv
quritish qurilmasi quritgich, transport moslamasi, ventilyator va
kaloriferdan tarkib
topgan deb faraz qilaylik
.
5.2-rasm. Konvektiv quritkich sxemasi.
2)
lentali quritish - issiqlik tashuvchi eltkich va nam material orasida ajratuvchi
devor bo‟ladi. Materialga
issiqlik shu devor uzatiladi;
5.3-rasm; Lentali quritish qurilmasi;
(a) va jarayonning 1-x diagrammadagi (b) tasviri. 1-quritish kamerasi; 2-kalorifer.
Bu usulda yuqori temperaturalarga chidamli materiallar quritiladi.
Ishlatilgan
havoni qisman retsirkulyatsiya qilish yuln bilan quritish sxemasi ko‟rsatilgan.
Diagrammada A nuqtani ifodalovchi parametrli issiq havo, ishlatib bo‟lingan havo (AC
va BC chiziqlar) bilan aralashadi va kaloriferda T
c
temperaturagacha qizdiriladi.
Undan
keyin, qizdirilgan havo nam material bilan o‟zaro ta‟sir ettiriladi.
3)
radiatsion quritish - nam materialga issiqlik infraqizil nurlar orqali uzatiladi;
Gaz bilan isitiladigan radiatsiyali quritkich tuzilishi 7-rasmda keltirilgan.
Bunday
quritkichlar tuzilishi sodda va lampali quritkichlarga nisbatan arzon. |
http://kompy.info/kompyuterda-axborotlarni-tasvirlash-usullari.html | Kompyuterda axborotlarni tasvirlash usullari | |
Kompyuterda axborotlarni tasvirlash usullari
|
Sana | 14.06.2024 | Hajmi | 16,52 Kb. | | #263824 |
Bog'liq 1-vazifa
KOMPYUTERDA AXBOROTLARNI TASVIRLASH USULLARI
Kompyuterlarda har bir belgiga 0 va 1 belgilarining ketma-ketligidan iborat 8 ta belgi mos qo'yiladi. 8 ta nol va birlarning turli o'rin almashtirishidan foydalanib, turli xildagi belgilarni kodlashimiz mumkin.0 va 1 dan iborat iborat raqamlar yordamida ularni 8 tadan ajratsak, bu o'rin almaahtirishlar soni 2^8= 256 ga teng bo'ladi, ya'ni ular axborotlarning kompyuterda tasvirlanishi yordamida 256 ta harflar, raqamlar, turli boshqa belgilarni kodlash mumkin bo'ladi.
Agar o'n oltilik sanoq sistemasidagi raqamlarni ustun va satr tartib raqami deb olsak yangi jadval hosil qilamiz.Bunda har bir raqam va alifbodagi belgi jahon andozalaridagi kodlash jadvali-ASCII(American Standard Code for Information Interchange) jadvali hosil bo'ladi.
Kompyuterda rangni ifodalash uchun uch xil-qizil, yashil va ko'k ranglardan foydalaniladi. Bu qurilma RGB modul deb nomlanadi. Axborotning eng kichik o'lchov birligi sifatida bit qabul qilingan.
Bit axborotning raqamli ifodasidagi 0 yoki 1 belgisi bo'lib, ingliz tilidagi " binary digit" so'zlaridan olingan va " ikkilik raqami" degan ma'noni anglatadi. Masalan, 100101101 da 9 ta bit bor, chunki unda 9 ta raqam ( 0 va 1) ishtirok etmoqda. Bitdan kattaroq o'lchov birligi sifatida bayt qabul qilingan: 1 bayt=8 bit. Masalan: 11011011 sa 1 bayt axborot bor, chunki unda 8 ta bit (raqam) qatnashmoqda, 1011010100100011 da esa 2 bayt axborot bor, chunki unda 16 ta bit( raqam) qatnashmoqda.
Axborotda qatnashgan har qanday belgi 1 bayt hajmli deb husoblanadi. Masalan, "B" harfi 1 bayt yoki 8 bit hajmga ega; "MA" esa 2 bayt hajmli; "MAS" 3 bayt hajmli. Baytdan katta o'lchov birligi ham mavjud. U kilobayt( KB) deb nomlanadi.
1 KB=210 bayt=1024 bayt. Kilobaytdan katta o'lchov birliklari megabayt (MB), gigabayt (GB), terabayt (TB), petabayt (PB) kabi belgilangan. Axborotning vaqt birligi ichida uzatilgan miqdori axborotni uzatish tezligi deb ataladi.
Axborot uzatish tezligining birligi sifatida bod qabul qilingan: 1bod=1 bit/1 sekund. Hozirgi kunda axborot uzatish tezligining birliklari sifatida quyidagilat ishlatiladi: Kilobayt/sekund, Kilobit/sekund, Megabit/sekund. "Texnologiya" so'zi yunoncha "techne"-san'at,mohirlik, hunar va "logos"-fan so'zlaridan tashkil topgan bo'lib, u aniq maqsadga erishish uchun zaruriy vositalar, usul va sharoitlardan foydalangan holda muayyan amallarning ketma-ket bajarilishini ko'zda tutadi.
Insoniyat tomonidan axborotlarni izlash, to'plash,saqlash, qayta ishlash va undan foydalanish usullari va vositalari axborot texnologiyasi deb yuritiladi.
Axborot texnologiyasi ichki va tashqi omillardan iboratdir. Ichki omillarga-usullar, tashqi omillarga-vositalar kiradi. Axborot texnologiyasining asosiy texnik vositalari sifatida kompyuterdan tashqari aloqa vositalari-telefon, teletayp, telefaks va boshqalar qo'llaniladi bitta xonada yoki bir binoning ichida tashkil qilingan tarmoqlar lokal(mahalliy) tarmoqlar deb nomlanadi. Tarmoqdagi ixtiyoriy kompyuter boshqa kompyterning diskiga, printeriga va boshqa tashqi qurilmalariga murojaat qilishi mumkin bo'ladi. Lokal tarmoqda kompyuterlardan biri asosiy kompyuter etib tanlanadi. U fayllat serveri yoki, oddiy qilib, server deb nomlanadi. Qolgan kompyuterlar esa ishchi stansiyalar deb nomlanib, server bilan hamda o'zaro tarmoq platalari va maxsus kabellar yordamida ulanadilar. Uzoq masofada, hatto boshqa-boshqa mamlakatlarda joylashgan kompyuterlarni o'zaro bog'lash imkoniyatini beruvchi tarmoq mintaqaviy va global(butunjahon) tarmoqlaridir. Mintaqaviy tarmoqlar bir mamlakat hududidagi barcha foydalanuvchilarni birlashtiradi. Global tarmoqlar dunyoning turli mamlakatlaridagi foydalanuvchilarning o'zaro axborot almashishini ta'minlaydi. Signalni raqamli ko'rinishdan analog ko'rinishdan raqamli ko'rinishga o'tkazuvchi qurilma demodulyator deb ataladi. Bu ikkala amalni birgalikda bajaruvchi qurilma modem deb ataladi. Tuzilish jihatidan modemlar ichki va tashqi ko'rinishda bo'ladi.Ichki modemlar plata ko'rinishida bo'lib, kompyuterning ichiga joylashtiriladi. Tashqi modem kompyuterdan tashqarida joylashadigan bo'lib, o'zining qobig'iga ega alohida qurilmadir. Axborot tizimlar-bu katta hajmdagi axborotlarni qabul qilish, uzatish, saqlash va talab qilingan axborotni tez izlab topish kabi vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan sistemalardir.
Zamonaviy komoyuterlarni xotiraning qattiq disk ( ing.HDD, Hard-qattiq, Diskdisk, Drive-dvigatel) deb ataluvchi turisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.Bu xotirani asosiy xotira qurilmasi yoki " vinchester" deb ham atash mumkin. Birinchi vinchester 1973-yilda IBM firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Hozirgi kunlarda qattiq disklarning gigabayt va terabayt o'lchov birlikli sig'imdagi turlari ishlab chiqarilmoqda. Kompyuterga turli shakldagi axborotlarni kiritish yoki chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilmalar ma'lumotlarni kititish-chiqarish qurilmalari deb yuritiladi. Eng asosiy ma'lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari safiga monitor va klaviatura kiradi. Monitor kompyuternibg ish jarayonida vujudga keladigan axborotlarning zarur qismini ekranda yoritib berishni ta'minlaydi. Hozirgi davrda grafik adapteri VGA, SVGA, XGA turda bo'lgan monitorlar keng tarqalgan. Monitorlarni yana elektron nurli trubkali, suyuq kristalli (LCD) va plazmali turlarga bo'lishadi.
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=7 | II bob. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar | |
II bob. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar
|
bet | 7/279 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 1,77 Mb. | | #255854 |
Bog'liq 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi-fayllar.orgII bob. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar
Fiziologik rivojlanish
Mazkur davrda organizmning tayanch-harakat va yurak-qon-tomir tizimlarining intensiv rivojlanishi hamda takomillashishi, mayda mushaklarning rivojlanishi, markaziy asab tizimidagi ayrim bo‘linmalarning rivojlanishi va differensirovkalanishi ro‘y beradi. bolaning vazni oyiga taxminan 200 gr atrofida, bo‘yi o‘sishi esa 0,5 sm ga ortib boradi, tana proporsiyalari o‘zgara boshlaydi. 7 yoshli bolalarning bo‘yi o‘rtacha 113-122 sm ga, o‘rtacha vazni esa 21-25 kg ga teng bo‘ladi. Miya sohalari deyarli katta yoshli kishilarnikidek shakllangan. Harakat sohalari yaxshi rivojlangan. Suyaklar mustahkamlanishi davom etadi, lekin umurtqa egilishlari hali barqaror emas. Yirik va ayniqsa, mayda motorikanin rivojlanishi davom etadi. Qo‘l panjalari mushaklarning koordinatsiyasi intensiv rivojlanadi. Umumiy jismoniy rivojlanish bolaning nozik motorikasi rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Qo‘l barmoqlarining mashq qildirilishi boladagi intellektni oshirish, nutqni rivojlantirish va yozishga tayyorgarlik ko‘rish vositasi bo‘lib sanaladi.
Psixik jarayonlarning rivojlanishi.
Bu yosh bosqichining o‘ziga xos tomoni bo‘lib bilishga doir va fikriy psixik jarayonlarning faol rivojlanishi hisoblanadi. Bola kuzatishga, qarab izlash kabi ixtiyoriy harakatlarni bajaradi. Mana shu yoshda sensor etalonlar – shakl, rang, o‘lcham to‘la o‘zlashtiriladi. Maydon-makonni anglashning rivojlanishi davom etadi. Bola pastga, tepaga, boshqa tomonga kabi tushunchalar bilan amallarni bajara boshlaydi. SHuningdek, endilikda o‘ng va chap tomonni tasavvur qilish aniq shakllangan bo‘lishi lozim. Biroq, bu yoshdagi bolalarda bir vaqtning o‘zida turli xildagi belgilarning hisobga olinishi lozim bo‘ladigan paytlarda xatolikka yo‘l qo‘yishlari uchrashi mumkin.
Diqqat. Maktabgacha yosh oxiriga kelib ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Bola diqqatini ongli ravishda ma’lum bir predmetlarga va ob’ektlarga yo‘naltirib va jamlab tura oladi. Diqqatning barqarorligi ortishi – 20-25 daqiqa, diqqat hajmi 7-8 ta predmetni qamrab oladi. Bola ikkiyoqlama tasvirlarni ko‘ra olishi mumkin.
Xotira. Maktabgacha yosh oxiriga kelib bolada psixik faollikning ixtiyoriy shakllari paydo bo‘ladi. U endilikda predmetlarni qarab chiqa oladi, maqsadga qaratilgan kuzatishni amalga oshira olishi mumkin, ixtiyoriy diqqat paydo bo‘ladi va buning natijasida ixtiyoriy xotira elementlari yuzaga kela boshlaydi. Ixtiyoriy xotira bola o‘zi mustaqil ravishda maqsadni belgilaganda – eslab qolish va eslash holatlarda namoyon bo‘ladi. Bolaning eslab qolish istagini har tomonlama rag‘batlantirish zarur, chunki bu nafaqat xotiraning, balki bilishga doir boshqa qobiliyatlar – anglash, diqqat, fikrlash, tasavvur qilishning ham muvaffaqiyatli rivojlanish garovidir. Ixtiyoriy xotiraning paydo bo‘lishi vositalangan xotiraning – eslab qolishning eng mahsuldor shakli rivojlanishiga yordam beradi. Bu yo‘ldagi birinchi qadamlar eslab qolinadigan materialning o‘ziga xosliklari – yorqinligi, ommabopligi, noodatiyligi, ko‘rgazmalilik va boshqa shu kabilar bilan shartlanadi. Bu davrda maktabgacha yoshdagi bolalarni eslab qolish maqsadlarida tasniflash va guruhlash usullariga maqsadli ravishda o‘rgatish mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/online-imzalama-servis-proqram-istifadeci-telimat.html?page=2 | Proqramın Quraşdırılması - Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı | |
Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı
|
bet | 2/2 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 3,26 Mb. | | #118 | Turi | Yazı |
Proqramın Quraşdırılması
Proqram aşağıdakı linkdən yüklənir:
Diqqət, proqramı administrator səlahiyyəti ilə yükləmək tələb olunur.
Yükləmə Linki: http://e-imza.az/downloads/OnlineSigner.exe
Proqramın quraşdırılması aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir:
1
2
3
4
Proqramın Kompyuterdən silinməsi
Proqramı kompyuterinizdən silmək üçün C:\Program Files (x86)\OnlineImzalayici qovluğunda yerləşən unins000.exe proqramını işə salın.
Proqramda yaranan problemlərin aradan qaldırılması
Proqramın işlək vəziyyətdə olmasının yoxlanılması
|
Onlayn imza proqramını tam olaraq kompüterə yüklədikdən sonra kartı kart oxuyucusuna daxil edərək, istənilən brauzer vasitəsi ilə aşağıdakı ünvana müraciət edirik: https://localhost:10281/api/sign/certificates
-
Əgər ekranda, kompüterə daxil edtiyiniz kartın verilənləri görsənməlidir: {"certificates":[{"serialNumber":"7FC4E13612808EC80000000017F5","subject":"SERIALNUMBER=5JZBKRJ, G=RÜFƏT, SN=İSAYEV, CN=RÜFƏT İSAYEV KAMALƏDDİN OĞLU, OU=SXM VÖEN:9900037691, O=RİTN MSXM, C=AZ, T=TƏHLÜKƏSİZLİK MÜTƏXƏSSİSİ"}],"errorCode":0,"errorDetails":null}
-
Əgər ekranda, kompüterə daxil edtiyiniz kartın verilənlərinin yerinə hər hansısa bir səfh haqqında məlumat çıxsa deməli proqram düzgün yüklənməyib və yə proqramın işləməsinə mane olan digər səbəblər var. Bunları aradan qaldırmaq üçün aşağıda olan bölmələri diqqətlə oxuyun.
|
Mərkəz sertifikatlarının düzgünlüyünün yoxlanılması
| -
(+R) düymələrini sıxaraq Run (Выполнить) pəncərəsini açırıq.
-
Açılan pəncərədə cmd yazaraq Enter düyməsini sızırıq
-
Açılan pəncərədə certmgr yazaraq Enter düyməsini sızırıq
-
Açılan pəncərədə sol tərəfdə Trusted Root Certification Authorities / Certificates bölməsinə keçirik.
-
Siyahıda olan sertifikatlar siyahısından AZ Governing Bodies Authority (ICA) sertifikatını seçərək Enter düyməsini sıxırıq.
-
Açılan pəncərədə yuxarı hissədə yerləşən Details bölməsini sıxırıq, və Serial number bölməsini seçirik
-
Əgər sertifikatın nömrəsi “6c e0 47 a2 a6 9f e5 34 00 00 00 00 00 1d” 1d ilə bitmirsə, deməli sertifikat köhnədir. Sertifikatı yeniləmək üçün onu əvvəlcə silmək, sonra isə bu linkdən yenisini yükəmək lazımdır: http://e-imza.az/downloads/AZ%20Governing%20Bodies%20Authority%20(ICA).crt
-
Bundan sonra siyahıda olan sertifikatlar siyahısından AZ e-Government Authority (ICA) sertifikatını seçərək Enter düyməsini sıxırıq.
-
Açılan pəncərədə yuxarı hissədə yerləşən Details bölməsini sıxırıq, və Serial number bölməsini seçirik
-
Əgər sertifikatın nömrəsi “6c e0 47 a2 a6 9f e5 34 00 00 00 00 00 18” 18 ilə bitmirsə, deməli sertifikat köhnədir. Sertifikatı yeniləmək üçün onu əvvəlcə silmək, sonra isə bu linkdən yenisini yükəmək lazımdır: http://e-imza.az/downloads/AZ%20e-Government%20Authority%20(ICA).crt
|
Google Chrome brauzerində proxynin tənzimlənməsi
| -
Google Chrome brauzerini açırıq.
-
Yuxarı şağ tərəfdə yerləşən üş horizontal xətt düyməsini sıxaraq, açılan alt menyudan Settings bölməsinə keçirik.
-
Açılan pəncərənin aşagı hissəsində yerləşən Show advanced settings... düyməsini sıxırıq.
-
Siyahıda olan tənzimləmələrdən Network hissəsinə gələrək Change proxy settings... düyməsini sıxırıq.
-
Açılan pəncərədə LAN settings düyməsini sıxırıq.
-
Açılan pəncərədə Advanced düyməsini sıxırıq
-
Açılmış pəncərədə Exeptions bölməsinə https://localhost:10281/api/sign/certificates adresini əlavə edirik və Ok düyməsini sıxırıq.
|
Proxy olan şirkətlərdə OCSP proxy tənzimləmələri
|
Əgər şirkətin şəbəkəsində proxy varsa, zəhmət olmasa şirkətin İT mütəxəssisinə mürəciət edin. İT mütəxəssis isə öz növbəsində aşağıda göstərilən İP-ləri proxi serverə əlavə etməlidir:
-
188.72.189.26 - http://ehm.e-imza.az/ocsp/ocsp.responder
-
188.72.189.25 - http://hom.e-imza.az/ocsp/ocsp.responder
|
Proqramın işləməsi üçün tələb olunan səlahiyyətlər
|
Əgər sirkətdə istifadəçilərin idarəedilməsi üçün domain controllerdən istifadə edilirsə, program yüklənən zaman Administratorun şifrəsi tələb olunacaqdır. Bundan əlavə olaraq proqram yükləndikdən sonra sənədləri imzalamaq üçün Windows əməliyyat sisteminə adi istifadəçi kimi yox, Administrator kimi girmək və ya proqramı Administrator adından açmaq tələb olunur. Digər hallarda program sertifikatları tanımayacaq.
|
Bütün şərtlər riayət edilərək proqram yüklənib, və imza olunub. Lakin müəyyən bir müddət sonra imzalama düyməsini vurduqda proqram yüklənilməyib səhfi çıxır.
|
Əgər onlayn imzalayıcı vasitəsi ilə imzalamalar olubsa, və müəyyən bir müddət sonra imzalamaq istəyərkən proqram yüklənilməyib səhfi çıxarsa bu iki səbəbdən ola bilər:
-
Proqram Windows əməliyyat sisteminin Autorun-nından çıxıb, və kompyüter işə düşəndə avtomatik olaraq işləmir. O zaman kompüterə yüklənmiş Onlayn imzalayıcı proqram işarəsinin üzərində iki dəfə klik edərək yenidən işə salmaq lazımdır.
-
Onlayn imzalayıcı proqramı həqiqətən də kompyuterdən silinib. O zaman proqramı yenidən yükləmək lazımdır.
|
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=279 | I. Mebelь - 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | I. Mebelь
| | | |
|
1
|
4 o‘rinli bolalar stoli
|
dona
|
Guruhdagi bolalar sonidan kelib chiqqan holda
| | | | |
2
|
Bolalar stuli
|
dona
|
Har bir bola uchun
| | | | |
3
|
Tarbiyachi uchun bir tumbali stol
|
dona
|
1
| | | | |
4
|
Tarbiyachi uchun yarimyumshoq stul
|
dona
|
1
| | | | |
5
|
O‘quv materiali uchun javon
|
dona
|
1
| | | | |
6
|
O‘yinchoqlar uchun javon
|
dona
|
1
| | | | |
7
|
Oq magnitli-markerli doska
|
dona
|
1
| | | | |
II. O‘yinchoqlar
| | | | |
1
|
Qo‘g‘irchoqlar (ko‘zi yumiladigan)
|
dona
|
2
| | | | |
2
|
Mashinalar (turli xildagi)
|
to‘plam
|
1
| | | | |
3
|
Uy hayvonlari va ularning bolalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
4
|
YOvvoyi hayvonlar va ularning bolalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
5
|
Bolalar uchun choy idishlari to‘plami
|
to‘plam
|
2
| | | | |
6
|
«Lego» konstruktori
|
to‘plam
|
4
| | | | |
7
|
Bolalar lotosi
|
to‘plam
|
2
| | | | |
8
|
«Aptechka» to‘plami
|
to‘plam
|
2
| | | | |
9
|
Qurilish qurollari to‘plami
|
to‘plam
|
2
| | | | |
10
|
Pazllar
|
dona
|
20
| | | | |
11
|
Mozaika
|
to‘plam
|
4
| | | | |
III. Mashg‘ulotlar uchun didaktik materiallar
| | | | |
1
|
Hisob tayoqchalari
|
to‘plam
|
har bir bola uchun
| | | | |
2
|
Geometrik figuralar (geometrik mozaika)
|
to‘plam
|
har bir bola uchun
| | | | |
3
|
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun alifbo
|
to‘plam
|
har bir bola uchun
| | | | |
4
|
Raqamlar
|
to‘plam
|
har bir bola uchun
| | | | |
5
|
Yil fasllari bo‘yicha suratlar seriyasi
|
to‘plam
|
1
| | | | |
6
|
Uy hayvonlari va ularning bolalari kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
7
|
YOvvoyi hayvonlar va ularning bolalari kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
8
|
Uy parrandalari kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
9
|
Qushlar kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
10
|
Sabzavotlar kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
11
|
Mevalar va reza mevalar kartochkalari
|
to‘plam
|
4
| | | | |
12
|
Rivojlantiruvchi yumshoq kubiklar — «Alfavit»
|
to‘plam
|
1
| | | | |
13
|
"Hayot xavfsizligi asosi" kartochkalari
|
to‘plam
|
1
|
14
|
"Kasblar" kartochkalari
|
to‘plam
|
1
| |
15
|
O‘zbekiston allomalari va atoqli kishilari portretlari
|
to‘plam
|
1
| |
16
|
YOzish namunalari
|
dona
|
har bir bola uchun
| |
IV. Sport inventari
| |
1
|
Bolalar arg‘amchilari
|
dona
|
5
| |
2
|
Bolalar uchun bouling-keglilar
|
to‘plam
|
2
| |
3
|
Turli hajmdagi to‘plar
|
dona
|
5
| |
4
|
Turli o‘lchamdagi chambarlar
|
dona
|
5
| |
5
|
Halqadon
|
dona
|
2
| |
V. Bolalar adabiyoti
| |
1
|
Jahon xalqlari ertaklari
|
kitob
|
5
| |
2
|
O‘zbek xalq ertaklari
|
kitob
|
5
| |
3
|
SHe’rlar, topishmoqlar
|
kitob
|
5
| |
VI. Simvolika
| |
1
|
Davlat ramzlari
|
to‘plam
|
1
| |
2
|
Prezident portreti
|
dona
|
1
| |
|
|
|
| | |
http://kompy.info/vektor-maydonning-asosiy-tushunchalari-vektor-maydoni-vektorli.html | Vektor maydonning asosiy tushunchalari vektor maydoni. Vektorli chiziqlar va ularning differentsial tenglamalari vektor naychalar | |
Vektor maydonning asosiy tushunchalari vektor maydoni. Vektorli chiziqlar va ularning differentsial tenglamalari vektor naychalar
|
bet | 1/5 | Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 291,46 Kb. | | #159566 |
Bog'liq VEKTOR MAYDON, VEKTOR CHIZIQLAR, VEKTOR NAYCHALAR. ORIENTIRLGAN VA ORIENTIRLMAGAN SIRTLAR. VEKTOR MAYDONNING SIRT BO\'YICHA OQIMI, UNING XOSSALARI, FIZIK MA\'NOSI2.
VEKTOR MAYDON, VEKTOR CHIZIQLAR, VEKTOR NAYCHALAR. ORIENTIRLGAN VA ORIENTIRLMAGAN SIRTLAR. VEKTOR MAYDONNING SIRT BO'YICHA OQIMI, UNING XOSSALARI, FIZIK MA'NOSI.
REJA:
VEKTOR MAYDONNING ASOSIY TUSHUNCHALARI
VEKTOR MAYDONI. VEKTORLI CHIZIQLAR VA ULARNING DIFFERENTSIAL TENGLAMALARI
VEKTOR NAYCHALAR
ORIENTIRLGAN VA ORIENTIRLMAGAN SIRTLAR.
VEKTOR MAYDONNING SIRT BO'YICHA OQIMI
VEKTOR KO’PAYTMANING XOSSALARI.
1.VEKTOR MAYDONNING ASOSIY TUSHUNCHALARI
Maydon tushunchasi fizika, mexanika, matematikada skalyar, vektor, tenzor maydonlarnio‘rganishda asosiy obyekt bo‘lib xizmat qiladi. Fizika, elektrotexnika, matematika, mexanika va shu kabi boshqa fanlardagi ko‘pgina masalalar skalyar va vektor maydonlarda qaraladi. Qaralayotgan kattalikning har bir nuqtasi berilgan V sohada aniqlangan bo‘lsa, bu soha maydon deyiladi.
Ta’rif. Fazodagi V sohaning har bir M nuqtasiga aniq qonun bo‘yicha biror U=U(M) son mos qo‘yilgan bo‘lsa, bu sohada U=U(M) skalyar maydon berilgan deyiladi. V soha sifatida fazoning biror bo‘lagi, sirti yoki chizig‘i olinishi mumkin. Faraz qilaylik, V soha biror jism bilan to‘ldirilgan bo‘lsin, V sohaning biror M nuqtasida jism zichligi (M) bo‘lsin. Bunday maydonni jismning zichliklar maydoni deyish mumkin. M dan boshqa nuqtada jism zichligi boshqacha bo‘lishi mumkin, ya’ni V sohada notekkis taqsimlangan bo‘lishi mumkin. Agar skalyar maydon sohaning barcha nuqtalarida bir xil bo‘lsa, bunday maydonni “bir jinsli maydon” deyiladi. Agar skalyar maydon qiymati bir nuqtadan boshqa nuqtaga ko‘chganda o‘zgarsa bunday maydon “bir jinssiz maydon” deyiladi.
Xuddi shuningdek, atmosferaning bir nuqtasiga bosimni aniq qiymatini mos qo‘yish mumkin bo‘lganligi sababli, atmosferadagi bosimlar maydoni berilgan deyish mumkin. Qizdirilgan jismning har bir ichki nuqtasiga temperaturaning aniq qiymatini mos qo‘yish mumkin bo‘lganligi tufayli, qizdirilgan jism ichida temperaturalar maydoni berilgan deb aytishimiz mumkin.
Ba’zan skalyar maydonning qiymati vaqtga qarab ham o‘zgarib borishi mumkin. Masalan, qizdirilgan jism temperaturasi tashqi muhit temperaturasiga qarab o‘zgaradi. Bunday maydonlar “nostatsionar skalyar maydon” larni tashkil qiladi. Agar skalyar maydon vaqtga bog‘liq bo‘lmasa, bunday maydonlar “statsionar maydonlar” deyiladi. Agar fazoda Oxyz koordinatalar sistemasini kiritsak, u holda har bir M nuqta ma’lum x,y ,z koordinatalarga ega bo‘ladi va U skalyar funksiya shu koordinatalarning funksiyasi bo‘ladi. Bu holat skalyar maydonni ko‘p o‘zgaruvchili funksiyalar nazariyasi yordamida tekshirish ikonini beradi. Fiksirlangan O nuqta olinsa fazodagi ixtiyoriy M nuqtani radius vektori yordamida aniqlash mumkin. Bu holda U(M)skalyar maydonni vektor argumentli skalyar funksiya deb qarash mumkin. Agar skalyar maydon simmetriklik xususiyatiga ega bo‘lsa, uni tahlil qilish juda osonlashadi.
Agar koordinatalar sistemasini shunday tanlash imkoni mavjud bo‘lsaki, unda maydon funksiyasi faqat ikki o‘zgaruvchiga bog‘liq bo‘lsa, bunday maydonlarga yassi maydonlar deyiladi. Yassi maydonga bir xil isitilgan uzun aylanma trubali issiqlik trassasining atrofida joylashgan tuproq temperturasini keltirish mumkin. Bunday holatda truba o‘qiga perpendikulyar joylashgan barcha tekisliklarda tuproq harorati bir xil kechadi. Bunda tuproq temperaturasini aniqlovchi funksiya ikki o‘zgaruvchili bo‘ladi.
Skalyar maydonni silindrik kordinatalar sistemasida ham qarash mumkin, agar skalyar maydon biror silindrik koordinatalar sistemasida ga bog‘liq bo‘lmasa, bunday maydonni o‘qqa simmetrik maydon deyiladi. Yuqorida keltirilgan issiqlik trassasi atrofidagi tuproq temperaturasi o‘qqa simmetrik bo‘ladi.
Agar yassi skalyar maydon faqat radial koordinatagagina bog‘liq bo‘lsa, bunday maydon “o‘qli maydon” deyiladi. Agar biror sferik koordinatalar sistemasida skalyar maydon faqat masofa r ga bog‘liq bo‘lsa bunday maydon “markaziy maydon” deyiladi. Misol sifatida gravitatsion patensialni keltirish mumkin:
bu yerda G garvitatsion o‘zgarmas, m0 massa. Koordinata boshida joylashtirilgan q zaryadning hosil qilgan elektrostatik potensiali ham markaziy maydon bo‘lib, uning ko‘rinishi quyidagicha ifodalanadi (albatta koordinata boshidan tashqari) Agar bo‘lsa, kelib chiqadi. Shuning uchun sferada yotgan nuqtalar uchun elektrostatik maydon patensiali o‘zgarmas bo‘ladi.
Agar biror vektor kattalikning har bir M nuqtasi V maydonda aniqlangan bo‘lsa, bu maydon vektor maydon deyiladi. Yaqqol ko‘zga tashlanadigan vektor maydonlardan biri suyuqlikning tezliklar maydonidir. Fazoning biror V qismida suyuqlik harakat qilayotgan bo‘lsin. Ixtiyoriy MV nuqtada har xil vaqtlarda ham tezligi bir xil v( M) bo‘lsin. Bunday harakatga “statsionar harakat” deyiladi. Aynan olingan bir nuqtada tezlik bir xil bo‘lgani bilan V ning boshqa boshqa nuqtalarida tezliklar har xildir. Shunday qilib, V da suyuqlikning tezliklar maydoni berilgan deyiladi. Agar uch o‘lchovli fazoda to‘g‘ri dekart koordinatalar sistemasi Oxyz berilgan bo‘lsa, vektor maydonni uch o‘zgaruvchili vektor funksiya sifatida ifodalash mumkin. Haqiqatdan ham, koordinatalar yordamida nuqtani va u yordamida vektor maydonni aniqlash mumkin. Oxyz koordinatalar sistemasida vektorlar ba’zis vektorlar bo‘lsin. U holda, (M) vektor maydonni(1) ko‘rinishida yozishimiz mumkin, bunda bu P(x,y,z),Q(x,y,z),R(x,y,z) funksiyalar biz qarayotgan vektor maydonning koordinata o‘qlaridagi prayeksiyalaridir.P(x,y,z),Q(x,y,z),R(x,y,z)larning har birini skalyar maydon sifatida qarash mumkin. Skalyar maydon kabi agar vektor maydon vaqtga bog‘liq bo‘lmasa, bunday maydonlarga “statsionar maydon”lar deyiladi. Agar vektor maydon vaqtga bog‘liq bo‘lsa, bu maydonga “nostatsionar maydon” deyiladi.
Agar biror to‘g‘ri Dekart koordinatalar sistemasi Oxyz tanlanganda vektor maydon z ga bog‘liq bo‘lmasa, bunday maydon “yassi mayon” deyiladi.
1-misol. Biror jism biror o‘q atrofida o‘zgarmas burchak tezlik bilan aylanayotgan bo‘lsin. Bu holda aylanayotgan jism nuqtalari tezligi ga teng bo‘ladi. Bunda ayanish o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan vektor, nuqtaning radius vektori. Shunday qilib, vektor maydon argumentli vektor funksiya orqali berilgandir Koordinatalar sistemasini shunday tanlaylikki, unda jismning aylanish o‘qi Oz o‘qi bilan mos kelsin va shu ikki vektorning yo‘nalishlari mos kelsin. U holda, bo‘ladi. Nuqtanig radius vektori U holda, bo‘ladi. Demak, vektor maydon yassi maydon chunki maydonning uchunchi koordinatasi no‘lga teng va birinchi va ikkinchi koordinatalari esa uchunchi koordinatasiga bog‘liq emas. Silindrik koordinatalar sistemasida vektor maydon berilgan bo‘lsin. Agar vektor maydon har bir nuqtada ga bog‘liq bo‘lmasa, “o‘qqa simmetrik maydon” deyiladi. O‘qqa simmetrik maydonda vektor M nuqta va Oz o‘qidan o‘tadigan tekislikka parallel bo‘ladi. Agar berilgan vektor maydon o‘zining aniqlanish sohasining ixtiyoriy nuqtasida uzunligi faqat r=OM masofaga va yo‘nalishi O va M nuqtalarni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq bo‘ylab yo‘nalgan bo‘lsa, bunday maydon markaziy maydon deyiladi. Bunday maydonni, (2) ko‘rinishida ifodalash mumkin.
2-misol. Fazoda kuchni xarakterlovchi maydon kuch maydoni deyiladi. Masalan, massasi ga teng bo‘lgan material nuqtaning tortishish kuchi. Faraz qilaylik bu nuqta koordinatalar boshida joylashgan bo‘lsin. Nyuton qonuniga ko‘ra massasi m ga teng M nuqtada joylashgan radius vektori bo‘lgan nuqtaga ta’sir qiluvchi kuch ga teng bo‘ladi. Bu yerda G gravitatsion o‘zgarmas. Nuqtaviy elektr zaryadlarining o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan maydon ham markaziy maydon bo‘ladi. Nuqtaviy zaryad koordinatalar boshida joylashgan bo‘lsin. Kulon qonuniga ko‘ra radius vektori ga teng bo‘lgan q zaryadga ta’sir qiluvchi kuch ko‘rinishida bo‘ladi. Bu yerda, dielektrik konstanta.
Vektor maydonlarni grafikda tasvirlash maqsadida vektor chiziqlar (yoki kuch chiziqlar ) tushunchasi kiritilgan
Ta’rif. vektor maydondagi biror L egri chiziqning har bir nuqtasiga o‘tkazilgan urinmaning yo‘nalishi maydonning shu nuqtadagi yo‘nalishi bilan ustma-ust tushsa, bu holda bu L egri chiziq vektor maydonning vektor chizig‘i deyiladi. Masalan, biror o‘q atrofida aylanma harakat qilayotgan qattiq jism tezliklar maydonining vektor chiziqlari markazi aylanish o‘qida joylashgan konsentrik aylanalardan iborat. Statsionar harakatdagi suyuqlik tezliklari maydonining vektor chiziqlari esa suyuqlik zarrachalarining trayektoriyasidan iborat bo‘ladi. Agar elektr maydoni bo‘lsa, u holda elektr chiziqlari bu maydonning kuch chiziqlari bo‘ladi. Amalda vektor chiziqlarni aniqlash uchun odatda ularning differensial tenglamalari sistemalari deb ataladigan sistema tuziladi va bu sistemani yechib, integral egri chiziqlarning grafiklari yasaladi. Vektor chiziqlarning differensial tenglamalari sistemasi quyidagicha tuziladi: L chiziq vektor maydonning biror vektor chizig‘i bo‘lsin. Ravshanki vektor L vektor chiziq urinmasi bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi. Shuning uchun, va dr vektorlar kolleniar bo‘ladi. Agar bo‘lsa, proyeksiyalari berilgan ikki vektorning o‘zaro kollinearlik shartiga binoan (3) bo‘ladi. Bu sistemaga vektor chiziqlarning differensial tenglamalari sistemasi deyiladi. Bu yerda, lar a vektorning koordinata o‘qlaridagi prayeksiyalari. Yassi vektor maydonlari uchun vektor chiziqlarning differensial tenglamasi, (4) ko‘rinishda bo‘ladi.
Vektor sirti undagi har bir M nuqtaga mos vektorning shu nuqtada urunuvchi tekislikda yotishi bilan xarakterlanadi. Agar qaralayotgan sohada vektor chizig‘idan farqli biror K egri chiziq olib, uning har bir nuqtasi orqali vektor chizig‘i o‘tkazilsa, bu chiziqlarning geometrik o‘rni vektor sirtni beradi. Agar olingan yo‘naltiruvchi chiziq yopiq bo‘lsa, u holda hosil bo‘lgan vektor sirt trubkasimon vektor sirt deyiladi. Uni vektor “trubkasi”deb ham atash mumkin. Vektor chiziqlarni topishga oid bir nechta misollar ko‘rib o‘taylik:
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Vektor maydonning asosiy tushunchalari vektor maydoni. Vektorli chiziqlar va ularning differentsial tenglamalari vektor naychalar
| |
http://kompy.info/navoiy-davlat-konchilik-va-texnologiyalar-universiteti-v11.html | Navoiy davlat konchilik va Texnologiyalar universiteti malika o\'lchash kurs | Navoiy davlat konchilik va
Texnologiyalar universiteti
Qishloq xo’jaligi fakulteti
Sertifikatlashtirish asoslari va sifat menejmenti fanidan
Kurs ISHi
Mavzu: Sifatni boshqarishning uslubiy asoslarini tahlil qilish
Guruh: 9A-20 MSM
Bajardi:_____________________
Qabul qildi:___________________
Navoiy-2023
Mundarija:
I. Kirish.
II. Nazariy qism.
1 Sifat tizimi haqida
2 Sifat menejmenti tizimini hujjatlashtirish
3. Sifat menejmenti tizimining hujjatlari tuzilmasi
III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
Issiqlik bilan taʼminlash — kommunal xoʻjalik va texnologik ehtiyojlar uchun isteʼmolchilarga issiklik yetkazib berish. Markaziy va mahalliy Issiqlik bilan taʼminlash tizimi yordamida amalga oshiriladi. Bunda suv (temperaturasi 150° gacha) yoki bugʻ (bosimi 0,5 — 4,0 MPa) issiqlik eltgich vazifasini bajaradi. Markazlashtirilgan Issiqlik bilan taʼminlashi-zimi sanoat yoki turar joylarning koʻplab isteʼmolchilarini (bir necha oʻnlab km da joylashgan), mahalliy Issiqlik bilan taʼminlash tizimi bir yoki bir necha binoni (bir necha oʻnlab m. da joylashgan) issiklik bilan taʼminlaydi. Markaziy Issiqlik bilan taʼminlash da bir yoki bir necha issiqlik manbai, issiklik tarmoklari va issiklik qabul qiladigan qurilmalardan foydalaniladi. Issiqlik bilan taʼminlash manbai — qozonlar, sanoat korxonalari va issiklik elektr markazlaridan ortgan issiqlikdan foydalanadigan qurilmalar. Issiqlik tarmoqlari — suv yoki bugʻ yuradigan quvurlar, binolarga suv yoki bugʻ kiritish va chiqarish moslamalari hamda izolyasiya materi-allari. Issiqlik qabul qiladigan qurilmalar — radiatorlar, reyestrlar, qovurgʻali trubalar va b. Issiklik isteʼmolchilari qancha koʻp, yaʼni Issiqlik bilan taʼminlash tizimi qancha yirik boʻlsa, tejamlilik shuncha ortadi, ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish shuncha yengillashadi. Issiqlik bilan taʼminlash tizimida temperaturani yoki issiqlik eltuvchi miqdorini rostlab turish mumkin. Yirik tizimlarda bu ish avtomatika va uzokdan boshqarish asboblari vositasida bajariladi. Isteʼmolchilar sarf qilayotgan issiklik miqdori va parametrlarini qayd qilib turish uchun boshqarish uzellariga issiklik oʻlchagichlar va qayd qilgichlar (registratorlar) oʻrnatiladi. Oʻzbekistonda Issiqlik bilan taʼminlash tizimi 20-asr 30-yillar oxirlarida paydo boʻlgan.
O'qitishning innovatsion shakl va uslublarini joriy etish maqsadida bizning mualliflar jamoasi o‘zining dastlabki ishiga qo‘l urdi. Nima uchun aynan shu tartibda, aynan shu ko‘rinishda va aynan shu tarkibda? Izoh berishga harakat qilamiz. Siz, ta’limda vizuallashtirishning ahamiyati haqida hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Bu usullardan qanchalik samarali foydalanishimiz haqida-chi? Ma’lumotlami vizual qabul qilish faqat kundalik turmushimizda emas, balki ta’limda ham muhim ahamiyatga egaligi umume’tirof etilgan. Vizual ma’lumotlami qayta ishlash - bu obrazlami anglash qobiliyati bo'lib, insonlarga (hatto hayvonot olami vakillariga ham) ko‘z bilan ko'rish orqali kelayotgan axborotlar ma’nosini tushunib etish va anglash imkonini yaratadi. “Vizuallashtirish” atamasi hodisaning mohiyatini grafika ko‘rinishida, ma’nosini noverbal usulda taqdim etishni o‘z ichiga oladi. Vizual kontent ongga tezroq etib boradi, xotirada saqlanadi, ma’lum assotsiatsiya va turg‘un stereotiplarni keltirib chiqaradi. Ma’lumotlami vizuallashtirish axborot dizayni bilan uzviy bog‘langan: bunda ma’lumotlar matn ko'rinishiga emas, balki muammoning mohiyatini matnsiz ochib beradigan uning vizual analogiga aylantiriladi Zamonaviy inson axborot oqimlari doimiy ravishda ortib borayotgan sharoitda yashab kelmoqda va borliqni ko‘rish, eshitish, ta’m bilish va hid bilish qobiliyatlari yordamida anglamoqda1. Zamonaviy psixologiya axborotni qabul qilish usuli bo'yicha insonlami to‘rtta tipga tavsiflaydi: vizuallar, audiallar, kinestetiklar va digitallar. Albatta, real hayotda sof bir tipga tegishli subyektlar mavjud emas, ammo umume’tirof etilishicha, ma’lumotlaming qariyb 80 % ni inson ko'rish orqali oladi. Hech kuzatganmisiz, hattoki maxsus tematik nashrlarda ham o'quvchi o‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan materiallami topish uchun
sahifalami varaqlaydi, awalo, so‘z boshini o'qiydi va, albatta, vizual tasvirlarga (rasm, grafika, sxema, diagramma va boshq.) e’tibor qaratadi. Aksariyat hollarda, agar materialda vizual urg‘ular bo'lmasa, u o'qilmay qolaveradi. Bu esa o'quvchi o‘zi uchun bu materialni o'qishga majburlaydigan birlamchi ma’lumotlarni ola olmaganligini anglatadi. Ta’lim sohasida esa bu masala yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur o'quv qo'llanmada asosiy urg‘u axborotni vizual ko‘rinishda taqdim etishga qaratilgan va bu usul, mualliflardan birining fikricha, o‘quvchi tomonidan zarur axborotni o‘zlashtirish sifatini oshiradiAxborotni taqdim etishning bunday zanjiri, “sarlavha - vizual material - matn”, fikrlash tamoyillariga mos bo'lib, o‘zining lo'ndaligi, detallashganligi, urg‘u berilganligi, qiziqarliligi va boshqa xususiyatlari bilan o'quvchida qiziqish uyg‘otadi2. Qadimgi Xitoy faylasufi Konfutsiyning quyidagi fikri ham bu masalaga oydinlik kiritadi: “Men eshitaman va unutaman, men ko‘raman va eslab qolaman, menbajaraman va tushunaman”. Qoilanma tarkibi bo'yicha kamchiliklardan xoli emas, ba’zi hollarda barchaga ma’lum ma’lumotlarda takrorlanish kuzatilishi mumkin. Bunga javoban quyidagi real tarixiy voqeani taklif etamiz. Albert Eynshteynningyordamchisi, bu yilgi imtihon varaqalaridagi savollar o'tgan yilda berilgan savollar bilan bir xil ekanligini aytganda, Eynshteyn: “To'g'ri, ammo bu yil hamma javoblar boshqacha”, - deb javob bergan ekan. Shunga o'xshab, bu yilgi o'lchash asboblari o'tgan yilga qaraganda farqli bo'lishi mumkin (va umid qilamizki, yaxshiroq), ammo ulaming ishlash prinsiplari bir xil bo'lib qolmoqda. Siz asbob sirtidagi tugmalami bosish yoki virtual tugmachalar yordamida uni sozlashingiz mumkin; siz eski tusdagi siferblatlarda yoki raqamli ko'rinishda olingan natijalami o‘qishingiz mumkin. Ammo bu natijalami olish usullari tabiatning o‘zgarmas qonunlari bilan belgilanadi. О‘Ichash vositalarining keng qamrovli bazasi soha mutaxassislaridan yetarlicha bilim va saviyaga ega bo‘lishlikni talab etadi. Yuqorida aytganimizdek, o‘quv qoilanma bu boradagi dastlabki qadamdir.
Haroratni o‘lchash prinsiplari Jismning temperaturasi molelculalaming issiqlik harakatidan hosil bo'ladigan ichki kinetik energiyasi bilan belgilanadigan qizdirilganlik darajasi orqali xarakterlanadi. Temperaturani o ‘lchash amalda ikkalasidan birining qizdirilish darajasi m a’lum bo'lgan ikki jismning qizdirilishini taqqoslash yordamidagina amalga oshirilishi mumkin. Jismlarning qizdirilganlik darajasini taqqoslashda ulaming temperaturaga bog'liq bo'lgan va osongina o'lchanadigan fizik xossalaridan birini o'zgartirishdan foydalaniladi. Temperaturaga bog'liq parametrlarga masalan, hajm, uzunlik, elektr qarshilik, termoelektr yurituvchi kuch, nurlanishning energetik ravshanligi va hokazolar kiradi. Temperatura sensori bu to‘g ‘ridan-to‘g'ri qabul qilinadigan, o'lchangan qiymatni keyinchalik qurilmalarga uzatish yoki boshqarish uchun signalga aylantiradigan qurilma. Sensor avtomatik boshqarish tizimlarida haroratni o'lchash, turli sohalarda texnologik jarayonlami boshqarish va boshqarish uchun mo'ljallangan. Temperatura sensorlari orasida termoo‘zgartkichlar, qarshilik term oo‘zgartkichlari, termojuftlar mavjud. Qarshilik termoo'zgartkichi (termoo'zgartkich, termoqarshilik) quw at 1 W ga tushganda qurilmaning harorat o'zgarishini ko'rsatadi. Aslida qarshilik termoo'zgartkichi (termoo'zgartkich) Om qonuni bilan aniqlangan elektr qarshiligiga o'xshaydi. Termojuft turli xil jismlarning temperaturasini o'lchashda, shuningdek avtomatlashtirilgan boshqarish va nazorat qilish tizimlarida keng qo'llanilishini topdi. Termojuft bilan temperaturani o'lchash ushbu turdagi temperaturat sensori, keng diapazonda va arzon narxlarda ishlash qobiliyatiga ega bo'lgan mustahkam konstruksiyasi tufayli keng tarqalgan. Afzalliklar orasida past inertsiya, kichik harorat farqlarini o'lchash qobiliyati ham mavjud. Termojuftlar tajovuzkor muhitda yuqori haroratni o'lchash uchun qulay hisoblanadi. Kengavtirish termometrlari Kengaytirish terrnometrlarida temperaturani oichash uchun, jismlaming qizdirilganda ishchi hajmni o ‘zgartirish xossasi qoilaniladi. Bu termometrlar suyuqlikli va mexanik termometrga ajratiladi. Suyuqlkli termometrlar Suyuqlkli texnik shisha termometrlari turli xil ishlab chiqarish liniyalari va uskunalarida har xil moddalarning temperaturasini oichash uchun mo'ljallangan. Termonietrlarning ishlash prinsipi temperatura o'zgarganda qobiq ichidagi termometrik suyuqlikning termal kengayishiga asoslanadi. Termometr rezervuar va unga biriktirilgan kapillyar naychadan tashkil topgan. Temperatura o ‘zgarganda, idishdagi suyuqlik hajmi o'zgaradi, buning natijasida kapillyardagi suyuqlik ustuni menisksi temperatura o‘zgarishiga mutanosib ravishda ko'tariladi yoki tushadi. Kapillyar temperatura shkalasi darajasida bo‘linadigan shkala bilan ta'minlanadi. Termometrik suyuqlik sifatida simob, toluol yoki rangli texnik spirt ishlatiladi
Suyuqlikli term om etrlarning al/.alliklari va kanichiliklari - Afzalliklari: aniqligi, soddaligi va arzonligi. - Kanichiliklari: signalni masofadan uzatishning mumkin 3LSI a v t \ \ * » Vazifasi va qo‘Danish sohasiga ko‘ra, suyuqlikli termometrlar, odatda, laboratoriya termometrlari, umumsanoat va maxsus vazifalarni bajaruvchi texnik termometrlar, qishloq xo'jaligi uchun m o’ljallangan termometrlar, mctrologik, maishiy term om etrlarga bo'linadi. 0 ‘lchashning maqsadi va chegarasiga qarab, termometrlar kengayish koeffitsienti kichik bo‘lgan turli rusumli shishalardan tayyorlanadi. Texnikada qo'llaniladigan suyuqlikli shisha term om etrlar quyidagi xillarga bo'linadi: - K o'rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar (keng miqyosda qoilaniladigan termometrlar): a) simobli term om etrlar (— 35 dan +750°C gacha); b) organik suyuqlikli term om etrlar (— 200 dan +200°C gacha). - K o'rsatishlariga tuzatish kiritiladigan termometrlar: a) aniqlik darajasi yuqori simobli term om etrlar (— 35 dan + 600°C gacha); b) aniq o ‘lchovlarga m o‘lja!langan simobli termometrlar (0 dan + 500°C gacha); c) organik suyuqlikli term om etrlar (— 80 dan +100°C gacha). Tuzilishlarining xilma-xilligiga qaramay, barcha suyuqlikli 116 tennom etrlar ikki asosiy turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o'rnatilgan termometrlar turiga tegishli bo'ladi. M exanik term om etrlar Dilatometrik termometrlar - 0 ‘zakli va stakanli termometrlar. Ishlashi qattiq moddalarning nisbiy cho'zilishiga asoslangan. - Qattiq jism uzunligining t haroratga bog'liqligi ushbu formula orqali aniqlanadi: / = / 0 ( l + ( X t )
Bimetall term om etrlar Bimetaili termometrlarning ishlashi ham dilatometrik termometrlarga o'xshab, qattiq jism larning issiqlikdan kengayishiga asoslangan. Bimetaili termometrlar spiral yoki tekis prujina shaklidagi sezgir elementlardan iborat bo'lgan ikkita har xil metall plastinkadan tashkil topgan. Plastinkalar butun uzunligi bo'yicha kavsharlangan. Plastinkalardan biri yuqori kengayish koeffitsientiga, ikkinchisi esa kichik kengayish koeffitsientiga ega bo'lganligi uchun, issiqlik oshishi natijasida plastinka shaklidagi prujina m a’lum burchakka buriladi. Bimetaili termom etrlar bilan haroratni o'lchash chegarasi -150°C dan +700°C gacha, xatoligi 1...1,5 %. Bu turdagi termometrlar haroratni m a’lum darajada avtomatik ravishda rostlash va signallash uchun qo'llaniladi. Manometrik termometrlar Manometrik termometrlar texnik asbob bo'lib, bu asboblar suyuq va gazsimon muhitlarning — 150 dan +1000 °C gacha bo'lgan haroratini o'lchash uchun qo'llaniladi. M anometrik termometrlar ko'rsatuvchi va o'ziyozar qilib ishlanadi. M anometrik term om etrlar kimyo sanoatida keng qo'llaniladi. Ushbu termometrlarda suyuqlik, gaz yoki bug'ning yopiq idishda qizdirilganda yoki sovutilganda o 'z bosimini o'zgartirish xususiyatlaridan foydalaniladi. Termometrning ishlashi doimiy hajmli idishga joylangan ishchi moddaning harorat o'zgarishi natijasida o 'z bosimini o'zgartirishiga asoslanadi. Konstruksiyasi bo'yicha barcha turdagi manometrik term om etrlar deyarli bir xil bo'lib, termoballondan (1), manometrik naychali prujinadan (3) (bitta yoki ko'p o'ram li, silfon shaklida) va ulami bog'laydigan kapillyardan (2) iborat. Temperaturani o'lchash zonasiga joylashtirilgan termoballon qiziganda, yopiq tizim ichidagi moddaning bosimi ortadi. Bosimning bunday o'sishi manometrik prujina tomonidan seziladi va u qurilma strelkasini tishli uzatma mexanizmi (6) orqali harakatga keltiradi. Termoballonlar qanday modda bilan to'ldirilganiga qarab, gazli, suyuqlikli va kondensatsion manom etrik termometrlar mavjud. Gazli va suyuqlikli manometrik term om etrlam ing aniqlik sinfi 1,5 va 2,5; kondensatsion tem iom etrlam iki 1,5; 2,5 va 4. Suyuqlikli manometrik term om etrlar tizimi boshlang‘ich bosim ostida suyuqlik bilan toidiriladi. Burring uchun simob, ksilol, propil alkogol, metaksilol va hokazolar ishlatiladi. Suyuqlikli termometrlar uchun bogiovchi kapillarlar uzunligi 0,6 m dan 10 metrgacha b oiadi. Bu term om etrlar -150 °C dan 600 °C gacha bo'lgan haroratlarni o'lchashga imkon beradi. Termoelektrik termom etrlar Temperaturani o ich ash uchun termoelektrik termometrlardan foydalanish termojuftning tennoclektr yurituvchi kuchining temperaturaga bog‘ liqligiga asoslanadi. Tennoclektr yurituvchi kuch (termo-EYuK) ikkita turli o'tkazgichlardan iborat zanjir uchlaridagi
tem peratura teng bo im ag an taqdirda shu zanjirda paydo boiadigan kuchdir. Bu usulga asos bo'lgan effekt 1821-yilda nemis olimi T.I. Seebek tomonidan kashf etilgan. 1822-yilda u o‘zining tajribalari natijalarini e ’lon qildi. Seebek effekti shundan iboratki, bir-biriga o‘xshash o‘tkazgichlardan iborat yopiq zanjirda, aloqa nuqtalari har xil temperaturada ushlab turilsa, termo-EYuK hosil boiadi. Ikkita turli o'tkazgichlardan tashkil topgan zanjir termoelement yoki termojuft deyiladi. Hosil boigan termo-EYuK kattaligi faqat o‘tkazgichlaming materialiga va issiq va sovuq kontaktlaming temperaturasiga bog’liq.
Termoelektrik o ‘zgartkichlar: Termojuftlar termoelektrik o'zgartkichlar sinfiga tegishli bo'lib, ulaming prinsipi Zeebek fenomeniga asoslanadi: agar yopiq elektr zanjirini tashkil etuvchi ikkita o'xshash metallarning o‘zaro birikmalari teng bo'lm agan temperaturaga ega bo'lsa, zanjirda elektr toki oqadi. Birikma uchlarining temperatura farqi belgisining o'zgarishi oqim yo'nalishi o'zgarishini belgilavdi. Termoelektrik effekt deganda har xil metall va qotishmalarning ikkita birikmalari orasidagi tem peratura farqi natijasida kelib chiqadigan termoelektrik yurituvehi kuchning (termo-EYuK) hosil bo'lishi tushuniladi.
| |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=5 | Hujjatlashtirish - 1-ilova o‘zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi | Hujjatlashtirish – bu yozuv yordamida belgilangan shaklda turli xil tashuvchilarga biron-bir axborotlarni saqlab qo‘yish jarayoni, bolalarni kuzatishga va ro‘yxatga olib qo‘yishga tizimli yondashuvdir, olinadigan ma’lumotlarning to‘liqligini ta’minlashga yordam beradi.
Kirish
O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimiga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning tashabbusi bilan, Prezidentning 2017 yil 30 sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 5198 - Farmoni ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. SHu bois eng yaxshi xalqaro tajribalar asosida tizimdagi dasturiy va o‘quv-metodik ta’minotni takomillashtirish maqsadida maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish zarurati paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi “Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999- sonli qarorini ijro etish doirasida O‘zbekiston o‘z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to‘lovsiz majburiy bir yillik tayyorgarligi bo‘yicha majburiyatni oldi. 6-7 yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash maqsadida “Ilm yo‘li” dasturini ishlab chiqish hamda uni tasdiqlash zarurati paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining tashabbusi bilan 6-7 yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim tarbiya berish va maktabga tayyorlash maqsadida “Ilm yo‘li” variativ dasturi ishlab chiqildi. Mazkur dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan “Ilk qadam” Davlat o‘quv dasturi, O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari, “Kadrlar tayyorlash bo‘yicha Milliy dastur”, maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi asosida ishlab chiqildi.
“Ilm yo‘li” variativ dasturi bolaning to‘laqonli rivojlanishi, tarbiyalanishi va o‘qishini, uning maktabda ta’lim olishga samarali tayyorlanishini ta’minlashga qaratilgan, bolalarni maktabga tayyorlash bo‘yicha xalqaro tajribalarning hisobga olinib, ishlab chiqilgan hujjat bo‘lib sanaladi.
Mazkur dastur o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘ra, o‘quv-tarbiyaviy faoliyat kuniga 3 soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizni va variativ qismi esa 20 foizni tashkil etadi.
Dastur idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarida qo‘llanilishi mumkin:
bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlov guruhlariga ega bo‘lgan umumiy hamda ixtisoslashtirilgan tiplardagi davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlarida;
maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim tizimi uchun kadrlar tayyorlashni amalga oshiradigan o‘rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalarida;
maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimi uchun pedagog-kadrlarnining malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchi muassasalarda.
SHuningdek, har bir maktabgacha ta’lim tashkiloti, shu jumladan, maktabgacha ta’limning muqobil shakllari xududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlardan kelib chiqib, o‘z muqobil shakllarini ishlab chiqishi mumkin.
Dastur asosiga bola shaxsining rivojlanishidagi asosiy sohalar (jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari kiritildi. Dastur (kurrikulum)ning o‘rgatuvchi jarayonidagi integratsiyalashgan yondashuv bola rivojlanishining yaxlitligini ta’minlaydi.
| |
http://kompy.info/elektron-tijorat-elektron-bozor-munosabatlari.html | Elektron tijorat elektron bozor munosabatlari | |
Elektron tijorat elektron bozor munosabatlari
|
bet | 1/8 | Sana | 23.01.2024 | Hajmi | 0,96 Mb. | | #144210 |
Bog'liq Topic-6.E-commerce e-market relations
6-мавзу: Elektron tijorat elektron bozor munosabatlari
«Бизнес ва тадбиркорлик олий мактаби»
Кенжабаев А.Т
и.ф.д., профессор
Elektron tijorat elektron bozor munosabatlari Reja - Elektron bozor, elektron bozor maydonlari, elektron magazin.
- Elektron do‘kon, elektron birja, elektron auksion, elektron xizmat turlari, elektron bozorda bank xizmati.
- Elektron to‘lovlar: debet va kredit, naqd pul to‘lovlari, elektron pul
1. Elektron bozor, elektron bozor maydonlari, elektron magazin. Elektron bozor deb, uning ishtirokchilari va axborot strukturalari hamda telekommunikastiya texnologiyalari, tizimlari sharoitida ma’lum Qonuniyatlar bilan xarakterlanadigan ishtirokchilar, ularning o’zaro ta’sir jarayonlari majmuasi tushuniladi. Elektron bozor an’anaviy jismoniy bozorga nisbatan ancha mukammal raqobat bilan xarakterlanadi. Elektron bozorda xaridor va sotuvchilarning katta soni ishlaydi, yangi ishtirokchilarning bozorga chivishiga hech qanday to’siqlar yo’q, barcha ishtirokchilar axborotdan erkin foydalanadi. Zamonaviy bozorda faoliyat yurituvchi hamma korxonalarni ularning elektron bozorga bo’lgan munosabatiga ko’ra 3 guruhga ajratish mumkin: Zamonaviy bozorda faoliyat yurituvchi hamma korxonalarni ularning elektron bozorga bo’lgan munosabatiga ko’ra 3 guruhga ajratish mumkin: 1. An’anaviy (brick-and-mortar) kompaniyalar – ular real, jismoniy bozorda faoliyat ko’rsatib, ma’lum vaziyatlar majbur qilmasa, elektron bozorga murojaat qilmaydilar. 2. Aralash (slick-and-brick) korxonalar – ular o’z faoliyatlarining bir qismini internet orqali amalga oshiradilar. Bunday korxonaar faoliyatni ko’rib chiqayotganda elektron biznesning qo’llanishi ularga nima berishini aniqlash juda muhim. 3. To’liq elektron (click-only) korxonalar – ular faqat internetda mavjud. Bunda ularning paydo bo’lishi sabablarini va ularning foydani qanday olishlarini tushunish juda muhim.
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=6 | I bob. Dasturning maqsad, vazifa va tamoyillari | O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limi tizimini modernizatsiya qilish maktabgacha ta’limga teng imkoniyatlar yaratishning zarurati va muhimligi hamda bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning muqobil va kamchiqim modellarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
6-7 yoshli bolalarni o‘qitish majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlari dasturi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan ta’lim sektori rejasi, maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi, Davlat talablariga tayangan holda bolaga yo‘naltirilgan sifatli pedagogikaga prinsiplariga asoslangan.
Bolaning erta rivojlanishi uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bolaning erta rivojlanishiga investitsiya ajratilishi quyidagi asosiy omillar bilan belgilanadi:
katta yoshdagi kishi intellektual qobiliyatining 70% hayotining dastlabki 5 yilida shakllanadi;
maktabgacha ta’limga sarf-xarajatlarning iqtisodiy samaradorligi 17:1 nisbatni tashkil etadi (bolalar qamrovi 50% kam bo‘lmaganda);
-g‘ayriaxloqiy va jinoiy xatti-harakatlar ehtimolining kamayishi.
Dasturning maqsadlari va vazifalari maktabgacha bolalar uchun quyidagilarni ta’minlashni ko‘zda tutadi:
-zarur bo‘lgan rivojlanish amaliyoti va maktabga tayyorlash uchun teng imkoniyatlarni vujudga keltirish;
-6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlar bolalarini to‘liq kunli maktabgacha ta’lim tashkilotiga berish imkoniyatiga ega bo‘lmagan yoki muayyan sabablarga ko‘ra, bunga intilmaydigan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishi kerak;
6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlar maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq, 5 muhim sohada bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi zarur (jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) har tomonlama uyg‘un rivojlanishini ta’minlashga mo‘ljallangan;
maktab ta’limiga umumiy psixologik tayyorgarlik.
Dastur zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda:
istisnosiz barcha bolalarning ta’lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga ega bo‘lishini ta’minlashga;
amaliyotga bola yo‘naltirilgan yondashuvni, inklyuziv ta’lim tamoyillarini joriy etishga;
oila va jamoalar bilan hamkorlik;
ta’lim-tarbiyaning madaniy jihatdan maqbul uslublariga tayangan holda milliy qadriyat va ustuvorliklarni e’tiborga olish;
qulay, do‘stona va xavfsiz rivojlanish muhitini shakllantirishga yo‘naltirilgan.
majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta’lim jarayoni quyidagi tamoyillarga asoslangan:
bolaga yo‘naltirilgan ta’limga yondashuvi;
inklyuziv ta’lim haqida mushohada yuritish;
bolani xolistik(yaxlit) rivojlanishini ta’minlaydigan ta’lim muhitining xususiyatlarini belgilash;
maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyatning etakchi turi – o‘yin asosida ta’lim berish;
bola – ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi;
rejalashtirish va baholash samaradorligi;
bolani tarbiyalash va rivojlantirish jarayoniga ota-onalarni
hamkorlik asosida jalb etish;
interfaol ta’lim;
integrativ o‘qitish.
Dasturda ko‘zda tutilgan vazifalar nafaqat rivojlanish markazlardagi faoliyat paytida, balki mustaqil, o‘yin jarayonida hamda pedagoglarning ota-onalar bilan birgalikdagi faoliyati jarayonida ham to‘liq bajarilishi lozim.
| |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Elektrik_və_maqnetizm_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/kiritish-chiqarish-tizimlarining-tashkil-etilishi-kiritish-chi-v2.html | Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari, kiritish-chiqarish modullari, portlar va ularining vazifalari Reja | |
Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari, kiritish-chiqarish modullari, portlar va ularining vazifalari Reja
|
bet | 1/3 | Sana | 08.07.2024 | Hajmi | 0,69 Mb. | | #267052 |
Bog'liq Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiq
Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari, kiritish-chiqarish modullari, portlar va ularining vazifalari
Reja:
Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari
Kiritish-chiqarish modullari, portlar va ularning vazifalari
Kalit so’zlar: Kiritish-chiqarish modullari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlarishina, standart, protokol.
1. Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari
Zamonaviy kompyuter yoki kompyuter tizimi uchta asosiy tashkil etuvchilardan iborat:
- protsessor; xotira (asosiy va yordamchi xotira); ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari (klaviatura, monitor, printer, modemlar).
Ma’lumotlarni kiritish-chiqarish arxitekturasi deganda – ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalarini (MKChQ), kompyuterning boshqa qurilmalari bilan qanday bog‘langanligi va ular o‘zaro qanday ma’lumotlar almashinishi tushuniladi.
Kompyuterning asosiy platasida – protsessorning mikrosxemasi, asosiy xotira modullari bo‘lgan DIMMlar uchun mo‘ljallangan ulanish nuqtalari va turli xil yordamchimikrosxemalar bilan birga – shinalar ham joylashgan bo‘ladi.
Kompyuter tizimlarida kiritish-chiqarish (input-output, I/O) qurilmalari - bu kompyuter kabi axborotni qayta ishlash tizimi va tashqi (ehtimol inson yoki boshqa ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi) tizimlar o’rtasidagi aloqa jarayonidir. I/O modullari kompyuter tizimiga bir tomoni ulangan bo’ladi va ikkinchi tomoni bir yoki bir nechta I/O moslamalariga ulangan bo’lishi mumkin. I/O modullari odatda bir yoki bir nechta tashqi qurilmalarni boshqarishi mumkin.
Umuman olganda I/O moduli – bu CPU va I/O qurilmalari o’rtasida
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Kiritish-chiqarish tizimlarining tashkil etilishi, kiritish-chiqarishni boshqarish vositalari, kiritish-chiqarish kanallari va protsessorlari, kiritish-chiqarish modullari, portlar va ularining vazifalari Reja
| |
http://kompy.info/natijada-excel-dasturining-ish-sahifasi-15-rasmda-tasvirlangan.html | Natijada Excel dasturining ish sahifasi 15 rasmda tasvirlangan ko‘rinishni oladi | |
Natijada Excel dasturining ish sahifasi 15 rasmda tasvirlangan ko‘rinishni oladi
|
bet | 1/4 | Sana | 28.05.2024 | Hajmi | 0,72 Mb. | | #255502 |
Bog'liq MS Excel dasturida ochiq transport masalasini yechish
MS Excel dasturida ochiq transport masalasini yechish
Natijada Excel dasturining ish sahifasi 6.15 - rasmda tasvirlangan ko‘rinishni oladi. Algoritmning navbatdagi qadamlari 1-masaladagidek davom etadi.
«Поиск решения» dasturini faollashtiramiz. Natijada Excel dasturining ish sahifasida «Поиск решения» muloqot oynasi hosil bo‘ladi. Uning «Установить целевую ячейку» bandi satriga maqsad funksiyasi joylashgan katakchaning absolyut adresi $B$19 kiritiladi.
6.15 – rasm. Transport masalasini yechish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar
M aqsad funksiyasining minimum qiymati topiladi, shuning uchun «Равной» guruhining «Минимальному значению» bandi faollashtiriladi.
«Изменяя ячейки:» bandi satriga xi,j o‘zgaruvchilarning qiymatlari uchun ajratilgan katakchalar massivining absolyut adresi $B$11:$F$14 kiritiladi va hokazo 1-masalada keltirilgan amallarni takrorlab, «Поиск решения» muloqot oynasining berilgan boshlang‘ich shartlar bilan to‘l dirilgan ko‘rinishi hosil qilinadi (6.16- rasm).
(28) chegaraviy shartlar
(26) shartlar (cheklanishlar)
(27) shartlar (cheklanishlar)
6.16 - rasm: Transport masalasi uchun berilgan boshlang‘ich shartlar bilan to‘ldirilgan «Поиск решения» muloqot oynasi
Ushbu oynaning «Выпольнить» buyrug‘ini faollashtirish natijasida berilgan transport masalasining optimal yechimi Excel ish sahifasida hosil bo‘ladi (6.17- rasm).
6.17 – rasm. Transport masalasining optimal yechimi Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, A1 korxonadan (ta’minlovchi-dan) B3, B4 va B5 iste’molchilarga mos ravishda 60, 65 va 110 birlik, A2 korxonadan B1 va B5 iste’molchilarga mos ravishda 125 va 50 birlik, A3 korxonadan B4 iste’molchiga 185 birlik va A4 korxonadan B2 va B5 iste’molchilarga mos ravishda 160 va 15 birlik miqdorda mahsulot etkazib berish berilgan masalaning optimal yechimi hisoblanadi. Topilgan ushbu rejada transport xarajatlari eng kam bo‘lib, u F*=min(F)=2373,5 pul birligiga teng bo‘lar ekan.
|
| | |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Nadir_torpaq_metalları_materialları_fizikası_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/injineringi-kompyuter-injineringi.html | Injineringi: kompyuter injineringi | TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI FARG’ONA FILIALI SIRTQI
TA’LIM FAKULTETI KOMPYUTER
INJINERINGI: KOMPYUTER INJINERINGI
YO’NALISHI 2-kurs 713-22 guruh talabasi Adaxamov
Asliddinning ELEKTRONIKA VA SXEMALAR
fanidan “Elektr filtrlari (EF) ta’riflar turlari EF ni
hisoblashda tavsiflarni me’yorlash va chastotali
o’zgartirish” Mavzusida tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI
Mavzu:
Elektr filtrlari (EF) ta’riflar turlari EF ni hisoblashda
tavsiflarni me’yorlash va chastotali o’zgartirish
Reja:
1. Elektr filtrlari va passiv filtirlar
2. Elektr filtrlari modellari
3. Modifikatsiyalar va ularning turlari
4.
Yagona element turlari
Elektr filtrlar va passiv filtrlar
Radiotexnika, avtomatika, telemexanika va elektr aloqa qurilmalarida chastota
diapazoni keng bo‘lgan signallardan bitta yoki bir nechta chastotali signallarni
ajratish kerak bo‘lib qoladi. Bu amallar elektr filtrlar yordamida bajariladi. Bunda
o‘tish kengligi deb ataluvchi diapazondagi signallar susaymasligi, tutish kengligi deb
ataluvchi diapazondagi signallar esa belgilangan sathgacha susayishi kerak bo‘ladi.
Qanday chastotali signallarni o‘tkazishiga qarab filtrlar
quyi chastotali, (
diapazondagi signallarni o‘tkazadi), yuqori chastotali (
Sxemasining turiga ko‘ra T – simon, П – simon va Г – simon filtrlarga, T – va
П – simon sxemalar (1.1-rasm) parametrlariga ko‘ra va
filtrlarga bo‘linadi. Elektr
filtrlari elementlarining turiga qarab reaktiv (faqat reaktiv elementlardan iborat
bo‘lib, ko‘pincha
filtrlar deb
ataladi), noinduksion (kondensator va aktiv
qarshilikdan iborat bo‘lib, ko‘pincha - filtrlar
deb ataladi) va pyezoelektrik
(asosan kvars plastinalardan iborat) filtrlarga ajratiladi. Filtrlarda bo‘ylama va
ko‘ndalang elementlar qarshiliklarining ko‘paytmasi o‘zgarmas bo‘lib,
chastotaga
bog‘liq bo‘lmaydi, ya’ni .
– filtrlarda
yuqorida qayd etilgan ko‘paytmalar o‘zgaruvchan bo‘lib,
chastotaga
bog‘liq
bo‘ladi,
ya’ni
.
) , polosali
to‘suvchi (
( ) ,
chastota diapazonidagi signallarni o‘tkazib,
va
diapazonda o‘tkazmaydi).
Elektr filtrlar elementlarining o‘zaro ulanishlariga,
alohida elementlarining
soniga va boshqa belgilariga ko‘ra ham klassifikatsiyalanishi mumkin. |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Tədris_olunan_fənlər_Bakalavr_pill_ə_si_ü_zr_ə | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/2-mavzu-zamonaviy-kompyuterlarning-dasturiy-taminoti.html | 2-Mavzu: Zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti | 2-Mavzu: Zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti.
REJA:
Axborot tеxnologiyaarining dasturiy ta`minoti haqida.
Kompyutеr tizimli dasturiy ta`minotining vazifasi, tarkibi va strukturasi.
Amaliy dasturiy ta’minot.
Tayanch so’zlar: Tizimli dasturiy ta'minot, xizmatchi dasturiy ta'minot, amaliy dasturiy ta'minot, оpеrаtsiоn tizim,
chastota prinsipi, modullilik prinsipi,
funksional tanlanish prinsipi, windows, grafik rеdaktorlar, ma'lumotlar bazasi,
sad-tizimi, brauzеrlar,
vidеomontaj tizimlari
Dasturiy ta’minot haqida
Dastur – buyruqlarning tartiblangan kеtma-kеtligidir. Kompyutеr uchun tuzilgan har qaysi dastur vazifasi – apparat vositalarni boshqarishdir. Birinchi qarashda dasturning qurilmalar bilan hеch qanday bog’liqligi yo’qdеk ko’rinadi, ya'ni masalan, dastur kiritish qurilmaridan ma'lumot kiritishni va chiqarish qurilmalariga ham ma'lumot chiqarishni talab qilmasa ham, baribir uning ishi kompyutеrning apparat qurilmalarini boshqarishga asoslangan.
Kompyutеrda, dasturiy va apparat ta'minot, doimo uzilmas aloqada va uzluksiz bog’lanishda ishlaydi. Biz bu ikki katеgoriyani alohida ko’rib chiqayotganimizga qaramasdan, ular orasida dialеktik aloqa mavjudligi va ularni
alohida ko’rib chiqish shartli ekanligini esdan chiqarmaslik kеrak.
Kompyutеrning dasturiy ta'minoti tuzilishini dasturiy konfiguratsiya dеb ham ataladi. Dasturlar orasida xuddi kompyutеrning fizik qismlari orasidagi kabi o’zaro aloqa mavjud. Aksariyat ko’pgina
dasturlar, quyiroq darajadagi boshqa dasturlarga tayanib ishlaydi. Bunday bog’lanish dasturlararo intеrfеys dеyiladi. Bunday intеrfеys (muloqot) ning mavjudligi tеxnik shartlar va o’zaro aloqa qoidalariga asoslangan bo’lsa ham, amalda u dasturiy ta'minotni o’zaro aloqada bo’lgan bir nеchta sathlar (daraja)larga taqsimlash bilan ta'minlanadi. Dastur ta'minoti sathlari piramida tuzilishiga egadir. har bir kеyingi sath oldingi sathlar dasturiy ta'minotiga tayanadi. Bunday ajratish, hisoblash tizimining dasturlarni o’rnatishdan boshlab, to amalda ekspluatatsiya qilish va tеxnik xizmat ko’rsatishgacha bo’lgan ish faoliyatining hamma bosqichlari uchun qulaydir. Shunga
alohida etibor bеrish kеrakki, har bir yuqoridagi sath butun tizimning funksionalligini oshiradi. Masalan, asos dasturiy ta'minoti sathiga ega bo’lgan hisoblash tizimi ko’p funksiyalarni bajara olmaydi, ammo u tizimli dasturiy ta'minotni o’rnatishga
imkon bеradi, ya'ni sharoit yaratadi. |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Yarımkeçiricilər_fizikası_və_fiziki_elektronika_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Magistratura_pilləsi_üzrə | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/1-mustaqil-ish-mustaqil-talim.html | 1. mustaqil ish mustaqil talim | 1.MUSTAQIL ISH
Mustaqil talim
– o’quv materialini mustaqil o’zlashtirish, murakkablik
darajasi turlicha
bo’lgan topshiriqlar, amaliy vazifalarni auditoriya hamda auditoriyadan
tashqarida ijodiy va
mustaqil bajarish asosida nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalarni
shakllantirishga
qaratilgan tizimli faoliyatdir.
Mustaqil ish
– o’qituvchining topshirig’i va rahbarligida o’quv
vazifasini hal etadigan talimning faol metodi. Mustaqil ish qo’yilgan maqsad bilan bog’liqlikda
talabalarning aniq faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishdir. Talabaning mustaqil ishlari uning
yuqori darajadagi faollik, ijodiylik, mustaqil tahlil, tashabbuskorlikka hamda barcha vazifalarni
o’z vaqtida va mukammal tarzda bajarishga asoslangan faoliyatidir.
Talabalarning mustaqil talimni
tashkil etishdan asosiy
maqsad
fan (modul) bo’yicha
o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash,
boyitish, amaliy ko’nikma va malakalarni
takomillashtirish,
axborot bilan ishlash, o’z-o’zini rivojlantirish, kognitiv, kreativ, hamkorlikda
ishlash kompetentsiyalarini shakllantirishdan iboratdir.
1.1.
Mustaqil ishi quyidagi qismlardan tashkil topishi lozim:
➢
Titul varag‘i;
➢
Mundarija;
➢
Kirish;
➢
Tanlangan mavzuning muhokamasi va masalaning qo‘yilishi;
➢
Paragraflar
➢
Xulosa (yoki mulohaza);
➢
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati;
➢
ilova (agar lozim bo‘lsa).
1.2.
Titul varaqa mustaqil ishining birinchi beti hisoblanib, qat’iy ravishda tasdiqlangan qoida
bo‘yicha to‘ldiriladi (titul varag‘ining namunasi 1 ilovada keltirilgan); titul varag‘idan so‘ng
mundarija joylashtiriladi.
1.3.
Mundarija – mustaqil ishining qism, bo‘lim va paragraflarining ro‘yxati.Mustaqilishning
bo‘lim va paragraflarining nomlari qisqartirilgan holdayoki tasdiqlangan
qoidadan boshqa
ko‘rinishda berish mumkin emas.
1.4.
Kirish qismida quyidagilar o‘z aksini topishi lozim:
➢
Mavzuning dolzarbligi;
1.5.
Mustaqil ishda bajarilgan ishlarning xulosasi «Xulosa» degan bo‘limda keltiriladi.Har
birxulosa asoslangan bo‘lib, qo‘yilgan masalani bajarilganlik darajasi hamda kelgusida
rivojlantirish istiqbollari ko‘rsatib o‘tilishi lozim.Faqatgina jiddiy tahlil qilingan va tekshirilgan
natijalar asosida xulosa chiqarish tavsiya etiladi. Xulosalar qisqa va lo‘nda bo‘lishi lozim. Har bir
xulosa tartiblangan bo‘lib, ularning soni katta bo‘lmasligi kerak.
Umuman olganda, har bir o‘quvchi ishning “Kirish” va “Xulosa” qismini o‘qib chiqqandan
so‘ng ishning maqsadi va erishilgan natijalar bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi lozim.
1.6.
Adabiyotlar ro‘yxatiga muallif foydalangan barcha manbalar kiritiladi.
1.7.
Mustaqil ishning ilova qismida bajarilgan ishning agar dasturiy ta’minot bo‘lsa
dastur
kodlari, namoyishga kerakli bo‘lgan ma’lumotlar kiritiladi. |
http://kompy.info/3-bosqich-akt-11-21-guruh-talabasi-saidova-farzonaning-operats.html#Operatsion_tizim_xaqida_tushuncha. | 3-bosqich akt-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning “Operatsion tizimlar” fanidan tayyorlagan amaliy ishi-2 | |
3-bosqich akt-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning “Operatsion tizimlar” fanidan tayyorlagan amaliy ishi-2
|
Sana | 22.05.2024 | Hajmi | 42,4 Kb. | | #250428 |
Bog'liq 9 amaliy mashg\'ulot
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari fakulteti
3-bosqich AKT-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning “Operatsion tizimlar” fanidan tayyorlagan
AMALIY ISHI-2
№-2
Bajardi: __________ F.Saidova
Qabul qildi: __________ N.Ibragimov
Qarshi-2024
Mavzu: Virtuallashtirish tizimida bir nechta Operatsion tizimni o‘rnatish va sozlash.
Reja:
Operatsion tizim xaqida tushuncha. Windows
LINUXNI O`RNATISH
1.Kiritish-chiqarish tizimli jadvallar va ularning bog‘lanishi.
Operatsion tizimlarning maqsadi. Hozirgi paytda turli xil operatsion sistemalar yaratilgan bo‘lib, ular tuzilishiga ko‘ra har-xil vazifalarni bajaradi. Misol uchun, Unix operatsion sistemasi setlar, ya’ni tarmoqlar bilan juda yaxshi ishlaydi lekin, disklar bilan ishlashda turli kamchiliklarga ega. MS DOS operatsion sistemasi esa tarmoq bilan ishlada qiyinchilik tug‘diradi. Operatsion sistemalar (OS) foydalanuvchi va kompyuter orasida muloqotni amalga oshiruvchi maxsus dasturlardir. U tezkor xotiradan foydalanish, disklar ustida amallar bajarish hamda kompyuterning boshqa qurilmalari ishlarini boshqaradi.
Zamonaviy SHEXM OS turlari.
Operatsion sistemalar turli masalalar uchun mo‘ljanlangan bo‘ladi. Xozirgi zamon operatsion sistemalari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Kichik xajmdagi shaxsiy EXMlarga mo‘ljallangan OS (MS DOS, PC DOS);
O‘rta xajmdagi shaxsiy EXMlarga mo‘ljallangan grafik OS (Windows, Apple Os);
Katta xajmdagi mantiqiy tarmoqlarni boshqaruvchi OS (Windows NT, Unix, Xenix, Oracle).
Windows operatsion sistemasi MS DOS operatsion sistemasiga nisbatan grafik imkoniyatlari mavjudligi uchun ancha qulaydir, ammo Windowsdan foydalanish uchun tezkor kompyuter va kattaroq xotira xajmi talab qilinadi. Fayllar sistemasi Axborotlar diskda fayllar ko‘rinishida saqlanadi. Fayl turli belgilar, sonlar va xarflarning mantiqiy ketma-ketligidir. Ana shunday ketma-ketlik oddiy matnni ifoda etsa, bunday fayl matn fayli deyiladi.
MS DOS OTda fayllar, papkalar va disklar bilan ishlash.
Fayl - ma’lum bir ma’lumot saqlanuvchi diskning nomlangan sohasi. Demak, har bir fayl o‘z nomiga ega bo‘lishi, uni foydalanuvchi va operatsion tizim tushunishi va ishlatishi kerak. Diskda ma’lumotni boshqa bir yo‘sinda yozib bo‘lmaydi. Hattoki, birgina so‘z yoki harfni masalan, “a” harfini diskka yozish lozim bo‘lsa unga nom berib, fayl ko‘rinishida diskka yozish kerak. Fayllar ikki turda, matnli va ikkilik tizimida bo‘ladi. Matnli fayl foydalanuvchi o‘qishi uchun mo‘ljallangan. Fayllarni, odatda, ish jarayonida foydalanuvchi tashkil etadi. Faylning asosiy belgilari uning nomi, uzunligi(bayt hisobida), tashkil etilgan sanasi (kun, oy, yil), vaqti (soat va daqiqa) hisoblanadi. Fayl nomi, hajmi, tashkil qilingan sanasi va vaqti uning atributi deyiladi. Fayl asosiy nomga va kengaytmaga(uzunligi asosan uchta simvoldan iborat bo‘ladi) ega bo‘lishi mumkin. Fayl nomi va uning kengaytmasi bir-biridan nuqta bilan ajratiladi,
masalan,
autoexec.bat
turbo.exe
anketa.doc
Fayl nomi va kengaytmasi katta yoki kichik lotin alifbosi harflari, sonlar va simvollardan iborat bo‘lishi mumkin. Faylning nomida uning kengaytmasini berish shart emas, lekin fayl mazmuniga qarab kengaytma berilsa, uni ishlatish qulay bo‘ladi. Ko‘pchilik amaliy dasturlar fayl kengaytmasiga qarab tezda yuklanadi, bu esa, o‘z navbatida vaqtni tejaydi.
Masalan,
.exe, .com - bajariluvchi dasturlar;
.bat - buyruqli (Batch) fayllar;
.bas - Beysikdagi dastur;
.pas - Paskaldagi dastur;
.doc - Word matn muharriridagi matnli fayl;
.xls - Excel elektron jadvalidagi jadvalli fayl va hokazo.
44 * va ? belgilarining ishlatilishi. Fayllarni qisqacha nom- lashda * va ? belgilari ishlatiladi. * simvoli fayl nomi va kengaytmasidagi ixtiyoriy sondagi simvollarni belgilaydi. ? simvoli fayl nomi va kengaytmasidagi ixtiyoriy bitta simvolni belgilaydi.
Masalan:
*.doc diskdagi kengaytmasi .doc bo‘lgan barcha fayllar;
*.* diskdagi barcha fayllar;
p*.e* diskdagi nomi p harfi, kengaytmasi e harfi bilan bosh- lanadigan barcha fayllar;
?.doc diskdagi nomi bitta simvoldan iborat kengaytmasi .doc bo‘lgan barcha fayllar;
Katalog tushunchasi, uning nomi. Magnit disklarida fayl nomlari katalogda saqlanadi. Katalog fayl nomlari, uning hajmi, tashkil etilgan sanasi va boshqa xossalari haqida ma’lumotlarni saqlaydi. Kataloglar ham fayllar kabi nomlanadi, lekin uning kengaytmasi bo‘lmaydi. Diskda bir nechta katalog bo‘lishi mumkin. Katalog ichida boshqa kataloglar joylashishi mumkin. Bu holatda tashqi katalog - tub katalog, ichki katalog ost katalog deb ataladi. Foydalanuvchi ishlayotgan katalog joriy katalog sanaladi.
Operatsion tizimlarning maqsadi. Hozirgi paytda turli xil operatsion sistemalar yaratilgan bo‘lib, ular tuzilishiga ko‘ra har-xil vazifalarni bajaradi. Misol uchun, Unix operatsion sistemasi setlar, ya’ni tarmoqlar bilan juda yaxshi ishlaydi lekin, disklar bilan ishlashda turli kamchiliklarga ega. MS DOS operatsion sistemasi esa tarmoq bilan ishlada qiyinchilik tug‘diradi. Operatsion sistemalar (OS) foydalanuvchi va kompyuter orasida muloqotni amalga oshiruvchi maxsus dasturlardir. U tezkor xotiradan foydalanish, disklar ustida amallar bajarish hamda kompyuterning boshqa qurilmalari ishlarini boshqaradi.
Zamonaviy SHEXM OS turlari.
Operatsion sistemalar turli masalalar uchun mo‘ljanlangan bo‘ladi. Xozirgi zamon operatsion sistemalari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Kichik xajmdagi shaxsiy EXMlarga mo‘ljallangan OS (MS DOS, PC DOS);
O‘rta xajmdagi shaxsiy EXMlarga mo‘ljallangan grafik OS (Windows, Apple Os);
Katta xajmdagi mantiqiy tarmoqlarni boshqaruvchi OS (Windows NT, Unix, Xenix, Oracle).
Windows operatsion sistemasi MS DOS operatsion sistemasiga nisbatan grafik imkoniyatlari mavjudligi uchun ancha qulaydir, ammo Windowsdan foydalanish uchun tezkor kompyuter va kattaroq xotira xajmi talab qilinadi.
Linuxni o’rnatish metodlari.CD-ROM yoki DVD-ROM yordamida o’rnatish. Odatda foydalanuvchilar Linuxni CD-ROM yoki DVD-ROM dan foydalanib o’matadi. Albatta, bu eng qulay usul. Siz Linuxning hohlagan distributivning ISO faylini uning saytida ko’chirib olishingiz mumkin. So’ngra, bu faylni CD/DVD- ROM ga ko’chirib Linuxni o’rnatishingiz mumkin. Bundan tashqari FTP yordamida ham ko’chirib olishingiz mumkin. Yana bir varianti, siz Linuxni diskini online magazin orqali sotib olishingiz ham mumkin. Ko’pgina mashur Linux distributivlari o’zining online magaziniga ega. Internet orqali o’rnatish.Bundan tashqari, Linuxni CD yoki DVD siz ham o’matish mumkin. Foydalanuvchi Linuxni internet orqali ham o’rnatishi mumkin. Bazi distributivlar ushbu xizmatni qo’llab-quwatlaydi. Masalan: Debian, OpenSUSE, Fedora va Ubuntu. O’rnatishning bu usuldan foydalanish uchun sizning kompyuteringiz internetga ulangan bo’lishi lozim. Odatda, internetda o’matish uchun, siz awal kichik hajmli CD, Floppy yoki Flesh karta obraz faylini yuklab olishingiz lozim. Bu fayl sizga internet orqali o’rnatishga xizmat qiladi. NFS yordamida o’rnatish. Agar siz ko’p mashinalarga Linuxni o’matmoqchi bo’lsangiz, siz NFS (Network File System) dan foydalanishingiz mumkin. NFS orqali o’rnatish oson va tez amalga oshadi, chunki u sizga Linuxni lokal tarmoq orqali o’rnatishga imkoniyat yaratadi. Asosiy kompyuter udalyonniy(masofaviy) mashinalarga dostupniy(ruxsat berilgan) bo’lishi uchun, awal siz NFS serverni sozlab olishingiz kerak. Linux OTni serverlarda o’rnatish va sozlash. Yaratilgan virtual mashinada operatsion tizim ishga tushiriladi va quyidagi oynalar paydo bo’ladi.O’rnatish va yordam tog’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish uchun F1 tugmasini bosish orqali tanishishimiz mumkin. O’rnatishni davom ettirish uchun Enter tugmasini bosish talab etiladi.
Linuxni o’rnatish metodlari.CD-ROM yoki DVD-ROM yordamida o’rnatish. Odatda foydalanuvchilar Linuxni CD-ROM yoki DVD-ROM dan foydalanib o’matadi. Albatta, bu eng qulay usul. Siz Linuxning hohlagan distributivning ISO faylini uning saytida ko’chirib olishingiz mumkin. So’ngra, bu faylni CD/DVD- ROM ga ko’chirib Linuxni o’rnatishingiz mumkin. Bundan tashqari FTP yordamida ham ko’chirib olishingiz mumkin. Yana bir varianti, siz Linuxni diskini online magazin orqali sotib olishingiz ham mumkin. Ko’pgina mashur Linux distributivlari o’zining online magaziniga ega. Internet orqali o’rnatish.Bundan tashqari, Linuxni CD yoki DVD siz ham o’matish mumkin. Foydalanuvchi Linuxni internet orqali ham o’rnatishi mumkin. Bazi distributivlar ushbu xizmatni qo’llab-quwatlaydi. Masalan: Debian, OpenSUSE, Fedora va Ubuntu. O’rnatishning bu usuldan foydalanish uchun sizning kompyuteringiz internetga ulangan bo’lishi lozim. Odatda, internetda o’matish uchun, siz awal kichik hajmli CD, Floppy yoki Flesh karta obraz faylini yuklab olishingiz lozim. Bu fayl sizga internet orqali o’rnatishga xizmat qiladi. NFS yordamida o’rnatish. Agar siz ko’p mashinalarga Linuxni o’matmoqchi bo’lsangiz, siz NFS (Network File System) dan foydalanishingiz mumkin. NFS orqali o’rnatish oson va tez amalga oshadi, chunki u sizga Linuxni lokal tarmoq orqali o’rnatishga imkoniyat yaratadi. Asosiy kompyuter udalyonniy(masofaviy) mashinalarga dostupniy(ruxsat berilgan) bo’lishi uchun, awal siz NFS serverni sozlab olishingiz kerak. Linux OTni serverlarda o’rnatish va sozlash. Yaratilgan virtual mashinada operatsion tizim ishga tushiriladi va quyidagi oynalar paydo bo’ladi.O’rnatish va yordam tog’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish uchun F1 tugmasini bosish orqali tanishishimiz mumkin. O’rnatishni davom ettirish uchun Enter tugmasini bosish talab etiladi.
Linuxni o’rnatish metodlari.CD-ROM yoki DVD-ROM yordamida o’rnatish. Odatda foydalanuvchilar Linuxni CD-ROM yoki DVD-ROM dan foydalanib o’matadi. Albatta, bu eng qulay usul. Siz Linuxning hohlagan distributivning ISO faylini uning saytida ko’chirib olishingiz mumkin. So’ngra, bu faylni CD/DVD- ROM ga ko’chirib Linuxni o’rnatishingiz mumkin. Bundan tashqari FTP yordamida ham ko’chirib olishingiz mumkin. Yana bir varianti, siz Linuxni diskini online magazin orqali sotib olishingiz ham mumkin. Ko’pgina mashur Linux distributivlari o’zining online magaziniga ega. Internet orqali o’rnatish.Bundan tashqari, Linuxni CD yoki DVD siz ham o’matish mumkin. Foydalanuvchi Linuxni internet orqali ham o’rnatishi mumkin. Bazi distributivlar ushbu xizmatni qo’llab-quwatlaydi. Masalan: Debian, OpenSUSE, Fedora va Ubuntu. O’rnatishning bu usuldan foydalanish uchun sizning kompyuteringiz internetga ulangan bo’lishi lozim. Odatda, internetda o’matish uchun, siz awal kichik hajmli CD, Floppy yoki Flesh karta obraz faylini yuklab olishingiz lozim. Bu fayl sizga internet orqali o’rnatishga xizmat qiladi. NFS yordamida o’rnatish. Agar siz ko’p mashinalarga Linuxni o’matmoqchi bo’lsangiz, siz NFS (Network File System) dan foydalanishingiz mumkin. NFS orqali o’rnatish oson va tez amalga oshadi, chunki u sizga Linuxni lokal tarmoq orqali o’rnatishga imkoniyat yaratadi. Asosiy kompyuter udalyonniy(masofaviy) mashinalarga dostupniy(ruxsat berilgan) bo’lishi uchun, awal siz NFS serverni sozlab olishingiz kerak. Linux OTni serverlarda o’rnatish va sozlash. Yaratilgan virtual mashinada operatsion tizim ishga tushiriladi va quyidagi oynalar paydo bo’ladi.O’rnatish va yordam tog’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish uchun F1 tugmasini bosish orqali tanishishimiz mumkin. O’rnatishni davom ettirish uchun Enter tugmasini bosish talab etiladi.
Linuxni o’rnatish metodlari.CD-ROM yoki DVD-ROM yordamida o’rnatish. Odatda foydalanuvchilar Linuxni CD-ROM yoki DVD-ROM dan foydalanib o’matadi. Albatta, bu eng qulay usul. Siz Linuxning hohlagan distributivning ISO faylini uning saytida ko’chirib olishingiz mumkin. So’ngra, bu faylni CD/DVD- ROM ga ko’chirib Linuxni o’rnatishingiz mumkin. Bundan tashqari FTP yordamida ham ko’chirib olishingiz mumkin. Yana bir varianti, siz Linuxni diskini online magazin orqali sotib olishingiz ham mumkin. Ko’pgina mashur Linux distributivlari o’zining online magaziniga ega. Internet orqali o’rnatish.Bundan tashqari, Linuxni CD yoki DVD siz ham o’matish mumkin. Foydalanuvchi Linuxni internet orqali ham o’rnatishi mumkin. Bazi distributivlar ushbu xizmatni qo’llab-quwatlaydi. Masalan: Debian, OpenSUSE, Fedora va Ubuntu. O’rnatishning bu usuldan foydalanish uchun sizning kompyuteringiz internetga ulangan bo’lishi lozim. Odatda, internetda o’matish uchun, siz awal kichik hajmli CD, Floppy yoki Flesh karta obraz faylini yuklab olishingiz lozim. Bu fayl sizga internet orqali o’rnatishga xizmat qiladi. NFS yordamida o’rnatish. Agar siz ko’p mashinalarga Linuxni o’matmoqchi bo’lsangiz, siz NFS (Network File System) dan foydalanishingiz mumkin. NFS orqali o’rnatish oson va tez amalga oshadi, chunki u sizga Linuxni lokal tarmoq orqali o’rnatishga imkoniyat yaratadi. Asosiy kompyuter udalyonniy(masofaviy) mashinalarga dostupniy(ruxsat berilgan) bo’lishi uchun, awal siz NFS serverni sozlab olishingiz kerak. Linux OTni serverlarda o’rnatish va sozlash. Yaratilgan virtual mashinada operatsion tizim ishga tushiriladi va quyidagi oynalar paydo bo’ladi.O’rnatish va yordam tog’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish uchun F1 tugmasini bosish orqali tanishishimiz mumkin. O’rnatishni davom ettirish uchun Enter tugmasini bosish talab etiladi.
Xulosa.
Xulosa qilib shuni ayta olamanki, operatsion tizimlar tarixi — birinchi kompyuterlarda operatsion tizimlar boʻlmagan. Oʻsha davrda birinchi kompyuterlarda ishlaydigan har bir dastur kompyuterda ishlash uchun zarur boʻlgan barcha kodlarni oʻz ichiga olishi, oʻrnatilgan apparat bilan aloqa qilish va dastur bajarishi kerak boʻlgan hisob-kitoblarni bajarishi kerak edi. Bu holat hatto eng oddiy dasturlarni ham juda murakkab holga keltirardi.
Ushbu muammoga javoban markaziy kompyuterlar egalari kompyuterga kiritilgan dasturlarni yozish va bajarishni osonlashtiradigan tizimli dasturiy taʼminotni ishlab chiqa boshladilar va shu bilan birinchi operatsion tizimlar dunyoga keldi.
Asosan, operatsion tizim bu kompyuter texnikasi va foydalanuvchi o’rtasidagi interfeysn bulib xizmat qiladi. Ushbu mustaqil ishlardan qo’shimcha qilish mumkinki, Linuxni o’rnatish metodlari haqida buz qisqacha ma’lu,ot;larni olishimizmumkin. To’liq ma’lumotni esa amaliy ishlarda namayon bo’ladi. MS DOS OTda fayllar, papkalar va disklar bilan ishlash va boshqalar haqida ma’lumotlar keltirib o’tildi.
|
| | |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Атом_və_nüvə_fizikası_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/mustaqil-ish-mavzu-mol-mulk-soligi.html | Mustaqil ish mavzu: Mol-mulk solig’i | |
Mustaqil ish mavzu: Mol-mulk solig’i
|
Sana | 13.12.2023 | Hajmi | 7 Kb. | | #117962 |
Bog'liq Mustaqil ish mavzu Mol-mulk solig’i-fayllar.org
Mustaqil ish mavzu: Mol-mulk solig’i
MUSTAQIL ISH Mavzu: Mol-mulk solig’i Reja:
Mol- mulk solig’I bo’yicha soliqqa tortiladigan obyekt
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’I stavkalari va imtiyozlari
Jismoniy shaxslardan mol-mulk solig’I undirish tartibi
Mol-mulk soligʻi - mahalliy soliqlarning bir turi, yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladi. Jahondagi deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Oʻzbekistonda yuridik shaxslarga qarashli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarining oʻrtacha yillik balans qiymati soliq solish obʼyekti hisoblanadi. Mulk sifatida qonunga muvofiq sotib olingan yerlar qiymati bundan mustasno. Yuridik shaxslar uchun soliq stavkasi mol-mulkning oʻrtacha yillik balans qiymatining 3% miqdorida belgilangan. Yuridik shaxslar oʻzlari ishlab chiqargan tovarlarning 50% va undan ortigʻini eksportga chiqarsa, molmulk soligʻidan ozod etiladi, 25% dan 50% gachasini chiqarsa, soliq summasi 50% foizga kamaytiriladi.
Jismoniy shaxslar esa uy-joylari, kvartiralari, chorbogʻ va bogʻ uylari, garajlar va boshqa imoratlar, binolar, inshootlar qiymati, avtomobillarning barcha turlari (yuk, yengil, avtobuslar, mikroavtobuslar va boshqalar), motorli qayiklar, vertolyotlar, samolyotlar va boshqa transport vositalari dvigatellarining quvvatiga qarab soliq toʻlaydilar. Ularga qarashli boʻlgan uy-joylar, kvartiralar, dala va bogʻ hovlilardagi uy-joylari, inshootlar va boshqa qiymatining, agar ularning 1998-yil 1-yanvargacha qayta inventarlashtirish qiymati hisoblab chiqilgan boʻlsa 0,5%, qayta hisoblab chiqilmagan boʻlsa, 7% miqdorida Mol-mulk solig’i toʻlaydilar (2003). Oʻzbekiston Respublikasi Soliqkodeksi, Respublika Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlarida yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan Mol-mulk solig’ini kamaytirish, bu soliq boʻyicha imtiyozlar berish yoki ozod etish tartibi mavjud.
Mol-mulk solig’I obyektlari
Asosiy vositalar, shu jumladan, moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar;
Tugullanmagan qurilish obyektlari. Tugallanmagan qurilish obyektlari jumlasiga muayyan qurilish obyektiga doir loyiha-smeta hujjatlarida belgilangan normative muddatda, agar qurilishning normative muddati belgilanmagan bo’lsa, qurilish boshlanganidan e’tiboran yigirma to’rt oy ichida qurilishi tugallanmagan obyektlar kiradi
Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar.
Soliq solish obyektining o’rtacha yillik qoldiq qiymati (o’rtacha yillik qiymat) soliq davridagi har bir oyning oxirgi kunidagi holatga ko’ra soliq solish obyektlarining qoldiq qiymatlarini qo’shishdan olingan summaning o’n ikkidan bir qismi sifatida olib boruvchi yakun bilan aniqlanadi. Har hisobat davri so’nggida to’lovchilar hisobot davri uchun mulkning haqiqiy o’rtacha yillik qoldiq qiymatidan kelib chiqqan holda yil boshidan boshlab o’suvchi natija bilan mol-mulk soligini hisoblaydilar va moliyaviy hisobotlar taqdim qilinadigan muddatlarda soliq xizmati organlariga hisob-kitobni taqdim qiladilar.
Korxonalar mol-mulki 2019-yildan boshlab 2% stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Stavka mol-mulkni qayta baholash hisobi bilan uning qoldiq qiymatiga nisbatan belgilanadi. Qayta baholash tashkilot asosiy fondlarining qiymati amaldagi baholarga muvofiq kelishi uchun o’tkaziladi. Bunda “1-yanvar (2019) holatiga asosiy fondlarni yillik qayta baholashni o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizom”ga muvofiq qayta baholash maqsadlarida tashkilotlarning asosiy fondlari deganda:
Xususiy asosiy fondlar;
O’rnatish uchun jihozlar;
Tugatilmagan qurilish obyektlari;
Uzoq muddatga arendalangan asosiy vositalar, shu jumladan, uzoq muddatli lizing bo’yicha olingan asosiy vositalar.
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda soliqc to’lovchi – O’zbekiston Respublikasining rezidenti tomonidan amalga oshiriladi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning hisob-kitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organiga yilda bir marta, yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi. Soliq davri mobaynida soliq to’lovchilar yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq bo’yicha joriy to’lovlar to’laydilar.
Joriy to’lovlar miqdorini hisoblab chiqarish uchun soliq to’lovchilar joriy soliq davrining 10-yanvarigacha, yangi tashkil qilinganlar esa – davlat ro’yxatidan o’tkazilgan sanadan e’tiboran o’ttiz kundan kechiktirmay, soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga mo’ljallanayotgan soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblangan joriy soliq davri uchun yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq summasi to’g’risidagi ma’lumotnomani taqdim etadilar. Ushbu moddaning 4-qismiga muvofiq hisoblab chiqarilgan joriy to’lovlar quyidagicha to’lanadi:
Mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yuridik shaxslar mol-mulikga solinadigan soliq yillik summasiniing to’rtdan bir qismi miqdorida yilning har choragi uchinchi oyining 25-kunidan kechiktirmay;
Mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to’lovchilar tomonidan – yuridik shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq yillik summasining o’n ikkidan bir qismi miqdorida har oyning 10-kunidan kechiktirmay.
Jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lovchilar
Yuridik shaxs tashkil etgan va etmagan holda tuzilgan dehqon xo’jaliklari
Soliq solinadigan mol-mulk bo’lgan jismoniy shaxslar, shu jumladan, chet el fuqorolari
Aytish joizki, respublikamizda soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan chet el fuqorolari, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda nazarda tutilmaagn bo’lsa, bu soliqni to’lovchisi bo’lib hisoblanishi mumkin bo’ladi. Amaliyotda ayrim holatlarda ko’chmas Mulki bor mulkdorlarning joylashgan yerini aniqlashning imkoni bo’lmaydi.
Bundan vaziyatda mazkur mol-mulk qaysi shaxs egaligida yoki foydalanishida bo’lsa, o’sha shaxs bu soliqning to’lovchisi hisoblanadi. Mol-mulk egasi kim bo’lishidan qatiy nazar O’zbekiston Respublikasi fuqorosimi, boshqa davlat fuqorosimi yoki fuqoroligi bo’lmagan shaxsmi, O’zbekiston rezidentimi yoxud norezidentimi, mol-mulkning egasi sifatida mazkur soliqning to’lovchisi hisoblanadi.
Soliq obyekti
Inshootlar
Boshqa imoratlar
Joylar
Dala, hovli va imoratlar
Kvartiralar
Uy- joylar
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/1-ilova-ozbekiston-respublikasi-maktabgacha-talim-vazirligi.html?page=14 | SHaxsiy yondashuv maqsadi | Bu berilgan standart ostiga “qayta yasalishi” va bo‘ysundirilishi emas, balki shaxsning rivojlanishi, “uning qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qilinishi”dir. SHaxsiy yondashuv ta’lim jarayoni sub’ektlarining shaxsiy majburiyatlari (funksiyalari) rivojlanishining to‘laqonli namoyon bo‘lishi uchun shart-sharoitlar yaratilishini ko‘zda tutadi.
SHaxsiy funksiyalar – bu shaxs tomonidan “uyg‘un rivojlangan shaxs bo‘lish”dek ijtimoiy buyurtmani amalga oshiruvchi ma’lum bir sifatlarning namoyon qilinishidir.
Ta’lim jarayonini tashkil etish asosi sifatida shaxsiy yondashuv bola shaxsining jamoa oldida tan olinishini, unda gumanistik o‘zaro munosabatlarning hosil qilinishini asosiy deb biladi. Mana shu munosabatlarga bog‘liq holda bola o‘zini shaxs sifatida anglaydi va boshqa kishilarda (tengdoshlari va kattalarda) ham shaxs sifatida ko‘rishni o‘rganadi. Har bir bolaning shaxsiy imkoniyatlarini yuzaga chiqarish yo‘llari pedagogning qadriyatli yo‘nalishlariga, ya’ni, uning xulq-atvorida ifodalanadigan moddiy va ma’naviy qadriyatlarga, yo‘l-yo‘riqlar, ishonch-e’tiqod, moyilliklarga nisbatan tanlama munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogning mahorati uning kasbiy faoliyatini yo‘nalishini belgilab beradi. Pedagogning shaxsiy yondashuvi bolaga o‘zini shaxs sifatida anglashda hamda imkoniyatlarini aniqlashga yordam ko‘rsatishini ko‘zda tutadi.
4.2. Bolaga yo‘naltirilgan yondashuv
Bu shunday o‘qitishki, u bolaning yosh xususiyatlarini, uning qobiliyatlarini, qiziqishlarini, ehtiyojlarini, tajribasini, maktabgacha ta’lim tashkilotiga kelgunigacha oiladagi madaniyatni hisobga oladi, bu bolani o‘qitishdagi maqsadlarga erishishida yordam beradi.
O‘qitish bolalar eng optimal ravishda qanday rivojlanayotganliklari va o‘qiyotganliklarini bilishga asoslanishi kerak;
O‘qtishdagi muvaffaqiyat pedagogning bolalarni qanday qilib o‘qitish va rivojlantirish metodlari hamda usullarini bilishiga bog‘liq bo‘ladi;
Pedagogning asosiy vazifasi bu bolaning potensialni aniqlashi va uning rivojlantirilishiga yordam ko‘rsatish;
Maktabgacha ta’limning o‘ziga xosligi bolalikning qadr-qimmatini tushunish va uni muddatidan oldin katta bo‘lib qolishga turtki bermaslik. Pedagog quyidagilarni bilishi va yodda tutishi lozim:
Bolalarni ular qanday bo‘lsalar, shunday qabul qilish.
Bolalarga o‘qitish maqsadlariga erishishda ko‘maklashish.
Bolalar nimalarga qodir ekanliklarini va ular o‘z yosh guruhlarida qanday o‘qiyotganliklarini bilish tarbiyachiga o‘qitishni rejalashtirish va tashkil etish uchun boshlang‘ich ma’lumotni berish.
Agar pedagog barcha bolalarga bir xilda yondashadigan bo‘lsa, bola muvaffaqiyat qozona olmaydi.
Pedagog bolaning turli xil predmetlar bilan faoliyatini, uning turli xil mashg‘ulotlarga kirishib ketganligini doimiy kuzatishi kerak, bolalarning qobiliyat, qiziqish va ehtiyojlarini bilib olishga intilishi lozim.
Bu axborotlar asosida pedagog rejalashtirishni amalga oshiradi va bolaning rivojlanishida olg‘a siljishga erishi uchun o‘qitish metodlarini moslashtiradi.
O‘qitish bolalar endilikda nimalarni bilishlari va uddalay olishlarigagina emas, balki ulardan yangi ko‘nikmalarni va yangicha tushunishni hosil qilish yo‘nalishida ma’lum bir urinishlarni ham talab qilishiga asoslanadigan bo‘lsa, eng samarali bo‘ladi3.
O‘qitish maqsadlari berilgan yosh guruhidagi ko‘pchilik bolalar uchun realistik va erishiladigan bo‘lishi kerak. Bolalarga yangi hosil qilingan ko‘nikmalarni amalda qo‘llashning ko‘plab imkoniyatlari taqdim etilishi lozim.
| |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Əlaqə_Ünvan:_Telefon:__Faks:_WEB:__Əməkdaşlar | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Rentgenquruluş_təhlil_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/3-mustaqil-topshiriq-fayllar-tizimini-organish-fayllar-tizimi.html | 3-mustaqil topshiriq Fayllar tizimini o`rganish. Fayllar tizimi strukturasi. Reja | |
3-mustaqil topshiriq Fayllar tizimini o`rganish. Fayllar tizimi strukturasi. Reja
|
bet | 1/3 | Sana | 19.05.2024 | Hajmi | 16,09 Kb. | | #244074 |
Bog'liq 3-mustaqil topshiriq Fayllar tizimini o`rganish. Fayllar tizimi -fayllar.org
3-mustaqil topshiriq Fayllar tizimini o`rganish. Fayllar tizimi strukturasi. Reja
3-mustaqil topshiriq
Fayllar tizimini o`rganish. Fayllar tizimi strukturasi.
Reja:
Fayllar tizimi haqida tushuncha.
Fayllar tizimi turlari.
Fayllar tizimi strukturasi.
Fayllar tizimi haqida tushuncha
Fayllar tizimi - bu kompyuter tizimida fayllarni saqlash, boshqarish va ularga kirish uchun kerakli imkoniyatlarni taqdim etuvchi dasturiy tizimdir. Fayllar tizimi, kompyuterda saqlangan barcha fayllarni boshqarish uchun kerakli xizmatlarni taqdim etadi, bunda fayllar kataloglar (papka) va ularning ichki tarkibidagi fayllar ko'rinishida saqlanadi. Fayllar odatda nomlar, turi, hajmi, yaratilgan va o'zgartirilgan sanalari bilan birga saqlanadi.
Fayllar tizimi foydalanuvchilarga fayllarni qidirish, ko'rish, ko'chirish, nusxalash, o'chirish, yaratish va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Fayllar tizimlari ko'p xil bo'lishi mumkin, masalan, Windows, Mac OS va Linux tizimlari o'zlariga xosib keladigan fayllar tizimlari hisoblanadi.
Fayllar tiziminin bir necha turdagi fayllar uchun xizmat ko'rsatish imkoniyatini beradi. Masalan, matn fayllari, rasmlar, musiqa, video fayllari va boshqalar. Fayllar tizimi fayllarni qidirish uchun bir nechta usullarni taqdim etadi, masalan, fayl nomi, kengaytmasi, yaratilgan sana, hajmi va boshqalar.
Fayllar tizimlarining asosiy vazifalari quyidagilardir:
Fayllarni boshqarish, ko'rish va tahrirlash;
Fayllarni saqlash va ularga kirish uchun kerakli imkoniyatlarni taqdim etish;
Fayllarni almashtirish va nusxalash;
Fayllarni o'chirish va qayta tiklash imkoniyatini taqdim etish;
Fayllar tizimi xavfsizligini ta'minlash.
Fayllar tizimlari har xil kompyuterlar uchun zaruriy bo'lib, ular kompyuterda saqlangan ma'lumotlarni boshqarishda va ularga kirishda kerakli xizmatlarni taqdim etadi. Fayllar tizimlari odatda, kompyuterda saqlangan fayllarni boshqarish uchun kerakli xizmatlarni taqdim etadi, bunda fayllar kataloglar (papka) va ularning ichki tarkibidagi fayllar ko'rinishida saqlanadi. Fayllar tizimlari odatda, foydalanuvchilarga fayllarni qidirish, ko'rish, o'zgartirish va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Fayllar tizimlari, foydalanuvchilar va tizim o'rtasida axborot almashishni ta'minlaydi. Fayllar tizimlari kompyuter tizimida barcha fayllarning nizomli saqlanishini ta'minlaydi va foydalanuvchilarga kerakli fayllarga tezkirish va ularga operatsiyalar amalga oshirish imkonini beradi. Fayllar tizimlari muhim hisoblanadigan tizimlar bo'lib, ularga xavfsizlik, qodirlik va ishlash tezligi kabi muhim xususiyatlar zarur. Fayllar tizimlari kompyuterda saqlangan ma'lumotlar uchun muhimdir va ularga xavfsizlikni ta'minlash uchun fayl yoki papkalarga kirishni cheklovchi imkoniyatlar taqdim etish kerak.
|
| | |
http://kompy.info/-ders-cedvelleri.html#Radiofizika_laboratoriyası | • Dərs cədvəlləri | ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
| |
http://kompy.info/moliya-bozorida-nobank-kredit-institutlari.html?page=2 | Aksiyadorik tijorat banklari aksiyalar emitenti sifatida | |
Aksiyadorik tijorat banklari aksiyalar emitenti sifatida
|
bet | 2/2 | Sana | 16.05.2024 | Hajmi | 48,29 Kb. | | #236829 |
Bog'liq MOLIYA BOZORIDA NOBANK KREDIT INSTITUTLARI2. Aksiyadorik tijorat banklari aksiyalar emitenti sifatida
Banklar, qoida tariqasida, mulkchilikning har qanday shakli asosida aksiyadorlik jamiyati tarzida tashkil etiladi. Yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan chet ellik yuridik va jismoniy shaxslar bank muassislari boʻlishi mumkin. Har bir aksiyadorning ustav kapitalidagi ishtirokining eng koʻp ulushi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u roʻyxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar. Bankning boshqa banklarning ustav kapitalida ishtirokiga yoʻl qoʻyilmaydi, chet el kapitali ishtirokidagi banklar va shoʻba banklar tashkil etish hollari, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollar bundan mustasno. Bank ustavida ustav faoliyatga doir qator masalalar bilan birga tijorat banki ustav kapitalining miqdori, muassislar roʻyxati va ustav kapitalidagi ulushlarning taqsimoti belgilab qoʻyiladi. Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlari toʻlagan pul mablagʻlaridan tashkil topadi. Kreditga va garovga olingan mablagʻlardan hamda boshqa jalb etilgan mablagʻlardan bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi. Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablagʻlaridan foydalanilishi mumkin. Eng kam ustav kapitali bank muassislari tomonidan uni roʻyxatga olish paytigacha toʻlanishi kerak. Ustav kapitali uchun toʻlanadigan mablagʻlar Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy bankida yoki boshqa banklarida ochilgan jamgʻarish hisobvaragʻiga oʻtkaziladi. Koʻrsatilgan mablagʻlardan depozit sifatida foydalanish mumkin. Banklar ustav kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi.
Hozirgi kunda yangidan tashkil etilayotgan tijorat banklari ustav kapitalining eng kam miqdori 100,0 milliard soʻm qilib belgilandi. Ilgari bu talab aksiyadorlik tijorat banklari va xususiy banklar uchun alohida-alohida belgilangan boʻlib, 10 million yevro va 5 million yevro ekvivalentida edi. Tijorat banklari tomonidan ustav kapitalini shakllantirishda oddiy va imtiyozli aksiyalar muomalaga chiqarilishi mumkin. 2018 yil 15 fevral holatiga respublikamizda faoliyat koʻrsatayotgan 26ta tijorat banki tomonidan jami 11704,63 milliard soʻmlik aksiyalar joylashtirilgan.
Respublikamiz aksiyalar bozorida moliya institutlari ichida banklar keskin yuqori ulushga ega. Banklar oʻz faoliyati davomida aksiyalar shaklidagi oʻz qimmatli qogʻozlari bilan kafolatlangan kredit berishga; oldindan Markaziy bankning roziligini olmay turib, oʻz aksiyalarini sotib olishga haqli emaslar. Yuridik yoki jismoniy shaxs yoxud oʻzaro kelishuv bilan bogʻlangan yoki bir-birining mol-mulkini nazorat qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar guruhi tomonidan bir yoki bir necha bitim natijasida bank aksiyalarining 5 foizidan ortigʻini olish Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki xabardor qilinishini, 20 foizidan ortigʻini olish uchun esa, oldindan uning roziligini olishni talab qiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining oldindan roziligini olish tartibi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
|
| | |
http://kompy.info/movzu-nanotexnologiya-kafedra-aerokosmik-telebe-memmedova-hemi.html | Mövzu: Nanotexnologiya Kafedra: Aerokosmik Telebe: Memmedova Hemide Qrup : 1433a | Azerbaycan Hava Yolları Qapalı
Sehimdar Cemiyyeti
Milli Aviasiya Akademiyası
Serbest iş 10
Fenn: Fizika 2
Mövzu: Nanotexnologiya
Kafedra: Aerokosmik
Telebe: Memmedova Hemide
Qrup :1433a
İxtisas: Ekologiya mühendisliyi
Bakı 2014
Keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq fizika, kimya və mühəndislik elmlərinin nailiyyətlərinə əsaslanan yeni bir texnologiya – nanotexnologiya intensiv inkişaf edərək XXI əsrin texnologiyası statusunu qazanmaq əzmindədir. Nanotexnologiya nədir? Amerika Milli Nanotexnologiya Təşəbbüsü (The National Nanotechnology Initiative) mərkəzinin gəldiyi rəyə görə bu texnologiya:
1. Təqribən 1 – 100 nm ( 1 nm = metrin milyardda biri) miqyasında, molekul və ya makromolekullar və atom səviyyəsində araşdirmaların və texnoloji proseslərin inkişaf etdirilməsidir
2. Atom və molekullar səviyyəsində, tamamilə yeni fiziki və kimyəvi keyfiyyətlərə malik olan strukturlarin, sistem və qurğuların yaradılması və tətbiq edilməsidir
3. Atom səviyyəsində baş verən proseslərə nəzarətin və manipulyasiyanın həyata keçirilməsidir. Nanotexnologiya – atom və molekullarla manipulyasiya edərək yeni keyfiyyətli materialların alınmasını və bu materiallardan istifadə edərək nanoölçülü maşın və mexanizmlərin, robotların, kompyuter çiplərinin, elektronika avadanlıqlarının, optik çihazların, sensorların, ətraf mühitin kimyəvi və fiziki təmizləyicilərinin, canlı orqanizmlərə maddələrin , o cümlədən dərman preparatlarının daşınmasını həyata keçirən qurğuların yaradılmasını nəzərdə tutur. Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Nanotechnologiya sadəcə nanoölçülü hissəciklərin, materialların, məhsulların texnologiyası deyil. Bu texnologiya kimya və materiallar, yeyinti və biotexnologiya, elektronika və materiallar sənayesini, elmin və texnikanın bir çox sahələrini əhatə edən son dərəcə incə bir texnologiyadır. İnsan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada nanaotexnologiyanim nailiyyətlərindən istifadə edilməsin və ya edilməsi nəzərdə tutulmasın. Nanotexnologiyanın imkanları həddən artıq genişdir. Odur ki, bu texnologiya əsasında yaradılan məhsulların miqdarı və növləri çox böyük sürətlə artmaqdadır. Nanotexnologiyada araşdırmalar fizika və kimya elminin bazasına əsaslanaraq aparılır. Bu elmlərin metodlarını və naliyyətlərini tətbiq etməklə atom və molekullarla manipulyasiya edərək çox kiçik ölçülü, yüksək dərəcədə aktiv materiallar alırlar. Ənənəvi sənaye texnologiyalarında tərkibindən lazım olmayan maddələri təmizləməklə, istənilən xammaldan verilmiş struktura uyğun material və qurğular hazırlanır. Bu prosesdə maksimum bir mikron tərtibində ölçüsü olan materiallar hazırlamaq mümkündür. Lakin nanotexnologiya ilə hazırlanmış material və strukturların həm ölçüsünu və həm də fiziki – kimyəvi xaraketristikalarını əvvəlcədən proqramlaşdırmaqla almaq olur. Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələri (xüsusilə, ABŞ, Yaponiya, Çin, Avropa birliyi ölkələri) bu texnologiyanın böyük imkanlara malik olduğunu anlayaraq bu sahəyə küllü miqdarda maddi vəsait cəlb etməklə xeyli nailiyyətlər qazanmışlar.
| Yaponiya (yaponcha 日本 Nippon, Nihon) - Sharqiy Osiyoda, Tinch okeandagi orollarda joylashgan davlat. Yaponiya hududida 6,8 mingga yaqin orol boʻlib, shim.sharqdan jan.gʻarbga qariyb 9.13ming km ga choʻzilgan; eng yirik orollari: Hokkaydo, Honshu, Sekoku va Kyushu. |
Onu qeyd etmək kifayətdir ki, bütün dünya üzrə, nanotexnologiya sahəsində son on ildə alınan patentlərin sayı və eləcə də bu sahəyə ayrılan pul vəsaitlərinin miqdarı eksponensial qanunla artır. İndi insan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada nanotexnologiyanı tətbiq etmək mümkün olmasın. Nanomateriallar yüksək keyfiyyətli paltar, geyim əşyaları, inşaat materialları, qablaşdırma və daşınma avadanlıqları, çox möhkəm metal məmulatları, keyfiyyətli kosmetika, proqramlaşdırılmış qida məhsulları, yüksək dərəcədə aktiv bioloji və kimyəvi katalizatorlar, dərman preparatlarının daşıyıcıları və nəhayət tibbi əhəmiyyətli sensor maddələr deməkdir. Dünyanın yaranmasından (Biq-Bang nəzəriyyəsinə görə) 300 000 il sonra kainat yalnız nanohissəciklərdən ibarət olmuşdur. Millyard illər ərzində bu nanohissəciklər fiziki qüvvələrin təsiri altında bir-biri ilə birləşib – dağılaraq indi movcud olan və ya bizə məlum olmayan materiyanın hədsiz sayda formalarını əmələ gətirmişlər - sözün həqiqi mənasında kainat nanotexnologiya ilə məşğul olmuşdur. Bu dövrlərdə nə baş verdiyini indi alimlər nanotexnologiyanın vasitəsilə başa düşməyə cəhd edirlər. Nano elmi və nanotexnologiyanın imkanları haqqında ilk dəfə dünyaşöhrətli fizik, Nobel mükafatı laureatı Riçard Feynmanın Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda 1959-cu ildə oxuduğu mühazirədə söyləmişdir.
| Kaliforniya - AQSH jan.gʻarbidagi shtat, Tinch okean sohilida. Mayd. 411 ming km2. Aholisi 34,5 mln. kishi (2001). Maʼmuriy markazi - Sakramento sh. Shtat markazini keng Qirgʻoq boʻyi tizmalari b-n oʻralgan Kaliforniya vodiysi egallagan. |
O atom və molekul səviyyəsində baş verən proseslərin məkanında həddən artıq geniş və külli miqdarda boş yerlərin olduğunu deyirdi. Biz həmin yerlərə daxil ola bilsək, atom və molekulları həmin boş yerlərdə istədiyimiz kimi düzə bilsək imkanları qeyri məhdud olan bir texnologiyanın əsasını qoya bilərik. Bu ideyanı reallaşdırmaq keçən əsrin 80-ci illərində atom qüvvət və skayner mikroskoplarının kəşfindən sonra mümkün oldu. İndi alimlərin əlində atomlarla manipulyasiya etməyə imkan verən elə texnologiyalar (sinxotron şüalanma, spektroskopiyanın müxtəlif növləri və s.) var ki, onların köməyilə istənilən xassəyə malik maddə, informasiya bankı yarada, yazı yaza bilərik. Nanotexnologiya terminini 1974-cü ildə ilk dəfə Tokiyo Universitetinin professoru Norio Taniguchi təklif etmişdir. Beynəlxalq elm aləmi tərəfindən qəbul edilmiş bu termin indi dünyada ən çox işlədilən məvhumlardan biridir. Eric Drexler 1986-ci ildə atomlarla manupulyasiya edərək yeni tip maddələrin istehsalından bəhs edən kitab yazmışdı. Bu kitab nanotexnologiyadan bəs edən ilk kitab idi. Nanotexnologiya ilə alınan materialların fiziki və kimyəvi xaraketristikaları qeyri adi dərəcədə adi texnologiya ilə alınan materiallardan fərqlənir. Məsələn, qızıl nanohissəciklərindən düzəldilmış qızıl materialının rəngi bizim adət etdiyimiz qızıl rəngindən tamamilə fərqlənir və tünd qırmızı rəngə çalır. Karbon atomları ilə aparılan nanotexnoloji proseslərdə alınan nanoborucuq 6 dəfə poladdan yüngül olmasına baxmayaraq elə o qədər də ondan möhkəmdir. Bu nanoborucuqlardan, silisium və eləcə də almazdan alınan nanoliflərin möhkəmliyi o qədər böyükdür k, bu sapın bir dənəsi ilə fili asmaq olur, min dənəsi ilə çay üzərindən asma körpü düzəltmək olar. Nanotexnologiyanın təsir sahələri çox genişdir, demək olar ki, sərhədsizdir. Bu texnologiya ilə hal - hazırda insan fəaliyyətinin bütün sahələrində, o cümlədən materiallar və emal sənayesində, electronika və kompüter texnologiyasında, tibb və sağlamlıq, ətraf mühit və enerji sahələrində, biotexnologiya və kənd təssrrüfatı, aeronavtika və kosmosun öyrənilməsində, hərbi və milli təhlükəsizlik, nəqiliyyat və qablaşdırma sənayesində, metralogiya və nəzarət xidmətləri sahələrində mühüm nəticələr alınmışdır. Nanotexnologiyanın nailiyyətləri həm də elmin, təhsilin XXİ əsrdə inkişafına güclü təkan verəcəkdir. İndi bəşəriyyətin əsas problemlərindən biri ətraf mühitin qorunması və sağlam, stabil insan inkişafının əldə olunmasıdır. Dünyada 525 milyon kiçik fermer təsərrüfatında çalışan 2,5 milyard əhali təmiz texnologiyadan, təmiz içməli sudan, elementar sanitariyadan və təlükəsiz suvarma sistemlərindən məhrumdurlar. Dənizdə və sahil zonalarinda suda həll olunmuş oksigenin çatışmamazlığı dənizin fauna və florasinda mühüm dəyişikliklər yaradir. Oksigenin miqdarı 2mg/l –dən az olduqda canlılar və fitoplanktonların yaşaması çətinləşir. Son illəri nanotexnologiyanın ətraf mühitin qorunması üçün əldə etdiyi nailiyyətlərdən bəzi nümunələrı göstərmək kifayətdir ki, bu sahənin vacibliyi hamıda inam yaratsın.
| |
http://kompy.info/namangan-viloyat-maktabgacha-va-maktab-talimi-boshqarmasi-bosh.html | Namangan viloyat maktabgacha va maktab taʻlimi boshqarmasi boshligʻining buyrugʻi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining | NAMANGAN VILOYAT MAKTABGACHA VA MAKTAB TAʻLIMI
BOSHQARMASI BOSHLIGʻINING BUYRUGʻI
Maktabgacha va maktab ta’limi vazirining
2024-yil 7-martdagi 72-sonli buyrugʻi ijrosi haqidа
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha va
umumiy oʻrta taʼlim tashkilotlarini attestatsiyadan oʻtkazish va taʼlim sifati
monitoringini amalga oshirish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
toʻgʻrisida” 2024-yil 14-fevraldagi 91-son qarorida belgilangan davlat va nodavlat
maktabgacha hamda umumiy oʻrta taʼlim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat
akkreditatsiyasidan oʻtkazish hamda davlat umumiy oʻrta taʼlim tashkilotlarida xavf
-xatarlar tahliliga asoslangan taʼlim sifati monitoringini amalga oshirish hamda
Maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2024-yil 7-martdagi 72-sonli buyrugʻi
ijrosini taʼminlash maqsadida buyuraman:
1. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2024-yil 7-martdagi 72-sonli
buyrugʻi rahbarlik va ijro uchun qabul qilinsin.
2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev rahbarligida
2022-yil 28-yanvar kuni kengaytirilgan tarzda oʻtkazilgan videoselektor
yigʻilishining 8-sonli bayoni 21-bandida umumtaʼlim muassasalarini attestatsiya va
akkreditatsiyalash tizimini tubdan tanqidiy koʻrib chiqqan holda, milliy reyting
tizimi asosida, axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida 2022-2023-
oʻquv yilidan boshlab yangi tizim joriy qilish boʻyicha taklif kiritilishi hamda
yangilangan tizim joriy qilinguniga qadar umumtaʼlim muassasalarini attestatsiya
va akkreditatsiyalash jarayonlari toʻxtatilganligi maʼlumot uchun qabul qilinsin.
3. Quyidagilar:
Namangan viloyati maktabgacha va umumiy oʻrta taʼlim tashkilotlarini
attestatsiyadan oʻtkazish komissiyasi (keyingi oʻrinlarda — Attestatsiya
komissiyasi) tarkiblari 1-ilovaga muvofiq;
maktabgacha va umumiy oʻrta taʻlim tashkilotlarini attestatsiyadan oʻtkazish
yuzasidan jalb etiladigan ekspertlarga qoʻyiladigan talablar va ularning ish tartibi
2-ilovaga muvofiq;
2024-yilda
davlat
akkreditatsiyasidan
oʻtishi
rejalashtirilayotgan
maktabgacha taʼlim tashkilotlari roʻyxati 3-ilovaga muvofiq;
2024-yilda davlat akkreditatsiyasidan oʻtishi rejalashtirilayotgan umumiy
oʻrta taʼlim tashkilotlari roʻyxati 4-ilovaga muvofiq;
maktabgacha va umumiy taʼlim tashkilotlarini attestatsiya va davlat
akkreditatsiyasidan o‘tkazishda ishtirok etadigan masʻul xodimlar bilan
oʻtkaziladigan vebinar jadvali 5-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
4. Viloyat komissiyasi va tuman (shahar) maktabgacha va maktab taʼlimi
boʻlimi boshliqlariga:
IJRO.GOV.UZ тизими орқали ЭРИ билан тасдиқланган, Ҳужжат коди: GQ40738414
2024-yilda davlat akkreditatsiyasidan oʻtishi rejalashtirilayotgan taʻlim
tashkilotlarini attestatsiyadan oʻtkazishni tashkil etsin.
Bunda: ikki oy muddatda Attestatsiya komissiyalari ish faoliyatini yoʻlga
qoʻyish;
nodavlat taʻlim tashkilotlarini davlat akkreditatsiyasidan oʻtishi uchun oʻz
xohishiga koʻra ariza bilan murojaat qilishini inobatga olish;
taʼlim tashkilotlari faoliyatini ichki va tashqi baholash natijasida toʻplangan
maʼlumotlar va materiallar akkreditatsiya elektron platformasi ishga tushgunga
qadar Nizom talablariga koʻra anʼanaviy qogʻoz shaklida olish hamda hujjatlar
yigʻmajildini jamlash va oʻrnatilgan tartibda belgilangan muddatlarda saqlash;
taʼlim tashkilotlarida oʻtkazilgan attestatsiya jarayonlariga bogʻliq boʻlgan
hujjatlarni attestatsiya yakuniga koʻra uch ish kunida vazirlikka taqdim etish;
taʼlim tashkilotlari xalqaro akkreditatsiyadan oʻtganligi toʻgʻrisidagi yoki
unga tenglashtirilgan hujjatni olganlaridan soʻng, uning nusxasini bir hafta
muddatda vazirlikka joʻnatish;
nodavlat taʼlim tashkilotlari va boshqa vazirliklar, idoralar tizimidagi taʼlim
tashkilotlarini attestatsiyadan oʻtkazish toʻgʻrisidagi arizalarini boʻysunuviga koʻra
tegishli tashkilotlar tomonidan qabul qilish hamda har yili 1-oktabrga qadar
vazirlikka taqdim etish;
davlat taʼlim tashkilotlarida ichki baholash har yili amalga oshirilishini va
natijalari onlayn akkreditatsiya platformasi ishga tushgandan keyin tuman (shahar)
maktabgacha va maktab taʼlimi boʻlimlari yoki hududiy boshqarma rahbarlarining
elektron raqamli imzosi bilan joylashtirishni nazorat qilish vazifalari yuklatilsin.
5. Oʻquvchi va pedagoglar bilim hamda koʻnikmalarini baholash, taʼlim
tashkilotlarini akkreditatsiyalashni tashkil etish boʻlimi (N.To‘xtanazarov)ga:
a) joriy yilda belgilangan rejaga muvofiq taʼlim tashkilotlarini davlat
akkreditatsiyasidan oʻtkazish ishlarini Nizomga muvofiq tashkil qilish;
b) ikki oy muddatda: taʻlim tashkilotlarini ichki va tashqi baholashdan
oʻtkazish;
c) akkreditatsiyadan
oʻtkaziladigan
taʼlim
tashkilotlari
roʻyxatini
akkreditatsiya muddati tugaydigan yildan oldingi yilning 1-oktabriga qadar elektron
platformaga kiritish;
d) joriy yilning avgust oyiga qadar davlat umumiy oʻrta taʼlim tashkilotlarida
xavf-xatarlar tahliliga asoslangan taʼlim sifati monitoringini amalga oshirish
vazifalari yuklatilsin.
6. Nazorat tahlil, ijro intizomi va murojaatlar bilan ishlash shoʻbasi
(M.Valiyev) oʻrnatilgan tartibda ushbu buyruqni boshqarmaning barcha boʻlimlari,
tuman (shahar) maktabgacha va maktab ta’limi bo’limlari va boshqarma
tasarrufidagi tashkilot direktorlariga yetkazilishini taʼminlasin.
7. Mazkur buyruqning ijrosini nazorat qilishni o‘z zimmamda qoldiraman.
Boshqarma boshligʻi
O.Zokirov
Yangi Namangan tumani.,
2024-yil “_3_”-may,
№_72_-son
| |
http://kompy.info/haydarov-u-tekshirdi-boboyev-sh.html | Mavzu: bank elektiron tizimlarixafsizligi | TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
MAVZU: ELEKTRON TIJORAT TUZILMALARI
BAJARDI: ST-51 GURUH TALABASI
HAYDAROV U.
TEKSHIRDI: BOBOYEV SH.
TOSHKENT 2010
MAVZU: BANK ELEKTIRON TIZIMLARIXAFSIZLIGI
Reja:
1. Bank elektiron tizimlarini ximoya qilish muhiligi.
2.Bank elektiron tizimlarini xafsizligini taminlash yo`llari.
3.Bank faolyati aftomatlashtirilgan faolyatini himoyalashning asosiy turlari
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 iyuldagi “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi qarori ijrosini ta'minlash hamda Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “Vazirlik va idoralar, mahalliy hokimlik organlari rahbar xodimlari uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan amalda foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish bo'yicha seminarlar Dasturi”ga muvofiq 2008 yil davomida respublikamizning barcha viloyatlarida o'quv seminarlari o'tkazilmoqda. Hozirga qadar bu kabi seminarlar Andijon va Farg'ona viloyatlarida tashkil etildi.
Tadbir O'zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi hamda BMT Rivojlanish Dasturining “AKT siyosati” loyihasi tomonidan tashkil etildi. Uning ochilish marosimida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi rektori K.Nazarov, O'zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi Bosh direktorining o'rinbosari A.Xodjaev, BMT Rivojlanish Dasturining “AKT siyosati” loyihasi rahbari S.Saidxo'jayevlar tabrik so'zi bilan ishtirok etishdi.
O'quv jarayonini O'zbekistonda elektron hukumat tarkibiy qismlarini joriy etish bo'yicha amaliy tajribaga ega bo'lgan yetakchi tarmoq ekspertlari olib borishdi. Unda tinglovchilar davlat boshqaruvida AKTni qo'llash bo'yicha malakalarini hamda turli yo'nalish va jahon tajribalari bo'yicha ma'lumotlarini oshirib, AKTdan amalda foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish, elektron hukumat barpo etishga qaratilgan real loyihalar doirasida amaliy ko'nikmalar hosil qilish, shuningdek, o'zaro tajriba almashish imkoniga ega bo'ldilar.
Mashg'ulotlar Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda Farg'ona politexnika instituti o'qituvchilari, FTMTM va UZINFOCOM markazlari mutaxassislari tomonidan olib borildi. Ma'ruzalarda axborotlashtirish sohasining qonuniy asoslari; interaktiv xizmatlar ko'rsatish, ularning davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishdagi o'rni; axborot tizimlarini yaratish va davlat axborot resurslarini shakllantirish, ularni ro'yxatdan o'tkazish; davlat axborot resurslarini tuzish bo'yicha me'yoriy-huquqiy hujjatlar kabi bir qator mavzular tahlil etildi. Shuningdek, ikki kunlik o'qish davomida kompyuter texnologiyalari, axborot tizimlari xavfsizligi, elektron hujjat aylanishi va ish yuritishni avtomatlashtirish, “Elektron hukumat” mohiyati, uni rivojlantirishning asosiy shartlari, davlat boshqaruviga joriy etishning jahon tajribalari, axborot texnologiyalari sohasida mualliflik huquqini himoyalash va boshqa masalalar muhokama qilindi. Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Seminar davomida elektron raqamli imzo va elektron hujjat aylanishini qo'llash bo'yicha amaliy mashg'ulotlar ham tashkil etildi. O'quv kursi yakunida o'tkazilgan tadbir qay darajada foydali bo'lganligini aniqlash maqsadida ishtirokchilar test sinovlaridan o'tkazildi.
Tahdidlar tasnifi: ob`ekt va unga munosabat, kelib chiqishi, ta`sir xususiyati, zarar ko`lami va miqdori bo`yicha tasnif. Shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari, jamoatchilik fikri va mamlakat ma`naviy yuksalishiga axborot tahdidi. Davlat siyosatini ta`minlashdagi axboriy tahdid. Siyosat (arab. سياسة (siyasa) - ot tarbiyalash, ot boqish) - davlatni boshqarish sanʼati. Siyosat biror guruh, jamiyatni boshqarish jarayonidir. Ushbu jarayonda tegishli guruh vakillari ham qatnashishadi. Mamlakat axborot takomilidagi tahdidlar; ichki bozorni axborot bilan ta`minlash; milliy axborot texnologiyalari va resurslaridan foydalanish hamda uni to`plash. Axborot va telekommunikaцiya vosita va tizimlari xavfsizligiga tahdidlar. Axborot - psixologik ta`sir vositasi sifatida. Shaxs axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning manbalari va umumiy tavsifi: tashqi va ichki tahdid, uning tuzilishi hamda mohiyati. Shaxs ruhiyatining bioijtimoiy tabiati, uning xususiyati, shakllanishi va boshqariluvi, kishining shaxsiy tavsifi va axborot-psixologik xavfsizlik tahdidi tizimida uning ahamiyati. Jamiyat axborot-psixologik xavfsizligiga tahdidning manbalari. Axborotda hududiy munosabatlar: axborot olish hududini ta`minlash; shaxsiy hayot va oila siri, sirli yozishmalar daxlsizligini ta`minlash. Axborot ko`lamini shakllantirish, ichki va xalqaro miqyosidagi axborot almashinuvida davlat siyosatidan foydalanish; axborot texnologiyalari oqimiga iqtidorli dasturchilar va boshqa mutaxassislarni yo`naltirish. Axborot-psixologik xavfsizlikni shaxsga ta`sir etuvchi vosita va usullari. Axborotni qabul qilish, qayta ishlash, tarqatish mexanizmlari, jamiyatdagi transformaцiya va qaytalanishi. Shaxs axborot - psixologik xavfsizligiga tahdidning shakllanish omillari, uning ta`sir doirasi kengayishi.
4-seminar. Shaxs, jamiyat va davlatning axborot-psixologik xavfsizligidagi manbalar va ularning turlari (2 soat).
5-ma`ruza. Ommaviy axborot vositalari va axborot qarama - qarshiligi (2 soat).
Dunyoda axborot o`lchovlarining o`rganilishi. Ba`zi bir davlatlarning axborot bozoridagi hukumronligining oshish tendenцiyasi, xalqlar, davlatlar va madaniyatlar xususida ularning shaxsiy qarashlarini shakllantirishga intilishi. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. «Birinchi darajali» va «rivojlanmagan» davlatlar haqidagi afsonaning yaratilish ehtimolini mavjudligi. OAV axborot-psixologik urushni olib borish vositasi sifatida. Turli OAV (televidenie, radio, davriy matbuot)ning o`ziga xos psixologik ta`siri. Psixologik ta`sir texnologiyasi. Yuqori texnologiya va ommaviy kommunikaцiya. Internetning paydo bo`lishi va internet jurnalistikasining takomili. Neyrolingvistik dasturlash va doimiy, uzluksiz efirga uzatiladigan televizion xabarlar natijasida turli millat va xalqlar ongiga ta`sirning o`sishi. «Madaniy bosqich» va «inson huquqi»lari ekspanцiyasi tushunchasining mohiyati va uning paydo bo`lish shakllari. Yangilik, uning ko`rinishi va shakllari. Chegaralanmagan jurnalistika; yangiliklarni tiklash yo`llari, faktlarni tartiblash va tahlil etish, yangiliklar blokining tartibi. Axborot urushini aniqlash. Axborot urushi tarkibi: psixologik, elektron va dezinformaцion; axborot hujumi va uning turlari (to`g`ridan-to`g`ri, aylanma), axborot tizimining ishdan chiqishi. Axborot quroli, uning o`ziga xosligi, zamonaviy dunyoda uni qo`llash imkoniyati va ko`lami. Axboriy qarama-qarshilikning maqsadi, vosita va shakllari, uni nazorat etish, jamiyatning umumiy holatiga keltiradigan psixologik zararlari. Ommaviy kommunikaцiya - xorij OAVda axborot ekspansiyasidan himoyalanish, fikrlash va o`zini tutish vositasi sifatida. OAV doirasida xalqaro korporakцiya; dunyo hamjamiyati va ayrim davlatlarda jamoatchilik fikrini shakllantirish mexanizmi sifatidagi o`rni. Xorij matuboti, televidenie, radio va Internetning asosiy qadriyatlari. Xorij OAVning aholiga ta`sir ko`rsatish yo`li, shakl va uslublari.Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar. Jamoa ruhiyati va uning o`ziga xos xususiyatlari. Axborot manipulyaцiyasi, uning maqsad va vazifalari, qoida, usul va shakllari Jamoatchilik fikriga ta`sir etuvchi axborotning ijtimioy fenomeni. Ommaviy auditoriyaga psixologik ta`sirning usul va shakllari. Axborotdan foydalanish madaniyati tushunchasi, tuzilishi va mohiyati.
5-seminar. Omaviy axborot vositalari va axborot qarama - qarshiligi (2 soat).
6-ma`ruza. Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta`minlash tizimining mohiyati va unsurlari (2 soat).
O`zbekistonning dunyo axborot tizimiga kirishi: imkoniyatlar, muammo va kamchiliklar, ularni hal etish yo`llari, taraqqiyot istiqbollari. Axborot tizimida O`zbekisonning hayotiy muhim milliy qiziqishlari, mamlakat manfaatlari, dolzarb muammolar va vazifalari. Yagona axborot bozorini davlat ittifoqchilari va strategik hamkorlar ko`magida tashkil etish. Axborot, ommaviy kommunikaцiya sohasida milliy xavfsizlikni ta`minlash tizimining unsurlari: axborot olish va undan foydalanishda insonning huquq va erkinliklarini ta`minlash, davlat axborot tizimlariga fuqarolarning kirish imkoniyati, mamlakatning ma`naviy yuksalishi va jamiyat ma`naviyatining psixologik xavfsizligi, ma`naviy qadriyatlar, vatanparvarlik va xalqparvarlik, madaniy va ilmiy imkoniyatlarni ta`minlash; davlat siyosatiga oid axborotlarni yetkazishni ta`minlash, jamoatchilik, shuningdek, xorijliklarga davlatchilik hayoti va davlatning rasmiy mavqei, muhim ichki va xalqaro hayot muammolari xususida aniq ma`lumotlarni yetkazish. Zamonaviy axborot texnologiyalarni rivojlantirish va mukammallashtirish. Axborot takomili, axborotlashtirish, telekommunikaцiya va aloqa. Zamonaviy axborot resurslarini saqlash va unumli foydalanish, yangi texnologiyalar va yo`nalishilarni shakllantirish; zamonaviy axborot tizimlari xavfsizligi va saqlanganligini ta`minlash, jumladan, davlat hokimiyati organi, mudofaa, moliya-kredit va bank sohasi tizimi. Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish.
6-seminar. Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta`minlash tizimining mohiyati va unsurlari (2 soat).
7-ma`ruza. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta`minlashning vazifalari, asosiy faoliyat yo`nalishlari va uslublari (2 soat).
Shaxs, jamiyat, davlat va milliy manfaatlarning axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlash bo`yicha vazifalar. Shaxs, jamiyat va davlatning axborot-psixologik xavfsizligi tahdidiga qarshi asosiy faoliyat yo`nalishi va usullari: siyosiy, huquqiy, ma`naviy-axloqiy, tashkiliy-texnik, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-tahliliy. Shaxs, jamiyat va davlat axborot-psixologik xavfsizligining siyosiy-huquqiy asoslari. Davlat-jamiyat axborot-psixologik xavfsizlik ta`minotining kafolati. Ochiq axborot tizimi sharoitida axborot-psixologik himoyaning asosiy yo`nalish va foydalanish mexanizmlarini saqlashning majmuaviy choralarini ishlab chiqish va ta`minlash. Ochiq axborot tizimida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy takomilida axborot-psixologik havfsizlikning ahamiyati. Jamiyatni boshqarish muammolari va asosiy usullari: siyosiy-huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik va axboriy boshqaruv. Hokimiyat va unga ishonch -jamiyat va davlat takomili hamda axborot-psixologik xavfsizlikning asosi sifatida. Konstituцiyaviy tuzumni himoyalash, jamiyat ma`naviyatini mustahkamlash, fuqarolar sog`lig`ini saqlash - axborot-psixologik xavfsizlikning zaruriy sharti sifatida. Axborot olish kafoloti, axborot tarqatishni man etish, shaxsning ijtimioy guruh yoki hamjamiyatining psixologik holatiga salbiy ta`sir etuvchi, ijtimoiy, milliy, etnik, diniy tafovut va kelishmovchiliklarni kuchaytiruvchi, zo`ravonlik va urushni targ`ib etuvchi, pornografiya, maishiy buzuqlik, kishilar mavqeiga, obro`siga ta`sir qiluvchi axborotlarni chegaralash. Axborot-psixologik xavfsizlikning ma`naviy-ahloqiy yo`nalishi. Fuqarolik jamiyati va axborot-psixologik xavfsizlik institutlarini shakllantirish. OAV vakillarining ahloqiy-ma`naviy me`yorlarga rioya qilishi - shaxs, jamiyat, davlat axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlashning zaruriy sharti sifatida. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta`minlashning tashkiliy-texnik yo`nalishi, uning asosiy unsurlari: kadrlar, dasturlar ta`minoti va ulardan foydalanish sharoitlari. Ilmiy-tahliliy va o`quv-uslubiy yo`nalish: tuzulishi, o`ziga xosligi, faoliyat yo`nalishlari, vosita bosqichlari.
7-seminar. Axborot-psixologik xavfsizlikni ta`minlashning vazifalari, asosiy faoliyat yo`nalishlari va uslublari (2 soat).
8-ma`ruza. Ochiq ommaviy axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini o`zi himoyalashi (2 soat).
Inson - ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy tizimning asosi. Inson holatining ishontirish, dunyoqarash, ishonch, g`oya, xissiyot, jamoatchilik, javobgarlik, moddiy manfaatdorlik, ehtiyojining qondirilishi, bog`liqlik kabi psixologik jarayonlarga vobastaligi. G`oya va uning paydo bo`lishi, asosiy xususiyati, shakl va turlari. Milliy mustaqillik g`oyasi tushunchasi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Mafkura va uning xususiyatlari, ildizlari, ko`rinishlari, asosiy maqsadlari. Mafkura va davlat, jamiyat, shaxs axborot-psixologik xavfsizligining o`qitish muammolari. Ochiq axborot-kommunikaцiya tizimi sharoitida shaxsda axborot-psixologik xavfsizlikning imkoniyatlari va tahdidini baholash, to`g`ri himoyalanish tartibini shakllantirish. Turli axborot-psixologik vaziyatlarda shaxsning hatti-harakati: psixologik himoyaning tuzilishi va asosiy unsurlari. Ochiq axborot tizimi sharoitida psixologik himoya vositalarining o`zaro bog`liqligi. Foydali va zararli axborot tushunchasi, axborotlarni ikki guruhga ajrata olish ko`nikamasi. Sog`lom munosabatlar, o`z imkoniyati va davlatning imkoniyatlariga nisbatan sog`lom tarbiya - psixologik muvozanatning poydevori. Shaxsning ma`naviy-ahloqiy takomili - axborot-psixologik xavfsizlikning kafolatidir. Ruhiy o`zini o`zi boshqarish.
8-seminar. Ochiq ommaviy axborot tizimi sharoitida shaxsning psixologik o`zini o`zi himoyalashi (2 soat).
9-ma`ruza. Jamoatchilik fikri va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlash (2 soat).
Jamoa fikri va uni psixologik boshqarish texnologiyasi. Jamiyat axboriy immuniteti tushunchasi, maqsadi va vazifalari. Milliy madaniyat, an`ana va urf-odat, fuqarolik mavqei va vatanparvarlik tuyg`usi - ijtimoiy immunitet asosi sifatida. Axborot xavfsizligining asosiy unsurlari: xalqaro munosabatlar va xalqaro xavfsizlik muammolariga mo`ljallangan kompьyuterli kutubxona jamg`armalari, xavfsizlik masalasi bo`yicha hujjat shaklidagi to`liq matnlarni tez topish xizmati tizimi, siyosiy inqiroz va ziddiyatlarni tavsiflovchi rasmiy hujjatlarga binoan tanlangan dunyo voqelarining sharhi, havfsizlik va halqaro munosabatlar ta`limi muammolariga oid xalqaro anjumanlar va uni yoritish. Aniq axborot: ma`lumotlar makoni va statistika. Jamoatchilik fikri - jamoa tafakkurining namoyon bo`lishi sifatida. Uning ijtimoiy faoliyatga munosabati. Jamoatchilik fikri - fuqarolik jamiyati holatining barometri sifatida. Jamaotchilik fikrini shakllantirish va o`rganish - mamlakat hayotidagi kundalik ijtimoiy-siyosiy ramzlar sifatida. Mamlakat takomilining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy masalalari bo`yicha jamoatchilik fikrini ijtimoiy tadqiqi va darajasi tahlili. Jamoatchilik fikri monitoringi va uning nisbiy kengligi. Jamoatchilik fikrini jalb etish va ehtiyoj. Ochiq axborot tizimida qabul qilinayotgan axborotni talqin etish va tushunish. Ijtimoiy tadqiqot - jamoatchilik fikrini shakllantirish mexanizmi sifatida. Axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlashda tavakkal (risk) guruhi va uning omillari. Jamoatchilik fikri va ommaviy axborot vositalari. Ochiq axborot-kommunikaцiya sharoitida jamiyatni psixologik himoyalash tizimi: psixologik himoyaning asosiy daraja va yo`nilishi, tashkiliy himoya faoliyatining sub`ekti va texnologiyasi
9-seminar. Jamoatchilik fikri va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlash (2 soat).
10-ma`ruza. O`zbekiston ommaviy axborot vositalari va jamiyat psixologik xavfsizligini ta`minlash (2 soat).
Axborot tizimida mamlakat milliy manfaatlari va uni ta`minlash. Respublikada axborot xavfsizligining bugungi holati va uning mustahkamlashdagi vazifalar. Jamiyatning turli qatlamlarida axborot psixologik xavfsizlikni ta`minlash chora-tadbirlari va o`ziga xos xususiyatlari. O`zbekiston Respublikasining axborot va axborot-psixologik xavfsizlikni ta`minlash borasidagi xalqaro hamkorligi. Mamlakat fuqarolari va jamiyatning axborot-psixologik xavfsizligini ta`minlash bo`yicha davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari, uni tadbiq etish tadbirlari. Axborot psixologik xavfsizlik muvaffaqqiyatlarining tashkiliy asoslari. O`zbekistonda axborot bozorini shakllantirish va rivojlantirish O`zbekiston Respublikasining OAV faoliyatini muvofiqlashtiruvchi qonunchiligi. Fuqarolarning davlat axborot tizimiga kirish imkoniyatini ta`minlash. Mahalliy OAV tomonidan mamlakat aholisi psixologiyasini hisobga olish, jamoatchilik fikrini o`ziga xosligi va ijtimoiy vazifalari, aholining milliy mentaliteti. Xorij ommaviy kommunikaцiya vositalarining ta`sir doirasi kuchayishi jarayonida mustahkam psixologik mo``tadillikning usul va vositalari. O`zbekiston xalqlarining tarixiy, madaniy, ma`naviy qadriyatlari - mahalliy OAV faoliyatining ustuvor yo`nalishi. Aholi va xorijliklar auditoriyasiga jamiyatdagi yangilanishlar va demokratlashtirish, islohotlar va mamlakatni modernizaцiyalash xususida ishonchli ma`lumotlarni yetkazish, davlat siyosati axborotini ta`minlash, O`zbekistonning ichki va tashqi hayotidagi muhim voqealar borasidagi rasmiy mavqeini yetkazish. Bugungi kunda, dunyoda axborot xavfsizligi sohasi bo‘yicha turli xil standartlar mavjud. Jumladan, axborot xavfsizligini boshqarish bo‘yicha BS7799 Britaniya standarti ham xalqaro standartlar qatoriga kiradi. Uning birinchi qismi, BS7799-1 Buyuk Britaniya ukkumati buyurtmasiga asosan 1995 yilda ishlab chiqilgan.Buyuk Britaniya, Britaniya, (ingl. Great Britain) Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi (ingl. United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) - Shimoli-Gʻarbiy Yevropadagi davlat. 2006 yil boshlarida axborot xavfsizligi sohasida tavakkalchiliklarni boshqarish bo‘yicha yangicha BS7799-3 standarti amalga kiritildi, keyinchalik bu standart 27005 indeksini qabul qiladi. Maqolamizda standartning yaratilish tarixi haqida so‘z boradi. O‘ylaymizki, bu sizda oz bo‘lsada qiziqish tug‘diradi.
Hozirda boshqaruvning turli sohalari mavjud: ishlab chiqarish, moliya sohasi, tijorat, xodimlar va hokazo.Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Yuqori texnologik biznesning rivojlanishi bilan tobora axborot texnologiyalari, axborot xavfsizligi, sifat, atrof-muhit kabi omillarning ham muhim ahamiyat kasb etishi namoyon bo‘lmoqda. Buni xalqaro miqyosda ISO 2700x, ISO 2000x, ISO 900x, ISO 1400x seriyadagi standartlarning ommaviylashishi bilan ifodalasak bo‘ladi. Boshqarishning asosiy prinsiplari ko‘p jihatdan turli sohalarda bir xildir, shuning uchun tegishli boshqaruv tizimlari ham bir-birini to‘ldirib, tashkilotning integrallashgan boshqaruv tizimini (Integrated Management System - IMS) yaratadi. Lekin, boshqa sohalarga nisbatan axborot xavfsizligining boshqaruv tizimi alohida e'tiborni talab etadi. Bu borada, ushbu soha bo‘yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqishda Britaniya Standartlari Institutining (British Standards Institute - BSI ) hissasi kattadir.
BS7799 standartining birinchi qismi BS7799-1 - "axborot xavfsizligini boshqarishning amaliy qoidalari" deb nomlanadi. Nomlanishidan ko‘rinib turibdiki, bu hujjat tashkilotlarda axborot xavfsizligini boshqarish bo‘yicha qo‘llanma hisoblanadi. Bu hujjat axborot xavfsizligini boshqarish tizimini (AXBT) barpo etishda jahon tajribasidan kelib chiqqan holda, boshqarishning 10 sohasi va 127 ta mexanizmlari ta'riflangan. 1998 yilda bu standartning ikkinchi qismi - BS7799-2 " Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari. Tavsiflanishi va qo‘llash bo‘yicha qo‘llanma" vujudga keldi. Bu qismda sertifikatlashni talab etuvchi AXBT ni barpo etishning umumiy modeli va majburiy talablari belgilab berilgan. AXBT nimalardan tashkil topishi kerakligini belgilab beruvchi ushbu BS7799 standartning ikkinchi qismi ishlab chiqilgandan so‘ng, axborot xavfsizligini boshqarish sohasida sertifikatlash tizimlarinig ham rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 1999 yilda BS7799 standartining ikkala qismlari qayta ko‘rib chiqilib, xalqaro ISO 9001 va ISO 14001 stadartlaridagi tegishli qism va talablari bilan moslashtirildi. Bir yildan so‘ng esa ISO texnik qo‘mitasi o‘zgarishlarsiz BS7799-1 standartini xalqaro ISO/IEC 17799:2000 standarti sifatida qabul qildi.
BS7799 ning ikkinchi qismi 2002 yilda qayta ko‘rib chiqilgan bo‘lib, 2005 yil oxirida esa ISO tomonidan xalqaro ISO/IEC 27001:2005 standarti sifatida qabul qilindi - "Axborot texnologiyalari - Xavfsizlikni ta'minlash usullari - Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari - Talablar". Bu vaqt mobaynida BS7799 ning birinchi qismi ham qayta yangilandi. ISO 27001 standarti paydo bo‘lishi bilan AXBT ning tasniflari xalqaro mavqega ega bo‘ldi va endilikda AXBT ning jamiyatda tutgan o‘rni va mavqei sezilarli darajada oshdi.
Xavfsizlikni boshqarish bo‘yicha 2700x standartlar oilasi tez sur'atlarda rivojlanib bormoqda. ISO qo‘mitasining rejalariga asosan, bu turdagi standartlar oilasi AXBT ga qo‘yiladigan talablarni, tavakkalchiliklarni boshqarish tizimini, boshqarish mexanizmlarining samaradorlligini aniqlash hamda tatbiq etish bo‘yicha qo‘llanmalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu holatda tartib bilan ketma-ketlik bo‘yicha raqamlanib boradi, ya'ni 27000 dan boshlanib, o‘sib borish tartibida amalga oshiriladi. Jumladan, ISO/IEC 27001:2005 keyinchalik ISO/IEC 27002 tartib raqami bilan belgilanadi. ISO/IEC 27000 standart loyihasini ishlab chiqishda axborot texnologiyalarini boshqarish bo‘yicha COBIT va ITIL kabi standartlar prinsiplari va asoslari bilan boyitiladi.
2006 yil boshlarida axborot xavfsizligida tavakkalchiliklarni boshqarish sohasi bo‘yicha yangi Britaniya milliy standarti BS7799-3 qabul qilindi, keyinchalik u 27005 indeksini qabul qildi. Bulardan tashqari, 27003 va 27004 indekslarini qabul qilishi mumkin bo‘lgan AXBTning samaradorligini aniqlash bo‘yicha yangi standartlar ustida tadqiqotlar olib borilmoqda.
Xalqaro sertifikatlar reyestriga kiruvchi AXBT ni foydalanuvchi guruhlardan olingan ma'lumotlar bo‘yicha, 2006 yil avgust holatiga ko‘ra 2800 dan ortiq tashkilotlar va 66 davlatlar ISO 27001 (BS7799) standarti bo‘yicha sertifikatlangan. Bu sertifikatga ega tashkilotlar ro‘yxatini asosan Axborot texnologiyalari (AT) korxonalari, bank va moliya sohasidagi tashkilotlar, texnik-ekspertiza nazorati idoralari, telekommunikatsiya sohasidagi kabi korxonalar tashkil etadi.
7799/17799/27001: tarafdormi yoki betaraf
BS7799 rivojlanib borgani sari axborot xavfsizligi bo‘yicha asosiy standart bo‘lib qoldi. Lekin, 2000 yil avgustda ISO qo‘mitasi tomonidan ISO17799 ning birinchi nashri tahlil qilinganda qiyinchiliklar bilan bir to‘xtamga kelingan edi. Jahonda yetakchi bo‘lgan yirik AT tashkilotlari tomonidan bu borada ko‘plab qarshiliklar bo‘lgan. Bir qator davlatlar jumladan, AQSH, Kanada, Fransiya va Germaniyada ISO17799 xalqaro standart sifatida qabul qilinishiga qarshi bo‘lgandilar.Germaniya (nem. Deutschland), Germaniya Federativ Respublikasi (nem. Bundesrepublik Deutschland) - Markaziy Yevropadagi davlat. Shimoliy Boltiq dengizlari sohilida joylashadi. Maydoni 357 ming km2. Aholisi 81,084 million kishi (30. Sentyabr 2014) Chunki, ular bu hujjatni xalqaro standart sifatida emas, balki kerakli tavsiyanomalar sifatida qo‘llash mumkin deb hisoblashdi. AQSH va Yevropa davlatlarida 2000 yilga qadar axborot xavfsizligini standartlashtirish bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Axborot xavfsizligi sohasi bo‘yicha turli qarashlar mavjud. Lekin bularning ichidan eng ma'qulini aniqlab, xalqaro standartni belgilash lozim edi.
Bu masala bo‘yicha BSI vakillari tomonidan bu BS7799 texnik standart emasligi bilan izohlandi. Ya'ni, u xavfsizlik bo‘yicha boshqa standartlaridan farqli o‘laroq, jumladan, Commonly Accepted Security Practices and Regulations (CASPR) va ISO 15408/Common Criteria standartlari kabi faqat axborot muhofazasining texnik jixatlarini ifodalamaydi, balki umumiy (ixtiyoriy) ko‘rinishda ifodalanadi. U xohlagan tashkilotda qo‘llash uchun mo‘ljallangan bo‘lishi hamda AT mahsuloti emas, balki axborot xavfsizligini boshqarish bo‘yicha hujjat bo‘lishi kerakligi bilan ta'kidlangandi.Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t.
Shuncha qarshiliklarga qaramasdan, tomonlar o‘rtasida bir to‘xtamga kelinib, BSI tashkilotining (ISO ni tashkil etgan, dunyoda xalqaro standartlarni ishlab chiqaruvchi va sertifikatlovchi tashkilot) ishlab chiqilgan standarti xalqaro standart sifatida tan olindi. ISO17799 ning yutuqlaridan biri uning moslashuvchanligi va universalligidadir.
Unda belgilangan ko‘rsatmalar har qanday faoliyat turi va mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, deyarli barcha turdagi tashkilotlarda qo‘llanilishi mumkin. Nimadan boshlash kerak, qanday boshqarish kerak, qaysi talablarga asosan audit tekshiruvini o‘tkazishim kerak- kabi savollar tug‘ilganda, bu standart bevosita to‘g‘ri yo‘lni tanlashda ko‘makdosh bo‘ladi.
Bu hujjat orqali tashkilot rahbariyatiga axborot xavfsizligi bo‘yicha qilinishi kerak bo‘lgan xarajtlarni isbotlab berish mumkin, bozor iqtisodiyotida bu jihat juda katta ahamiyatga egadir. Bu standart umumiylikka tayangan bo‘lib, xavfsizlikni ta'minlash choralarini belgilab, texnik jihatlarini birma-bir sanab o‘tmagan.
Yaqin kelajakda davlatimiz tashkilotlarida ham axborot xavfsizligi sohasida ushbu xalqaro standart va sertifikatlar talablariga javob beradigan ishlar amalga oshiriladi.
Axborot texnologiyalari davri”, “Axborot asri” deya nom olgan hozirgi zamonda biror bir jamiyatni aniq ishlab chiqilgan axborot xavfsizligi tizimisiz tasavvur etib bo'lmaydi.
Ushbu tizimga ega bo'lish uchun esa avvalo axborot xavfsizligining huquqiy asoslarini ishlab chiqish kerak. Albatta, har qanday huquqning samarali amalga oshirilishi, kafolatlanishi unga nisbatan qilinadigan tajovuzlardan himoyalanishiga bog'liq. Axborot xavfsizligiga nisbatan tahdidlarning oldini olish va bartaraf etishda huquqiy, dasturiy-texnik va tashkiliy-iqtisodiy usullar qo'llaniladi.
Bugungi kunda “Axborot xavfsizligi” tushunchasi faqat axborot texnologiyalari sohasidagi olimlar va mutaxassislar tomonidangina emas, balki davlat hokimiyatining barcha tarmoqlari namoyandalari, siyosatchilar, iqtisodchilar va moliyachilar tomonidan ham keng qo'llanila boshlandi. Shu bois har qanday davlat, har qanday jamiyat axborot xavfsizligi muammosiga jiddiy e'tibor qaratmoqda. Boshqacha aytganda, hozirgi dunyoda axborot xavfsizligini ta'minlash muammolari – axborot sohasida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarining himoyalangan holati dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, axborot qudratli kuchga aylanib, yadro poligonlaridan ham xavfliroq tus olib bormoqda. Jahonda noxolis axborot tarqatish, uni salbiy talqin qilish yoki o'z manfaatiga moslab uzatish holatlari vujudga kelmoqda. Shuning uchun ham axborot xavfsizligini ta'minlash har qachongidan ham muhimdir. Demak, axborot xavfsizligini ta'minlash usullarini o'rganish va tatbiq etish zarur va shartdir. Axborot xurujlarining oldini olish, axborot xavfsizligini ta'minlash — mamlakatni ichki va tashqi xavflardan himoyalash demakdir.
O'zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi majlislar zalida “Aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligi. Muammolar va ularni hal etish yo'llari” mavzuida bo'lib o'tgan ikki kunlik respublika seminarida ham yuqoridagi fikrlar yana bir bor ta'kidlandi. Mazkur tadbir Agentlik, Fan-texnika va marketing tadqiqotlari markazi hamda Radiotexnika, elektronika va aloqa ilmiy-texnika jamiyati tomonidan tashkillashtirildi.
Seminarni Agentlik Bosh direktori o'rinbosari A.Xo'jayev kirish so'zi bilan ochib, o'tkazilayotgan seminarning naqadar dolzarbligi va ahamiyati haqida gapirdi. Shundan so'ng Oliy Majlis qonunchilik palatasining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari qo'mitasi boshlig'i A.
| O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. |
Jo'raboyevning “Aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligini ta'minlash”, S.Xo'jayevning “Konfidensial axborot ko'rinishlari haqida” mavzularidagi ma'ruzalari tinglandi. Umuman olganda, yuzdan ortiq qatnashchi mazkur yig'ilishda bevosita sohada axborot xavfsizligini ta'minlash yuzasidan yigirmaga yaqin ma'ruzalarni tinglashdi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari masalalari qo‘mitasi, Kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash, O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi, O‘zbekiston axborot texnologiyalari korxona va tashkilotlari uyushmasi hamda BMTning Taraqqiyot dasturi tomonidan tashkil etildi.
Haftalik doirasida Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha milliy sammit – «ICT Summit 2009», “ICTExpo 2009“ axborot texnologiyalari milliy ko‘rgazmasi, IT Promotion in Asia 2009 – “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va kadrlar tayyorlash masalalari” mavzuida xalqaro ilmiy konferensiya, «Axborot-resurs markazlari shakllanishida ilg‘or chora-tadbirlar» Respublika ilmiy-amaliy seminari kabi tadbirlar o‘tkazilishi rejalashtirilgan.
Poytaxtimizdagi Xalqaro hamkorlik markazida 22 sentabr kuni Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha milliy sammit – «ICT Summit 2009» bo‘lib o‘tdi. Unda O‘zbekiston, Rossiya, Germaniya, Belgiya, Chexiya, Koreya Respublikasi, Hindiston, Qozog‘iston va AQSH kabi mamlakatlardan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasida faoliyat yurituvchi besh yuzga yaqin yetakchi ekspertlar, davlat, jamoat va xalqaro tashkilotlar, mamlakatimiz va xorijdagi IT-kompaniyalar rahbar va vakillari hamda soha mutaxassislari ishtirok etdi. Hindiston (hindcha Bharat), Hindiston Respublikasi - Jan. Osiyolagi davlat. Hududi shim.dan jan.ga 3214 km, garbdan sharqqa 2933 km ga choʻzilgan. Shim.da Himolay togʻlari, garbda Arabiston dengizi, sharqda Bengaliya qoʻltig'i bilan oʻralgan. H.
| Koreya Respublikasi, norasmiy nomlari: Janubiy Koreya, Koreya (hangul: 대한민국, hanja: 大韓民國, tɛː.han.min.ɡuk̚), tinglang (yordam·maʼlumot)) Sharqiy Osiyoda, Koreys yarimorolida joylashgan mamlakatdir. Shimoldan Koreya Xalq Demokratik Respublikasi bilan chegaradosh. |
Sammit ochilishida O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi bosh direktorining birinchi o‘rinbosari H.Muhiddinov mamlakatimizda Prezident Islom Karimov rahnamoligida barcha sohalarda, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida ham amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar yuksak samaralar berayotganini alohida ta’kidladi.
| Islom Abdugʻaniyevich Karimov (1938-yil 30-yanvar, Samarqand shahri - 2016-yil 2-sentabr, Toshkent shahri) - davlat va siyosat arbobi, Oʻzbekiston Respublikasining birinchi prezidenti. Oʻzbekiston Qahramoni (1994). |
Bu borada davlatimiz rahbarining 2002 yil 30 mayda qabul qilingan “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi farmoni muhim dasturilamal bo‘layotir. Hujjatga muvofiq 2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilmoqda.
Bugungi kunda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari barcha sohalar rivojida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois mamlakatimizda mazkur sohaga oid milliy qonunchilikni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilayotir. Bunday huquqiy-me’yoriy hujjatlar bilan mualliflik va boshqa turdosh huquqlar, elektron imzo, tijorat, to‘lovlar, hujjat aylanishi sohasidagi munosabatlar tartibga solinmoqda.
O‘zbekistonda IT-texnologiyalar jadal rivojlanayotgani tufayli korxonalarning ishlab chiqarish quvvati ham tobora oshmoqda. AKT mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, xalq farovonligini oshirishning muhim omillaridan biriga aylandi. Barcha viloyat markazlarida raqamli aloqa stansiyalari o‘rnatildi, yangi optik-tolali va raqamli magistral liniyalar ochildi, besh yuzga yaqin televizion va yuzdan ziyod radio uzatish moslamalari o‘rnatildi hamda modernizatsiya qilindi, butun mamlakatimiz bo‘ylab CDMA standartidagi radioto‘lqin uzatish tizimi joriy etildi.
AKTni jadal rivojlantirish uchun davlat va xususiy sektor sa’y-harakatlarini birlashtirish maqsadida 2006 yilda O‘zbekiston axborot texnologiyalari korxona va tashkilotlari uyushmasi tashkil etildi. Hozirgi kunda u O‘zbekiston IT-bozorining ellikdan ortiq yetakchi kompaniyasini o‘ziga birlashtirgan.
Mamlakatimizda mobil aloqa abonentlari soni ko‘payayotgani uyali aloqa xizmati jadal rivojlanayotganidan dalolat. Bundan tashqari, internet xizmati taqdim etadigan operator va provayderlar soni ham oshib borayotir. Shuningdek, raqamli imzo qo‘llash imkonini beradigan me’yoriy-huquqiy asos va ochiq elektron kalitlar infratuzilmasi yaratildi.
O‘quv-ta’lim va ilmiy muassasalar uchun axborot resurslarini birlashtiradigan, zamonaviy veb-texnologiyalar yordamida ushbu ma’lumotlar bazasidan keng ko‘lamda hamda xavfsiz foydalanishni ta’minlaydigan “ZiyoNET” jamoat ta’limi axborot tarmog‘i muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgani mamlakatimizda AKT sohasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar berayotgan samaralarning yana bir namunasidir.
Mamlakatimizda AKTni rivojlantirish yo‘lida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik kengaymoqda. O‘zbekiston vaBMT Taraqqiyot dasturining “AKT siyosati” qo‘shma loyihasi muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Yurtimizda an’anaviy tarzda o‘tkazib kelinayotgan ushbu forumni tashkil etishdan asosiy maqsad jahon AKTbozori ahvolini tahlil qilish, sohadagi yangi yutuqlar bilan yaqindan tanishish, mavjud muammolarga yechim topishda hamkorlik, o‘zaro tajriba almashish hamda bu borada xalqaro aloqalarni yanada kengaytirish va mustahkamlashdan iborat.
Sammitda milliy AKT salohiyatini oshirish, zamonaviy dasturiy ta’minotni tatbiq etishni kengaytirish, simsiz foydalanish va ma’lumotlarni yuqori tezlik bilan uzatish tizimlarini qo‘llash, sohaga innovatsion g‘oyalarni joriy etish va sarmoya jalb qilish, xalqaro va mintaqaviy hamkorlikni kengaytirish, shuningdek, globallashuv sharoitida axborot xavfsizligini mustahkamlash uchun qulay muhit yaratish masalalari yuzasidan atroflicha fikr almashildi.
Foydalanilgan adabiyotlar.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
-
Aripov M.M., Muhammadiеv J.O`. Informatika, Informatsion tеxnologiyalar.-Toshkеnt,2004.
-
Епанешников А., Епанешников В. Програмирование в среде Turbo Pascal 7.0- М. «ДИАЛОГ-МИФИ», 1998.
-
Малыхин В.И. Математика в экономике.-М. инфра-м. 2001
www.UzReferat.ucoz.net
| |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=14 | Algoritmik yechilmaydigan masalalar | |
Algoritmik yechilmaydigan masalalar
|
bet | 14/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI2.6 Algoritmik yechilmaydigan masalalar
Muammolarni baham ko'ring yolg'iz va katta.
Masalan:
5 + 7 =? Yagona muammo.
x + y =? Katta muammo.
Paradoksal bo'lgan ob'ektlarni olish yoki paradoksal ob'ektlar mavjud bo'lgan muammolarni hal qilish algoritmlari tubdan hal qilib bo'lmaydigan bo'lishi kerak.
Masalan, paradokslar:
1-misol:
Hilbertning 10-muammosi.
D. Gilbert 1901 yilda diofant tenglamalarini yechishda quyidagi masalani ilgari suradi:
Ixtiyoriy Diofant tenglamasi uchun qandaydir butun son yechimini aniqlaydigan algoritmni toping.
F(x, y, …)=0
Bu noma'lumlar uchun butun ko'rsatkichli va butun son koeffitsientli polinom
anxn + an-1xn-1 +… + a2x2 + a1x + a0 = 0
Yuqoridagi tenglama uchun ma'lum bir yechim mavjud bo'lib, u har bir butun son ildizidan iborat xi bo'luvchi hisoblanadi a0 ... Qayerda a0 asosiy omillarga ajrating va har bir omilni ildizga muvofiqligini tekshiring.
1970 yilda leningradlik matematik Yu.Matiyasevich Diofant tenglamasini umumiy shaklda yechishning algoritmik imkonsizligini matematik tarzda isbotladi.
2-misol:
Ferma teoremasi:
Bunday butun sonlar mavjud emas a, b, s, n (n>2) buning uchun tenglik
a + bn = cn
Bu teorema ko'p qiymatlar uchun isbotlangan n va maxsus holatlar uchun tekshiriladi, lekin teoremaning umumiy isboti hali yaratilmagan.
3-misol:
Goldbax muammosi.
X. Xolbax 1742 yilda Eylerga yo‘llagan maktubida muammoni shunday shakllantirgan:
Har bir butun sonni isbotlang N³ 6 uchta tub sonning yig'indisi sifatida ifodalanishi mumkin
N= a+ b+ c
Bu shuni anglatadiki, siz har qanday butun songa ruxsat beradigan algoritmni topishingiz kerak N³ 6 kamida bitta parchalanishni uchta oddiy atamaga toping.
Eyler bu muammoni tez-tez hal qilishni taklif qildi: hatto uchun N bu muammo echilishi mumkin va ikkita oddiy atamaga parchalanishga teng.
I. Vinogradov 1937 yilda buni g'alati ekanligini isbotladi N uchta oddiy atamani topish mumkin, lekin juft sonlar uchun yechim hali topilmagan.
O (1) - Dasturdagi amallarning aksariyati faqat bir marta yoki bir necha marta bajariladi. Doimiy murakkablik algoritmlari. Ma'lumotlar hajmidan qat'i nazar, har doim bir xil vaqtni talab qiladigan har qanday algoritm doimiy murakkablik.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html#1)_Algoritm_murakkabligini_statik_va_dinamik_o‘lchovlari._Vaqt_va_xotira_hajimi_bo‘yicha_qiyinchiliklar. | 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 1/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI TELEKOMUNIKATSIYALAR FAKULTETI
TT-13-21-S-GRUHI TALABASI ARSLONOV JAMSHIDBEKNING ALGORITIMLARNI LOYXALASH FANIDAN
1-MUSTAQIL ISHI
QARSHI SHAHAR-2024
Algoritm murakkabligining statik va dinamik o‘lchovlari. Vaqt va xotira hajmi bo‘yicha qiyinchiliklar Algoritmlarni eng yomon va o‘rtacha holatlarda baholash. Algoritmlarni vaqt va hajmiy murakkabligini baholashda tekis va logorifmik solishtirma mezonlari. Ketma – ketliklar, to’plamlar, daraxtlar, graflarni ifodalash usullari. Taqribiy integrallash usullarini aniqligi va hisoblash hajmi bo‘yicha taqqoslash. Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy yechish usullarini yaqinlashish tezligi bo‘yicha baholash
REJA:
1) Algoritm murakkabligini statik va dinamik o‘lchovlari. Vaqt va xotira hajimi bo‘yicha qiyinchiliklar.
|
2) Algoritmlarni eng yomon va o‘rtacha xolatlarda baholash
|
3) Algoritmlarni vaqt va hajmiy marakkabligini baholashda tekis va logorifmik solishtirma mezonlari.
|
Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabligi funksiyalarining turlari
Doimiy vaqt
Algoritmga algoritm deyiladi doimiy vaqt(vaqt sifatida qayd etilgan O (1)) qiymat bo'lsa T(n) kirish hajmiga bog'liq bo'lmagan qiymat bilan cheklangan. Masalan, massivda bitta elementni olish doimiy vaqtni oladi, chunki uni topish uchun bitta buyruq bajariladi. Biroq, tartiblanmagan massivda minimal qiymatni topish doimiy vaqtdagi operatsiya emas, chunki biz massivning har bir elementini skanerlashimiz kerak. Shunday qilib, bu operatsiya chiziqli vaqtni oladi, O (n). Agar elementlarning soni oldindan ma'lum bo'lsa va o'zgarmasa, bunday algoritmni doimiy vaqt algoritmi deb atash mumkin.
"Doimiy vaqt" nomiga qaramay, ish vaqti vazifa hajmidan mustaqil bo'lishi shart emas, lekin ish vaqtining yuqori chegarasi bo'lmasligi kerak. Masalan, "qiymatlarni almashish" vazifasi a va b, zarur bo'lsa, natijada biz olamiz a≤b", doimiy vaqt muammosi hisoblanadi, garchi algoritmning ishlash vaqti tengsizlikning mavjudligiga bog'liq bo'lishi mumkin. a ≤ b yoki yo'q. Biroq, ma'lum bir doimiylik mavjud t, ular uchun vazifani bajarish vaqti har doim oshmaydi t.
Quyida doimiy vaqtda ishlaydigan ba'zi kod misollari keltirilgan:
Int indeksi = 5; int element = ro'yxat; agar(shart to'g'ri) keyinboshqa doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajarish uchun i = 1 uchun 100 uchun j = 1 uchun 200 doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajaradi
Agar T(n) bu O ( ba'zi doimiy qiymat), bu ga teng T(n) O (1) dir.
|
| | |
http://kompy.info/arxitekturaviy-kompozitsiya-asoslari.html | Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari | X. P 0 ‘LATOV, P. ZO H ID O V , D. NOSIROVA,
M. MIRYUSUPOVA, SH. NU RM U H A M ED O V A
ARXITEKTURAVIY
KOMPOZITSIYA ASOSLARI
О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta Tim vazirligi
tegishli oliy o'quv yurtlari uchun darslik sifatida tavsiya etgan
Toshkent
“Talqin” nashriyoti — 2005
www.ziyouz.com kutubxonasi
А81
Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari: Oliy
o ‘quv y u rtlari talabalari u c h u n d a rs iik /X .
Po'latov, P. Zohidov, D, Nosirova va b o sh q .—
Т.: “T alq in ” , 2005-96 b.
I. Po‘latov X. va boshq.
ББК 8 5 .1 1я73
Ushbu darslik “Arxitektura” va boshqa turdosh sohalar
b o ‘y>cha ta ’lim olayotgan bakalavriat talabalari uchun
m o M ja lla n g a n . U n in g asosiy m a q s a d i—b o 'la ja k
mutaxassislarga hajmiy-fazoviy fikrlash qobiliyatini o'stirish,
arxitekturaviy kom pozitsiyaga oid eng zarur nazariy
m a’lumotlami berish, kompozitsiya bog‘lash ko‘nikmalarini
rivojlantirishdan iboratdir. Kitobda nazariy bilimlar juda
qisqa—m a’ruza tariqasida berilgan. Amaliy mashqlarni
klauzura va vazifalar tariqasida o'tkazish tavsiya etilgan; ulami
bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalar keltirilgan.
© “Talqin” nashriyoti, 2005- y.
www.ziyouz.com kutubxonasi
SO‘ZBOSHI
Arxitekturaviy kompozitsiya fani b o ‘lajak m utaxasisning b ad iiy-fa -
:oviy m ushohadasini kengaytiradi, kasbiy m ahoratini oshiradi. M o-
hiyati jih atid an arxitekturaviy loyihalashning asosidir.
M a’lum ki, arxitekturaning funksiya, konstruksiya va estetikadan ibo
rat uch teng va ajralmas jihatlari m avjud. M azkur fan arx itektu ran ing
badiiy, y a ’ni estetik jihatini, qism an konstruktiv to m o n in i o ‘rganadi.
Dem ak, u m avhum narsalar to ‘g ‘risida s o ‘z yuritadi. Bu “A rxitek
turaviy kom pozitsiya asoslari” fanining asosiy ilmiy uslubidir.
Ushbu fanni ikki asosiy qism ga b o ‘!ish m um kin. Birinchi q ism id a
m e’moriy kom pozitsiya vositalari (n u q ta , chiziq, tekislik, hajm , m etr,
ritm , kontrast, nyuans, rang kabilar) o ‘rganiladi. Sodda inform atsion
belgi loyihasi bajariladi. Talaba ikkinchi kursda boshlanadigan m e ’m oriy
loyihalash fanini o ‘zlashtirishga tay y or b o ‘)adi. Fanning ikkinchi qism i
turli arxitekturaviy tizim tuzish m asalalariga bag‘ishlangan. O c h iq fa
zoviy m uhit, hajm iy shakl, yopiq m u h it kabi tizim larning xususiyatlari
o ‘rganiladi. H ar bir turdagi tizim ni o 'rg an ish yakunida insonga nisbat
qilingan, shartli funksiya berilgan kom pozitsiyalarning klauzuralari b a
jariladi. K om pozitsion izlanishlar arxitekturaviy loyihalashga yaqinlash-
tiriladi. M avhum kom pozitsion vositalar konkretlashtiriladi.
Fan jam i 17 mavzudan iborat. H ar m avzu m a’ruza (nazariya) ham da
asosan m aket tariqasida bajariladigan klauzura va vazifalardan iborat
(am aliyot). K lauzuralar qisqa m u d d atd a faqat darsxonada (au d ito riy a-
da) bajariladi. Ularda maketning texnik ijrosi bilan bog‘liq yetishm ovchi-
liklar (chiziqlarning q o ‘lda chizilishi, qirqishdagi biroz notekislik lar va
h.k.) nazarga olinmaydi. Klauzurada m aqsad qilib sarlavhasida ko‘rsatilgan
ham da hal etilishi lozim bo‘lgan m asalaning g ‘oyasi ravshan aks etishi
kerak. Vazifalarda q o ‘shimcha ravishda m aketlarning yuqori saviyada ba-
jarilishi ham talab etiladi. Shakllarning qirralari yoriqsiz, an iq , tekis
chiqarilishi lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Am aliyot m ashqlarini k o ‘p ro q 15x20 sm va 30x20 sm , ayrim hol
larda 15x10 sm va 30x40 sm form atlardagi qattiq qog‘ozlarda bajarish
tavsiya etiladi. K om pozitsiya g ‘oyasi taqozo etgan hollarda tavsiyaviy
o ‘lcham lardan chiqish ham m um kin. Maket asosini (platform asini)
uchburchak, kvadrat, d o ira va boshqa shakllarda bajarish kerak bo'ladi.
H ar bajarilgan amaliy ishda klauzuraning yoki vazifaning nomi va tala-
baning familiyasi, ismi q a lam d a yoki tushda yozilishi shart. Yozuvlar
old to m o n d a berilsa, u larn in g um um iy kom pozitsiyada ham ishtirok
etishini nazarda tutish lozim .
Baholash quyidagicha tashkil etiladi. K lauzuralar dars tugagandan
so ‘ng yig‘ib olinadi va b aholanadi. Vazifa darsxonada, o'qituvchi masla-
hati bilan eskiz tariqasida bajariladi. Vazifaning darsxonada bajarilgan
eskiziga darsning oxirida reyting tizim ida 40 foizgacha b o ‘lgan baho
q o ‘yiladi. Qolgan 60 foizi uy sharoitida bajarilgan qism iga
q o ‘y U ad i.
U shbu kitobning ro ‘yxatida keltirilgan barcha am aliy m ashqlarni
bajarish shart emas. K lauzura va vazifalarni akadem ik guruhlarning tay-
yorgarlik darajasiga qarab ro ‘yxatda keltirilganlarining ichidan tanlab ol-
ish tavsiya etiladi.
M azkur darslikda “ Arxitektura tarixi va nazariyasi” fakultetining (awal
Tosh PI, 1991 -yildan T A Q I tarkibida) arxitekturaviy kom pozitsiyadan
to kplagan tajribasi m ujassam langan. Fan dastlab, 70-yillarda “ Hajmiy -
fazoviy kom pozitsiya” deb atalgan. U Rossiyada 30- yillarda faoliyat
k o ‘rsatgan “ Oliy badiiy tex nika ustaxonalari” (ВХ У ТЕМ А С) va “ Oliy
badiiy texnika instituti” (В Х У Т Е И Н ) tajribalariga asoslangan edi. F an
ning dasturi kom pozitsiyaning hajm iy - fazoviy jihatlariga kirm aydigon
rang kabi kompozitsiya vositalari bilan kengaytirilgandan so‘ng u hozirgi
“ Arxitekturaviy kom pozitsiya asoslari” degan nom ini oldi.
Fanni o ‘qitish tajribalari shuni ko'rsatm oqdaki, bunda eng m uhim i
talabalarning fazoviy tassavurlarini kengaytirish, m ashg‘ulotlar
0
‘tkazish
vaqtida kom pozitsion y ech im ni k o ‘rsatib berish em as, balki mavzuga
d o ir to ‘g ‘ri yo'nalish berish ham da talaba o'ylagan g‘oyani ro ‘yobga
chiqarishga yordam berishdir.
M avzularda avval nazariya, keyin amaliy ishlar - klauzuralar (audi-
toriy ad a qisqa vaqt ichida bajariladigan mashq) ham da vazifalar (audi-
toriyada bosh lab uy sh aro itid a tugatiladigan m ashq) beriladi, oxirida
www.ziyouz.com kutubxonasi
nazariy bilim ni va hosil etilgan k o ‘nik m alarn i m ustahkam lash u c h u n
savollar keltiriladi. Klauzuralar m aket yoki grafik shakllarda bajarilad i.
Talabalar to m o n id an bajariladigan vazifa va klauzuralarning s o n in i
qisqartirish m um kin.
Ushbu darslik TAQIda chop etilgan “ M e ’m oriy kom pozitsiyadan
uslubiy k o ‘rsatm a” (1996-y.) va “ A rxitrekturaviy kom pozitsiya aso s-
lari” (2000-y.) o ‘quv q o ‘llanmasi ustida davom ettirilgan ish larn in g
mahsulidir. Kitobning “ So‘zboshi”ni, 1-m avzu “ Kompozitsiya t o ^ r i s i d a
tu sh u n ch a” , “ M etr va ritm ” va “ C h iz m a ta h lili” qism larini X.PoM atov
va D.N osirova hamkorlikda; m a’ruza m atnlaridagi tekislik (2 -m av zu da)
ham da yuza va relyefga (3-m avzuda) tegishli qism larini S h .N u rm u h a -
medova; “ M asshtab va nisbat” qismini P.Zohidov; “ Simmetriya” qism ini
D.Nosirova; “ Hajm iy - fazoviy kom pozitsiya turlari” qismini M .M iry u -
supova; qolgan boshqa qismlarini X .P o 'la to v yozgan.
M azkur kitobning m azm unini boyitishga qaratilgan barcha tan q id iy
fikr-m ulohazalari uchun kitobxonlarga m ualliflar oldindan m in n a t-
dorchilik bildiradilar.
| |
http://kompy.info/mavzu-elektr-usulida-boyitish-reja.html | Mavzu: Elektr usulida boyitish Reja | |
Mavzu: Elektr usulida boyitish Reja
|
bet | 1/6 | Sana | 19.01.2024 | Hajmi | 227,76 Kb. | | #141329 |
Mavzu:Elektr usulida boyitish
Reja:
1 Elektr usulida boyitish usullari
2 Elektr maydoni va uning xossalari
3 Ruda va minerallarning elektr xossalari
4 Elektr seperatorlarining tuzilishi
5 Elektr seperatsiyaga ta’sir etuvchi omillar
Foydalanilgan adabiyot
Foydali qazilmalami elektr separatsiyasi uchun minerallarning elektr xossalaridagi farq ishlatiladi. Elektr maydonida harakatlanuvchi mineral zarraga ta’sir qiluvchi elektr kuchlarining kattaligi minerallarning elektr xossalari (elektr o‘tkazuvchanlik, dielektrik doimiylik va hokazolar) ni belgilaydi.
Mineral zarralarning elektr maydonida turli trayektoriyalar bo'ylab harakatlanishi ularni ajratish uchun qoilaniladi.
Zamonaviy elektr separatorlarida zaryadlangan zarralar teskari ishorali zaryadlangan elektrod bilan to‘qnashib, bunda o'tkazgich zarralar tezda elektrodning zaryadini egallaydi va bir xil zaryadlangan zaryad sifatida bir-biridan itariladi. Elektr o‘tkazmaydigan zarralar zaryadini o‘zgartirmaydi va har xil zaryadlangan zarralar sifatida elektrodga tortiladi. Elektr zaryadlarining o‘zaro ta’sirlashuv (itarilish va tortishish) kuchi Kulon qonuni bilan aniqlanib, zaryadlar oichamining ko'paytmasiga to‘g‘ri proporsional va zaryadlar orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional boiadi.
Zarralarga elektr zaryadini turli usullar bilan berish mumkin: zaryadlangan elektrod bilan to‘qnashib, elektr maydonida induksiyalab, qizdirib, ishqalab elektrlashtirib, mineral zarra yuzasida ionlarni adsorbsiyalab va hokazo. Ularning orasida amaliy ahamiyatga egasi: zaryadlangan yuza bilan ta’sirlashuv. Tojli (коронний) elektrsizlantirish qarama-qarshi elektrodga yo‘nalgan ionlar oqimini hosil qiladi va mineral zarralar ularning yuzasida ionlar adsorbsiyalangani uchun zaryadga ega boiadi. Tojli elektrsizlantirish kichik diametrli elektrodga yuqori kuchlanish (20—40 kV) berib hosil qilinadi.
Elektr separatsiyada ajraluvchi minerallar yuzasining holati muhim ahamiyatga ega. Mineral yuzasiga reagentlar bilan ishlov berish orqali elektr separatorda zarraning harakatini o'zgartirish mumkin. Mineral zarralarga flotatsiyadan va elektr separatsiyadan oldin reagentlar bilan.
ishlov berish umumiy nazariy asosga ega. Gidrofil yuzalar namlikni yutadi va yuqori elektr o‘tkazuvchanlikka ega. Elektr separatsiya jarayoniga ta’sir etuvchi elektr kuchlarining miqdori kichik bo‘lganligi uchun u faqat o'lchami 4 mm dan kichik quruq mahsulotlar uchun qo'llaniladi.
Elektr maydoni — materiyaning muhim shakli hisoblanib, fazoda elektr kuchlari, ya’ni zaryadlangan jismga ta’sir etuvchi kuchlar sifatida hosil bo'ladi va bu kuchlar zaryadlangan jismning harakat tezligiga bog‘liq emas.
Elektr maydonida jismlaming chiziqlar bo‘ylab harakatlanishi elektr 'Much chiziqlari deyiladi.
Kuch chiziqlari oqimining zichligi elektr maydonining kuchlanganligi bilan harakatlaniladi. Elektr maydonining kuchlanganligi deb, maydonning berilgan nuqtasidagi musbat zaryadga ta’sir qiluvchi kuchning shu zaryadga nisbatiga aytiladi:
bunda: F —zaryadga ta’sir jqiluvchi kuch; Q — zaryad.
Elektr maydonining kuchlanganligi maxsus birlikka ega emas. SI tizimida kuchlanganlik Nyuton/Kulon (N/Kl), yoki volt/metr (V/m)da o‘lchanadi. Shuningdek, volt/santimetr (v/sm) yoki kilovolt/sm (kv/sm) birliklar ham keng qo'llaniladi.
Elektr maydonining ko‘rinishi (konfiguratsiya) har xil bo‘ladi (43- rasm). Elektr maydoni bir jinsli va bir jinsli bo‘lmagan maydonlarga bo‘linadi. Maydonning bir jinsli emasligi kuchlanganlik gradiyentining o'zgarishi bilan ifodalanadi:
bunda: E —elektr maydonining kuchlanganlik gradiyenti; dE — dx ga teng bo‘lakda x yo'nalishda maydonning o'zgarishi.
Maydonning kuchlanganlik gradiyenti birligi SI tizimida V/m2. Elektr separatsiya uchun elektrodlardagi kuchlanish U=20-70 kV bo‘lgandagi elektr maydonining kuchlanganligi 6-10 kV/m atrofida bo‘lgan maydon qo‘llanadi.
Elektr maydonida zarraning qabul qiladigan zaryadi tok kuchining uni o‘tish vaqtiga ko‘paytmasiga teng:
Q = I t,
bunda: Q — t vaqt oralig‘ida I tok kuchida zarraning ko‘ndalang kesimidan o'tadigan elektr zaryadi. Elektr zaryadining oichov birligi SI tizimida kulon (K).
Zarraning zaryadi yuzaviy va hajmiy zichlik bilan xarakterlanadi.
Yuzaviy zichlik deb, zarra yuzasida joylashgan zaryadning shu yuza maydoniga boigan nisbatiga aytiladi.
8 = d Q /d S , bunda: dQ — dS elementar maydondagi zaryad.
|
(42)
|
Zaryadning hajmiy zichligi deb, fazoviy elementda joylashgan zaryadning shu elementning hajmiga nisbatiga aytiladi:
bunda: dQ —elementining JFhajmdagi zaryadi.
Elektr zaryadlari ta’sirlashuvchi muhit dielektrik o'tkazuvchanligi bilan xarakterlanadi va u berilgan muhitda zaryadlarning ta’sirlashuv kuchi vakuumdagiga nisbatan qancha kamligini ko‘rsatadi:
unda: F0 —zaryadlarning vakuumdagi ta’sirlashuv kuchi. F — zaryadlarning berilgan muhitdagi ta’sirlashuv kuchi.
120
Muhitning dielektr o‘tkazuvchanligi o‘lchovsiz birlik.
Dielektrikning absolut dielektr o‘tkazuvchanligi eo dielektr o'tkazuvchanligining elektr doimiyligi e0 ga ko'paytmasiga teng:
ea =e • £0 (45)
bunda: e0 — tajriba yo‘li bilan aniqlanuvchi elektr doimiylik (SI tizimida e0= 8,85 10~12F/m).
Absolut dielektr o‘tkazuvchanlikning o‘lchov birligi farada/metr (F/m).
0 ‘tkazgichlaming muhim xususiyati ularning elektr o‘tkazuvchanligi, ya’ni elektr tokini o‘tkazish xususiyatidir. Elektr o'tkazuvchanlikning o'lchov birligi qilib simens (Sm) qo‘llaniladi. Simens - o‘tkazgich uchlaridagi kuchlanganlik 1V bo‘lganda 1 A tok o‘tkazadigan o‘tkazgichning elektr o'tkazuvchanligi.
Elektr o'tkazuvchanlikka teskari kattalik qarshilik deyiladi va Om larda o'lchanadi.
Ko‘pincha moddaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik va solishtirma qarshilik kattaliklaridan foydalaniladi. Moddaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi — tok zichligining elektr maydoni kuchlanganligiga nisbati. Solishtirma elektr o'tkazuvchanligining SI tizimidagi o‘lchov birligi simens/metr (Sm/m). Moddaning solishtirma qarshiligi deb, solishtirma elektr o'tkazuvchanlikka teskari kattalikka aytiladi. Uning o‘lchov birligi Om metr (Om m).
Elektr maydonida zaryadlangan zarraga ta’sir qiluvchi 4 xil kuch ma’lum; kulon, ko'zguli aks ta’sir, triboadgeziya va ponderomotor.
Kulon kuchi deb, zarra zaryadi va shu zarra joylashgan joydagi elektr maydoni kuchlanganligining o‘zaro ta’sirlashuv kuchiga aytiladi. U ushbu ikki kuchning ko‘paytmasiga teng:
Fk = Q E, bunda: Fk —o‘zaro ta’sirlashuvning kulon kuchi, N;
|
(46)
|
E —elektr maydonining kuchlanganligi. V/m; Q - zarraning zaryadi, Kl.
Zaryadlangan zarralar yerga ulangan yuza bilan to‘qnashganda, zarra zaryadi yerga ulangan yuzada o‘ziga teng, lekin qarama-qarshi ishorali induktiv zaryad chiqaradi.
Zarra yerga ulangan yuza bilan ta’sirlashgandan keyingi bir necha muddat ichida erishgan zaryad qoldiq zaryad deyiladi. Qoldiq zaryad hisobiga zarra yerga ulangan yuzaga ko'zguli elektr aks ta’sir kuchi bilan tortiladi.
Elektr zaryadlari ta’sirlashuvining uchinchi turi triboadgeziya effekti bilan bog‘liq. Elektr usulida mayda zarrali mahsulotni boyitishda mayin (<30 mkm) zarralarning bir-biri bilan (adgeziya), shuningdek, bu zarralarning yirikroq va turli xil yeiga ulangan yuzaga yopishishi kuzatiladi.
Ponderomotor kuchi faqat bir jinsli boimagan elektr maydonida kuzatiladi va uning kattaligi muhitning xossalariga bogiiq boiadi. Havoda u juda kichik, lekin yuqori dielektr o‘tkazuvchanlikka ega suyuqlikda ponderomotor kuchi katta qiymatga erishadi.
30>
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=9 | Ova Ō - belgilar - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 9/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI2.2 Ova Ō - belgilar.
Vaqt murakkabligining xulq-atvorining tabiati ortib borayotganida N (N® ¥ ) chaqirdi algoritmning asimptotik murakkabligi.
Asimptotik murakkablikning o'sish tezligini tavsiflash uchun biz foydalanamiz O-notatsiyasi. Algoritmning vaqt murakkabligi tartibida deyilganda N2 :
T(N)= O(N2 )= O(f(N)),
Keyin musbat konstantalar borligi taxmin qilinadi C, n0 =const (C>0), hamma uchun shunday N ³ N0 tengsizlik amal qiladi
T(N) £ C* f(N)
Bu murakkablik bahosining yuqori chegarasi.
2-misol:
Mayli T (0) = 1, T (1) = 4, ..., T (N)=(N+1) 2, keyin bu algoritmning vaqt murakkabligi o'sish tartibida bo'ladi T(N)= O(N2 ).
Buni hamma uchun ko'rsatish mumkin N > n0 da n0 = 1, C = 4 tengsizlik (1) bajariladi.
(N+1)2 £ 4* N2
3-misol:
Vaqt murakkabligi polinom sifatida yozilsa
T(N)= C1 N2 + C2 N+ C3 ,
u holda bunday algoritm polinomning maksimal elementi darajasiga karrali murakkablik tartibiga ega, chunki u eng tez o'sadi. N® ¥ :
T(N)= O(N2 ).
Masalan:
3 n2 +5 n+1 £ 5 n2
" n ³ 1
4-misol:
Agar ba'zi bir algoritm bir nechta murakkablikka ega bo'lsa 3 n, u holda tezlikning o'sish tartibi ko'paytmali bo'lishi mumkin emasligini ko'rsatish mumkin O(2 n):
T(N)=3 n¹ O(2 n).
Doimiylar bo'lsin C, n0 , shunday qilib, quyidagi tengsizlik amal qiladi:
3n £ C*2 n, n > n0 .
Bu erdan biz olamiz:
BILAN³ (3/2)2, n > n0 .
Lekin bilan n® ¥ bunday doimiy mavjud emas BILAN bu tengsizlikni qondiradi.
Murakkablikning yuqori chegarasidan tashqari, vaqtinchalik murakkablikning o'sish tezligining pastki chegarasi ham mavjud:
T(N) ³ V(f(N))
Tengsizlik (2) qandaydir doimiy borligini bildiradi BILAN buning uchun N® ¥ vaqt murakkabligi
T(N) ³ C* f(N).
T (N) (asimptotik vaqt murakkabligi) ni aniq aniqlashning murakkabligini hisobga olgan holda, dastlabki ma'lumotlarning hajmiga qarab, amalda algoritmning vaqt murakkabligining pastki va yuqori chegaralari qo'llaniladi:
T(N) = q (f(N))
Konstantaning qiymatiga qarab BILAN algoritm murakkabligining o'sish tezligi sezilarli darajada farq qilishi mumkin.
5-misol:
Vaqt murakkabligi formula bilan yozilsin
T (N) = 3n2 –100n + 6 = O (n2)
3n2> 3n2 –100n + 6, n³ 1, C = 3.
Agar C1» 0 (C1 = 0,00001), keyin tengsizlik
10-5 n2 > 3 n2 –100 n+6, n³ 1
bajarilmagan.
Ammo murakkablikning o'sish tartibini ko'rsatish mumkin
3n2 –100n + 6¹ O (N).
C * N< 3N2, N>C.
3n2 –100n + 6 = (n2)
C=2.29, n ³ n0.
2.99* n2 < 3 n2 –100 n+6
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=19 | 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 - bet 19 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 19/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHIAsimptotiklarning tasodif va farqi
Keling, quyidagi faktga e'tibor qarataylik: f (i) = 0 (? (I)) bahosi f (i) uchun ham yuqori, ham pastki chegaralarni o'rnatadi, chunki uning ta'rifi munosabatning haqiqiyligini taxmin qiladi. c g (n)
Asimptotikaning quyidagi xossasi juda aniq: agar taxmin ph (n) = © ^ (n)) mavjud bo'lsa, tengliklar / ( P) = 0 (^ (i)) va f (i) =? 2 (# (i)), ya'ni. mehnat zichligining yuqori va pastki baholari bir-biriga to'g'ri keladi; agar f (i) = 0 (? max (i)) va ph (n) = C1 ^ mt (n)), va g max (n) fg m Ln (i), keyin hech qanday funktsiya yo'q g (n), shunday qilib / (i) = 0 (? (i)).
Mehnat zichligining yuqori va pastki baholarining mos kelishi quyidagi hollarda mumkin:
1) kirish uzunligining barcha qiymatlari uchun murakkablik funktsiyasi deterministik (tasodifiy bo'lmagan) funktsiyadir, ya'ni. bajarilgan operatsiyalar soni dastlabki ma'lumotlar qiymatlarining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq emas; bunday, masalan, IZ parchalanish usuli bilan chiziqli algebraik tenglamalar tizimlarini yechish algoritmidagi noma'lum miqdorlar soniga ko'paytirish va bo'lish amallari sonining bog'liqlik funktsiyalari;
2) mehnat intensivligi funktsiyasi tasodifiy funktsiyadir, ya'ni. bajarilgan operatsiyalar soni dastlabki ma'lumotlarning o'ziga xos xususiyatlariga va (yoki) ularni olish tartibiga bog'liq va siz / t | n (i), / max (i) funktsiyalarini belgilashingiz mumkin, minimal va maksimal sonni tavsiflaydi. ma'lum bir kirish uzunligi i uchun algoritm ijrochisi tomonidan bajariladigan amallar, ammo bu funktsiyalarning ikkalasi ham bir xil dominantlarga ega - masalan, ular bir xil tartibdagi ko'phadlardir.
Operatsion murakkablik tartibini baholashda uchta muhim qoidani yodda tutish kerak:
1) murakkablik tartibini aniqlash uchun doimiy omillar muhim emas, ya'ni. 0 (k? g (n)) = 0 (g ("));
2) ikkita funktsiya hosilasining murakkablik tartibi ularning murakkabligi mahsulotiga teng, chunki tenglik to'g'ri:
0 (gl (i) §2(i)) = 0 (? | (i)) 0 (# 2 (i));
3) funksiyalar yig'indisining murakkablik tartibi atamalar dominantining tartibiga teng, masalan: 0 (i e) + n 2 + n) = 0 (i 5).
Yuqoridagi qoidalarda faqat bitta asimptotikning belgisi 0 (») ishlatiladi, ammo ular barcha asimptotik baholar uchun amal qiladi - va 0( ) , va &.{ ).
Elementar funktsiyalar to'plamida siz funktsional ustunlik ro'yxatini belgilashingiz mumkin: agar o'zgaruvchi bo'lsa, a, b - sonli konstantalarda quyidagi gaplar to‘g‘ri bo‘ladi: I “Men hukmronman!; Men! hukmronman a "; a" ustunlik qiladi Zj "agar a> b a n hukmronlik qiladi P b agar a har qanday uchun > 1 b e 9? ; n a a / agar hukmronlik qiladi a> b i log q (i) bo'lsa hukmronlik qiladi a > 1.
O'rtacha mehnat intensivligini baholash
Amalda, qayta Ba'zi hisob-kitoblarda M ning murakkabligini matematik kutishning f (n) bahosi katta qiziqish uyg'otadi, chunki aksariyat hollarda f (n) tasodifiy funktsiyadir. Biroq, tasodifiy f (i) bilan algoritmlarni eksperimental o'rganish jarayonida qo'shimcha muammo tug'iladi - M ni ishonchli baholash uchun testlar sonini tanlash. Taklif etilayotgan yechim / (i) ni taxmin qilish uchun beta taqsimotidan foydalanishga asoslangan. Bu juda konstruktiv va ko'p qirrali texnika. Biroq, zamonaviy sharoitda, kompyuterning unumdorligi etarlicha yuqori bo'lsa, ko'p hollarda qiymatlarning joriy o'zgaruvchanligini nazorat qilish asosida testlar hajmini tanlashning oddiyroq usulini qo'llash mumkin. f (n) - qiymatlar baholarning o'zgaruvchanligi belgilangan xatolikdan kam bo'lgunga qadar baholanadi.
Algoritmning operatsion murakkabligini baholash
Algoritmning murakkabligini uning boshqaruv tuzilmalarini tahlil qilish asosida aniqlash mumkin. Loopsiz va rekursiv chaqiruvlarsiz algoritmlar doimiy murakkablikka ega. Shuning uchun algoritmning murakkabligini aniqlash asosan tsikllar va rekursiv chaqiruvlarni tahlil qilishga qisqartiriladi.
O'chirish algoritmini ko'rib chiqing Kimga o'lcham massividan th element P dan harakatlanuvchi massiv elementlaridan iborat (k + 1) dan P-massiv boshiga qaytish va elementlar sonini kamaytirish P birlik uchun. Massivni qayta ishlash siklining murakkabligi Oh (p-k) pastadir tanasi (harakat qilish operatsiyasi) bajarilganligi sababli Kompyuter marta, va pastadir tanasining murakkabligi 0 (1), ya'ni. doimiydir.
Ko'rib chiqilayotgan misolda murakkablik asimptotik 0 (") bilan tavsiflanadi, chunki bu algoritmda bajariladigan operatsiyalar soni ma'lumotlar qiymatlarining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq emas. Murakkablik funktsiyasi deterministik bo'lib, asimptotikaning barcha turlari bir-biriga to'g'ri keladi: f (n) = Q (n-k), f (n) = 0 (n-k) va f (n) = Q (n-dan). Bu fakt © () belgisi bilan tasdiqlanadi. 0 (*) va/yoki 2 (*) dan faqat ushbu asimptotiklar boshqacha bo'lsa foydalanish kerak.
Loop turi (for, while, takrorlash) murakkablikka ta'sir qilmaydi. Agar bir sikl boshqasiga o'rnatilgan bo'lsa va ikkala tsikl ham bir xil o'zgaruvchining o'lchamiga bog'liq bo'lsa, unda butun qurilish kvadratik murakkablik bilan tavsiflanadi. Takroriy uyalar qiyinchilikni oshiradigan asosiy omil hisoblanadi. Misol tariqasida, biz o'lchamdagi massiv uchun taniqli qidirish va saralash algoritmlarining murakkabligini keltiramiz. P:
ketma-ket qidiruvda taqqoslash operatsiyalari soni: 0 (i);
Ikkilik qidiruvda taqqoslash operatsiyalari soni: 0 (log 2 P);
oddiy almashuv usulida taqqoslash operatsiyalari soni (qabariqli tartiblash): 0 (i 2);
pufakchali tartibdagi almashtirish operatsiyalari soni: 0 (n 2);
E'tibor bering, oddiy almashish usulida taqqoslash operatsiyalari soni asimptotikaga ega 0 (n 2) va almashtirish operatsiyalari soni ikki xil asimptotikaga ega 0 (n 2) va? 2 (0), chunki taqqoslashlar soni saralangan ma'lumotlar qiymatlarining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq emas, almashtirishlar soni esa ushbu o'ziga xoslik bilan aniq belgilanadi. O'zgartirishlar umuman amalga oshirilmasligi mumkin - agar ma'lumotlar qatori dastlab to'g'ri tartiblangan bo'lsa yoki almashtirishlar soni maksimal bo'lishi mumkin - taxminan P 2, - agar tartiblangan massiv dastlab teskari yo'nalishda tartiblangan bo'lsa.
Funktsiya nomi g (n) asimptotikada f (n) = @ (t (n)) va f (a) = 0 (g (n)) algoritmni tavsiflash uchun murakkablik funksiyasi / (") ishlatiladi. Shunday qilib, polinom, eksponensial, logarifmik va hokazo murakkablik algoritmlari haqida gapiriladi.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=4 | Chiziqli logarifmik vaqt - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 4/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHIChiziqli logarifmik vaqt
Chiziqli-logarifmik - bu ko'rsatkichli kvazizikli vaqtning maxsus holati k= 1 logarifmik hadda.
Chiziqli logarifmik funktsiya shaklning funktsiyasidir n jurnal n(masalan, mahsulot chiziqli va logarifmik atamalar). Algoritm ishlashi aytiladi chiziqli-logarifmik vaqt, agar T(n) = O ( n jurnal n) ... Shunday qilib, chiziqli-logarifmik element chiziqli haddan tezroq, lekin har qanday polinomga qaraganda sekinroq o'sadi. n 1 dan qat'iy yuqori darajaga ega.
Ko'p hollarda ish vaqti n jurnal n oddiygina operatsiya natijasidir t (log n) n bir marta. Masalan, ikkilik daraxt bilan tartiblash har bir elementni n o‘lchamli massivga birma-bir kiritish orqali ikkilik daraxt hosil qiladi. Insert operatsiyasidan beri muvozanatli ikkilik qidiruv daraxti O ni oladi (log n), algoritmning umumiy bajarilish vaqti chiziqli-logarifmik bo'ladi.
Taqqoslash bo'yicha saralash hech bo'lmaganda logdan beri eng yomon holatlardagi taqqoslashlarning chiziqli jurnalini talab qiladi ( n!) = Θ( n jurnal n) Stirling formulasi bo'yicha. Xuddi shu bajarilish vaqti ko'pincha takrorlanish tenglamasidan kelib chiqadi T(n) = 2 T(n/ 2) + O ( n).
Kvadrat vaqt
Polinomli vaqt algoritmlariga ba'zi misollar:
Qattiq va kuchsiz polinom vaqti
Ba'zi kontekstlarda, ayniqsa optimallashtirishda, algoritmlar bilan ajralib turadi qat'iy polinom vaqti va zaif polinom vaqti... Bu ikki tushuncha faqat butun sonlardan tashkil topgan kiritish uchun amal qiladi.
Arifmetik hisoblash modelida qat'iy polinom vaqti aniqlanadi. Bu modelda operandlar uzunligidan qat’iy nazar, bajarilish birliklari sifatida asosiy arifmetik amallar (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish va taqqoslash) olinadi. Algoritm qat'iy polinom vaqtida ishlaydi, agar
arifmetik hisoblash modelidagi operatsiyalar soni kirish oqimidagi butun sonlar sonidagi polinom bilan cheklangan va
algoritm tomonidan qo'llaniladigan xotira kirish o'lchamidagi polinom bilan chegaralanadi.
Bu ikki xususiyatga ega bo‘lgan har qanday algoritmni Tyuring mashinasida arifmetik amallarni bajarish uchun tegishli algoritmlar bilan arifmetik amallarni almashtirish orqali ko‘p nomli vaqt algoritmiga keltirish mumkin. Yuqoridagi talablarning ikkinchisi bajarilmasa, bu endi to'g'ri bo'lmaydi. Butun son (Tyuring mashinasida n ga proportsional xotirani egallaydi) berilgan bo‘lsa, uni takroriy darajaga ko‘tarish yordamida n ta amalda hisoblash mumkin. Biroq, xotira ifodalash uchun ishlatiladi 2 2 n (\ displaystyle 2 ^ (2 ^ (n))), ga mutanosib 2 n (\ displaystyle 2 ^ (n)), va u kirish uchun ishlatiladigan xotiraga polinom emas, balki eksponensial jihatdan bog'liq. Demak, Tyuring mashinasida bu hisoblarni ko'pnomli vaqtda bajarish mumkin emas, lekin ko'p nomli arifmetik amallarni bajarish mumkin.
Aksincha, Tyuring mashinasining qadamlar sonida ishlaydigan, ikkilik kodli kiritishning polinom uzunligi bilan chegaralangan, lekin arifmetik amallar sonida ishlamaydigan, sonlar sonidagi polinom bilan cheklangan algoritmlar mavjud. kiritish. Bunga Evklidning ikkita butun sonning eng katta umumiy boʻluvchisini hisoblash algoritmi misol boʻla oladi. Ikkita butun son uchun a (\ displaystyle a) va b (\ displey uslubi b) algoritmning ishlash muddati cheklangan O ((log a + log b) 2) (\ displaystyle O ((\ log \ a + \ log \ b) ^ (2))) Tyuring mashinasining qadamlari. Bu raqam sonlarning ikkilik ko'rinishining o'lchamining polinomidir a (\ displaystyle a) va b (\ displey uslubi b), taxminan sifatida ifodalanishi mumkin log a + log b (\ displaystyle \ log \ a + \ log \ b)... Shu bilan birga, arifmetik amallar sonini kiritishdagi butun sonlar soni bilan cheklab bo'lmaydi (bu holda bu doimiy hisoblanadi - kiritishda faqat ikkita raqam mavjud). Ushbu eslatmani hisobga olgan holda, algoritm qat'iy polinom vaqtida ishlamaydi. Algoritmning haqiqiy ishlash vaqti qiymatlarga bog'liq a (\ displaystyle a) va b (\ displey uslubi b), faqat kirishdagi butun sonlar soni emas.
Agar algoritm polinom vaqtida ishlasa, lekin qat'iy polinom vaqtida emas, deyiladi. zaif polinom vaqti... Kuchsiz ko'phadli algoritmi ma'lum bo'lgan, lekin qat'iy ko'phadli algoritmi noma'lum bo'lgan masalaning taniqli misoli chiziqli dasturlashdir. Zaif polinom vaqtini psevdo polinom vaqti bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=7 | NP-to'liq muammolar bilan munosabatlar | |
NP-to'liq muammolar bilan munosabatlar
|
bet | 7/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHINP-to'liq muammolar bilan munosabatlar
Murakkablik nazariyasida P va NP sinflari orasidagi tenglikning yechilmagan muammosi NP sinfidagi barcha masalalarni polinom vaqtida yechish algoritmlari borligini so'raydi. 3SAT kabi NP-to'liq muammolar uchun barcha taniqli algoritmlar eksponensial vaqtga ega. Bundan tashqari, ko'pgina tabiiy NP-to'liq muammolar uchun subeksponensial bajarish vaqti bilan algoritmlar mavjud emas degan gipoteza mavjud. Bu yerda “subeksponensial vaqt” quyidagi ikkinchi taʼrif maʼnosida olingan. (Boshqa tomondan, tabiiy ravishda qo'shni matritsalar bilan ifodalangan ko'plab grafik nazariyasi muammolari subeksponensial vaqtda echilishi mumkin, chunki kirishning o'lchami cho'qqilar sonining kvadratiga tengdir.) Bu gipoteza (k-SAT muammosi uchun) sifatida tanilgan eksponensial vaqt gipotezasi... NP-to'liq masalalarda kvazi-polinomli vaqt algoritmlari mavjud emas deb taxmin qilinganligi sababli, ba'zi bir yaqinlashmaslik natijalari yaqinlashish algoritmlari sohasiga olib keladi, NP-to'liq masalalarda kvazi-polinomli vaqt algoritmlari mavjud emas deb taxmin qilinadi. Misol uchun, to'plamni qoplash muammosining yaqinlashmasligi haqidagi taniqli natijalarga qarang.
Subeksponensial vaqt
Muddati subeksponensial vaqt ba'zi algoritmlarning bajarilish vaqti har qanday ko'phadga qaraganda tezroq o'sishi mumkinligini ifodalash uchun ishlatiladi, lekin u eksponensialdan sezilarli darajada kamroq bo'lib qoladi. Shu ma'noda, subeksponensial vaqt algoritmlari bilan bog'liq muammolar faqat eksponensial vaqtli algoritmlarga qaraganda ancha moslashuvchan. "Sub-eksponensial" ning aniq ta'rifi hali umumiy qabul qilinmagan va biz quyida eng keng tarqalgan ikkita ta'rifni keltiramiz.
Birinchi ta'rif
Agar muammo ish vaqtining logarifmi har qanday berilgan ko‘phaddan kamroq o‘sadigan algoritm bilan yechilsa, muammo subeksponensial vaqtda yechilgan deyiladi. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, har qanday e> 0 uchun muammoni O (2 n e) vaqtida hal qiluvchi algoritm mavjud bo'lsa, masala subeksponensial vaqtga ega bo'ladi. Bunday masalalarning barchasi murakkablik sinfini tashkil qiladi SUBEXP, bu DTIME jihatidan ifodalanishi mumkin.
SUBEXP = ⋂ e> 0 DTIME (2 n e) (\ displaystyle (\ text (SUBEXP)) = \ bigcap _ (\ varepsilon> 0) (\ text (DTIME)) \ chap (2 ^ (n ^ (\ varepsilon) ))) \ to'g'ri))
E'tibor bering, bu erda e kiritilgan ma'lumotlarning bir qismi emas va har bir e uchun muammoni hal qilishning o'ziga xos algoritmi bo'lishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=6 | Kvazi-polinomli vaqt - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 6/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHIKvazi-polinomli vaqt
Algoritmlar kvazi-polinomli vaqt Bu algoritmlar polinom vaqtidan sekinroq ishlaydi, lekin eksponensial vaqt algoritmlari kabi sekin emas. Kvazi-polinomli algoritm uchun eng yomon ish vaqti c... Butun sonni omillarga ajratish uchun taniqli klassik algoritm, emas kvazi-polinom hisoblanadi, chunki ish vaqtini quyidagicha ifodalab bo'lmaydi 2 O ((log n) c) (\ displaystyle 2 ^ (O ((\ log n) ^ (c)))) ba'zilari uchun sobit c... Kvazipolinomli vaqt algoritmi ta'rifidagi doimiy "c" 1 ga teng bo'lsa, ko'p nomli vaqt algoritmini, 1 dan kichik bo'lsa, pastki chiziqli vaqt algoritmini olamiz.
Kvazi-polinomli vaqt algoritmlari odatda NP-qiyin muammoni boshqa masalaga qisqartirganda paydo bo'ladi. Masalan, siz NP uchun qiyin masalani qabul qilishingiz mumkin, masalan, 3SAT va uni boshqa B muammosiga qisqartirishingiz mumkin, ammo muammoning hajmi kattalashadi. 2 O ((log n) c) (\ displaystyle 2 ^ (O ((\ log n) ^ (c))))... Bunday holda, qisqartirish B muammosi NP-qiyin ekanligini isbotlamaydi; bunday qisqartirish faqat B uchun polinom algoritmi yo'qligini ko'rsatadi, agar 3SAT uchun kvazipolinomli algoritm mavjud bo'lmasa (va keyin barcha muammolar uchun). Xuddi shunday, ba'zi muammolar mavjud bo'lib, ular uchun biz kvazi-polinomli vaqtli algoritmlarni bilamiz, lekin ular uchun ko'p nomli vaqtli algoritmlar noma'lum. Bunday muammolar taxminiy algoritmlarda paydo bo'ladi. Mashhur misol - Shtaynerning yo'naltirilgan muammosi bo'lib, u uchun yaqinlashish koeffitsientiga ega bo'lgan taxminiy kvazi-polinom algoritmi mavjud. O (log 3 n) (\ displaystyle O (\ log ^ (3) n))(bu erda n - cho'qqilar soni), lekin ko'p nomli vaqt algoritmining mavjudligi ochiq muammodir.
Qiyinchilik klassi QP kvazi-polinomli vaqt algoritmlari bilan bog'liq barcha masalalardan iborat. Uni DTIME nuqtai nazaridan quyidagicha aniqlash mumkin
QP = ⋃ c ∈ N DTIME (2 (log n) c) (\ displaystyle (\ mbox (QP)) = \ bigcup _ (c \ in \ mathbb (N)) (\ mbox (DTIME)) (2 ^ ((\ log n) ^ (c))))
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=8 | Ikkinchi ta'rif - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 8/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHIIkkinchi ta'rif
Ba'zi mualliflar subeksponensial vaqtni ish vaqti sifatida belgilaydilar 2 o ( n). Ushbu ta'rif birinchi ta'rifdan ko'ra uzoqroq ishlashga imkon beradi. Bunday subeksponensial vaqt algoritmiga misol sifatida butun sonlarni omillarga ajratishning mashhur klassik algoritmi, taxminan 100 ga yaqin vaqtni tashkil etadigan umumiy sonli maydon elak usulini keltirish mumkin. 2 O ~ (n 1/3) (\ displaystyle 2 ^ ((\ tilde (O)) (n ^ (1/3))), kirishning uzunligi qaerda n... Yana bir misol uchun mashhur algoritm Grafik izomorfizm masalalari kimning ish vaqti 2 O ((n log n)) (\ displaystyle 2 ^ (O ((\ sqrt (()) n \ log n)))).
E'tibor bering, bu algoritm cho'qqilar sonida yoki qirralarning sonida sub-eksponensial bo'ladimi, farq qiladi. V parametrlangan murakkablik bu farq juftlik, echilish muammosi va parametrni ko'rsatish orqali aniq namoyon bo'ladi k. SUBEPT yilda subeksponensial vaqtda bajariladigan barcha parametrlangan masalalar sinfidir k va polinom uchun n :
SUBEPT = DTIME (2 o (k) ⋅ poli (n)). (\ displaystyle (\ text (SUBEPT)) = (\ text (DTIME)) \ chap (2 ^ (o (k)) \ cdot (\ matn (poli)) (n) \ o'ng).)
Aniqroq aytganda, SUBEPT barcha parametrlangan vazifalar sinfidir (L, k) (\ displaystyle (L, k)) buning uchun hisoblash funktsiyasi mavjud f: N → N (\ displaystyle f: \ mathbb (N) \ to \ mathbb (N)) Bilan f ∈ o (k) (\ displaystyle f \ in o (k)) va hal qiluvchi algoritm L davomida 2 f (k) ⋅ poli (n) (\ displaystyle 2 ^ (f (k)) \ cdot (\ matn (poli)) (n)).
2-bob. Algoritmlarning murakkabligi.
2.1 Algoritmlarning vaqt va hisoblash murakkabligi.
Algoritmning vaqt murakkabligi (T(N) , qayerda N- topshiriqning o'lchami) - qadamlar bilan o'lchanadigan algoritmning bajarilish vaqti (natijaga erishish uchun bajarilishi kerak bo'lgan algoritm ko'rsatmalari). Ya'ni, bu muammoni hal qilish algoritmini tashkil etuvchi elementar operatsiyalar soni (: =,<>, =, +, -, *, /; va, yoki, emas, xor; qo'ng'iroq qilish, qaytish).
Muammoni hal qilishda kiritilgan ma'lumotlarning kombinatsiyasiga (ekvivalentligi, siyrakligi, tartibliligi va kiritilgan ma'lumotlarning boshqa xususiyatlari) bog'liq bo'lgan uch xil vaqt murakkabligi mavjud.
https://pandia.ru/text/78/183/images/image002_151.gif "kenglik =" 178 balandlik = 60 "balandlik =" 60 ">
Bo‘lyapti T(N)= C* N2 kvadrat matritsa uchun amal qiladi.
Bu holda elementar operatsiyalar "+" va "*" kombinatsiyasi hisoblanadi.
Agar asl matritsa identifikatsiya bo'lsa, biz eng yaxshi holatni olamiz.
Agar matritsada elementlarning yarmi 0, yarmi 1 bo'lsa, biz O'rtacha holatni olamiz.
Doimiy BILAN, aniq ifodalab bo'lmaydigan, tashqi omillarning algoritmlarni bajarish vaqtiga ta'sirini tavsiflaydi (kompyuter tezligi, kompilyatsiya tezligi). Shuning uchun algoritmlarning vaqt murakkabligini baholash uchun vaqt birliklaridan foydalanish mutlaqo to'g'ri emas. Bu holda matritsa-vektorni ko'paytirish algoritmining vaqt murakkabligi ga proportsional deyiladi. N2 .
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html#3)_Algoritmlarni_vaqt_va_hajmiy_marakkabligini_baholashda_tekis_va_logorifmik_solishtirma_mezonlari. | 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 1/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI TELEKOMUNIKATSIYALAR FAKULTETI
TT-13-21-S-GRUHI TALABASI ARSLONOV JAMSHIDBEKNING ALGORITIMLARNI LOYXALASH FANIDAN
1-MUSTAQIL ISHI
QARSHI SHAHAR-2024
Algoritm murakkabligining statik va dinamik o‘lchovlari. Vaqt va xotira hajmi bo‘yicha qiyinchiliklar Algoritmlarni eng yomon va o‘rtacha holatlarda baholash. Algoritmlarni vaqt va hajmiy murakkabligini baholashda tekis va logorifmik solishtirma mezonlari. Ketma – ketliklar, to’plamlar, daraxtlar, graflarni ifodalash usullari. Taqribiy integrallash usullarini aniqligi va hisoblash hajmi bo‘yicha taqqoslash. Algebraik va transtsendent tenglamalarni taqribiy yechish usullarini yaqinlashish tezligi bo‘yicha baholash
REJA:
1) Algoritm murakkabligini statik va dinamik o‘lchovlari. Vaqt va xotira hajimi bo‘yicha qiyinchiliklar.
|
2) Algoritmlarni eng yomon va o‘rtacha xolatlarda baholash
|
3) Algoritmlarni vaqt va hajmiy marakkabligini baholashda tekis va logorifmik solishtirma mezonlari.
|
Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabligi funksiyalarining turlari
Doimiy vaqt
Algoritmga algoritm deyiladi doimiy vaqt(vaqt sifatida qayd etilgan O (1)) qiymat bo'lsa T(n) kirish hajmiga bog'liq bo'lmagan qiymat bilan cheklangan. Masalan, massivda bitta elementni olish doimiy vaqtni oladi, chunki uni topish uchun bitta buyruq bajariladi. Biroq, tartiblanmagan massivda minimal qiymatni topish doimiy vaqtdagi operatsiya emas, chunki biz massivning har bir elementini skanerlashimiz kerak. Shunday qilib, bu operatsiya chiziqli vaqtni oladi, O (n). Agar elementlarning soni oldindan ma'lum bo'lsa va o'zgarmasa, bunday algoritmni doimiy vaqt algoritmi deb atash mumkin.
"Doimiy vaqt" nomiga qaramay, ish vaqti vazifa hajmidan mustaqil bo'lishi shart emas, lekin ish vaqtining yuqori chegarasi bo'lmasligi kerak. Masalan, "qiymatlarni almashish" vazifasi a va b, zarur bo'lsa, natijada biz olamiz a≤b", doimiy vaqt muammosi hisoblanadi, garchi algoritmning ishlash vaqti tengsizlikning mavjudligiga bog'liq bo'lishi mumkin. a ≤ b yoki yo'q. Biroq, ma'lum bir doimiylik mavjud t, ular uchun vazifani bajarish vaqti har doim oshmaydi t.
Quyida doimiy vaqtda ishlaydigan ba'zi kod misollari keltirilgan:
Int indeksi = 5; int element = ro'yxat; agar(shart to'g'ri) keyinboshqa doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajarish uchun i = 1 uchun 100 uchun j = 1 uchun 200 doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajaradi
Agar T(n) bu O ( ba'zi doimiy qiymat), bu ga teng T(n) O (1) dir.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=3 | Lineer vaqt
chiziqli vaqt | |
Lineer vaqt
chiziqli vaqt
|
bet | 3/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHILineer vaqt
chiziqli vaqt, yoki O ( n) agar uning murakkabligi O bo'lsa ( n). Norasmiy ravishda, bu etarli darajada katta kirish hajmi uchun ish vaqti kirish hajmi bilan chiziqli ravishda oshib borishini anglatadi. Masalan, ro'yxatning barcha elementlarini jamlaydigan protsedura ro'yxat uzunligiga proportsional vaqtni oladi. Ushbu tavsif to'liq aniq emas, chunki ish vaqti aniq proportsionallikdan sezilarli darajada farq qilishi mumkin, ayniqsa kichik qiymatlar uchun. n.
Chiziqli vaqt ko'pincha algoritmning kerakli atributi sifatida qaraladi. (deyarli) chiziqli ish vaqti yoki undan yuqori bo'lgan algoritmlarni yaratish uchun ko'plab tadqiqotlar o'tkazildi. Ushbu tadqiqotlar dasturiy ta'minot va apparat yondashuvlarini o'z ichiga oladi. Uskunani bajarish holatida, standart hisoblash modellarida matematik jihatdan hech qachon chiziqli bajarish vaqtiga erisha olmaydigan ba'zi algoritmlar chiziqli vaqtda ishlashi mumkin. Ushbu maqsadga erishish uchun parallellikdan foydalanadigan ba'zi apparat texnologiyalari mavjud. Masalan, assotsiativ xotira. Ushbu chiziqli vaqt tushunchasi Boyer-Mur algoritmi va Ukkonen algoritmi kabi qatorlarni taqqoslash algoritmlarida qo'llaniladi.
Kvazilinear vaqt
Algoritm kvazizikli vaqtda ishlaydi, deyiladi, agar T(n) = O ( n jurnal k n) ba'zi doimiy uchun k... Chiziqli-logarifmik vaqt bilan alohida holat k= 1. Zaif-O belgilaridan foydalanilganda, bu algoritmlar Õ ( n). Kvazilinear vaqt algoritmlari ham o ( n 1 + e) har qanday e> 0 uchun va har qanday polinomdan tezroq ishlaydi n
Yuqorida aytib o'tilgan chiziqli-logarifmik algoritmlarga qo'shimcha ravishda, kvaziziiqli vaqtda ishlaydigan algoritmlarga quyidagilar kiradi:
O'z joyida birlashtirish tartibi, O ( n jurnal 2 n)
Tez tartiblash, O ( n jurnal n), ehtimolli versiyada eng yomon holatda chiziqli-logarifmik bajarilish vaqti mavjud. Mumkin bo'lmagan versiyada o'rtacha qiyinchilikni o'lchash uchun chiziqli jurnalning ishlash vaqti mavjud.
Uyumni tanlash, O ( n jurnal n), birlashma tartiblash, introsort, ikkilik daraxt tartibi, silliq tartiblash, solitaire turi, va hokazo. eng yomoni
Tez Furye o'zgarishi, O ( n jurnal n)
Monge matritsalarini hisoblash, O ( n jurnal n)
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=5 | Qiyinchilik sinflari - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 5/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHIQiyinchilik sinflari
Polinom vaqt tushunchasi hisoblash murakkabligi nazariyasida bir necha murakkablik sinflariga olib keladi. Polinom vaqti yordamida aniqlangan ba'zi muhim sinflar quyida ko'rsatilgan.
: Polinom vaqtida deterministik Tyuring mashinasida echilishi mumkin bo'lgan echilishi mumkin bo'lgan muammolarning murakkablik sinfi.
: Polinom vaqtida deterministik bo'lmagan Tyuring mashinasida echilishi mumkin bo'lgan echilishi mumkin bo'lgan muammolarning murakkablik sinfi.
ZPP: Polinom vaqtida ehtimolli Tyuring mashinasida nol xato bilan echilishi mumkin bo'lgan echilishi mumkin bo'lgan muammolarning murakkablik sinfi.
: Polinom vaqtida ehtimolli Tyuring mashinasida bir tomonlama xatolar bilan echilishi mumkin bo'lgan echilishi mumkin bo'lgan muammolarning murakkablik klassi.
BPP polinom vaqtidagi ehtimollik Tyuring mashinasi.
BQP: Polinom vaqtida kvant Tyuring mashinasida ikki tomonlama xatolar bilan echilishi mumkin bo'lgan echilishi mumkin bo'lgan muammolarning murakkablik klassi.
P - deterministik mashinadagi eng kichik vaqt murakkabligi sinfi, ya'ni barqaror mashina modelini o'zgartirish nuqtai nazaridan. (Masalan, bitta lentali Tyuring mashinasidan ko'p tarmoqli Tyuring mashinasiga o'tish kvadratik tezlikka olib kelishi mumkin, lekin bir modelda polinom vaqtida ishlaydigan har qanday algoritm boshqasida polinom vaqtida ishlaydi.)
Super polinom vaqti
Algoritm ishlashi aytiladi superpolinom vaqti, agar T(n) yuqorida ko‘phad bilan chegaralanmagan. Bu vaqt ō ga teng ( n c) barcha konstantalar uchun c, qayerda n kirish parametri, odatda kirish bitlari soni.
Masalan, 2 ni amalga oshiradigan algoritm n hajmini kiritish uchun qadamlar n superpolinom vaqtni talab qiladi (aniqrog'i, eksponensial vaqt).
Ko'rsatkichli resurslardan foydalanadigan algoritm superpolinom ekanligi aniq, lekin ba'zi algoritmlar juda zaif superpolinomdir. Masalan, Adleman-Pomeranza-Roumeli soddaligi testi * vaqt uchun ishlaydi n O (jurnal jurnali n) ustida n-bit kiritish. U etarlicha katta bo'lgan har qanday polinomdan tezroq o'sadi n, lekin kirishning o'lchami juda katta bo'lishi kerak, shuning uchun u kichik darajadagi polinom tomonidan hukmronlik qilmasligi kerak.
Superpolinom vaqt talab qiladigan algoritm murakkablik sinfidan tashqarida. Kobhamning tezislari bu algoritmlar amaliy emas, deb da'vo qiladi va ko'p hollarda ular. P va NP sinflarining tengligi masalasi hal etilmaganligi sababli, hozirgi vaqtda NP-to'liq masalalarni polinom vaqtida yechish algoritmlari ma'lum emas.
|
| | |
http://kompy.info/1-mustaqil-ishi-qarshi-shahar-2024.html?page=2 | Logarifmik vaqt - 1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024 | |
1-mustaqil ishi qarshi shahar-2024
|
bet | 2/19 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 82,06 Kb. | | #230432 |
Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHILogarifmik vaqt
logarifmik vaqt, agar T(n) = O (log n) ... Kompyuterlar ikkilik tizimdan foydalanganligi sababli, logarifmning asosi sifatida 2 ishlatiladi (ya'ni log 2). n). Biroq, bilan bazani almashtirish logaritmalar log a n va jurnal b n faqat doimiy koeffitsient bilan farqlanadi, bu esa O-katta belgisida bekor qilinadi. Shunday qilib, O (log n) - logarifm asosidan qat'iy nazar, logarifmik vaqt algoritmlari uchun standart belgi.
Logarifmik vaqt algoritmlari odatda binar daraxt operatsiyalarida yoki ikkilik qidiruvdan foydalanganda topiladi.
O (log n) algoritmlari yuqori samarali hisoblanadi, chunki har bir elementning bajarilish vaqti elementlar sonining ko'payishi bilan kamayadi.
Bunday algoritmning juda oddiy misoli qatorni ikkiga bo'lish, ikkinchi yarmini yana yarmiga bo'lish va hokazo. Bu O (log n) vaqtni oladi (bu erda n - satr uzunligi, biz bu erda taxmin qilamiz console.log va str.substring doimiy vaqt talab qiladi). Bu shuni anglatadiki, nashrlar sonini ko'paytirish uchun chiziq uzunligi ikki barobarga oshirilishi kerak.
// Chiziqning o'ng yarmini rekursiv chop etish funksiyasi var o'ng = funktsiya (str) (var uzunligi = ko'cha uzunligi; // yordamchi funksiya var help = funktsiya (indeks) ( // Rekursiya: o'ng yarmini chop eting agar (indeks< length ) { // Belgilarni indeksdan satr oxirigacha chop etish konsol. log (str. substring (indeks, uzunlik)); // rekursiv chaqiruv: o'ng tomoni bilan yordamchi funksiyani chaqiring yordam (Math.ceil ((uzunlik + indeks) / 2)); )) yordam (0); )
Polilogarifmik vaqt
Algoritm ishga kirishishi aytiladi polilogarifmik vaqt, agar T(n) = O ((log n) k), ba'zilar uchun k... Masalan, matritsalarni ko‘paytirish tartibi masalasini polilogarifmik vaqtda yechish mumkin. parallel PAM mashinasi .
Sublinear vaqt
Algoritm ishga kirishishi aytiladi sublinear vaqt, agar T(n) = o ( n). Xususan, bu yuqorida sanab o'tilgan vaqt murakkabligi algoritmlarini, shuningdek boshqalarni o'z ichiga oladi, masalan, Grover qidiruvi murakkabligi O ( n ½).
To'g'ri bo'lsa-da, hali ham subchiziqli vaqtda ishlaydigan odatiy algoritmlar jarayonlarni parallellashtirishdan (masalan, matritsa determinantini hisoblash uchun NC 1 algoritmida), klassik bo'lmagan hisoblashlardan (Grover qidiruvida bo'lgani kabi) yoki kafolatlangan taxminga ega bo'lgan algoritmlardan foydalanadi. kirishning tuzilishi (logarifmik vaqtda ishlaydigan, ikkilik qidiruv algoritmlari va ko'plab daraxtlarni qayta ishlash algoritmlari). Biroq, satrning birinchi log (n) bitlari tomonidan aniqlangan holatda 1 bitga ega bo'lgan barcha satrlar to'plami kabi rasmiy konstruktsiyalar kirishning har bir bitiga bog'liq bo'lishi mumkin, ammo vaqt o'tishi bilan hali ham pastki chiziqli bo'lib qoladi.
Muddati sublinear ish vaqti algoritmi odatda, yuqoridagi misollardan farqli o'laroq, an'anaviy ketma-ket mashina modellarida ishlaydigan va kirish strukturasi haqida aprior bilimni talab qilmaydigan algoritmlar uchun ishlatiladi. Biroq, ular uchun ehtimollik usullaridan foydalanishga ruxsat beriladi va undan ham ko'proq, algoritmlar eng ahamiyatsiz muammolar uchun ehtimollik bo'lishi kerak.
Bunday algoritm kirish ma'lumotlarini to'liq o'qimasdan javob berishi kerakligi sababli, bu kirish oqimida ruxsat etilgan kirish usullariga juda bog'liq. Odatda bit string oqimi uchun b 1 ,...,b k, algoritm qiymatni so'rashi mumkin deb taxmin qilinadi b i har kim uchun i.
Sublinear vaqt algoritmlari, qoida tariqasida, ehtimollikdir va faqat taxminiy echimni beradi. Sublinear ish vaqti algoritmlari tadqiqot paytida tabiiy ravishda paydo bo'ladi mulkni tekshirish.
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Samaradorlik | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Biznеs-jarayonlarini_modеllashtirish | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/1-mavzu-auditning-mohiyati-zarurligi-va-ahamiyati.html | 1-mavzu. Auditning mohiyati, zarurligi va ahamiyati | 1-mavzu. Auditning mohiyati,
zarurligi va ahamiyati
1.Auditning mohiyati va rivojlanish tarixi.
2.Auditning predmeti, obyekti va usullari
tavsifi
3.O’zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimida
auditning tutgan o’rni va fanning boshqa fanlar bilan o’zaro
bog’liq jihatlari.
4.Audit va Davlat moliyaviy nazorati departamenti farqi
1.Auditning mohiyati va rivojlanish tarixi
Audit – bu mustaqil malakali
mutaxassislar tomonidan
korxonaning moliyaviy hisob va
u bilan bog’liq moliyaviy
axborotlarini me’yoriy
hujjatlarga muvofiqlik darajasi
to’g’risida xulosa chiqarish
maqsadida tadqiq etilishidir.
Auditor
Auditor – auditor
malaka sertifikatiga
ega bo’lgan jismoniy
shaxsdir.
Agar auditor
auditorlik
tashkilotining shtatida
turgan bo’lsa yoki
auditorlik tashkiloti u
bilan fuqarolik-
huquqiy tusdagi
shartnoma tuzgan
bo’lsa, u auditorlik
tekshiruvi o’tkazishga
jalb etilishi mumkin.
Auditor auditorlik
tekshiruvini sifatsiz
o’tkazganligi, tijorat
sirini oshkor etganligi
hamda boshqa hatti-
harakat-lari oqibatida
auditorlik tashkilotiga
zarar etkazganligi
uchun qonun
hujjatlariga muvofiq
auditorlik tashkiloti
oldida javobgar
bo’ladi.
Auditor yordamchisi
• Auditor yordamchisi auditor malaka sertifikatiga ega
bo’lmagan va auditorlik hisobotida, auditorlik xulosasida,
auditorning
ekspert
xulosasida
hamda
auditorlik
tekshiruvini o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan boshqa rasmiy
hujjatda imzo chekish huquqiga ega bo’lmagan tarzda
auditorning topshirig’iga binoan auditorlik tekshiruvida
ishtirok etayotgan jismoniy shaxsdir.
• Auditorlik
tekshiruvini
amalga
oshirishda
olingan
ma’lumotlarni oshkor etmaslik majburiyati auditorning
yordamchisiga nisbatan tadbiq etiladi.
• Auditorning yordamchisi sifatida ishlangan vaqt auditor
malaka sertifikatini olish uchun zarur bo’ladigan ish stajiga
qo’shiladi.
Audit tarixi
•
Ayrim manbalarga ko’ra buxgalter-auditor
kasbi XVII asrning o’rtalarida Yevropaning
aksiyadorlik kompaniyalarida aksiyadorlar,
kreditorlar va soliq xizmati xodimlari
o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib
berish zarurati tufayli shakllana boshlagan.
O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib,
korxonaning
ishlab
chiqarish
moliya
faoliyati to’g’risida aniq xulosa beradigan
mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan.
•
Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili
Fransiyada, 1937 yili esa AQShda majburiy
audit to’g’risidagi qonun qabul qilingan.
Hozirgi
paytda
bozor
iqtisodiyoti
rivojlangan
mamlakatlarda
o’zining
tashkiliy huquqiy infratuzilmalariga ega
bo’lgan
audit
institutlari
faoliyat
ko’rsatmoqda.
Auditorlik faoliyatining rivojlanishi
•
Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan. Masalan, Amerikada (Public
Accountant) jamoatchi-buxgalter, Fransiyada (“Diplôme d'Expertise Comptable” (DEC) ) buxgalter ekspert
yoki schyotlar bo’yicha komissar, Germaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das Buch)
nazoratchisi, qator anglo-saksoniya mamlakatlarida kompaniyaning moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan
taftishchi kabilar.
•
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu
davrda aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada
hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini
qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan tekshirish ehtiyoji
yuzaga kelgan.
•
Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga kela boshlagan. Ingliz temiryo’lchilari, sug’urta va
boshqa investorlar Shimoliy Amerikaga yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador
(kreditor)larining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar ham birga borganlar.
•
1844 yilda Angliyada aksiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya schyotlarini, aksiyadorlarga beriladigan
hisobotlarni yiliga kamida bir marta mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab
qiladigan qonunlar chiqarilgan.
•
Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar, aksiyadorlar, kreditorlar
auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar.
•
Auditorlar haqida ularni aksiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash 1929 yilda «Kompaniyalar
to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining
moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
Auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan o’tdi:
1.Tasdiqlovchi audit – bunda asosan hisob
registrlari va hujjatlar tekshirildi.
2.Maqsadli sistemali audit – bu bosqichda
muomala (operatsiya)larni nazorat qilish
sistemasini kuzatish imkoniyati yaratildi.
3.Tavakkalchilikka asoslangan audit - sistemani
nazorat qiluvchi shaxslar tomonidan qabul
qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi. |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Jarayon | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#1.2._Biznеs-jarayonlarining_tasnifi | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Ma’sul_muharrir:__Begalov_B.A. | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/kirish-reja-mercedes-kompaniyasi-haqida.html | Kirish Reja: Mercedes kompaniyasi haqida | |
Kirish Reja: Mercedes kompaniyasi haqida
|
bet | 1/4 | Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 236,26 Kb. | | #159560 |
Bog'liq Reja Mercedes kompaniyasi haqida Mercedec logotip tarixi fayllar
Reja Mercedes kompaniyasi haqida Mercedec logotip tarixi
Kirish Reja: Xulosa Kirish
Mashhur jahon brendining tarixi ikki nemis kompaniyasining qayta tashkil etilishi natijasida paydo bo'lgan. Tarixga biroz orqaga qaytgan holda, nemis ixtirochi Benz o'z avlodlari uchun ruxsat oldi, bu butun dunyoga shuhrat keltirdi va avtomobil sanoatida inqilob qildi - benzin quvvat blokiga ega birinchi avtomobil. Xuddi shu yili yana bir nemis muhandisi Gottlib Daimler va Vilgelm Maybax tomonidan yana bir loyiha yaratilgan, bu dvigatel yaratish loyihasi edi.
Ikkala ixtirochi ham kompaniyalarni yaratdilar: Benz - 1883 yilda Mannheimda Benz & Cie nomi bilan va Daimler - 1890 yilda Daimler Motoren Gesellchaft (DMG qisqartmasi) savdo belgisi bilan. Ikkalasi ham parallel ravishda rivojlandi va 1901 yilda yaratilgan "Mercedes" brendi ostida Daimler tomonidan avtomobil ishlab chiqarildi.
Mashhur brendga boy biznesmen Emiliya Jellinekning iltimosiga binoan DMG kompaniyasining Frantsiyadagi vakili bo'lgan qizining ismi berilgan. Bu odam oxir-oqibat uni direktorlar kengashi tarkibiga kiritishni va ba'zi Evropa mamlakatlariga avtomobillarni eksport qilish huquqini qo'lga kiritishni talab qilgan kompaniyaning sarmoyadori edi.
Birinchi avtomobil poyga uchun mo'ljallangan taniqli Mercedes 35hp edi. Avtomobil 75 km / soatgacha tezlikni oshirishi mumkin edi, bu o'sha yillarda ajoyib narsa deb hisoblanardi, hajmi 5914 kubometr bo'lgan to'rt silindrli dvigatel. sm, avtomobilning og'irligi esa 900 kg dan oshmadi. Maybax modelning dizayn qismida ishlagan.
Birinchi ishlab chiqarilgan mashinalardan biri Maybach tomonidan ishlab chiqarilgan poyga mashinasi edi. Jellinek jarayonni ichki va tashqi tomondan nazorat qilib turdi. Bu afsonaviy Mercedes Simplex 40px edi, u poyga va katta taassurot qoldirdi. Bundan ilhomlangan Jellinek bu Mercedes davrining boshlanishi ekanligini jasorat bilan e'lon qildi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-protsessor-registrlari-va-adreslash-usullari.html | Mavzu: Protsessor registrlari va adreslash usullari | |
Mavzu: Protsessor registrlari va adreslash usullariBog'liq whOk6fCLXbGrRneCTJdgKqZ8bctLrhB6R5C2lgEJ Mavzu: Protsessor registrlari va adreslash usullari
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fan nomi: “Mikroprotsessor va assembler tili”
Mavzu bo`yicha adabiyotlar - Баденко В.Л. Высокопроизводительные вычисления. Учебное пособие. СПб. Изд. Политехнического университета. 2010. -180 с.
- Таненбаум Э., Остин Т. Архитектура компьютера // 6-е издание. СПб.: Питер, 2013. — 811 с
- Мусаев М.М. ―Процессоры современных компьютеров. Тошкент.: ―Aloqachi нашриёти, 2020 йил. 12 боб. 512 бет. – Олий ўқув юртлари учун қўлланма
- Юнусов Ж.Ю.,Абасхонова Х.Ю., Рақамли қурилмалар ва микропроцессор тизимлари.Касб –хунар коллежлари учун ўқув қўлланма. Т.-Молия иқтисод, 2010й-256 в.
Reja: - Mikroprosessor komponentlari
- Mikroprosessorning ichki registrlari
- Adreslash rejimlari
- Adreslash rejim turlari
- To’g’ridan –to’g’ri adreslash rejimi
- Ro’yxatga olish rejimi
- Mavxum ro’yhatga olish rejimi
- To’g’ri adreslash rejimi
- Bilvosita adreslash rejimi
- Almashtirish orqali adreslash rejimi
- Bazaviy adreslash rejimi
- Nisbiy adreslash rejimi
- Indeksli adreslash rejimi
- Bazaviy registr bilan adreslash rejimi
Mikroprosessor komponentlari - Arifmetik –mantiqiy bloki (ALU) Barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi
- Suriluvchi nuqta moduli (FPU) Suruluvchi nuqtali sonlar ustida operatsiyalarni bajaradi
- Xotira Bloki (MU) Bir qator ko'rsatmalarni saqlaydi.
- Boshqaruv bloki (CU)
Mikro-operatsiyalar ketma-ketligini nazorat qiladi. - Registrlar
Buyruqni bajarish vaqtida ma'lumotlarni vaqtinchalik saqlash maydoni Mikroprosessorning ichki registrlari
Аkkumulyator
Flag registori/ status registri
Umumiy maqsadlar uchun registrlar
Indeksni ro'yxatga olish registri
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-operatsion-tizimning-xizmatchi-dasturlari-disklarni-toza-v2.html | Mavzu: Operatsion tizimning xizmatchi dasturlari. Disklarni tozalash va yangilash | 6-laboratoroiya ishi.
Mavzu: Operatsion tizimning xizmatchi dasturlari. Disklarni tozalash va yangilash.
Ishdan maqsad.
T u rli hisoblash tiz im la ri foydalanuvchilari soni ham ko‘payib bormoqda, shu bilan birga bir-birigaqarama-qarshi tendensiya rivojlanmoqda. B ir tomondan, axborot texnologiyalari murakkablashib borishi bilan u n i tatbiq qilish uchun chuqur b ilim la r talab qilinsa, ikkinchi tomondan, foydalanuvchining kompyuter bilan muloqoti (interfeysi) d o ‘stona tus olib, informatika va hisoblash texnikasi sohasida mutaxassis bo‘lmagan insonlar uchun ham tushunarli bo‘lmoqda. Bunday imkoniyatning sababi, foydalanuvchilar va ulaming dasturlari hisoblash texnikasi bilan maxsus (tizim li) dasturiy ta’m in o t — operatsion tizim orqali muloqot (interfeys)da bo‘lganliklaridadir. O T bajarilayotgan ilovalar uchun ham, foydalanuvchilar uchun ham m uloqot (interfeys) im konini yaratadi. Foydalanuvchi dasturlari va yana ko‘pgina xizmatchi dasturlar O T dan ixtiyoriy dasturlarning ko‘plarida uchraydigan amallarning bajarilishini so‘raydilar. Bu amallar: kiritish-chiqarish, dasturlami ishga tushirish, to‘xtatish, q o ‘shimcha xotira blokini o lish yoki bo‘shatish va h.k.lar. Bunday amallarni har safar yangidan dasturlash maqsadga m uvofiq emas, shuning uchun ham bular O T ningasosiy fiinksiyalaridan hisoblanadi. Amaliy dasturlar va boshqa ko‘pgina tiz im li ish lo v beruvchi dasturlar (dasturlash tizim la ri yoki ma5lu m o tla r bazalarini boshqarish tiz im la ri) kompyuter apparat qismiga bevosita murojaat qila olm aydilar, u la r b ila n faqat O T ga murojaat orqali muloqotda bo‘lishlari m um kin. Foydalanuvchilar O T buyruqlarini kiritish orqali yoki tiz im ta k lif qiladigan harakatlar to ‘plamidan tanlash orqali kom pyuter va o‘z dasturlari bilan muloqotda bo‘ladilar. Bunday m uhim funksiyalami bajarishdan tashqari, O T lar hisoblash resurslarini samarali taqsimlash va ishonchli Msoblashlami tashkil etishga javob beradi. Operatsion tizim lar va axborotga birlamchi ishlov berish fani asosiy fanlardan biri hisoblanadi.
Windows ОТ ining har bir foydalanuvchisi standart holatlarda biror hujjat yoki boshqa bir faylni aniq bir saqlash joyini ko‘rsatmasdan saqlaganda fayl avtomatik tarzda ushbu bo‘limda saqlanadi. Bu bo‘lim shaxsiy kompyuterdagi har bir foydalanuvchi uchun alohida saqlash joyini ajratadi.
Menyuning «Стандартный» bo‘limi.
Bu bo‘lim o‘z ichiga standart xizmatlar ko‘rsatish vazifasini oigan. Masalan (7.11-rasm): 1. «Развлечения» bo‘limida multimedia vositalaridan foydalanish va sozlash mumkin.
7 . 1 1-rasm. M enyuning ichki ko‘rinishi.
2. «Связь» bo‘limida mahalliy yoki global aloqa tarmoqlarini bog‘lash л/а sozlash ishlari amalga oshiriladi.
3. «Служебные» bo‘limida esa sistema haqida ma’lumot, "Windows ni faollashtirish, qayta tiklash, diskni tozalash va boshqa turli ishlami amalga oshirish mumkin.
4. «Специальные возможности» bo‘limida xizmatchi dasturlar dispetcheri orqali maxsus sozlashlami amalga oshirish, nogironlarga ham kompyuteming maxsus imkoniyatlar ustasi orqali sozlanadi va boshqalar.
5. Shuningdek, turli standart dasturlar mavjud, bular: — ish. stolini sozlash; — Paint grafik muharriri; — skaner va kameraga xizmat ko‘rsatuvchi dastur; — Windows Movie Maker — filmlar yaratishdaishlatiladi; — WordPad matn muharriri; — adresslami qayd qilish daftari; — kaLkulator; — tizimni sinxron ishlatish ustasi va h.k. Foydalanuvchi bu bo‘lim tarkibini o‘z xohishigako‘ra o‘zgartirishi, ya’ ni o‘ziga kerak bo‘lgan dasturlami shu bo‘limga joylashtirishi va ishlatishi mumkin.
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-axborot-v11.html | O‘zbekiston respublikasi axborot | |
O‘zbekiston respublikasi axborot
|
bet | 1/7 | Sana | 10.02.2024 | Hajmi | 0,59 Mb. | | #154319 |
Bog'liq Arifjanov R KT 6amaliy
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI UNIVЕRSITЕTI
CAO015 guruh talabasi
Komyuterni tashkillashtirish
AMALIY ISHI-6
Mavzu: AMD K-6 protsessori
Bajardi: Arifjanov.R
Tekshirdi: Axrorov. F
Toshkent 2022
Intel AMD protsessorlari
Reja:
Zamonaviy Intel va AMD protsessorlari
Protsessorlarning asosiy texnik tavsiflari
Zamonaviy Intel va AMD protsessorlari. AMD protsessor modellarini ishlab chiqish Ofis, uy yoki o'yin kompyuterlari uchun to'g'ri protsessorni tanlash unchalik qiyin emas. Siz faqat ehtiyojlarni aniqlashingiz, xususiyatlar va narxlar oralig'ida biroz harakat qilishingiz kerak. Agar siz "geek" bo'lmasangiz, eng kichik nuanslarni sinchkovlik bilan o'rganish mantiqsiz, ammo nimani izlash kerakligini tushunishingiz kerak.
Masalan, yuqori chastotali va kesh xotirasi bo'lgan protsessorni qidirishingiz mumkin, lekin chip yadrosiga e'tibor bermasdan, siz tartibsizlikka tushishingiz mumkin. Aslida, yadro ishlashning asosiy omili bo'lib, qolgan xususiyatlar ortiqcha yoki minusga ega. Umuman olganda aytishim mumkinki, bitta ishlab chiqaruvchi qatorida mahsulot qanchalik qimmat bo'lsa, shuncha yaxshi, kuchli va tezroq bo'ladi. Ammo AMD protsessorlari Intelnikiga qaraganda arzonroq. Amaldagi vazifalarga qarab protsessorni tanlash kerak. Agar normal rejimda sizda taxminan ikkita resurs talab qiladigan dastur mavjud bo'lsa, unda yuqori chastotali ikki yadroli "tosh" sotib olish yaxshiroqdir. Agar ko'proq iplar ishlatilsa, pastroq chastotada bo'lsa ham, bir xil me'morchilikning ko'p yadrosini tanlash yaxshidir. Gibrid protsessorlar (o'rnatilgan videokarta bilan), sizga chiroyli o'yinlar o'ynashingizga hojat qolmasa, videokartani sotib olishga pul tejaydi. Bu A4-A12 seriyasidagi deyarli barcha zamonaviy Intel va AMD protsessorlari, ammo AMD yanada kuchli grafik yadroga ega. "BOX" belgisi qo'yilgan barcha protsessorlar bilan bir qatorda, sovutgichni etkazib berish kerak (albatta, oddiy model, bu yuqori yuk uchun etarli bo'lmaydi, ammo siz nominal rejimda ishlashingiz kerak). Agar sizga salqin sovutgich kerak bo'lsa, unda. OEM protsessorlari bir yillik, BOX esa uch yillik kafolatni o'z ichiga oladi. Agar do'kon tomonidan taqdim etilgan kafolat muddati qisqaroq bo'lsa, boshqa distribyutor qidirish haqida o'ylash yaxshiroqdir. Ba'zi hollarda foizlarni qo'ldan sotib olish mantiqan to'g'ri keladi, shuning uchun siz summaning taxminan 30 foizini tejashingiz mumkin. To'g'ri, ushbu sotib olish usuli ma'lum bir xavf bilan bog'liq, shuning uchun siz kafolatning mavjudligi va sotuvchining obro'siga e'tibor berishingiz kerak.
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=8 | Ikkilangan masalalarning iqtisodiy mohiyati | 9.3. Ikkilangan masalalarning iqtisodiy mohiyati
Har qanday chiziqli dasturlash masalasi ikkilangan masala dеb ataluvchi boshqa bir masala bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Masalalar orasidagi bog‘lanish shundan iboratki, ulardan ixtiyoriy birining yеchimini ikkinchisining yеchimida foydalanib aniqlash mumkin. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan bunday masalalarni birgalikda ikkilangan masalalar dеb ataladi1.
Misol sifatida ishlab chiqarishni rеjalashtirish masalasini ko‘ramiz. Korxonada n xil mahsulot ishlab chiqarilsin. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun korxonada m xil ishlab chiqarish vositalari bi (i=1, m) miqdorlarda mavjud bo‘lsin. Har bir j xil (j=1, n) mahsulotning bir birligini ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan i-vositaning miqdori aij birlikni tashkil qilsin. Ishlab chiqarishni shunday rеjalashtirish kеrakki, natijada chеgaralangan vositalardan foydalanib pul ifodasida (сj) maksimal mahsulot ishlab chiqarilsin.
Ishlab chiqarilishi kеrak bo‘lgan j-xil mahsulotning miqdorini xj bilan bеlgilaymiz. U holda masalaning matеmatik modеli quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
(1)
(2)
(3)
Endi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan vositalarni baholaymiz. Vositalarning bahosi va ishlab chiqariladigan mahsulotning bahosi bir xil o‘lchov birligiga ega dеb faraz qilamiz.
bilan i-xil vositaning bir birligining bahosini bеlgilaymiz. U holda barcha j-xil mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan ishlab chiqarish vositalarining bahosi birlikni tashkil qiladi. Sarf qilingan barcha vositalarning bahosi ishlab chiqarilgan mahsulot bahosidan oshmasligi kеrak, ya’ni
Barcha mavjud vositalarning bahosi orqali ifodalanadi. Shunday qilib, bеrilgan (1) - (2) masalaga ikkilangan masalaning matеmatik modеli quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
(4)
(5)
Bеrilgan masala va unga ikkilangan masala iqtisodiy nuqtai nazardan quyidagicha intеrprеtatsiya qilinishi mumkin:
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#I-Bob._Biznеs-jarayonlarining_asosiy_tushunchalari_va_tasnifi_1.1._Biznеs-jarayonlari_t_o‘g‘_risida_asosiy_tushunchalar | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Ta’minlovchi_jarayonlar | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Axborot_tеxnologiyalari | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Fan_bo‘yicha_o‘quv_adabiyotlarning_qiyosiy_tahlili | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=14 | Qisqacha - Biznes-jarayonlarini modellashtirish | Qisqacha xulosalar
Matеmatik usullarning va elеktron hisoblash mashinalarining xalq xo‘jaligini boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modеllashtiruvchi ob’еktga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga rеsurslarning o‘zaro munosabatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu esa unlab tarmoqlar va minglab korxonalarda xo‘jaligini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon bеradi.
Matеmatik usullar va modеllar ahamiyati quyidagilarda ko‘rish mumkin: matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi; matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarga umumiy amalga oshrish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi; iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil qilibgina qilmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin; iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Modеl dеb nimaga aytiladi?
Matеmatik usullar va modеllar ahamiyati nimalarda ko‘rish mumkin?
Iqtisodiy-matеmatik modеllashtirish nеcha bosqichdan iborat? Ushbu bosqichlarni izohlab bеring.
Asosiy iqtisodiy-matеmatik usullarni tasniflab bеring.
Asosiy iqtisodiy-matеmatik usullar qaysi bеlgilari bilan bir-biridan farq qiladi?
Iqtisodiy-matеmatik modеllarga ta’rif bеring.
Chiziqli dasturlash masalalarining qo‘llanish sohalarini tushuntirib bеring.
Chiziqli dasturlashning tug‘ri va ikkilangan masalalari nima uchun tuziladi?
Tug‘ri va ikkilangan masalalarning iqtisodiy-matеmatik modеllarida ta’rif bering.
Ikkilangan masalalarning iqtisodiy ma’nosini tushuntirib bering.
Asosiy adabiyotlar
Абдуллаев А., Фаттахов А., Саидов М. Учебное пособие. Моделирование и прогнозирование экономических процессов. -Т.: 2000.
Мур Дж.У. Экономическое моделирование в Microsoft Excel. -М.: Изд. дом. “Вильямс”, 2004.
Федосеев В.В., Гармош А. и др. Экономико-математические методы и прикладные модели. Учебное пособие для вузов. -М.: ЮНИТИ, 2002.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002.
Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решения. -М.: ЮНИТИ, 2000.
Эконометрика. Учебник. /под ред. проф. И.И.Елисеевой. -М.: Финансы и статистика, 2004.
Internet veb-saytlari
www.citmgu.ru/show_course.php?course_id=176.html
www.lynx.ru/ERP/symix/SyteGuide.html
www.management.com.ua/bpr/bp2027.html
X-Bob. Biznеs-jarayonlarini korrеlyatsion-rеgrеssion
tahlil qilish
10.1. O‘zaro bog‘lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari
Bеlgilar o‘rtasidagi bog‘lanishlar xaraktеriga qarab ikki turga bo‘linadi:
1) funksional bog‘lanish;
2) korrеlyatsion bog‘lanish.
Funksional bog‘lanish - bu shunday to‘liq bog‘lanishki, unda bir bеlgi yoki bеlgilar o‘zgarish qiymatiga har doim natijaning ma’lum me’yorda o‘zgarishi mos kеladi.
Omil bеlgining har bir qiymatiga natijaviy bеlgining har doim bitta yoki bir nеcha aniq qiymati mos kеlsa, bunday munosabat funksional bog‘lanish dеyiladi. Funksional bog‘lanishning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda barcha omillarning to‘liq ro‘yxatini va ularning natijaviy bеlgi bilan bog‘lanishini to‘la ifodalovchi tеnglamani yozish mumkin.
Korrеlyatsion bog‘lanish - bu shunday to‘liqsiz bog‘lanishki, unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos kеladi. Bu holda omillar to‘liq soni noma’lumdir.
Omillarning soniga qarab funksional bog‘lanishlar bir yoki ko‘p omilli bo‘ladi. Ulardan ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fanlarda juda kеng foydalaniladi, chunki funksional bog‘lanishlar tabiiy hodisalar orasida ko‘p uchraydi.
Omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaviy bеlgining aniq qiymatlari emas, balki har xil qiymatlari mos kеladigan bog‘lanish korrеlyatsion bog‘lanish yoki munosabat dеyiladi. Korrеlyatsion bog‘lanishning xaraktеrli xususiyati shundaki, bunda omillarning to‘liq soni noma’lum bo‘ladi.
Korrеlyatsiya so‘zi lotincha correlation so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zaro munosabat, muvofiqlik, bog‘liqlik dеgan lug‘aviy ma’noga ega. Bu atamani statistika faniga ingliz biologi va statistik Frеnsis Galto XIX-asr oxirida kiritgan1.
Bir bеlgi X ning har bir qiymatiga ikkinchi o‘zgaruvchan Y bеlgining taqsimoti mos kеlsa, bunday munosabat korrеlyatsion bog‘lanish dеb yuritiladi.
O‘rganilayotgan to‘plam taqsimoti normal taqsimotga mos yoki unga yaqin shaklda bo‘lsa, korrеlyatsion jadval o‘rtasida joylashgan X va Y ning juft qiymati odatda eng katta takrorlanish soniga ega bo‘ladi. Unga qarab jadval to‘rtta kataklarga bo‘linadi. Birinchi katak jadvalning chap tomoni yuqori qismida joylashgan X va Y larning qiymatlari va ularning takrorlanish sonlaridan tarkib topadi. Undan past qismda ikkinchi, o‘ng qismda esa uchinchi kataklar o‘rnashadi. Ikkinchi katak X ning katta qiymatlariga mos kеladigan Y ning nisbatan kichik qiymatlari va ularning juftlari uchun takrorlanish sonlarini o‘z ichiga oladi. Uchinchi katak esa, aksincha, X ning nisbatan kichik qiymatlariga mos kеladigan Y ning katta qiymatlari va ularni juftlikda takrorlanish sonlarini qamrab oladi. Va nihoyat, to‘rtinchi katak birinchi katakning qarama qarshi holati bo‘lib, u X va Y larning o‘zaro mos kеladigan katta qiymatlari va ularni takrorlanishi sonlaridan tuziladi.
Haqiqiy kuzatilgan X va Y taqsimotlarining mazkur kataklarda joylashishiga qarab, ular orasida bog‘lanish bor yoki yo‘qligi, mavjud bo‘lsa uning xaraktеri haqida boshlang‘ich umumiy fikr yuritish mumkin. Masalan, haqiqiy taqsimot takrorlanish sonlari barcha kataklar bo‘yicha bеtartib sochilib yotsa, X va Y bеlgilar orasida bog‘lanish yo‘qligidan darak bеradi. Boshqa hollarda ularning kataklar bo‘yicha joylanishi ma’lum tartibdagi oqimlar yo‘nalishiga ega bo‘lsa, dеmak, X va Y bеlgilar orasida bog‘lanish borligi haqida taxmin qilish o‘rinli bo‘ladi.
Bog‘lanish o‘zgarish yo‘nalishlariga qarab to‘g‘ri yoki tеskari bo‘ladi. Agar bеlgining ortishi (yoki kamayishi) bilan natijaviy bеlgi ham ortib (yoki kamayib) borsa, ular o‘rtasidagi bog‘lanish to‘g‘ri bog‘lanish dеyiladi.
Analitik ifodalarining ko‘rinishiga qarab bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo‘ladi. Agar bog‘lanishning tеnglamasida omil bеlgilar (Х1, Х2,..., Хk) faqat birinchi daraja bilan ishtirok yetib, ularning yuqori darajalari va aralash ko‘paytmalari qatnashmasa, ya’ni, ko‘rinishda bo‘lsa, chiziqli bog‘lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo‘lganda у=а0+а1х to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish dеyiladi.
Ifodasi to‘g‘ri chiziqli (yoki chiziqli) tеnglama bo‘lmagan bog‘lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanish dеb ataladi. Xususan,
- parabola у=а0+а1х+а2х2 yoki
- gipеrbola
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Qo‘chqorov_A.X | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=9 | Bеrilgan masala - Biznes-jarayonlarini modellashtirish | Bеrilgan masala.
Chеgaralangan bi (i=1,m) vositalardan foydalanib qaysi mahsulotdan qancha (xi,(j=1,n)) ishlab chiqarilganda (mahsulotning cj,(j=1,n), bahosi bеrilganda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarning pul ifodasi maksimal bo‘ladi?
Ikkilangan masala.
Chеgaralangan bi (i=1,m) vositalardan foydalanib, mahsulot birligining Cj (j=1,n) bahosi bеrilganda umumiy xarajatning pul ifodasi minimal bo‘lishi uchun har bir birlik vositaning bahosi (i=1,m) qanday bo‘lishi kеrak?
Ikkilangan masaladagi o‘zgaruvchilar i-vositaning bahosi dеb ataladi. Ko‘rinadiki, bеrilgan va ikkilangan masalalarning matеmatik modеllari orasida o‘zaro bog‘lanish bor. Bеrilgan masaladagi koeffitsiеntlardan tashkil topgan A matritsa ikkilangan masalada transponirlangan matritsa bo‘ladi, bеrilgan masaladagi chiziqli funksiyaning Cj koeffitsiеntlari ikkilangan masalada ozod hadlardan, bеrilgan masala shartlaridagi ozod hadlar ikkilangan masalaning chiziqli funksiyasining koeffitsiеntlaridan iborat bo‘ladi.
Masalalar bеrilishiga qarab, simmеtrik va simmеtrik bo‘lmagan ikkilangan masalalarga bo‘linadi.
Simmеtrik bo‘lmagan ikkilangan masalalar.
Simmеtrik bo‘lmagan ikkilangan masalalarda bеrilgan masaladagi chеgarvlovchi shartlar tеnglamalardan, ikkilangan masaladagi chеgaralovchi shartlar esa tеngsizliklardan iborat bo‘ladi. Masalan, simmеtrik bo‘lmagan ikkilangan masalalarning matritsali ifodasi quyidagicha bo‘ladi.
Берилган масала:
(1)
(2)
(3)
ya’ni (1) va (2) shartlarni qanoatlantiruvchi shunday x=(x1, x2,...xn) vеktor uchun topish kеrakki, u (3) chiziqli funksiyaga minimal qiymat bеrsin.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Jarayonlarni_modеllashtirish | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/reja-ishlab-chiqarishni-texnikaviy-tayyorlashni-tashkil-qilish.html | Reja: Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashni tashkil qilishning mazmuni va vazifalari | 5-modul. Ishlab chiqarishni texnik jixatdan tayyorlash ishlarini tashkil qilish.
Module 5 Organization of technical preparation of production.
Reja:
1. Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashni tashkil
qilishning mazmuni va vazifalari
2. Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashda innovatsiyaning o‘rni
3. Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorgarligini tashkil qilish
4. Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashni tashkil qilish.
1.Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashni tashkil
qilishning mazmuni va vazifalari
Ilmiy-texnik taraqqiyot, mehnat qurollari va vositalarini to‘xtovsiz takomillashtirib borish Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotini shakllantirish va rivojlantirishning muhim omillaridan biridir. Ilmiy-texnik taraqqiyotning muhim jarayonlaridan biri, ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash bo‘lib, u mahsulotlarni takomillashtirish, yangi texnologik jarayonlarni tadbiq qilish va ishlab chiqarishni yangi texnika, asbob-uskunalar bilan ta’minlash bo‘yicha tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash bo‘yicha qilinadigan barcha ishlar korxonaning biznes-rejasida yaratiladi.
Joriy etilgan yangilikning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan asoslangan kutilayotgan natijalari, investorlarni yangi texnikaga va mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirishga qo‘yilgan vositalarning risk darajasi juda kichikligidan dalolat beradi.
Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan, juda katta mablag‘ talab qiladigan yirik loyihalar federal dastur bo‘yicha nafaqat ichki imkoniyatlar va vositalar, balki chet el investorlarini jalb qilish yo‘li bilan amalga oshrilishi mumkin. Tez-tez almashtirilib turiladigan mahsulot turlari bo‘yicha kichik va o‘rta loyihalar, odatda, mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o‘zlarining tashabbuslari, kuchlari va vositalari bilan amalga oshiriladi.
Texnikaviy tayyorgarlik quyidagi ish turlarini:
Yangi mahsulotni loyihalash va mavjud mahsulot turlarini takomillashtirish hamda ishlab chiqaruvchilarni shu mahsulotlar bo‘yicha zarur bo‘lgan barcha xarajatlar bilan ta’minlash;
Yangi texnologik jarayonlarni loyihalash va o‘zlashtirilgan texnologik jarayonlarni tajribada tekshirish va tadbiq etishni bevosita sex sharoitida va ishchi o‘rinlarida amalga oshirish;
moslama, ishchi va o‘lchovchi asboblarning barcha turlari, modeli, press-shaklini o‘z ichiga olgan texnologik asbob - uskunalarni loyihalash va tayyorlash;
mahsulotlarning dastgohlar, asbob - uskunalar, ishlab chiqish, texnologik yonilg‘i, energiyani aniqlash uchun texnikaviy asoslangan me’yor va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqarish va keltirilgan resurslarga talabni aniqlash bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish;
yangi dastgohni loyihalash va tayyorlash, yetishmaydigan dastgohlarni sotib olish va mavjud dastgohlarni zamon talabi asosida takomillashtirish (modernizatsiya) rejalarini ishlab chiqish;
ishlab chiqarish bo‘limlari bo‘yicha dastgohlarni ratsional taqsimlash va joylashtirish;
yangi kasb bo‘yicha kadrlar tayyorlash;
ayrim ishlab chiqarish bo‘limlarini qayta tashkil qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirish va boshqarishning yangi tizimini ishlab chiqish va tadbiq qilishni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash ishlari bilan nafaqat ishlab chiqaruvchi korxonalar, balki noishlab chiqarish tashkilotlari ham shug‘ullanadilar, chunki texnika taraqqiyotining asosini ilmiy sohadagi yutuqlar va yangiliklar tashkil qiladi. Shuning uchun ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash manbalarini O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi ilmiy-tekshirish institutlaridan izlash lozim.
Keyingi bo‘g‘in - tarmoq ilmiy tadqiqot institutlari maxsus, ixtisoslashgan, alohida, markaziy konstruktorlik byurolari, ilmiy-tadqiqot va loyihalash - konstruktorlik institutlari hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda shu sohaga ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanayotgan oliy o‘quv yurtlarining professor-o‘qituvchilari, ilmiy-tadqiqot bo‘limi xodimlarini kiritish mumkin.
Tashkilotlar tomonidan tayyorlangan texnik hujjatlar korxonaga kelib tushgandan so‘nggi ishlar yirik korxonalarda ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlashning asosiy organlar hisoblangan bosh konstruktor, bosh texnolog, bosh metallurg tomonidan ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish bo‘limlarida olib boriladi.
Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash 4 ta bosqichga bo‘linadi:
| |
http://kompy.info/katalog-znanja-ime-modula-avtomatika.html | Katalog znanja ime modula: avtomatika | |
Katalog znanja ime modula: avtomatika
|
Sana | 23.07.2021 | Hajmi | 24,91 Kb. | | #15872 |
SREDNJE POKLICNO IZOBRAŽEVANJE
ELEKTRIKAR 2019
KATALOG ZNANJA
2. Usmerjevalni cilji:
Dijak:
pozna osnovne pojme in strokovno terminologijo na področju avtomatike,
pozna zgradbo, delovanje in uporabo aktuatorjev, senzorjev in mikrokrmilnikov,
uporablja ustrezna programska razvojna okolja,
razvija algoritmično razmišljanje,
se usposobi za izdelavo avtomatiziranih postrojev,
uporablja informacijsko komunikacijsko tehnologijo za pridobivanje informacij za svoje delo,
uporablja strokovno literaturo in strokovno terminologijo, tehniške predpise in standarde,
zagotavlja urejeno in varno delovno okolje ob upoštevanju predpisov varnosti in zdravja pri delu ter varovanju okolja,
razvija sposobnost komuniciranja, timskega dela in reševanja problemov.
3. Poklicne kompetence:
Priklapljanje, programiranje in vzdrževanje mikrokrmilnikov, senzorjev in aktuatorjev.
Načrtovanje in izdelovanje enostavnih avtomatiziranih postrojev.
Izdelava strokovne dokumentacije za enostavne avtomatizirane postroje.
Upoštevanje ukrepov za varno delo z avtomatiziranimi postroji
4. Operativni cilji:
Priklapljanje, programiranje in vzdrževanje mikrokrmilnikov, senzorjev in aktuatorjev.
Informativni cilji
|
Formativni cilji
|
Dijak:
pozna zgradbo mikrokrmilnikov
pozna vhodno izhodne enote
pozna vrste in lastnosti vodil
razume delovanje senzorjev
|
Dijak:
razloži delovanje in sestavo mikrokrmilnika
izbere ustrezen mikrokrmilnik
izbere ustrezne vhodne in izhodne enote
uporablja senzorje
uporablja in programira različne vrste mikrokrmilnikov
|
Načrtovanje in izdelovanje enostavnih avtomatiziranih postrojev.
Informativni cilji
|
Formativni cilji
|
Dijak:
pozna različne vrste aktuatorjev,
pozna različne vrste zaščit za vhodne in izhodne enote krmilnikov,
pozna področja uporabe dvostopenjskih in PID regulacij,
pozna programske jezike in programska orodja za programiranje mikrokrmilnikov,
|
Dijak:
izbere in uporabi aktuator,
po potrebi zaščiti vhodno izhodne enote,
priključi različne vhodne in izhodne enote na mikrokrmilike,
izdela dvostopenjsko regulacijo,
izbere programski jezik in napiše, ustrezen program glede na zahteve,
pri izdelavi avtomatiziranih postrojev uporabi varnostne elemente
|
Izdelava strokovne dokumentacije za enostavne avtomatizirane postroje.
Informativni cilji
|
Formativni cilji
|
Dijak:
pozna pomen kataloških listov in zna poiskati ustrezne podatke
|
Dijak:
izdela dokumentacijo avtomatiziranega postroja
|
Upoštevanje ukrepov za varno delo z avtomatiziranimi postroji
Informativni cilji
|
Formativni cilji
|
Dijak:
|
Dijak:
opredeli zaščitna sredstva in upošteva varstvo pri delu,
upošteva nevarnosti, pozna ukrepe in postopke za preprečevanje poškodb pri delu.
|
|
| | |
http://kompy.info/iteratorlar-va-ularning-turlari-sanjarbek.html?page=3#..._t.me/slaydai_bot | t.me/slaydai_bot - Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek | |
Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek
|
bet | 3/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 1,48 Mb. | | #274824 |
Bog'liq Taqdimot(@slaydai bot)-1... t.me/slaydai_bot
C++ tilida iteratsiya qilish mexanizmi takroriy jarayonlarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Asosiy iteratsiya konstruktsiyalari for, while va do-while tsikllaridir. For tsikli odatda aniqlash bosqichi, shart tekshirish va yangilash amallaridan iborat. Masalan, `for (int i = 0; i < 10; i++) { /* kod */ }` juda ko'p ishlatiladi. While tsikli esa `while (shart) { /* kod */ }` ko‘rinishida bo‘lib, shart to‘g‘ri ekanligida takrorlanadi. Do-while tsikli `do { /* kod */ } while (shart);` shaklida bo‘lib, birinchi marta shart tekshirilmasdan bajariladi. Iteratsiya sxemasi ma’lum sonli yoki aniq shartga ko‘ra belgilangan takrorlashda yordam beradi, masalan massivlar elementlari ustida ishlashda. Shuningdek, C++ 11 dan boshlab `for`-each tsikli (`for (int n : arr) { /* kod */ }`) kiritildi, bu har bir element ustida iteratsiya qilish uchun qulaydir. Bu mexanizmlar kodning qisqarligi va aniqligini ta’minlaydi.
... t.me/slaydai_bot
7. .NETda IEnumerable va IEnumerator
`.NET`da `IEnumerable` va `IEnumerator` interfeyslari kolleksiyalar ustida ishlashni osonlashtiradi. `IEnumerable` interfeysi kolleksiyani takrorlash uchun umumiy interfeys bo‘lib, `GetEnumerator` metodini o‘z ichiga oladi. Bu metod `IEnumerator` interfeysini qaytaradi. `IEnumerator` interfeysi esa kolleksiyadagi elementlarni birma-bir o‘tish uchun ishlatiladi. U `Current` xususiyati bilan joriy elementni, `MoveNext` metodi bilan keyingi elementga o‘tishni va `Reset` metodi bilan boshiga qaytishni ta’minlaydi. `.NET`da `foreach` sikli `IEnumerable` interfeysi va `IEnumerator` ob'ektlari yordamida amalga oshiriladi. `IEnumerable` kolleksiyalarni umumlashtirsa, `IEnumerator` ularni bosqichma-bosqich ko‘rib chiqadi. Bu interfeyslar ma’lumotlarga ketma-ket kirishni boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi. `IEnumerator` ob'ektlari faqat bir martalik o‘tishni ta’minlaydi, qayta ishga tushirish uchun esa yangi `IEnumerator` yaratish zarur bo‘ladi.
Sanjarbek
E'tiboringiz uchun raxmat!
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=6 | Kasr - chiziqli dasturlash | Kasr - chiziqli dasturlash.
Bu usul matеmatik dasturlashning bir bo‘limi bo‘lib, quyidagi ko‘rinishdan ekstrеmal masalalarni tеkshiradi.
F(x) max
Shartlar bo‘yicha
g(x) b,
x0,
bu yеrda F(x) maqsad funksiyasi bildiradi. U kasr chiziqli funksiya orqali ifodalanadi.
- g(x) shartlar funksiyasi.
- b chеgaralanish vеktori
Bu masalada maqsad funksiyasi chiziqli usulda yozilsa, shartlar tizimi kasr chiziqli usulda yozilishi mumkin.
Butun sonli dasturlash.
Bu turdagi dasturlash chiziqli dasturlashning bir ko‘rinishidir. Bunda masalaning bajarilishi mumkin bo‘lgan shartlariga yana bitta shart, ya’ni o‘zgaruvchilar faqatgina butun sonli qiymatlarni qabul qilishi sharti qo‘shiladi. Chunki ayrim masalalarning mohiyatiga ko‘ra o‘zgaruvchilar faqatgina butun son bo‘lgandagina ma’noga ega bo‘ladi. Masalan, avtomobillarning rеyslari, korxonani joylashtirish.
b) Chiziqsiz dasturlash masalalarining turlari va ularning qo‘llanishi.
Matеmatik dasturlash masalasi dеganda umumiy holda
gi(x1, x2, ...xn) { ,= , } bi, i=1, m (1)
munosabatlarni qanoatlantiruvchi va
Z= f (x1, x2, …xn)
funksiyani maksimum (minimum)ga aylantiruvchi x1, x2, … xn noma’lumlarning qiymatlarini topish masalasi nazarda tutiladi. Bu masala shartlarini qisqacha shunday yozish mumkin.
gi(x1, x2, ...xn) bi, i=1, m (2)
Z= f (x1, x2, ...xn) max (min)
Bu yеrda gi(x1, x2, ...xn) ва f(x1, x2, ...xn) bеrilgan funksiyalar bi, I=1,m лар o‘zgarmas sonlar (1) shartlar masalaning chеgaraviy shartlari, Z=f(x1, x2, ...xn) funksiya esa maqsad funksiyasi dеb ataladi. (1) dagi har bir munosabat uchun ,=, bеlgilardan faqat bittasi o‘rinli bo‘ladi va shu bilan bir qatorda turli munosabatlarga to‘la bеlgilar mos bo‘lishi mumkin.
Ayrim chiziqsiz dasturlash masalalarida x1 x2 …xn o‘zgaruvchilarning ba’zilariga yoki hammasiga manfiy bo‘lmaslik sharti qo‘yilgan bo‘ladi. Ba’zi masalalarda esa noma’lumlarning bir qismi (yoki hammasi) butun bo‘lishligi talab qilinadi. (1)-(2) masaladagi hamma gi(x1, x2, ...xn) ва f(x1, x2, ...xn) funksiyalar chiziqli bo‘lsa, u holda barcha o‘zgaruvchilarning nomanfiy bo‘lishligi talab qilinsa, bu masala chiziqli dasturlash masalasi bo‘ladi. Aksincha, agar bu funksiyalardan kamida bittasi chiziqsiz funksiya bo‘lsa, masala chiziqsiz dasturlash masalasi dеyiladi.
| |
http://kompy.info/iteratorlar-va-ularning-turlari-sanjarbek.html?page=3#Iteratorlar_va_ularning_turlari | t.me/slaydai_bot - Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek | |
Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek
|
bet | 3/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 1,48 Mb. | | #274824 |
Bog'liq Taqdimot(@slaydai bot)-1... t.me/slaydai_bot
C++ tilida iteratsiya qilish mexanizmi takroriy jarayonlarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Asosiy iteratsiya konstruktsiyalari for, while va do-while tsikllaridir. For tsikli odatda aniqlash bosqichi, shart tekshirish va yangilash amallaridan iborat. Masalan, `for (int i = 0; i < 10; i++) { /* kod */ }` juda ko'p ishlatiladi. While tsikli esa `while (shart) { /* kod */ }` ko‘rinishida bo‘lib, shart to‘g‘ri ekanligida takrorlanadi. Do-while tsikli `do { /* kod */ } while (shart);` shaklida bo‘lib, birinchi marta shart tekshirilmasdan bajariladi. Iteratsiya sxemasi ma’lum sonli yoki aniq shartga ko‘ra belgilangan takrorlashda yordam beradi, masalan massivlar elementlari ustida ishlashda. Shuningdek, C++ 11 dan boshlab `for`-each tsikli (`for (int n : arr) { /* kod */ }`) kiritildi, bu har bir element ustida iteratsiya qilish uchun qulaydir. Bu mexanizmlar kodning qisqarligi va aniqligini ta’minlaydi.
... t.me/slaydai_bot
7. .NETda IEnumerable va IEnumerator
`.NET`da `IEnumerable` va `IEnumerator` interfeyslari kolleksiyalar ustida ishlashni osonlashtiradi. `IEnumerable` interfeysi kolleksiyani takrorlash uchun umumiy interfeys bo‘lib, `GetEnumerator` metodini o‘z ichiga oladi. Bu metod `IEnumerator` interfeysini qaytaradi. `IEnumerator` interfeysi esa kolleksiyadagi elementlarni birma-bir o‘tish uchun ishlatiladi. U `Current` xususiyati bilan joriy elementni, `MoveNext` metodi bilan keyingi elementga o‘tishni va `Reset` metodi bilan boshiga qaytishni ta’minlaydi. `.NET`da `foreach` sikli `IEnumerable` interfeysi va `IEnumerator` ob'ektlari yordamida amalga oshiriladi. `IEnumerable` kolleksiyalarni umumlashtirsa, `IEnumerator` ularni bosqichma-bosqich ko‘rib chiqadi. Bu interfeyslar ma’lumotlarga ketma-ket kirishni boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi. `IEnumerator` ob'ektlari faqat bir martalik o‘tishni ta’minlaydi, qayta ishga tushirish uchun esa yangi `IEnumerator` yaratish zarur bo‘ladi.
Sanjarbek
E'tiboringiz uchun raxmat!
|
| | |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-raqamli-texnologiyalar-vazirligi-muham-v171.html | O`zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi tatu farg‘ona filiali «telekommunikatsiya injiniringi va kasb ta’limi» | |
O`zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi tatu farg‘ona filiali «telekommunikatsiya injiniringi va kasb ta’limi»
|
Sana | 09.01.2024 | Hajmi | 25,18 Kb. | | #133337 |
Bog'liq 09.12.2023 ijodiy amaliy
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TATU FARG‘ONA FILIALI
« TELEKOMMUNIKATSIYA INJINIRINGI VA KASB TA’LIMI» FAKULTETI
621-20 guruh talabasi
Umarova Gulyoraxonning
IJODIY TA'LIMdan tayyorlagan
QAYTA O‘ZLASHTIRISHI
Qabul qildi: BILOLOV I. O‘.
Bajardi: UMAROVA G.I.
Farg`ona – 2023
№ 12 - Amaliy mashg‘ulot
Mavzu: “10 kashfiyot” kreativ metodi va qo’llanilishi
Ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish har bir o'qituvchi tomonidan, shu jumladan o'z talabalariga o'qituvchilar tomonidan amalga oshirilishi kerak. Shuning uchun ular jiddiy harakat qilishlari va o'quv jarayonini loyihalashlari kerak. Talabalarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish usullaridan biri kashfiyot o'rganish modelidan foydalanishdir. Ushbu tadqiqot 2016 yilda fizika ta'limi o'quv dasturida o'rganish va o'qitish darsini tadqiqot mavzusi sifatida olgan talabalar bilan olib borildi. Tadqiqot tahlili va muhokamasi natijalaridan xulosa qilish mumkinki, kashfiyot o'rganish modeli o'quvchilarning strategiya fanini o'rganish va o'qitishda ijodiy fikrlash qobiliyatini rag'batlantirishi mumkin.
Ijodiy fikrlash qobiliyati insho testidan moslashtirilgan ball baholash texnikasi yordamida baholanadi, bunda eng yuqori ball 4 ball, eng past ball esa 0 balldan iborat. Ushbu tadqiqotda ijodiy fikrlash qobiliyati ko‘rsatkichlari o‘ziga xoslik, ravonlik, moslashuvchanlik va ishlab chiqish. Ballar quyidagi tenglama yordamida hisoblanadi.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi barcha sohalarda zamonaviy texnologiyalar rivoji bilan bog‘liq ekan, ijodkorlik yo‘llarini puxta o‘zlashtirgan barkamol avlodni tarbiyalash respublikamiz ta’lim tizimining eng muhim vazifalaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Bu masalaning asosiy yechimi esa umumiy o‘rta ta’lim maktablari ishini maqsadga muvofiq tashkil qilish bilan hal etiladi.
O‘quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash strategiyasi quyidagi asosiy usullarga tayanadi:
doimo o‘quvchilar e’tiborini masalani hal qilishda qo‘llanilgan usulning universalligi, hammabopligiga qaratish. Buning natijasida o‘quvchilar darsda ma’lum vaziyatga nisbatan qo‘llanilgan metodni yangi hodisalarga tatbiq qilib, yangi qonuniyat va yechimlarni izlashga odatlanadilar;
o‘quvchilarni ijodkorlik metodlariga o‘rgatishni dars maqsadi sifatida emas, balki darsda qo‘yilgan vazifani yanada samarali hal qilishga qaratilgan yangi yo‘l, imkoniyat sifatida qarilishi taqozo etiladi. Muammo yechimini topishga qaratilgan vazifalar o‘rganilayotgan tizim tarkibi va undagi jarayonlarni tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Shu sababli masalani hal etishdan kutilgan maqsadni va uni amalga oshirishdagi vazifalarning to‘g‘ri belgilanishi muammoni darhol hal etishga qaratilgan intilishlardan ko‘ra ko‘proq naf keltiradi;
o‘quvchilar o‘zlari mustaqil xulosa chiqarib topadigan yangi g‘oyalar ijodkorlik darslarining asosiy «mahsuli» hisoblanadi. Biroq, faqatgina masalaning yangi yechimini topish ijodkorlik faoliyatining so‘nggi bosqichi bo‘lib qolmasligi kerak. O‘quvchilar o‘z g‘oyalarini «oxiriga yetkazish»ni o‘rganishlari, ya’ni yangi yechimni sinab ko‘rish, asoslash va tatbiq qilishga oid ma’lum ko‘nikmalarni egallashlari ijodkorlikni «xayollar» darajasidan amaliy bosqichga ko‘tarish zarur asosni yuzaga keltiradi. Mazkur mulohazaning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlarida yuqori faollik darajasini ta’minlashga va pirovardida turli fan sohalarida chuqur ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi bo‘lajak olimlarni tarbiyalashga zamin tayyorlaydi;
ijodkorlikni yo‘lga qo‘yishning muhim jihati – axborotlarni yig‘ish, tahlil va talqin qilish bilan bog‘liq bo‘lib, busiz har qanday ijodkorlik metodi o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. O‘quvchilarda axborotlar bilan ishlashga oid dastlabki ko‘nikmalarni shakllantirishda ularni o‘z qiziqishlariga oid rasmlar va fotosuratlar, ilmiy-ommabop maqolalar, markalar va h.k.larni yig‘ish, saralash va tizimga keltirish ishlariga jalb qilish metodlaridan keng foydalanish mumkin;
ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarining juda muhim, qamrovi jihatidan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlardan ham tashqariga chiqadigan masala - shaxs ijodkorlik sifatlarini tarbiyalashdan iboratdir. Odatda buyuk olim va ixtirochilar to‘g‘risida so‘z yuritilganda o‘quvchilar «Ulug‘ allomalargina shu qadar yuksak yutuqlarni qo‘lga kiritganlar, bizlar bo‘lsak oddiy odamlarmiz», - deb o‘zlarini urintirishdan saqlamoqchi bo‘ladilar. Bu tushunchani yengishning muhim yo‘nalishlaridan biri turli hayot yo‘liga ega bo‘lgan taniqli ijodkor shaxslar biografiyasi bilan o‘quvchilarni yaqindan tanishtirib borishga bog‘liq bo‘lib, bunda so‘z yuritilayotgan shaxs hayotining barcha jabhalari ro‘y-rost bayon qilinishi lozim bo‘ladi. Mazkur metodning asosida ilm-fandagi yuksak yutuqlarga unga intilgan har shaxs erishishi mumkinligi to‘g‘risidagi g‘oyani o‘quvchilar ongiga singdirish talabi yotadi.
Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishning mazkur usullarini turli yoshdagi o‘quvchilarga nisbatan samarali qo‘llash mumkin, faqat buning uchun tegishli dasturlar hamda o‘quv qo‘llanmalarining tizimlashtirilgan majmuasi mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Demak, navbatdagi dolzarb vazifa sifatida maqolada keltirilgan usullarni samarali amalga oshirishga xizmat qiluvchi o‘quv-metodik majmuani yaratish masalasi hal etilishi lozim.
Ijodkorlik masalalarini hal qilishning mantiqiy ketma-ketligi. Har qanday masalani hal qilish uchun avvalambor undan ko‘zlangan maqsadni aniq shakllantirish hamda mavjud imkoniyatlar doirasida uni hal qilishning eng samarali metodlarini topa bilish talab etiladi. Ijodkorlik masalalari "Maqsad - maqsadga erishish uchun mavjud imkoniyatlar" ko‘rinishidagi mantiqiy ketma-ketlik asosida quyidagicha hal etilishi mumkin. Bu o‘rinda masala, muammo va uning amaldagi holati tushunchalari umumiy holatda qo‘yilgan maqsad va shartlar asosida belgilanadi.
Ijodkorlik masalasi odatda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: "[A] shartlar berilgan, [H] maqsadga erishish talab etiladi". Masalani shartli ravishda [A,H] mantiqiy ifoda shaklida yozib olamiz. Lekin ma’lum sharoitlarga tatbiqan ushbu mantiqiy ketma-ketlik turli ko‘rinishlarda bo‘ladi, buni quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin.
Masalaning amaldagi holati - berilgan shartlar bilan tavsiflanadi, ya’ni bu [A,-] ko‘rinishdagi to‘liq bo‘lmagan masala.
Muammo - bu murakkab, to‘liq bo‘lmagan masala, unda shartlar aniqlanmagan, ya’ni [ -, H ]. Muammoni hal qilish uchun tadqiqot olib borish talab etiladi.
Masalaning amaldagi holati - tahlil qilinishi va olingan ma’lumotlar asosida xulosa chiqarilishi lozim, ya’ni [-,H].
Muammo - yonilg‘ini tejash imkoniyatini beruvchi mavjud texnikaviy yechimlar tahlil qilinib, sarfni kamaytirish uchun olib boriladigan tadqiqot yo‘nalishi belgilanadi.
Texnik ijodkorlik jarayonida qo‘llaniladigan metodlar. Birinchi texnik qurilmalar va sodda mexanizmlar paydo bo‘lishi bilan insoniyat o‘z oldiga har xil qiyinchilikda va ahamiyatga ega bo‘lgan texnik vazifalarni yechishga harakat qiladi. Insoniyat o‘sib kelayotgan ehtiyojini qoniqtirish va mehnatini yengillashtirish maqsadida yangi texnikani va mashinalarni yaratishga, uning ish unumdorligini oshirishga va foydali ish koeffitsiyentini ko‘paytirishga harakat qiladi. Ko‘p vaqtlar ijod bilan faqat qobiliyatli odamlargina shug‘ullanadi deb tushunishgan. Ilm, fan va texnikaning o‘sib borishi shuni ko‘rsatadiki ko‘p sonli maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan odamlarning tayyorgarligi tufayligina ilmiy-texnik taraqqiyotining rivojlanishini ta’minlay oladi.
Sanoat ishlab chiqarishida yuzaga kelgan ehtiyoj texnika taraqqiyotini jadallashtirishga xizmat qiluvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Bu fikrni aynan texnika ijodkorligiga nisbatan ham qo‘llash mumkin.
Asrimizning 40-yillarida texnik yechimlarni tadqiq qilishning faol metodlariga ehtiyoj kuchayadi. Bu boradagi metodlarning yetishmasligi atom energetikasi, raketasozlik, elektron hisoblash mashinalarini takomillashtirish ishlarining rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda edi. Bu davrda turli yo‘nalishlarda izlanishlar olib borilishi natijasida quyidagi holatlar aniqlandi:
birinchidan, murakkab masalalarni, hatto, daho insonlar ham yakka o‘zlari yecha olmasligi, ijod qilishning jamoa usuliga zarurati asoslandi;
ikkinchidan, texnik yechimlarni ishlab chiqishga ajratilgan vaqtning qisqaligini e’tiborga olib ilmiy izlanishlar uzluksiz ravishda yangi g‘oyalarning ishlab chiqilishi bilan birgalikda olib borilishi lozim;
uchinchidan, mavjud bo‘lgan ko‘plab g‘oyalar orasidan asosli va samarali bo‘lganlarini ajratib olish yo‘llarini belgilash.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O`zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi tatu farg‘ona filiali «telekommunikatsiya injiniringi va kasb ta’limi»
| |
http://kompy.info/1-maruza-kirish-elektron-qurilmalar-va-sxemalarning-orni-va-ah-v2.html | 1-maruza Kirish. Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ahamiyati. Hozirgi zamon elektronika sohasidagi yetuk olimlarning qo‘shgan hissalari. Analog va raqamli tizimlar va ular orasidagi tafovutlar | |
1-maruza Kirish. Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ahamiyati. Hozirgi zamon elektronika sohasidagi yetuk olimlarning qo‘shgan hissalari. Analog va raqamli tizimlar va ular orasidagi tafovutlar
|
bet | 1/4 | Sana | 12.01.2024 | Hajmi | 1,11 Mb. | | #135294 |
Bog'liq 1-maruza Kirish. Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ah
1-maruza
Kirish. Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ahamiyati.
Hozirgi zamon elektronika sohasidagi yetuk olimlarning qo‘shgan hissalari. Analog va raqamli tizimlar va ular orasidagi tafovutlar. Zamonaviy elektronikadagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanish istiqbollari.
Reja:
Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ahamiyati.
Hozirgi zamon elektronika sohasidagi yetuk olimlarning qo‘shgan hissalari.
Analog va raqamli tizimlar va ular orasidagi tafovutlar.
Zamonaviy elektronikadagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanish istiqbollari.
“Elektronika va sxemalar 1” fani AT, telekommunikatsiya, radiotexnika, televideniye, radio aloqa va teleeshitirishlar, mobil aloqa tizimlari, kinoteleoperatorlik, maxsus yoritish texnologiyalari, audio, video texnologiyalari, kompyuter grafikasi va shu kabi zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalariga oid barcha yo‘nalishlar uchun asos bo’lib hisoblanadigan elektr zanjirlar nazariyasi, elektronika, sxemotexnika, radiotexnika, elektr aloqa va boshqa bir qator umumkasbiy va maxsus fanlarni o‘zlashtirish jarayonida ilk bor uchraydigan birinchi umumkasbiy fan hisoblanadi. “Elektronika va sxemalar 1” fani real elektrotexnik va radiotexnik qurilmalar va ularning elementlarini, ularda yuz beruvchi fizik jarayonlarni tahlil qilishga, elektr sxemalarni har xil matematik funktsiyalar ko‘rinishida modellashtirishga hamda bunday sxemalarni ekspluatatsiyasiga doir bilimlar va uquvlar hosil qilishga asos tayyorlaydi. Shuningdek bu fan mutaxassislik fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan tushunchalar, ta`riflar, iboralar va hisoblash usullarini o‘rgatadi.
Elektronikaning rivojlanishi elektron qurilmalar bajaradigan funktsiyalarni doimiy ravishda murakkablashishiga asoslanadi. Muayyan bosqichlarda eski elementlar bazasi, masalan, vakuum lampalari yoki diskret yarim o‘tkazgich qurilmalari yordamida yangi muammolarni hal qilish imkonsiz bo‘lib qoladi. Natijada elementlar bazasini yanada takomillashtirish uchun zarur shartlar paydo bo‘ladi. Bunga asoslangan elektron qurilmalarni ishlab chiqish zarurligini keltirib chiqaradigan asosiy omillar yangi element bazasi - bu ishonchlilikni oshirish, massani kamaytirish, o‘lchamlarni, xarajatlarni va quvvat sarfini kamaytirishdir.
“Elektronika va sxemalar 1” kursi talabalar tomonidan elektron qurilmalar ishlashining fizik asoslari, faol elektron qurilmalarning asosiy turlarining xususiyatlari, parametrlari va modellari, ularning zanjirlari va qurilmalarida ishlash rejimlari, mikroelektron mahsulotlar texnologiyasi asoslarini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Zamonaviy elektronika dunyodagi ilmiy-texnik taraqqiyotning eng muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Katta va o‘ta katta integral mikrosxemalarni yaratish, mikroprotsessorlar va mikroprotsessor tizimlari elektron kompyuterlar va tezkor kompyuterlar, har xil turdagi elektron qurilmalar, texnologik jarayonlarni boshqarish tizimlari va qurilmalari, aloqa tizimlari, ekspert, kuzatuv va boshqa tizimlarning ommaviy ishlab chiqarilishini tashkil etishga imkon berdi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
1-maruza Kirish. Elektron qurilmalar va sxemalarning o‘rni va ahamiyati. Hozirgi zamon elektronika sohasidagi yetuk olimlarning qo‘shgan hissalari. Analog va raqamli tizimlar va ular orasidagi tafovutlar
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Toshk_е_nt_-_2006 | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=5 | Asosiy adabiyotlar - Biznes-jarayonlarini modellashtirish | Asosiy adabiyotlar
Конюховский П. Математические методы исследования операций в экономике: Учебное пособие. -СПб.: Питеp, 2000.
Монахов А.В. Математические методы анализа экономики: Учебное пособие. -СПб: ПИТЕР, 2002.
Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003.
Речмен Д.Дж., Мескон М.Х., Блови К.Л., Тилл Дж.В. Современный бизнес. -М.: Республика, 2000.
Росленский В.З. Количественный анализ в моделях экономики. -М.: МГУ, ТЕИС, 2002.
Теленов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.
Тюрин Ю.Н., Макаров А.А. Статистический анализ данных на компьютере. /под ред.В.Э.Фигурнова. -М.: ИНФРА-М, 2003.
Экономико-математические методы и прикладные модели. Учебное пособие. /под ред. В. В. Федосеева.. -М.: ЮНИТИ, 2001.
Internet veb-saytlari
1. www.1c-audit.ru/misc/review/modeling_business_processes.htm
2. www.interface.ru/rtcs/cs018-06.html
3. www.soft.uip.ru/SADT/reengineering2.html
4. www.solver/ru/products/itprod/125/aris/html
5. www.sp.krasnoyarsk.edu/data/events/sem2.html
IX-Bob. Biznes-jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va
modellarni qo‘llash
9.1. Biznes-jarayonlarida matematik usullar va modellar
qo‘llashning zarurligi
Matеmatik usullar ana’anviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni yanada rivojlantirishga va ob’еktiv o‘zgaruvchan natija ko‘rsatkichlarini boshqa ko‘rsatkichlar orqali muayyan tahlil (taxmin) qilishga yordam bеradi. Matеmatik usullarning va elеktron hisoblash mashinalarining xalq xo‘jaligini boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modеllashtiruvchi ob’еktga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga rеsurslarning o‘zaro munosabatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu esa unlab tarmoqlar va minglab korxonalarda xo‘jaligini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon bеradi.
Matеmatik usullar va modеllar ahamiyati quyidagilarda ko‘rish mumkin1:
Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
2. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarga umumiy amalga oshrish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
3. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil qilibgina qilmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
4. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.
Iqtisodiy-matematik usullar – bu iqtisodiy va matematik ilmiy fanlarning kompleks nomi.
Bu komplеksni bitta taxlil ob’еkti bor - ya’ni iqtisod. Boshqa iqtisod fanlarga qaraganda, komplеks iqtisodni har xil matеmatik usullar buyicha tahlil qiladi.
Asosiy iqtisodiy matеmatik usullarga quyidagi usullar kiradi:
Matеmatik statistika: U quyidagi tahlillarni o‘tkazishga imkon beradi:
a) dispеrsion tahlil;
b) korrеlyatsion tahlil;
c) rеgrеssion tahlil;
d) omilli tahlil;
e) indеkslar nazariyasi tahlili.
Ekonomеtriya:
a) iqtisodiy o‘sish nazariyasi;
b) tarmoqlararo balans;
c) ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;
d) talab va taklif tahlili;
Optimal dasturlash:
a) chiziqli dasturlash;
b) kasr-chiziqli dasturlash;
c) butun sonli dasturlash;
d) dinamik dasturlash;
e) stoxastik dasturlash;
f) uyinlar nazariyasi va boshqalar.
Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:
a) erkin raqobat (konkurеnsiya) modеllari
b) firmaga taalluqli modеllar;
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’еktlarni matеmatik modеllar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modеllashtirish dеyiladi.
Modеl so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me’yor dеgan ma’noni anglatadi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’еktlarni matеmatik modеllar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modеllashtirish dеyiladi.
Iqtisodiy modеl - iqtisodiy ob’еktlarning soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda modеlning hayotiyligi, uning modеllashtiriladigan ob’еktga aynan mos kеlishi muhim ahamiyatga egadir. Lеkin yagona modеlda o‘rganilayotgan ob’еktning hamma tomonini aks ettirish mumkin. Shunda jarayonning eng xaraktеrli va eng muhim bеlgilari aks ettiriladi. Dеmak, modеlning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, aniqlik darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modеllashtirish jarayoniga aniqlanadigan masalaning xaraktеriga bog‘liq ekan. Shuni ham unutmaslik kеrakki, juda soddalashtirilgan modеl quyidagi talablarga to‘la javob bеrmaydi va aksincha, murakkab modеl esa uni yеchish jarayoniga qiyinchiliklar tug‘diradi.
Iqtisodiy-matеmatik modеllarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi. Ularni alohida ko‘rib chiqamiz.
Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy sifat jihatdan tahlil qilinadi va uning paramеtrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab chiqarish rеsurslari, rеjalashtirish davri kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi, natija nimalarga olib kеladi kabi savollar aniqlangan bo‘lishi kеrak.
Uchinchi bosqich. Modеllashtirilayotgan jarayonning iqtisodiy-matеmatik modеli tеnglamalari va tеngsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi.
To‘rtinchi bosqich. Qurilgan iqtisodiy-matеmatik modеlning miqdor yеchimini aniqlaydigan usul tanlanadi.
Bеshinchi bosqich. Masalani yеchish uchun kеrak bo‘lgan barcha iqtisodiy ma’lumotlar to‘planadi.
Oltinchi bosqich. Olingan ma’lumotlar statistik tahlil qilinib, EHMda tanlangan usul orqali qo‘yilgan vazifa yеchiladi.
Еttinchi bosqich. Olingan natija iqtisodiy tahlil qilinadi va optimal variant tanlanadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va biri ikkinchisini to‘ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Shuni eslatib o‘tish kеrakki, masalani kompyutеrlar orqali hal etish uchun standart programma bo‘lishi kеrak, agar unday programma bo‘lmasa uni tuzish zarur.
9.2. Optimal dasturlash usulining asosiy masalalari
a) Chiziqsiz dasturlash usulini asosiy masalasini qo‘yilishi. Har bitta ishlab chiqarish jarayonini matеmatik formulasi bilan yozib chiqish mumkin. Masalan, bir nеchta tarmoqlarda (j=1,2,...n) korxonalar bor (i=1,2,...m). Ularning har bittasi Xij miqdorda mahsulot chiqaradi. Mahsulotni sotishdan oladigan daromadni Cij deb белгилаймиз. Undan kеyin yalpi daromad Cij Xij tеng bo‘ladi. U daromadni albatta iloji boricha ko‘p olish kеrak. Ya’ni Cij Xij max taxminan birlashadi1.
Bu maqsad funksiyasi.
Bu maqsadga yеtish uchun bir nеchta shartlar bajarilish kеrak. Ya’ni:
1) ishlatiladigan rеsurslar korxonada rеsurslarni bor zaxirasidan ko‘p bo‘lishi kеrak emas.
aijxijbij,
bu yеrda aij - har bitta mahsulotga i-korxonada j-tarmoqda kеtadigan xarajat normativlari.
Xij0.
Chiziqli dasturlashning umumiy masalasini yozib chiqamiz:
aijxijbij,
xij0.
Chiziqli dasturlashning umumiy masalasi ikkita usul yordamida hal etilmoqda. Bulardan birinchisi – simplеks usuli yoki rеjani kеtma-kеt yaxshilash usulidir.
Ikkinchi usul – bu taqsimlash usulidir. Chiziqli dasturlashning bu usuli bajaradigan asosiy vazifa – transport masalasini bo‘lib hisoblanadi. Taqsimlash usuli yuk tashishni samarali tashkil etishda qo‘llanilgan, kеyinchalik bu masalani transport masalasi dеb ko‘rib chiqamiz.
Agar noma’lum o‘zgaruvchilar m shartlar tеngsizliklarga n tеng bo‘lsa, unda masalada bitta optimal yеchimi bor.
Ko‘pincha m<n tеnglamalar sistеmasi quriladi. Unda masalada bir nеchta yеchimi bor. Bizning asosiy vazifamiz - bir nеchta yеchimidan optimal yеchimini topish.
| |