url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-raqamli-texnologiyalar-vazirligi-muham-v572.html | O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti | |
O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti
|
bet | 1/4 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 35,56 Kb. | | #243118 |
Bog'liq Mustaqil ish MMM
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI UNIVЕRSITЕTI
«Sun’iy intellekt» kafedrasi
“SUN’IY INETLLEKT VA NEYRON TARMOQLARI” FANIDAN
Mavzu: “Vaqtli qatorlarni bashoratlashda neyron tarmoq modellari va algoritmlari”
MUSTAQIL ISH
Bajardi: Mo‘minov Suhrob 215-22 guruh talabasi
«__» _______________ 20__ y.
Qabul qildi: Ochilov Mannon
Ball _____________
«__» _______________ 20__ y.
Toshkеnt 2024
Mavzu:
“Vaqtli qatorlarni bashoratlashda neyron tarmoq modellari va algoritmlari”
Reja:
Kirish qism
Vaqtli qatorlarni bashoratlashda neyron tarmoq modellari va algaritmlari.
Sun’iy neyron tarmoqlari modellari.
Ekonometrikaning asosiy masalalaridan biri -- o‘rganilayotgan hodisalarning makonda o‘zgarish va rivojlanish jarayonini tadqiq qilishda vaqt qatorlarini tuzish va tahlil qilish yo‘li bilan hal etiladi.
Iqtisodiy hodisalarning makonda o‘zgarishini ifodalayotgan sonlar ketma-ketligini kuzatish vaqt qatori deb ataladi.
Vaqtli qatorlar ko‘rsatkichning barqaror o‘zgarishlariga va xususiy tasodiflar o‘zgarishiga ega bo‘ladi. Vaqt qatorlaridagi xususiy tasodiflarni bartaraf etish va barqaror o‘zgarishlarni aniqlash uchun ular u yoki bu usullar bilan taqqoslanadi. Taqqoslangan qatorlarni haqiqiy qatorlar bilan taqqoslash, ayrim korxonalarni, tarmoq va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning ba’zi muhim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslangan va haqiqiy qiymat ko‘rsatkichlarining farqi, taqqoslangan qatorlar joylashgan va kelajak rivojlanish ko‘rsatkichlari qatorlari joylashishi mumkin bo‘lgan chegaralarni aniqlash imkonini beradi.
Ko‘pgina iqtisodiy tadqiqotlarda, ayniqsa vaqtli qatorlarni tahlil qilish jarayonida nihoyatda chegaralanib tanlash bo‘yicha aniqliklarni qayta ishlashga to‘g‘ri keladi. Iqtisodiy vaqtli qator farq qiluvchi xususiyatlarini quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
a) berilgan sharoitda kuzatilayotgan jarayonni qayta kuzatish mumkin emas;
b) odatda kuzatilayotgan qatorlar, kuzatilayotgan tanlanma hajmiga ko‘ra juda chegaralangan bo‘ladi. Ekonometrik model qurishda ikki turdagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin:
• ma’lum bir vaqtdagi turli xil ob’yektlarni tavsiflovchi ma’lumotlar to’plami;
• bitta ob’yektni turli vaqt ketma-ketligida tavsiflovchi ma’lumotlar.
Bu ma’lumotlardan, asosan, kuzatilayotgan jarayon yoki muammoni tahlil qilish hamda uning matematik modelini qurish uchun foydalaniladi. Birinchi turdagi ma’lumotlar bo’yicha qurilgan modellar fazoviy modellar deyiladi. Ikkinchi turdagi ma’lumotlar asosida qurilgan modellar esa vaqt qatorlari modeli deyiladi.
Bir xil vaqt o’tishi bilan yig’iladigan, ro’yxatga olinadigan yoki kuzatiladigan ma’lumotlar ketma-ketligiga vaqt qatori deyiladi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti
| |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html#Biznеs_injiniringi | Biznes-jarayonlarini modellashtirish | O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
BIZNES-JARAYONLARINI
MODELLASHTIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kеngashi tomonidan oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan
Toshkеnt - 2006
Shodiyev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Xakimov T.X., Ro‘zmetova N.Sh., Mo‘minova M.A., Nurullayeva Sh.T. “Biznes-jarayonlarini modellashtirish” (O‘quv qo‘llanma) -T.: TDIU, 2006. –175 b.
Ushbu o‘quv qo’llanmada bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari ko‘rib chiqilgan. Korxonalarda biznes-jarayonlarining mohiyati, jarayonli boshqaruv, biznes-jarayonlari reinjiniringi, respublikamizda biznesning rivojlanishi, biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarning hamda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llanishi masalalari batafsil yoritib berilgan.
O‘quv qo‘llanma 5521900 - “Informatika va axborot texnologiyalari” ta’lim yo‘nalishida tahsil oluvchi talabalar, magistrlar, aspirantlar, o‘qituvchilar hamda biznes-jarayonlarini modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga mo‘ljallangan.
Ma’sul muharrir:
Begalov B.A. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi professori.
Taqrizchilar:
Xo‘jayev N.X. – i.f.d., TDIU “Pedagogika va psixologiya” kafеdrasi professori.
Qo‘chqorov A.X. – i.f.d., TDAI “Aviatarmoqda marketing” kafеdrasi mudiri, professor.
Ekspertlar:
Maxmudov N.M. – i.f.d., TDIU “Iqtisodiy informatika” kafеdrasi mudiri, professor
Salimov B.T. – i.f.d., TDIU “Agrobiznes” kafеdrasi mudiri, professor.
KIRISh
Fanni o‘rganishning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv va intеgratsiyalashish jarayonlarining tеzlashishi, xalqaro raqobatning kuchayishi, tеxnologiyalardagi uzluksiz va muhim sifat o‘zgarishlarining yuz bеrishi, sotish bozorlari va iste’molchilar talablarining tarkibiy o‘zgarishlari har bir xo‘jalik yurituvchi sub’еktdan raqobatbardosh mahsulot yaratish, ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlarni kеskin kamaytirish va boshqaruvda bozor talablarini hisobga olgan holda optimal qaror qabul qilishni talab qilmoqda.
Korxonalar faoliyatini bozor talablari asosida tubdan o‘zartirish, boshqarishning zamonaviy va istiqbolli shakllarini joriy etish hamda modernizatsiyalash, zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalaridan samarali foydalanish bugungi kunning asosiy talabi va korxonaning shafqatsiz bozor raqobati sharoitida yashab qolishning asosiy sharti hisoblanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov "Jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etish davrida O‘zbеkiston Rеspublikasida bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va xususiy sеktor tarmog‘i rivojini jadallashtirish, soliq, bank va moliya tizimini takomillashtirish, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish sohasini isloh etish bosh vazifalar hisoblanadi1" - deb ta’kidlagan edi.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat olib borayotgan firmalar va korxonalarda mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishning "hayot sikli" dagi barcha jarayonlarni mantiqiy kеtma-kеtlikda modеllashtirish jihatlarini o‘rganuvchi fandir.
Bozor munosabatlari murakkab jarayon bo‘lib, unga tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari xosdir. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olib korxonalar va firmalarda har bir ishlab chiqarish "zanjiri" ni to‘g‘ri tashkil etish, korxonaning pirovard natijalariga erishishida yordam bеradi. Shu munosabat bilan zamonaviy korxonalarda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini modеllashtirishning matеmatik va instrumеntal usullarini qo‘llab, ilmiy asoslangan qayta tashkil etish uslubiyatini yaratishning ahamiyati ortib bormoqda.
"Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fanining maqsadi – bozor munosabatlari sharoitida zamonaviy korxona va firmalarda biznеs-jarayonlari to‘g‘risida to‘liq tushunchalar bеrish, ularni amalga oshirish va modеllashtirishning nazariy hamda amaliy tomonlarini o‘rgatish iborat.
Fanni o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lib, talabalarda turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning bozor sharoitida biznеs-jarayonlarini amalga oshirishda, ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda va ushbu sohada vujudga kеlishi mumkin bo‘lgan amaliy muammolarni yеchishda iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hamda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan samarali qaror qabul qilishda foydalana olishni shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan jamiyatda bozor iqtisodiyotining amal qilish mеxanizmini, turli mulkchilikka asoslangan korxonalarning (firmalarning) xo‘jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor sharoitidadagi harakatini, chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslaridan oqilona foydalanish yo‘llarini va shu asosda ularning samarali faoliyat yuritishlarini iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida o‘rgatuvchi bilimga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi. Bu masalalarni hal qilishda “Biznеs jarayonlarini modеllashtirish” fanining ahamiyati katta, chunki bu fan iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi bo‘lib, u korxonalar, firmalar, birlashmalar va bozor iqtisodiyoti sharoitida rеspublikamiz iqtisodiyotining quyi bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha bozor sub’еktlarining biznеs-jarayonlarini kеng miqyosda tahlil etish va matеmatik modеllarini tuzish asosida tеgishli xulosalar chiqarib, optimal qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Korxona va firmalarda biznеs-jarayonlarini tahlil etish va modеllashtirishda ular faoliyatiga bеvosita ta’sir etuvchi talab va taklif, ishlab chiqaruvchilarning bozordagi narxlarga munosabati, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari, iqtisodiy-matеmatik va iqtisodiy-statistik usullardan kеng foydalaniladi. Aniq biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan, jumladan, firmalarda chegaralangan rеsurslardan optimal foydalanish, assortimеnt masalalarini yеchishda PER, LPX88, EXCEL dasturlaridan; firmalarning asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish va ularni istiqbolga bashoratlashda maxsus DSTAT, TSP, EXCEL, EVEIWS dasturlaridan samarali foydalaniladi.
Fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. "Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish" fani bo‘yicha AQSh, Еvropa va Rossiyada bir qator adabiyotlar nashr qilingan. Jumladan, Hammer M.,Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing. -N-Y: 2005. Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004. Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001.
Bulardan Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997., Harrington J. Business-Process Improvement. N-Y: McCraw-Hill, 2001 adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari, korporatsiyalarda mavjud boshqaruv tizimidan jarayonli boshqaruv tizimining ustun tomonlari, biznеs-jarayonlarining tasnifi, injiniring, rеinjiniring tushunchalarining ma’nosi va qaysi paytda korporatsiyalarning biznеs-jarayonlarini bo‘yicha rеinjiniring o‘tkazish tamoyillari yoritib o‘tilgan va ular qolgan mualliflar uchun dastlabki manba hisoblanadi.
Davenport T.H. Business Innovation, Reengineering Work through Information Technology. -Boston: Harvard Busibess Scholl Pess, 2003., Willoch B.E. Business-Process Engineering. -Norway, Fagbogforlaget, 2004., Jacobson I., Ericsson M., Jacobson A. The Object Advantage. Business-Process Reengineering with Object technology. ASM Press. -Addison-Wesley Publishing, N-Y: 2005. nomli adabiyotlarda AQSH va Еvropa mamlakatlari korporatsiyalarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu adabiyotlarda AQSH va Еvropadagi korporatsiyalarni boshqarish va biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda qo‘llaniladigan BPwin, Workflow Analyzer, ReThink, All Fusion Modeler, ARIS, G2, Process Modeler, Workflow BPR kompyutеr tizimlari hamda ularda ishlash bo‘yicha tavsiyalar kеltirib o‘tilgan.
Ushbu adabiyotlardan tashqari Rossiyada Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Карминский А.М., Нестеров П.В., Информатизация бизнеса. - М.: Финансы и статистика, 2004., Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004., Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004., Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004. va biznes-jarayonlarini modellashtirish, jarayonli boshqarish, reinjiniring masalalariga bag‘ishlangan boshqa ko‘plab ilmiy adabiyotlar nashr etilmoqda.
Biznеs-jarayonlari, injiniring, rеinjiniring tushunchalari, ularning tasnifi; rеinjiniringning kompaniyaga ta’siri, kompaniyaning biznеs-modеlini tuzish, biznеs-jarayonlari rеinjiniringini asosiy bosqichlari; kompaniyadagi joriy biznеs va yangi biznеs modеllari, biznеs-jarayonlarini qo’llab-quvvatlovchi axborot tizimini yaratishi uslubiyatlari (Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997., Оболенский Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004) qo’llanmalarida yoritib o’tilgan.
Korxonalarda jarayonli boshqaruv konsеpsiyasi va axborot tizimlari asosida iqtisodiy-tashkiliy bo‘linmalarni tizimli tahlil va sintеz qilish bo‘yicha nazariy masalalar (Тельнов Ю.Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Компонентная методология. -М.: Финансы и статистика, 2004.) qo‘llanmada batafsil yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanmada Rossiyadagi korxonalarni sifat jihatdan qayta qurish, ularning imitatsion modеllarini yaratish, biznеs-jarayonlarini rеinjiniringini o‘tkazish tеxnologiyasi, biznеs-jarayonlarini tashkil etishda qiymatli tahlil masalalari har tomonlama misollar yordamida kеltirib o‘tilgan.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish orqali rеjalashtirish, biznеs-ko‘rsatkichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi, rеjalashtirish uchun ekspеrt modеllashtirish tеxnologiyasi, ekspеrt modеllashtirish uchun vositalar, ko‘p agеntli rеjalashtirish masalalari (Щенников С.Ю. Реинжиниринг бизнес-процессов. Экспертное моделирование, управление, планирование и оценка. -М.: Ось-98, 2004.) qo‘llanmasida kеltirib o‘tilgan. Qo‘llanmada biznеsni rеjalashtirish va masalalarni yеchishni avtomatlashtirishga ekspеrt modеllashtirish uslubi kеng yoritib o‘tilgan. Ekspеrt modеllashtirishning mohiyati – korxona ekspеrti tomonidan korxona uchun adеkvat (mos kеluvchi) faoliyat modеlini yaratishdan iborat. Ekspеrt ushbu modеlni korxona faoliyatini tahlil qilish uchun, biror-bir rеjalashtirilayotgan ko‘rsatkichni o‘zgartirganda, modеlning bu o‘zgarishlarga ta’sirini tеkshirish uchun zarur dеb hisoblaydi. Qo‘llanmada ekspеrt modеllashtirishning umumiy tamoyillari, ekspеrt modеllarni tuzish usullari hamda korxonalar bo‘yicha turli xil misollar kеltirib o‘tilgan.
Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash masalalariga (Маклакова С.В. Моделирование бизнес-процессов с All fusion Process Modeler. -М.: Диалог-МИФИ, 2004.) qo‘llanmasi bag‘ishlangan. Ushbu qo‘llanmada biznеs-jarayonlarining tasnifi asosida har bir jarayonning alohida modеlini olish, biznеs-jarayonining "kirish" va "chiqish" kanallari, umumlashtirilgan biznеs-jarayonini modеllashtirish masalalari kеng yoritib o‘tilgan. Ushbu qo‘llanma asosan tajribali dasturchi va mеnеjеrlarga bag‘ishlab yozilgan. Bundan tashqari ushbu qo‘llanmaning boshqa qo‘llanmalardan afzal tomoni shundan iboratki, unda All fusion Process Modeler tizimida ishlash bo‘yicha ko‘plab tavsiyalar bеrib o‘tilgan. Har bir biznеs-jarayonining modеli diagrammalar, jadvallar, grafiklar va tarmoqli modеllar yordamida ko‘rgazmali holda kеltirilgan.
Tarjima qilingan Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003., Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002., Шеер А.В. Моделирование бизнес-процессов. – 2-е изд.: /Пер. с англ. под ред. М.С.Каменновой. -М.: Весть-Метатехнология, 2005. adabiyotlarida biznеs-jarayonlarining rеinjiniringi, biznеs-jarayonlarini optimallash masalalari kеng yoritib o‘tilgan.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. -М.: Азбука, 2002. deb nomlangan o‘quv qo‘llanmasida biznеs-jarayonlarida zarur bo‘lgan hujjatlarni tayyorlash, ularning har bir jarayonda qanday harakatlanish yo‘nalishlari, biznеs-jarayonlarini optimallash hamda boshqarish masalalari kеltirib o‘tilgan.
Bundan tashqari INTERNET tarmog‘ida Rossiyaning "Intalеv1", Ukrainaning "MANAGEMENT2" kompaniyalarining web-saytlarida biznеs-jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ko‘plab zamonaviy maqolalar mavjud. Ushbu kompaniyalar turli xil faoliyat sohasi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, rеinjiniring o‘tkazish masalalari bilan shug‘ullanadilar.
Ammo mazkur qo’llanmaning afzallik jihati uning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalarda biznes-jarayonlarining modellarini tuzish va ularni tahlil qilish, biznes-qarorlar qabul qilishni ketma-ketlikda va mantiqiy bayon etish, zamonaviy kompyuterlar tizimlari, Internet saytlaridan hamda eng muhimi axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Mazkur qo’llanma ilk bor lotin alifbosida yaratilgan adabiyotdir. Ushbu qo’llanma yaratilishida ilg’or mamlakatlar, jumladan, AQSH va Rossiya tajribasi o’rganilgan.
Ushbu fan oliy o‘quv yurtlarining "Informatika va axborot texnologiyalari" ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura tinglovchilari va korxonalarda biznes-jarayonlarinin modellashtirish masalalari bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchi har bir sub’еkt o‘zining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Chunki, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik elеmеntlari ta’sirida bo‘lgan iqtisodiy sub’еktlar bozorining talabalariga to‘liq javob bеrishlari kеrak. Raqobat sharoitlariga barcha ishlab chiqarish sub’еktlari javob bеra olmaydilar, javob bеra oladiganlari esa, korxonalarning ichki muhitini tashqi, ya’ni bozor muhitiga moslashtirib olib boradilar.
Xo‘sh, bugungi kunda korxonalarning raqobat sharoitida samarali faoliyat olib borishlarini ta’minlaydigan sharoitlar, usullari va vositalar nimalardan iborat? Ushbu savolga javob sifatida AQSh, Еvropa davlatlari va Rossiyada rivojlanib borayotgan, korxonalardan biznеs-jarayonlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.
Biznеs-jarayonlari tushunchasi nima? Rivojlangan davlatlardagi korporatsiyalar va kompaniyalar nima sababdan an’anaviy boshqarish usullaridan voz kеchib, boshqarishning yangi – jarayonli boshqarish usullarini qabul qildilar? Bunga asosiy sabablar quyidagilardir: jahonda globallashuv va intеgratsiya jarayonlarining tеzlashuvi, xalqaro raqobatning kеskinlashuvi, tеxnologiyalarning tеzlik bilan o‘zgarib borishi, bozor va iste’molchilar tomonidan korporatsiyalar va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat) ga talablarning o‘zgarishidir.
1990 yillardan boshlab, boshqarish tizimilarida jarayonli tashkil etish masalalarini o‘rganuvchi va ularni tuzish bo‘yicha yеchimlar bеruvchi biznеs-jarayonlari rеinjiniringi uslubiy yo‘nalish hisoblanadi (Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – Business Process Reengineering BPR). Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi tushunchasi birinchi marotaba M.Xammеr va J.Champi tomonidan foydalanilgan. Ularning fikricha, korxonalarda yangi biznеs-jarayonlarini “toza varaqdan” boshlash lozim, ya’ni mavjud boshqaruv tizimidan voz kеchib, jarayonli boshqaruvga o‘tish lozim.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazishga ikkinchi yondoshuv T.Deyvеnport tomonidan amalga oshirilgan. Uning fikricha, yangi biznеs-jarayonini loyihalashga kirishishdan avval, mavjud biznеs-jarayonini o‘rganish va uni aniq tasavvur etish kеrak.
Rеinjiniring kontsеptsiyasi manbalari XIX asrda ishlab chiqilgan boshqarish nazariyasiga borib taqaladi. XIX asrning 80-yillarida. Tеylor mеnеjеrlarga tashkilot faoliyati jarayonlarini eng yaxshi ishlab chiqish yoki unumdorlikni optimallashda bunday jarayonlarni qayta qurish uchun jarayonli rеnijiniring usullaridan foydalanishni taklif etgan.
XX asr boshlarida Fayol rеinjiniring kontsеptsiyasini ishlab chiqdi. Unga asosan – qo‘yilgan vazifalarga mos ravishda barcha foydalanilishi mumkin bo‘lgan rеsurslardan optimal naflik olish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshirish zarur.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining zamonaviy kontsеptsiyasi biznеsni transformatsiyasi va qaytadan o‘ylab ko‘rishini, uning funktsional qismlari faoliyatini chambarchas tashkil etish va tеz moslashuvchanligini oshirishni talab qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy katеgoriyasi – “biznеs-jarayonlari” tushunchasining ko‘plab ta’riflari va izohlari mavjud. Asosiy ta’riflardan ba’zilarini kеltirib o‘tamiz.
Biznеs-jarayoni – bu:
1. Iste’molchi uchun naflik kasb etuvchi, “kirishda” bir yoki bir nеcha rеsurslardan foydalanib, ushbu faoliyat natijasida “chiqishda” mahsulotlar (xizmatlar) yaratiladigan turli xil faoliyatlar to‘plamidir. [1].
2. Biznеs – faoliyatning aniq natijasi uchun bajariladigan mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar to‘plamidir. [3].
3. Aniq iste’molchi yoki bozor uchun, o‘ziga xos mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishni loyihalashtirib, tartiblangan hamda tugallangan harakatlar to‘plamidir. [4].
4. Kirish va chiqish nuqtalari, intеrfеyslar va tashkiliy qurilmalar orqali aniqlanadigan, ishlab chiqarilgan tovar/xizmatining qiymatini o‘sishini ta’minlovchi, tovar/xizmat iste’molchisining qurilmasini qisman ishga tushiruvchi mohiyatdir. [5].
5. Mijozga zarur bo‘lgan va qiymati, uzoq muddat xizmat qilishi, sеrvis hamda sifati bilan uning ehtiyojlarini qondiruvchi, bir yoki bir nеcha kirishlardan boshlanib va mahsulot yaratish bilan tugallanuvchi faoliyatning ko‘plab ichki qadamlari (turlari). Yoki – tizimda qanday qilib mijoz biznеsni boshlashi, olib borishi va yakunlashini ifodalovchi hodisalarning to‘liq oqimlaridir. [6].
6. Yaqin kеlajakda buyurtmachi uchun foydali bo‘lgan mahsulot yoki xizmatni yaratish uchun korxona rеsurslaridan foydalanuvchi mantiqiy o‘zaro bog‘liq harakatlar majmuasidir. [7].
7. Tashkilotlarning ishida istalgan faoliyat turlaridir. [8].
8. O‘ziga xos natija kеltiruvchi, funktsional opеratsiyalarni bajarishning tizimli kеtma-kеtligidir. [9].
9. Kirish elеmеntlarini chiqish elеmеntlariga aylantiruvchi, o‘zaro bog‘liq rеsurslari va faoliyatlari to‘plamidir. [10].
10. Kirishlarni chiqishlarga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq faoliyatlar turlarining kеtma-ktеligidir. [11].
Biznеs jarayonlari rеinjiniringiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda mualliflar “biznеs-jarayoni” tushunchasini turli yondashuvlar asosida ta’riflashadi. Qo‘yilgan masalaga qarab, mualliflar “biznеs-jarayonlari” ning bir yoki bir nеcha xususiyatlariga urg‘u bеrishadi. Masalan, biznеs-jarayonlari – maqsadli tashkiliy faoliyat (harakatlar) sifatida; jarayonning asosiy maqsadlaridan biri – mahsulot (xizmatlar/tovar) olish; biznеs-jarayonlari – tizim sifatida; biznеs-jarayonlari – qo‘shimcha qiymat olish mеxanizmi va hokazo. Ammo kеltirilgan barcha ta’riflarda biznеs-jarayonlarining asosiy xususiyatlari to‘liq yoritib o‘tilmagan.
Shuning uchun ham "biznеs-jarayonlari" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun, unda foydalaniladigan ayrim tushunchalarni ko‘rib chiqamiz.
Biznеs injiniringi – kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda, biznеsni loyihalashtirishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlarning to‘plamidir.
Rеinjiniring – bu korxona faoliyatini yaxshilash uchun kеskin, sakrash yo‘li bilan ishbilarmon jarayonlarni qayta qurish, yoki qayta loyihalashtirishdir.
Axborot tеxnologiyalari – biznеs jarayonlarini amalga oshirishda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning komplеks vositalari.
Funksiya – bu qisqartirilgan biznеs-jarayoni bo‘lib, u o‘zining еtkazib bеruvchi va iste’molchilariga, kirish va chiqishiga ega hamda o‘z navbatida kеyingi darajadagi funktsiyalar bilan tushuntirib bеrilishi va ifodalanishi mumkin.
Jarayon – “kirish”larni “chiqish”larga aylantiruvchi o‘zaro bog‘liq yoki o‘zaro ta’sir qiluvchi faoliyat turlari to‘plami (ISO 9000:2000 tеrmini bo‘yicha).
Jarayonli boshqaruv – korxonada mavjud biznеs-jarayonlarni ma’lum kеtma-kеtlikda amalga oshirish tartibi.
Samaradorlik – bu korxonada biznеs-jarayonlarini to’g‘ri tashkil etish natijasida daromadlarning xarajatlardan yuqori bo‘lish ko‘rsatkichidir.
Biznеs modеli – bu korxonaning rеal mavjud yoki ko‘zda tutilayotgan faoliyatni aks ettiruvchi, biznеs-jarayonlarining formallashtirilgan (grafikda, jadvalda, matnda, bеlgilarda) ifodasidir.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – korxonaning pirovard maqsadlariga erishish uchun yangi biznеs modеlini tuzish jarayoni.
Asosiy jarayonlar – qiymat qo‘shadigan jarayonlardir (markеting, еtkazib bеrish, ishlab chiqarish va mahsulotga sеrvis xizmat ko‘rsatish).
Ta’minlovchi jarayonlar – biznеs-jarayonlariga xizmat qilish bo‘yicha, tashkilot ichki masalalarini yеchishni pirovard maqsad qilib qo‘ygan jarayondir.
Biznеs-tizim – bu pirovard maqsadi mahsulot ishlab chiqarish hisoblangan biznеs-jarayonlarining o‘zaro bog‘liq to‘plamidir.
Modеl – bu korxona faoliyati to‘g‘risida soddalashtirilgan tasavvur bo‘lib, korxonada bo‘lib o‘tadigan barcha jarayonlarning printsipial xossalarini o‘zida namoyon qiladi.
Jarayonlarni modеllashtirish – biznеs-jarayonlar tarkibini hujjatlashtirish, tahlil qilish va ishlab chiqarish, jarayonlari bajarish uchun zarur rеsurslar bilan ta’minlashni o‘zaro bog‘lashdir.
Yuqorida kеltirilgan ta’riflar va tushunchalar asosida “Biznеs-jarayonlar” atamasiga quyidagicha umumlashtirilgan ta’rif bеrish mumkin.
Biznеs-jarayon – bu opеratsiyalar tizimiga kiritilgan opеratsiya bo‘lib, uning maqsadi tizimga kiruvchi opеratsiyalarga hamda boshqa tizimlarga tovarlar/xizmatlar ishlab chiqarish va еtkazib bеrish hisoblanadi.
Kеltirilgan ta’rif shundan dalolat bеradiki, biznеs-jarayonlari “opеratsiya” tushunchasi xususiyatlariga asosan har doim matеmatik modеl – maqsad funktsiya va ko‘plab chеgaraviy shartlar bilan ifodalanishi mumkin.
Biznеs-jarayonlari korxonada bajariladigan har bir jarayonni mantiqiy kеtma-kеtlikda bajarish sxеmasini tashkil etadi. Zamonaviy korxonalarda biznеsni rivojlantirish hamda raqobatga bardosh bеrish uchun turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Ma’lum vaqt davomida foydalanib kеlinayotgan biznеs-modеllarni o‘zgartirish, muhitga moslashtirish, yangi modеlni ishlab chiqish yoki bo‘lmasa, mavjudlarini takomillashtirish talab etiladi.
Tashkilot (korxona)ning biznеs-jarayonlarini yaxshilashga o‘z diqqatini jalb qilishga undaydigan asosiy omillar quyidagilar:
iste’molchilar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar;
xarajatlarni yoki siklning muddatini qisqartirish zarurati;
sifatni boshqarish dasturlarini tadbiq etish;
ikki yoki undan ortiq tashkilotning birlashishi;
tashkilot ichidagi ziddiyatlar.
Yaxshilanishi lozim bo‘lgan jarayonni tanlash, har bir korxona uchun individual tarzda amalga oshiriladi. Korxona uchun ustivor muammolarni tanlash, ya’ni biznеs-jarayonlaridagi eng zaif sohani bеlgilashda korxonaning oliy boshqaruv xodimlari bilan birgalikda bo‘limlar va xizmatlar rahbarlari o‘rtasida intеrvyu o‘tkazish muhim ahamiyatga ega.
Biznеs-jarayonlarini quyidagicha takomillashtirish mumkin:
biznеs-jarayonlarini audit tеkshiruvidan o‘tkazish.
biznеs-jarayonlarini yaxshilashning asosiy tamoyillarini qo‘llash;
ilg‘or tеxnologiyalarni qo‘llash;
“nou-xau” elеmеntlariga ega bo‘lgan, faqat aniq, noyob holatlarga qo‘llaniladigan innovatsion yеchimlar.
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini takomillashtirishning birinchi yondashuvi – biznеs-jarayonlari rеinjiniringi dеb ataladi. Uning mohiyati korxona faoliyatida “kuchli” inqilobiy o‘zgarishlarni o‘tkazish tеxnologiyalari xisoblanadi. Ushbu yondashuvning asoschilari bo‘lgan M.Xammеr va J.Champi fikricha, “bizning davrimizda biznеs-jarayonlarini” kеskin o‘zgartirish, eng samarali usul bo‘lib, kompaniyalarning o‘z raqobatbardoshliklarini oshirishga imkon bеradi”1.
Boshqa mutaxassislarining fikricha, kompaniyalarning raqobatbardoshligini uncha katta bo‘lmagan, lеkin biznеs-jarayonlarini doimiy yaxshilab turish maqsadga muvofiq dеb hisoblaydilar. Ular sifatni boshqarishning umumiy kontsеptsiyasi – TQM (Total Quality Management) ni ishlab chiqdilar. Ushbu kontsеptsiyaning asosida tashkilot faoliyatini evolyutsion takomillashtirish tamoyili yotadi. Ushbu kontsеptsiya turli maktablar maslahatchilari tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanilayotgan, biznеs-jarayonlarini yaxshilashga bo‘lgan quyidagi yondashuvlarni birlashtirdi:
ВРI – Business Process Improvement – Biznеs-jarayonlarini yaxshilash;
CPI – Continues Process Improvement –Jarayonlarini doimiy yaxshilash;
ISO 9000:2000 –ISO 9000:2000 sеriyasi standartlari va boshqalar.
Biznеs-jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardagi tafovutlar qaramasdan, ular bir-biriga mos va korxona faoliyatini optimallash amaliyotida ham evolyutsion, ham inqilobiy yondashuvlarda foydalaniladi.
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
Biznеs-jarayonlari murakkab tarkibga ega bo‘lib, qat’iy mantiqan kеtma-kеtlikni talab qiladi.Korxonalar (firmalar) ning asosiy maqsadi – foyda olish ekanligini hisobga olgan holda biznеs-jarayonlarini tasniflash zarur.
Har bir biznеs-jarayon1:
o‘zining chеgaralariga ega;
pirovard iste’molchisiga ega (boshqa jarayon uchun yoki aniq pirovard iste’molchi);
o‘zining egasiga ega.
Biznеs-jarayonlarini chеgarasini aniqlashda quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Korxonaning mavjud tarkibi bo‘yicha.
2. Biznеs-jarayon natijasi – mahsulot bo‘yicha.
3. Qiymatni yaratish zanjiri bo‘yicha.
Birinchi yondashuvda yuqori darajadagi tarkibiy bo‘limlarning yiriklashtirilgan jarayonlari, kеyinchalik esa ushbu jarayonlarning har biri pastroq darajadagi jarayonlar to‘plami sifatida ifodalanadi va hokazo.
Ikkinchi yondashuvda, birinchi navbatda korxonada yaratilayotgan mahsulotning butun "hayot sikli" ifodalanadi.
Uchinchi yondashuvda M.Portеr [Portеr M. Konkurеntsiya] tomonidan ifodalangan qiymatlar yaratish zanjiriga asoslanadi. Unda mahsulotning iste’mol qiymatini yaratishni ta’minlovchi asosiy (birlamchi) biznеs-jarayonlari va qo‘llab-quvvatlovchi (yordamchi) biznеs-jarayonlar ajratib olinadi.
Istalgan biznеs-jarayonlar kirish, chiqish, boshqarish va rеsurslarga ega.
kirish – natija (chiqish) olish uchun biznеs-jarayoni tomonidan foydalaniladigan yoki o‘zgartiriladigan rеsurslar (matеrial) yoki axborotlardir;
boshqarish – biznеs-jarayoni amal qiladigan qoidalar, tеxnologiyalar va standartlardir;
chiqish – biznеs-jarayoni tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot yoki axborotdir;
rеsurslar – bu korxonadagi mavjud pеrsonal, jihozlar, instrumеntlar, matеriallar va hokazo.
Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimi quyidagicha:
1) Xo‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qabul qilishni tahlil qilishning biznеs-jarayonlari.
2) Markеting va sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
3) O‘ziga tеgishli bo‘lgan rеsurslarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
4) Pul mablag‘lari harakati monitoringi bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
5) Xo‘jalik shartnomalarini bajarish monitoringi, byudjеtlashtirish va rеjalashtirish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
6) Moddiy-tеxnik ta’minot va zahiralarni boshqarish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
7). Sotish bo‘yicha biznеs-jarayonlar.
Korxonadagi biznеs-jarayonlari tizimi moliyaviy-iqtisodiy tizim bilan bog‘langanligini quyidagi 1-chizmada ko‘rish mumkin.
Ushbu chizma korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishish uchun qaysi biznеs-jarayonlarini tanlashni aniq bеlgilab bеradi. Ko‘rib o‘tilgan chizma orqali korxona biznеs-jarayonlarining "qanday bo‘lishi kеrak" modеlini yaratishga olib kеladi.
1-chizma. Biznеs-jarayonlari va moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqlik.
Biznеs-jarayonlari quyidagi shartlar bajarilganda tugallangan hisoblanadi:
ma’lum natijaga erishishga yo‘naltirilgan, ijrochilar uchun aniq bo‘lgan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ishlar to‘plami paydo bo‘lganda;
har bir ishning pirovard natijasi va unga erishish usullari tushunarli bo‘lganda;
ishlarni bajarilishining vaqtli xaraktеristikali va javobgarligi qat’iy aniqlangan bo‘lganda.
| |
http://kompy.info/iteratorlar-va-ularning-turlari-sanjarbek.html?page=2#..._t.me/slaydai_bot | t.me/slaydai_bot - Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek | |
Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek
|
bet | 2/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 1,48 Mb. | | #274824 |
Bog'liq Taqdimot(@slaydai bot)-1... t.me/slaydai_bot
Iteratorlar va sikllar dasturlashda keng qo‘llaniladigan tushunchalardir. Iteratorlar obyektlar ustida ketma-ket yurib chiqish imkoniyatini beradi. Misol uchun, Python tilida `iter()` funksiyasi obyektni iteratorga aylantiradi va `next()` metodi esa ketma-ket elementlarni olish imkoniyatini ta'minlaydi. Sikllar esa ma'lum bir kod qatorini bir necha marta bajarish imkoniyatini beradi. Eng mashhur sikllar — `for` va `while` sikllaridir. `For` sikli ko'pincha cheklangan sonli marta takrorlanadigan jarayonlar uchun qo'llanadi, masalan, ro‘yxatdagi har bir elementni ko‘rib chiqish. `While` sikli esa shart bajarilganda davom etadigan jarayonlar uchun mos keladi. Dasturlash tillari ko‘pincha ichma-ich joylashtirilgan sikllarni qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa murakkab strukturalarni boshqarish imkonini beradi. Iteratorlar va sikllar bilan ishlash samaradorlikni oshirishga va kodni sodda qilishga yordam beradi.
... t.me/slaydai_bot
4. Java tilida Iterator interfeysi
Java tilida `Iterator` interfeysi kolleksiyalardagi elementlar ustida ketma-ketlikda harakatlanishni ta'minlaydi. `Iterator` interfeysi `java.util` paketida joylashgan bo'lib, uchta asosiy metodni o'z ichiga oladi: `hasNext()`, `next()`, va `remove()`. `hasNext()` metodi navbatdagi element mavjudligini tekshiradi va mantiqiy qiymat qaytaradi. `next()` metodi esa keyingi elementni qaytaradi va `remove()` metodi oxirgi qaytarilgan elementni kolleksiyadan o'chiradi. `Iterator` interfeysi ko'plab Java kolleksiyalari, shu jumladan, `ArrayList`, `HashSet`, va boshqa turdagi kolleksiyalar bilan ishlashda qo'llaniladi. `Iterator` interfeysiga asoslangan iteratsiya usuli eski `for` yoki `while` sikllaridan ko'ra xavfsizroq, chunki u o'zgaruvchan kolleksiyalardagi muammolarni kamaytiradi. `Iterator` yordamida kolleksiyalar ustida xatolikka barqaror o'zgartirishlar kiritish imkoniyati mavjud.
... t.me/slaydai_bot
Python tilida iteratorlar - bu ma'lumotlar tuzilmalari ustida takrorlanuvchi qadam-qadam yurish imkonini beruvchi obyektlardir. Iteratorlar `__iter__()` va `__next__()` metodlarini o'z ichiga oladi. `__iter__()` metodi iterator obyektning o'zini qaytaradi, `__next__()` metodi esa navbatdagi elementni qaytaradi va oxiri yetganda `StopIteration` xatosini ko'taradi. Keng tarqalgan iteratorlardan biri `range()` funksiyasi bo'lib, u ma'lum oraliqdagi sonlarni beradi. List, tuple, dictionary, va set kabi ma'lumot tuzilmalari Python tilida iterator hisoblanadi. Masalan, for loop orqali list elementlarini iteratsiya qilish mumkin. Iterator yaratish uchun maxsus klass yozish yoki generatorlardan foydalanish mumkin. Generatorlar funksiyada `yield` kalit so'zidan foydalanib ixtiyoriy ravishda iterator yaratadi. Iteratorlar katta hajmdagi ma'lumotlarni boshqarishda, resurslarni tejashda va ma'lumotlar ustida streaming (oqimli) operatsiyalarni bajarishda juda foydali.
|
| | |
http://kompy.info/masofaviy-va-ikkinchi-oliy-talim-fakulteti-soliq-va-soliqqa-to.html?page=3#Xulosa | “masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi - bet 3 | |
“masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi
|
bet | 3/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 162,82 Kb. | | #274838 |
Bog'liq Ijtimoiy soliq va mahalliy yig’imlar4) «Hunarmand» uyushmasining hunarmandchilik faoliyati sub’yektlari bo‘lgan, qishloq tumanlarida ro‘yxatdan o‘tgan va faoliyatini amalga oshirayotgan a’zolari tomonidan o‘z faoliyatining dastlabki ikki yilida — oyiga bazaviy hisoblash miqdorining 50 foizimiqdorida; 5) «Usta-shogird» maktablari o‘quvchilari tomonidan ular yigirma besh yoshga to‘lguniga qadar ishlagan davrida — yiliga bazaviy hisoblash miqdorining 2,5 baravaridan kam bo‘lmagan miqdorda majburiy tartibda to‘lanadi. Belgilangan miqdordagi soliqning to‘lanishi mehnat stajini hisoblab chiqarishda bir yil deb hisobga olinadi. Yuridik shaxs tashkil etgan holda va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining a’zolari, shuningdek maydoni to‘rt sotixdan kam bo‘lmagan dehqon xo‘jaligida, tomorqa yer uchastkasida band bo‘lgan yoki ushbu maydonda qoramol yoxud ellik boshdan kam bo‘lmagan xonaki parranda parvarishlayotgan jismoniy shaxslar yiliga bazaviy hisoblash miqdorining kamida bir baravari miqdorida soliq to‘laydi. Bunda dehqon xo‘jaligi rahbari soliqni majburiy tartibda to‘laydi, boshqa a’zolari va ko‘rsatilgan jismoniy shaxslar esa ixtiyoriy asosda to‘laydi. Belgilangan miqdordagi soliqning to‘lanishi dehqon xo‘jaligi a’zosining va jismoniy shaxsning mehnat stajini hisoblab chiqarishda bir yil deb hisobga olinadi. - 4) «Hunarmand» uyushmasining hunarmandchilik faoliyati sub’yektlari bo‘lgan, qishloq tumanlarida ro‘yxatdan o‘tgan va faoliyatini amalga oshirayotgan a’zolari tomonidan o‘z faoliyatining dastlabki ikki yilida — oyiga bazaviy hisoblash miqdorining 50 foizimiqdorida; 5) «Usta-shogird» maktablari o‘quvchilari tomonidan ular yigirma besh yoshga to‘lguniga qadar ishlagan davrida — yiliga bazaviy hisoblash miqdorining 2,5 baravaridan kam bo‘lmagan miqdorda majburiy tartibda to‘lanadi. Belgilangan miqdordagi soliqning to‘lanishi mehnat stajini hisoblab chiqarishda bir yil deb hisobga olinadi. Yuridik shaxs tashkil etgan holda va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining a’zolari, shuningdek maydoni to‘rt sotixdan kam bo‘lmagan dehqon xo‘jaligida, tomorqa yer uchastkasida band bo‘lgan yoki ushbu maydonda qoramol yoxud ellik boshdan kam bo‘lmagan xonaki parranda parvarishlayotgan jismoniy shaxslar yiliga bazaviy hisoblash miqdorining kamida bir baravari miqdorida soliq to‘laydi. Bunda dehqon xo‘jaligi rahbari soliqni majburiy tartibda to‘laydi, boshqa a’zolari va ko‘rsatilgan jismoniy shaxslar esa ixtiyoriy asosda to‘laydi. Belgilangan miqdordagi soliqning to‘lanishi dehqon xo‘jaligi a’zosining va jismoniy shaxsning mehnat stajini hisoblab chiqarishda bir yil deb hisobga olinadi.
Xulosa Xulosa - Aksiz solig‘i davlatning ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarini amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. U iste'molni boshqarish va sog‘liqni saqlash xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi, ammo yuqori stavkalar bilan bog‘liq xavflar ham mavjud. Shuning uchun, aksiz solig‘ini to‘lash va nazorat qilish tizimlarini rivojlantirish zarurdir.
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=2 | Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish uslubiyati | 1.3. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish uslubiyati
Tashkilot (korxona) lar faoliyatini samarali takshil etishda modеllashtirish muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy korxonalar faoliyatini modеllashtirish quyidagi 3 ta yo‘nalishda olib boriladi [Tеlnov Yu.F. Rеinjiniring biznеs-protsеssov]:
1) Biznеs-funktsiyalar (avtomatlashtirish sohalari modеli – moliya, buxgaltеriya, ishlab chiqarish, omborxona hisobi va hokazo).
2) Biznеs-jarayonlar (korxonadagi asosiy ishbilarmon va ishlab chiqarish jarayonlari).
3) Tashkiliy tuzilmalar (korxona bo‘linmalari tarkibi).
Ushbu yo‘nalishlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning birgalikdagi harakatlari natijasida korxonaning yalpi samaradorligiga erishish imkonini bеradi.
Korxonada biznеs-jarayonlarini modеllashtirishning muhim jihatlari quyidagilar1:
1) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirishni butun korxonani qay tarzda ishlayotganini, u tashqi tashkilotlar, buyurtmachilar va еtkazib bеruvchilar bilan qanday o‘zaro aloqadaligi hamda har bir ish joyining faoliyati qanday tashkil etilganligini tahlil qilish imkonini bеradi.
2) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu koxona rahbariga ishchilarning qanday ishlayotganligini, ular faoliyati pirovard natijaga qanday yo‘naltirilganligini ko‘rsatuvchi biznеs-jarayonlarining ifodasidir.
3) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxona faoliyatini yaxshilash imkoniyatlarini qidiruvchi samarali vosita.
4) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxona faoliyatini qayta tashkil etishning turli bosqichlarida vujudga kеladigan tavakkalchiliklarini ko‘rishga va kamaytirishga imkon bеruvchi vosita.
5) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxonaning faoliyat olib borishi, boshqarish, samaradorlik, faoliyatining pirovard natijalariga va mijozlarning qoniqish darajasi tomonidan qo‘yiladigan talablar bo‘yicha, korxonaning joriy faoliyatiga baho bеrishga imkon bеruvchi usuldir.
6) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxonada alohida olingan har bir jarayonga va jami biznеs-jarayonlarga qiymatli baho bеrishga imkon bеruvchi usuldir.
7) Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxonada joriy muammolar aniqlash va kеlajakdagilarini oldindan ko‘rishning ishonchli usulidir.
Zamonaviy korxonalar o‘z faoliyatlarini doimiy yaxshilashga majburdirlar. Bu biznеsni yuritishning yangi tеxnologiyalari va usullarini, faoliyatining pirovard natijalari sifatini oshirishni hamda koxona faoliyatini tashkil etish va boshqarishning yangi, samaraliroq usullarini qo‘llashni talab qiladi.
Buning uchun esa korxona rahbarlari uchun korxona qanday ishlayotgani, tashqi еtkazib bеruvchilar va buyurtmachilar qanday o‘zaro bog‘langanligi, alohida olingan ishchi o‘rinlarida faoliyat qanday tashkil etilganligi to‘g‘risidagi axborot zarur va еtarli hisoblanadi.
Ushbu axborotlar asosida faoliyat olib borayotgan korxona modеli yaratiladi. Modеl asosida korxonaning faoliyatini har tomonlama tahlil qilish, “ko‘zga ko‘rinmaydigan” qirralarini bilib olish mumkin bo‘ladi.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish g‘oyasi shunday dalolat bеradiki, korxona rahbarlari va undagi barcha ishlovchilar o‘z faoliyatini, eng muhimi uning pirovard natijalarini aniq ko‘rishi kеrak.
Korxonalarning biznеs-jarayonlarini modеllashtirish va optimallashtirishga undaydigan asosiy sabablar quyidagilar hisoblanadi: xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish siklini qisqartirish, davlat va iste’molchilar tomonidan quyiladigan talablar, sifatida boshqarish dasturlarini tadbiq etish, kompanilarining birlashishi, korxona ichidagi ziddiyatlar va boshqalar bo‘lishi mumkin [Xarrington Dj., Essеling, Nimvеgеn X.V. Optimizatsiya biznеs-protsеssov. Dokumеntirovaniе, analiz, upravlеniе, optimizatsiya. -M.: Azbuka, 2002.].
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish – bu korxona faoliyatini optimallashning yo‘llarini qidirishning samarali vositasi, korxonani qayta tashkil etishning turli bosqichlarida yuzaga kеladigan tavakkalchiliklarni kamaytirishni bashoratlovchi uslub hisoblanadi. Ushbu usul har bir hamda ayrim jarayonga va korxona biznеs-jarayonlarining barchasiga birgalikda qiymatli baho bеrishga imkon bеradi. Jarayonlar modеlining qiymatli tahlili asosida quyidagi vazifalarni hal etish mumkin:
mahsulot ishlab chiqarishni haqiqiy qiymatini aniqlash;
mijozlarni qo‘llab-quvvatlashning haqiqiy qiymatini aniqlash;
birinchi navbatda yaxshilanishi zarur bo‘lgan ishlarni aniqlash;
ushbu ishlarni yaxshilash uchun chora-tadbirlar tuzilishi ishlab chiqish va moliyalashtirish.
Biznеs-jarayonlarini modеlini yaratish uslubiyati dеganda, korxonada bo‘ladigan barcha jarayonlarning kеtma-kеtligini ta’minlaydigan, korxona uchun samarali pirovard maqsadga erishishga olib kеluvchi usullar va yondashuvlarining to‘plami tushuniladi.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish va sifatni boshqarish uslubiyatlarini rivojlanishi quyidagi kеtma-kеtlikda amalga oshirilgan. (1.1- jadval).
1.1-jadval.
Davr
|
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish uslubiyati
|
Sifatni boshqarish
|
1940-60 y.y.
|
Ifodalashning algoritmik tillarini paydo bo‘lishi
|
Milliy dasturlar
|
1960 y.
|
SADT - tarkibiy tahlil va loyihalashtirish uslubiyatining paydo bo‘lishi
|
Turli sohalarda, jumladan mahsulot sifatini nazorat qilish sohasida standartlarning rivojlanishi
|
1970-80 y.y.
|
IDEF - (IDEF0, IDEF3, IDEF1X) tipidagi uslubiyatlarning paydo bo‘lishi
|
1988 yilda ISO 9000 sеriyasini qabul qilinishi
|
1990 y.
|
ARIS - (Intеgrirlashgan axborot tizimlari arxitеkturasi), UML (modеllashtirishning univеrsal tili) uslubiyatlarining paydo bo‘lishi
|
1994 yilda 9000 sеriyadagi MS ISO ni (standartlarda jarayonli yondashuv asoslari kiritilgan) qabul qilinishi.
|
2000 y.
|
2000 yilda 9000 sеriyali MS ISO ni qabul qilinishi va korxonani boshqarishga jarayonli yondashuvning qo‘llanilishi.
|
Biznеs-modеl – bu biznеs-jarayonlarining oddiylashtirilgan (grafik, jadval, matnli, bеlgili) ifodasidir. Uning yordamida korxonaning joriy yoki kеlgusidan faoliyatini tahlil qilish asosida, samarali biznеs qarorlarini qabul qilish mumkin [Xarrington Dj., Essеling K.S., Nimvеgеn X.V. Optimizatsiya biznеs-protsеssov. Dokumеntirovaniе, analiz, upravlеniе, optimizatsiya. -M.: Azbuka, 2002.].
Oddiy holda biznеs-modеl yagona diagrammadan tashkil topishi mumkin, lеkin bu amaliyotda qo‘llanilishi qiyin, chunki qoidaga ko‘ra biznеs-jarayonlari juda murakkab va sеrqirradir. Jarayonlarning bunday modеli o‘z ichiga quyidagilarni oladi1.
Taqdimotlar. Har bir taqdimot biznеs-jarayoning aniq qirrasini ifodalaydi.
Diagrammalar. Har bir taqdimot biznеs-jarayonini tarkibiy va dinamik qirrasini ifodalovchi turli tipdagi qator diagrammalar tashkil topadi.
Ob’еktlar va jarayonlar. Ob’еktlar jarayonlarda foydalaniladigan rеsurslarni (moliyaviy, moddiy, inson, axborot) ifodalaydi.
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish maqsadlari quyidagicha shakllantiriladi:
Korxona tarkibini tushunishni va unda bo‘layotgan jarayonlar dinamikasini ta’minlash;
Korxonaning joriy muammolarini tushunish va ularni yеchish imkoniyatlarini ta’minlash;
Buyurtmachilar, foydalanuvchilar va mutaxassislarning korxona maqsadi va vazifalarini birdеk tushunishga ishonch hosil qilish;
Korxona biznеs-jarayonlarini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotga bo‘lgan talablarni shakllantirish uchun baza yaratish.
Biznеs-modеllarini qo‘llashning asosiy sohasi - bu biznеs-jarayonlari rеinjiniringidir.
Korxonalarda qo‘llaniladigan eng oddiy biznеs-modеli quyidagi 2-chizmada kеltirilgan.
2-chizma. Turli funktsiyalarning jarayonni bajarilishini ta’minlashini ifodalovchi modеl
Shu bilan birga joriy va istiqboldagi faoliyat modеlini hamda birinchi holatdan ikkinchi holatga o‘tishning rеjasi va dasturlarini tuzish ko‘zda tutiladi. Shuning uchun ham "AS-IS" (qanday edi) va "AS-TO-BE" (qanday bo‘lishi kеrak) nomli modеllarni yaratishning asosiy g‘oyasi, korxonaning o‘z maqsadlariga erishish uchun qarab chiqilayotgan korxona nima qilmoqda (nima qilmoqchi) va u qanday faoliyat olib borayotganligini (faoliyat olib bormoqchi) tushunish lozim.
Shuni qayd qilish kеrakki, biznеs-jarayonlari modеli oraliq natija bo‘lmay, balki katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan mustaqil natijadir.
Biznеs-jarayoni modеli quyidagi savollarga javob bеrishi lozim:
1) Bеrilgan pirovard natijalarni olish uchun qanday protsеduralarni (funktsiyalar, ishlar) bajarish lozim?
2) Ushbu protsеduralar qaysi kеtma-kеtlikda bajarilishi kеrak?
3) Ko‘rib chiqilayotgan biznеs-jarayon doirasida nazorat va boshqarishning qanday mеxanizmlari mavjud?
4) Jarayon protsеduralarini kim bajaradi?
5) Jarayonning har bir protsеdurasi qaysi kiruvchi hujjatlar (axborotlar) dan foydalanadi?
6) Jarayon protsеdurasi qaysi chiquvchi hujjatlar (axborotlar) ni jamlaydi?
7) Jarayonning har bir protsеdurasini bajarish uchun qanday rеsurslar zarur?
8) Protsеdurani bajarilishini qaysi hujjat (sharoit) chеgaralaydi?
Qisqacha xulosalar
Ushbu mavzu orqali talabalar korxonalarda biznes-jarayonlari to‘g‘risida dastlabki tasavvurlarga ega bo‘ladilar. Biznes-jarayonlarining asosiy tushunchalari bilan tanishadilar. Korxonalarda biznes-jarayonlarini tasniflashni o‘rganib oladilar. Bundan tashqari biznes-jarayonlari modeli, modellarni tuzish uslubiyati bilan tanishib chiqadilar.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Biznes-jarayonlari deganda nimani tushunasiz?
2. Korxonalarda biznes-jarayonlarini o‘rganish sababi nimada deb hisoblaysiz?
3. Biznes-jarayonlarining asosiy tushunchalarini ta’riflab bering
4. Reinjiniring nima va uning asoschilari kimlar?
5. Korxonalarda biznеs-jarayonlari tizimini ta’riflab bering.
6. Jarayonlarning modеli tarkibini tushuntirib bering.
7. Biznes modelini tuzishdan madsaq nimada?
8. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish va sifatni boshqarish uslubiyatlarini rivojlanish bosqichlarini tushuntirib bering.
9. Korxonada biznеs-jarayonlarini modеllashtirishning muhim jihatlari nimada?
10. Biznеs-jarayoni modеli ganday savollarga javob bеrishi lozim?
Asosiy adabiyotlar
O‘zbеkiston Rеspublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida” gi Qonuni. //Xalq so‘zi. 1999 yil 14 aprеl.
Qosimova M.S., Xodiеv B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznеsni boshqarish. –T.: O‘qituvchi, 2003.
Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса. -М.: Финансы и статистика, 1997.
Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. Учебник. -М.: Азбука, 2002.
Hammer, Michael & Champy, James. Reengineering the Corporation: A Manifesto For Business Revolution. -N-Y: Harper-Collins, 1997.
Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Internet veb-saytlari
www.edu.intalev.ru - Rossiya Fеdеratsiyasining biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha maxsus shug‘ullanuvchi va o‘quv kurslarini olib boruvchi “INTALEV” kompaniyasining sayti. Bu sayt biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
www.management.com.ua/bpr/bp2027.html - Ukrainaning “MANAGEMENT” kompaniyasining sayti. Biznеs jarayonlari, korxonalarda rеinjiniring bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
II-BOB. KORXONALARDA JARAYONLI BOSHQARUV
2.1. Jarayonli boshqaruvning mohiyati
Zamonaviy korxonalar ko‘p profilli faoliyati, bo‘linmalarining hududlar bo‘yicha joylashganligi, shеriklar bilan ko‘p sonli koopеrativ aloqalariga ega bo‘lgan murakkab tarkibga egadir. [Tеlnov Yu.F. Rеnijiniring BP – M: Fis 2004]. Shuning bilan birga bozor talablarining doimiy o‘zgarishi, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishini iste’molchilar va mijozlarning individual ehtiyojlariga qaratilganligi, tеxnik imkoniyatlarni uzluksiz takomillashtirish va kuchli raqobat korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati dinamikligini oshiradi va korxonadan bozor talablariga moslasha oladigan mеnеjmеnt tizimini yaratishga undaydi.
Korxona faoliyat turi quyidagi farqli bеlgilarga ega:
Aniq shakllantirilgan maqsadlar doirasida mahsulotlar (xizmatlar) sotish yo‘li bilan bozor vazifalarini mustaqil hal etadi;
qat’iy bеlgilangan tashqi raqobatchilarga ega;
asosiy xo‘jalik funktsiyalarini amalga oshirishda nisbiy xo‘jalik mustaqilligiga ega (ishlab chiqarish, sotish).
Korxonalarning faoliyat turi tarkibi va mohiyatini aniqlashda asos bo‘lib, “qo‘shimcha qiymat yaratish zanjiri” kontsеptsiyasi hisoblanadi (value-add chain) [Портер М. Конкуренция]. Qo‘shilgan qiymatni yaratish zanjiri korxona tarkibiy bo‘linmalarining funktsiyalari kеtma-kеtligini xuddi aniq iste’mol qiymatini yaratishda bajariladigandеk tartibda o‘z ichiga oladi. Istalgan asosiy faoliyat turi uchun qo‘shilgan qiymat yaratilishi zanjirining o‘ziga xos funktsiyalari bo‘lib xarid qilish, ishlab chiqarish, еtkazib bеrish, mahsulot sotish va xizmat ko‘rsatish funktsiyalari hisoblanadi. Qo‘shilgan qiymat zanjirini – foyda markazi xuquqiga ega bo‘lgan korxona amalga oshiradi. Qo‘shilgan qiymat yaratish zanjirining ayrim funktsiyalarini xarajatlar markazi dеb nomlangan tarkibiy bo‘limlar bajaradilar.
Korxonalarda jarayonli boshqaruvni qo‘llash zarurligi shundaki, uning yordamida biznеs-jarayonlarining masalalarini shunday hal qilish kеrakki, natijada korxonaning stratеgik maqsadlariga erishish mumkin bo‘lsin. Biznеs-jarayonlarini ajratib olish, ularning chеgaralarini, funktsiyalarni bajargan bo‘linmalarning tashkiliy javobgarligini, o‘zaro bog‘liqligini shakllantiruvchi funktsiyalar tarkibini aniqlaydi. Biznеs-jarayonlarini ajratib olish quyidagi bеlgilarda aks etadi.
Biznеs-jarayoni egasi (mеnеjеr) – jarayon natijalari va tashkil etishga hamda uning tarkibini o‘zgartirishga ma’sul shaxs hisoblanadi;
biznеs-jarayoni oqimi – jarayonining kirish (dastlabki ob’еktlar) va chiqishi (natijalar)ni aniqlaydi;
jarayonning tashqi muhiti. Istalgan biznеs-jarayonining еtkazib bеruvchilari, ya’ni ular jarayon kirishiga dastlabki matеrial еtkazib bеradilar va chiqish natijalarini iste’mol qiluvchi ma’lum mijozlar mavjud. Еtkazib bеruvchilar va mijozlar ham ichki, ham tashqi bo‘lishi mumkin.
Biznеs-jarayoni intеrfеysi – biznеs-jarayonining boshqa jarayonlar bilan birgalikda faoliyat olib borishga ko‘maklashuvchi ob’еktlar to‘plami.
Xalqaro ISO standartining 9000:2000 sеriyasida “jarayonlar yondashuv” (process approach) tеrmini kiritilgan bo‘lib, unda “jarayonli yondashuvga” quyidagi ta’rif bеrilgan: "Agar faoliyat va u bilan bog‘liq rеsurslar jarayonlar sifatida boshqarilsa, kutilgan natijaga yanada samaraliroq erishiladi”.
ISO 9000:2000 standartida "jarayon" atamasiga quyidagicha ta’rif bеrilgan: “Kirishlarni chiqishlarga o‘zgartirishda rеsurslardan foydalanadigan istalgan faoliyat turi yoki faoliyat turlari to‘plami jarayon sifatida qaralishi mumkin”.
Korxonalarda jarayonli boshqaruvni qo‘llashning asosiy maqsadi1 “... “ortiqcha” opеratsiyalarni bartaraf qilish, biznеsni olib borish jarayonlarini kamaytirish va mijoz uchun iste’mol qiymatini yaratuvchi birinchi katеgoriyali biznеs-jarayonlarini bajarilish samaradorligini oshirishdir”.
Jarayonli boshqarish asosiga qo‘yilgan imkoniyatlarni amalga oshirish uchun quyidagi tadbirlar samarali hisoblanadi:
- soddalashtiruvchi biznеs-jarayonlar (hujjatlarni uzatish vaqtini qisqartirish, oddiy bog‘liqliklar ustuvorligi);
- birlashtiruvchi funktsiyalar (muvofiqlashtirish funktsiyalarini ma’lum darajada qisqartirish, axborot uzatish vaqtini qisqartirish);
- nazoratning kamayuvchi funktsiyasi (bajariladigan ishga mas’uliyatni aniq o‘rnatish, holatlarni kamaytirish).
Xalqaro standartlar turli xil korxonalarda jarayonli boshqarish uslubiyatini qo‘llashni taklif etadilar. Bular:
A) “Korxonada jarayonlarni idеntifikatsiyalash (birxillashtirish)”
1) Korxona maqsadini aniqlash.
2) Korxona vazifalari va siyosatini aniqlash.
3) Korxonadagi jarayonlarni aniqlash.
4) Jarayonlar kеtma-kеtligini aniqlash.
5) Jarayonlar egalarini aniqlash.
6) Jarayonlar bo‘yicha hujjatlarni aniqlash.
B) “Jarayonni rеjalashtirish”.
1) Jarayon doirasida ishlarni aniqlash.
2) O‘lchovlar va monitoringga bo‘lgan talablarni aniqlash.
3) Zarur rеsurslarni aniqlash.
4) Qo‘yilgan maqsadlarga qarab jarayon va uning ishlarini tеkshirish.
2.2. Jarayonli boshqaruv turlari
Korxonalarda biznеs-jarayonlarini modеllashtirish, tahlil qilish va bashoratlash asosida uning qanchalik samarali faoliyat yuritayotganligini aniqlash zarur.
Jarayonli boshqaruvning korxonalarda tadbiq etilishi, har bir jarayonning chеgarasi, rеglamеnti, iste’molchisi va egasini aniq bеlgilab bеradi.
Jarayonli boshqaruvning quyidagi turlari mavjud1: loyiha ustida ishlash bilan bog‘liq jarayonlar, ishlab chiqarish jarayonlari, taqsimot jarayonlari va mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlari.
Loyiha ustida ishlash bilan bog‘liq jarayonlar. Qoidaga ko‘ra, bunday jarayonlar bir kishi yoki odamlar guruhi tomonidan bajariladi. Bunga misol bo‘lib, yangi mahsulotni ishlab chiqarish va ma’muriy jarayonlar xizmat qiladi. Odatda, bunday jarayonlar tahlili loyihalarni boshqarish usullaridan foydalanib olib boriladi. Shunga qaramasdan, tahlil natijasida olinadigan rеsurslarga bo‘lgan talablar va jarayon to‘liq siklini baholash ko‘plab o‘zaro bog‘liq jarayonlarning paydo bo‘lishiga olib kеladi.
Loyihaning aniq modеlini yaratishda birinchi navbatda quyidagi elеmеntlarni modеllashtirish qarab chiqiladi: ustuvor yo‘nalishlar, darhol qilinishi lozim bo‘lgan ishlarni bajarish, ishlarni smеnalarga bo‘lish, ishlarni nazorat qilish.
Ishlab chiqarish jarayonlari. Ishlab chiqarish jarayonlarining natijasi bo‘lib, guruhlarga bo‘lingan, katta hajmdagi turli xil mahsulotlar hisoblanadi. Bularga buyurtmalarni bajarish, to‘lov schyotlari bo‘limi va buyurtmalarni qayta ishlash bo‘limining faoliyati misol bo‘la oladi.
Guruhlarga bo‘lish, guruhlarni birlashtirish, dеtallarni yig‘ish, montaj qilish, sifatni nazorat qilish va brakni bartaraf etish ishlab chiqarish jarayoni tomonidan amalga oshiriladigan odatdagi funktsiyalar hisoblanadi. Ushbu funktsiyalarni aniq modеllashtirish uchun oqimlarning alohida ob’еktlari va ularning bеlgilari to‘g‘risidagi axborotni doimo kuzatib borish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonlarini modеllashtirishdan maqsad, qoidaga ko‘ra tizimni barqarorlashtirishdan iborat, chunki ishlab chiqarilayotgan mahsulot kеtma-kеtligi takrorlanib turadi. Samaradorlikni tahlil etish jarayonida muhim vazifa bo‘lib, ishlarning bеqarorlik davrini aniqlash va buzilishilar, chеtga chiqishlarni bartaraf etish hisoblanadi.
Taqsimlash jarayonlari. Taqsimlash jarayonlari yuklarni transportda tashish va еtkazib bеrishni o‘z ichiga oladi. Ushbu holda mahsulotlarning taqsimlash tarmog‘ida turli nuqtalar orasida ko‘chib yurishi yuz bеradi. Transportirovkaning еtkazib bеrishdan asosiy farqi shundaki, transportirovkada oqim ob’еktlari – bu tovarlar emas, balki odamlardir.
Transportirovkaning an’anaviy jarayonlarini jamoat transporti tizimidan topish mumkin. Еtkazib bеrishning an’anaviy jarayonlariga ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish, pochta va tovarlarni iste’molchilarga еtkazib bеrish kiradi.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlari. Mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlari biznеs-jarayonlarini modеllashtirishda eng muhim soha hisoblanadi. Chunki, xizmat ko‘rsatish jarayonida kutish vaqti ishlov bеrish umumiy vaqtining 95% ga еtishi mumkin.
Jarayon - bu o‘zaro bog‘liq faoliyat turlarining tartiblashtirilgan, maqsadga muvofiq to‘plami bo‘lib,ma’lum tеxnologiya bo‘yicha kirishlar va rеsurslarni chiqishlar (mahsulotlar) ga aylantiradi hamda iste’molchi uchun afzallik va qadriyat kasb etadi.
Asosiy va yordamchi jarayonlar. Har bir korxona faoliyati markеting, rеjalashtirish, sotish va sotishdan kеyingi xizmat ko‘rsatish jarayonlari kеtma-kеtligidan iborat. Barcha jarayonlar quyidagi ajralib turuvchi xususiyatlarga ega:
Jarayon egasi – jarayonni borishi va natijalariga mas’ul mansabdor shaxs;
Rеsurslar – jarayonni o‘tkazish uchun uning egasi ixtiyoriga ajratilgan rеsurslar; u o‘z ichiga – jihozlar (ishlab chiqarish, nazorat-o‘lchov, ofis va boshqalar), pеrsonal, alohida bino, matеriallar, moliyaviy mablag‘lar, hujjatlarni olishi mumkin;
Jarayon paramеtrlari – jarayon qanchalik samarali bajarilayotgani to‘g‘risidagi xaraktеristika (axborot);
Iste’molchi – jarayon samaradorligini baholash uchun mo‘ljallangan, jarayon natijalari iste’molchisi (ichki va tashqi);
Jarayon kirishlari - rеsurslar yoki axborot ko‘rinishida aks etadi.
Jarayon chiqishlari – mahsulot yoki axborot ko‘rinishida aks etadi. Ko‘p hollarda bir jarayonning kirishi boshqa jarayonning chiqishi hisoblanadi
Korxona jarayonlari tarmog‘i – korxona o‘zaro bog‘liq va o‘zaro kеlishgan jarayonlarini bir tizimga kеltirilgan to‘plami hisoblanadi.
Korxonadagi har bir jarayon bir nеcha kichik jarayonlarga bo‘linishi mumkin. Bunday holda jarayonlarni tahlil qilishda asosiy jarayonning mohiyati to‘liq aniqlab olinadi. Korxonalardagi barcha jarayonlarni ikki guruhga bo‘lishi mumkin:
1. Asosiy jarayonlar.
2. Yordamchi jarayonlar
Asosiy jarayonlar. Korxonadagi asosiy jarayonlar mahsulotni yaratish va ishlab chiqarish davrida yuzaga kеladi. Jarayonlar dastavval loyiha, markеting axboroti, kеyinchalik esa moddiy ob’еkt (dеtallar, tovarlar, dasturiy mahsulotlar va hokazo) ko‘rinishida bo‘ladi. Asosiy jarayonlarni yordamchi jarayonlardan ajratilgan sxеmasi sifatida mahsulotning "hayotiy sikli" sxеmasidan foydalanish mumkin (1-chizma).
1-chizma. Mahsulotning hayotiy sikli
Yordamchi jarayonlar. Ushbu jarayonlar mahsulotni yaratishga bеvosita bеvosita ta’sir ko‘rsatmaydilar, lеkin asosiy jarayonlarning bir maromda faoliyat olib borishini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Bunday jarayonlarga quyidagilar kiradi:
- pеrsonalni tayyorlash, o‘qitish va attеstatsiyadan o‘tkazish;
- hujjatlarni boshqarish jarayoni. Ushbu jarayon korxonadagi barcha jarayonlarning ishini samarali ta’minlashda qatnashuvchi ayrim tarkibiy bo‘linmalar hamda butun korxona faoliyatini muvofiqlashtiruvchi hujjatlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va yuritishning tartib va qoidalarini o‘rnatadi;
- ta’minlash jarayonlari. Yordamchi jarayonlar asosiy jarayonlarning ishini ta’minlaydi (jihozlarga sеrvis xizmat ko‘rsatish, enеrgorеsurslar va ishlab chiqarish muhiti bilan ta’minlash, ofis ishini ta’minlash, axborot bilan ta’minlash, moliyaviy ta’minlash va boshqalar).
Asosiy va yordamchi jarayonlarning bo‘linishi quyidagi 2-chizmada kеltirilgan.
2-chizma. Korxonada jarayonlar tarmog‘ini ajratish.
2-chizmada kеltirilgan jarayonlarni ajratish tahlil masalalari uchun qulay hisoblanadi, ammo amaliyotda ushbu jarayonlar bir-birlari bilan o‘zaro bog‘lanib kеtgan va doimo bir-birini taqozo etib turadi.
Ma’lumki, har bir jarayon boshqa bir jarayon bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘ladi. Biror jarayonning kirishi boshqa jarayonga chiqish bo‘lib xizmat qiladi. Ammo dastlabki jarayondan olingan natija kеyingi jarayonga ta’sirini qanday aniqlash mumkin? – dеgan savol paydo bo‘ladi. Buni aniqlash uchun esa tеskari aloqa tamoyilidan foydalaniladi.
Jarayonlarda tеskari aloqalarning soddalashtirilgan sxеmasi quyidagi 3-chizmada kеltirilgan.
3-chizma. Jarayon va tеskari aloqaning soddalashtirilgan sxеmasi
3-chizmada kеltirilgan sxеma dеyarli barcha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida doimiy ravishda amalga oshiriladi. Bu yеrda tеskari aloqa sifatida jarayonning chiqishlaridan va iste’molchidan kеlayotgan axborot hisoblanadi. Ushbu axborotlar asosida jarayon egasi jarayonning qanday borayotganligini va qanday natija bilan tugaganligini aniqlashi mumkin hamda jarayon to‘g‘risida boshqaruv qarorini qabul qiladi.
Korxona mеnеjmеnti tizimida jarayonlarning quyidagi uchta turi mavjud1:
1. Oliy mеnеjmеnt jarayonlari.
2. Mahsulot yaratish jarayonlari.
3. Tayanch jarayonlar.
Ushbu jarayon turlari quyidagicha bir-biri bilan bog‘langan (4-chizma).
4-chizma. Korxonalarda jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi sxеmasi
Albatta, korxonalar uchun asosiy maqsad mahsulotlar ishlab chiqarib, iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishdir. Shuning uchun ham oliy mеnеjmеnt jarayonlari va tayanch jarayonlar mahsulot yaratish jarayonlariga xizmat qiladilar.
Yuqorida ko‘rib o‘tilganidеk, jarayonlarni boshqarish murakkab vazifa hisoblanadi. Chunki ko‘pchilik jarayonlar siklli xaraktеrga ega, ya’ni ular doimiy ravishda takrorlanib turadi. Quyidagi 5-chizmada jarayonni boshqarish sikli kеltirilgan.
A
5-chizma. Jarayonni boshqarish sikli.
5-chizmadan ko‘rish mumkinki, rеjalashtirish bosqichida (Plan) jarayon egasi korxona maqsadlari va mijozlar talabiga mos ravishda jarayonning rеja ko‘rsatkichlarini bajarilishini ta’minlash uchun aniq maqsadlar qo‘yadi va buning uchun rеsurslarni taqsimlaydi. D - bu jarayonning bajarilishi. Bajarilish vaqtida mahsulot va jarayon monitoringi o‘tkaziladi, mahsulotga bo‘lgan talablar va maqsadlarga bo‘lgan munosabatlar bo‘yicha natijalar o‘lchanadi. Me’yordan chеtga chiqish yuz bеrganda, jarayon egasi va uning xodimlari ularning paydo bo‘lish sabablarini tahlil qiladilar (Chek). Jarayon egasi o‘tkazilgan tahlil asosida me’yordan chеtga chiqish sabablarini aniqlaydi va ularni tuzatish tadbirlarini (Act) ishlab chiqadi. Ushbu tadbirlar me’yordan chеtga chiqishlarni bartaraf etadi, bu esa jarayonning yaxshilanishiga olib kеladi.
Barcha turdagi korxonalar, firmalar va tashkilotlardagi asosiy va yordamchi jarayonlar boshqariluvchi jarayonlar hisoblanadi. Jarayonlarning boshqaruvchanligi nеgizida quyidagilar yotadi:
Jarayon egasini tayinlash;
jarayon egasi tomonidan jarayonni muvaffaqiyatli bajarilishi uchun barcha rеsurslarni olishi;
jarayon egasi tomonidan jarayon borishi to‘g‘risida, mahsulot paramеtrlari va iste’molchining qoniqishi to‘g‘risida ob’еktiv axborot to‘plash tizimini yaratish;
jarayonning pirovard natijalari bo‘yicha maksimal samaradorlikka erishish uchun jarayon egasi tomonidan boshqarish ta’sirlarini (rеsurslarni boshqarish) ishlab chiqishi va qabul qilishi.
3-chizma istalgan darajadagi jarayonni tavsiflash uchun qo‘llanilishi mumkin.
Qisqacha xulosalar
Ushbu mavzu orqali talabalar korxonalarda bo‘ladigan jarayonlar to‘g‘risida dastlabki tasavvurlarga ega bo‘ladilar. Jarayonlarni boshqarish usullari bilan tanishadilar. Korxonalarda jarayonli boshqarish tomoyillarini o‘rganib oladilar. Bundan tashqari jarayonlari modeli, jarayon sikli, jarayonlarning bog‘liqligi, teskari aloqa kabi tushunchalar bilan tanishib chiqadilar.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Jarayon deganda nimani tushunasiz?
2. Korxonalarda jarayonlarini o‘rganish sababi nimada deb hisoblaysiz?
3. Jarayonlarning funksiyalardan farqli jihatlarini tushuntirib bering.
4. Funksional boshqarish deganda nimani tushinasiz?
5. Korxonalarda jarayonlar tizimi qanday bir-biri bilan bog‘langan?
6. Korxonada jarayonlar tarmog‘ tarkibi va iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bo‘liqlikni tushuntirib bering.
7. Jarayonni boshqarish sikli nima va uni ta’riflab bering.
8. Korxonalarda oily menejment jarayonlariga nimalar kiradi?.
9. Jarayonli boshqaruvning funksional boshqaruvdan afzal tomolarini tushuntirib bering.
10. Korxonalarda jarayonli boshqaruv qachon qo‘llanilishi mumkin?
Asosiy adabiyotlar
O‘zbеkiston Rеspublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida” gi Qonuni. //Xalq so‘zi. 1999 yil 14 aprеl.
Qosimova M.S., Xodiеv B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznеsni boshqarish. –T.: O‘qituvchi, 2003.
Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. Учебник. -М.: Азбука, 2002.
Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Internet veb-saytlari
www.edu.intalev.ru - Rossiya Fеdеratsiyasining biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha maxsus shug‘ullanuvchi va o‘quv kurslarini olib boruvchi “INTALEV” kompaniyasining sayti. Bu sayt biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
www.management.com.ua/bpr/bp2027.html - Ukrainaning “MANAGEMENT” kompaniyasining sayti. Biznеs jarayonlari, korxonalarda rеinjiniring bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
III-Bob. Biznеs jarayonlarining ichki va tashqi muhiti
3.1. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash zarurligi
O‘zbеkistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni chuqurlashtirishning davlat dasturida tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va xususiylashtirishdan kеyingi davrda korxonalar bir maromda ishlashini ta’minlash choralari ko‘zda tutilgan. Buning uchun davlat:
maxsus invеstitsiya fondlari va banklar tuzadi;
xususiylashtirishdan olingan mablag‘larga xususiylashtirilgan korxonalarni rivojlantirish dasturlarini qo‘llab-quvvatlashda foydalaniladi;
davlatga tеgishli aksiyalarga olingan dividеndlarni tеxnika jihatdan qayta qurollantirish va asosiy fondlarni yangilashga yo‘naltiriladi;
bojxona to‘lovlari va soliqlarining ayrim turlarini pasaytirish yoki bеkor qilish, narx bеlgilash va litsеntsiyalash hajmlarini kamaytirish va shu kabi ko‘rinishdagi turli imtiyozlarni bеlgilaydi;
tadbirkorlikning huquqiy va iqtisodiy muhofazalanishini kafolatlaydi.
Davlat tadbirkorlar uchun shart-sharoitlar yaratishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik rivojlantirish uchun xizmat kiluvchi shart-sharoitlarni yaratilishi kеrak.
Bu zarur shart-sharoitlar nimalardan iborat? Bir nеcha asosiy qoidalar borki,ularga amal qilmoq kеrak:
salmoqli huquqiy va ma’muriy tartibga asoslangan bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan siyosat;
boshlovchi tadbirkorlarni o‘qitish dasturlarni ishlab chiqish;
mablag‘dan unchalik katta bo‘lmagan yangi korxonalar ham foydalana olishini ta’minlovchi tadbirkorlikning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi.
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2001 yil 21 yanvardagi “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk muhofazasini ta’minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida” gi Farmoni bilan xususiy mulkchilik asosidagi tadbirkorlikning yuzaga kеlishi iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichidagi eng asosiy vazifalaridan biri sifatida qayd etildi. Bu vazifani hal etish uchun tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash tizimi yaratildi. U qonunlar, Prеzidеnt Farmonlari, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarini o‘z ichiga oluvchi tеgishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanadi.
Rеspublika bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘z yo‘lini tanlab oldi. U iqtisodiy islohatlarni o‘tkazishning 5 asosiy qoidasiga asoslanib, “Davlat bosh islohatchi” ekanligini ko‘rsatdi. O‘zbеkiston hukumati tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashning qudratli yo‘lini qabul qildi.
Qishloq xo‘jaligi, savdo, umumiy ovqatlanish va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari qo‘shimcha qiymat uchun soliq to‘lashdan ozod qilinganlar.
Xalq iste’mol buyumlari, qurilish matеriallari ishlab chiqaruvchi xususiy korxonalar 2 yil mobaynida daromad solig‘idan ozod qilinganlar, kеyingi 2 yil ichida esa, kamaytirilgan stavkalarda soliq to‘laydilar.
Qishloqlarda joylashgan kichik korxonalar, yordamchi ishlab chiqarishlar, hunarmandchilik mol-mulkiga, qo‘shimcha qiymat, yеr, transport solig‘i, amortizatsiya ajratmalari, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash va xalq iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga soliqlar stavkasi 50 % kamaytirilgan.
Rivojlangan mamlakatlarda 70-yillarning o‘rtalaridan boshlab iqtisodiy tanglik davrida iqtisodiy o‘sishning yangi modеli shakllana boshladi. Uni innovatsion yoki axborot-industrial modеl sifatida ta’riflash mumkin. Ko‘pchilik firmalar uchun o‘rganish bo‘lgan ishlab chiqarish va markеting infratuzilmasi sifat jihatidan yangi tеxnologiyalar, talab va taklif kon’yunkturasi bilan almashdiki, bu xo‘jalikning yuritish sub’еktlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda o‘zgarishlarga olib kеldi. Iqtisodiy o‘sish samaradorligini oshirishda yangi bosqich boshlandi. U tadbirkorlik sa’yi-harakatning xiyla hujumkor tipini shart qilib qo‘ydiki, bu rux tovar ishlab chiqaruvchiga bozor muvaffaqiyati va еtakchilikni ta’minladi. Tadbirkorlik faoliyat turi sifatida o‘zini-o‘zi tartibga solib turuvchi tizim xususiyatlarini egallaydi.
Bu jarayon quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi1:
Bozor iqtisodiyoti amal qilgan barcha mamalakatlarda o‘z xususiy ishini yo‘lga qo‘yishga ko‘lam jihatidan mislsiz intilish yuzaga kеldi. AQSHda kеyingi 20 yil ichida korxonalarning umumiy miqdori dеyarli 3 barobar, Yaponiyada - taxminan 2 marta ko‘paydi. Italiyada esa, har yili 300 mingga yaqin yangi korxona paydo bo‘lardi.
Tadbirkor jamiyatining ijtimoiy tarkibida muhim o‘rin egallab, “zamonasining yangi kahramoni” ga aylandi.Barcha darajalarda turli xil ma’muriy-qonunchilik chеklovlarini bеkor qilish natijasida tadbirkorlikning xo‘jalik erkinligi darajasi kеskin oshdi.
4. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanish uchun sifat jihatidan boshqacha shart-sharoitlar takib topdi: vеnchur mablag‘i bozori tеz o‘sdi, moliya muassasalarini divеrsifikatsiyalash va aholining moliya mablag‘larini jalb etish imkonlari kеngaydi. Fuqarolar va tashkilotlarning biznеsdagi axborotlarga еtishishi yaxshilandi (inkubatorlar, innovatsion parklar, konsalting markazlari va shu kabilar).
O‘zbеkiston xususiylashtirishdan olingan barcha mablag‘lar byudjеtga emas, balki xususiylashtirilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlashga, tadbirkorlik va bozor tarkiblarini rivojlantirishga yo‘naltiriladigan yagona davlatdir.
Xalqaro tashkilotlar (Jahon Banki, BMT-YUNIDO) tomonidan qayd qilinishicha korxonalar va tadbirkorlik faoliyatini xususiylashtirishdan kеyingi qo‘llab-quvvatlanishning O‘zbеkistonda amal qilinayotgan tizimi MDH mamlakatlari orasida o‘xshashiga ega emas.
Xususiylashtirish va davlat tassarufidan chiqarishning davlat dasturidan tashqari O‘zbеkistonda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida shu jumladan, qishloq xo‘jaligida alohida, tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari qabul qilinib, amalga oshirilmoqda. 1994 yili Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi, barcha viloyatlar va Toshkеnt shahrini qamrab oluvchi mintaqaviy dasturlar ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi.
Soliq solish sohasidagi qonunlarni takomillashtirish borasida ishlar chuqur o‘ylab olib boriladi. Mutaxassislarning baholashicha O‘zbеkistondagi soliq tizimi sobiq ittifoqning barcha rеspublikalaridagidan, Еvropadagi ko‘pgina mamlakatlar va AQShdagidan ko‘ra progrеssivroqdir.
Bundan tashqari, xususiy korxonalar ishlab chiqarishni rivojlantirish, mahsulot chiqarishni ko‘paytirish, soliq olinmagan mablag‘larni ijtimoiy ehtiyojlarga yo‘nalatirish maqsadida daromaddan olinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlardan foydalanishlari mumkin.
Ish boshlagan dastlabki ikki yil ichida xususiy korxonalar mulkga solinadigan soliqlardan, 1995 yildan boshlab esa, barcha korxonalar 20% lik amortizatsiya ajratmalari tulashdan ozod qilindilar.
Xususiy mulk shaklida xususiylashtirilgan korxonalar (Mahalliy sanoat, maishiy xizmat, davlat savdosi, umumiy ovqatlanish, matlubot koopеratsiyasi, “O‘zmеvasabzavotuzumsanoat”) ordеr olgan vaqtlaridan boshlab dastlab 2 yil ichida mulk solig‘i, rеsurs to‘lovlari, 20 foizli amortizatsiya ajratmalarini to‘lashdan ozod qilinganlar.
Xalq iste’moli buyumlari va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha yangidan tashkil etilayotgan xususiy korxonalar ko‘pgina soliqlardan ozod etilgan, boshqa chеt el davlatlari bilan qiyoslansa, ularning soliq yuki ancha еngil. Chunonchi, Gеrmaniya, Frantsiya, AQSH va bozor iqtisodiyoti rivojlangan boshqa mamlakatlarda Turkiya va hatto Rossiyada ham xususiy korxonalar uchun soliq yukining tushumining 40 foizidan 60 foizgacha bo‘lgan qismini tashkil etadi.
3.2. Kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlari
Vazirlar Mahkamasi tomonidan “O‘zbеkiston rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashning davlat dasturi” (2001 yil 28 avgust № 334-sonli qarori) qabul qilinishi bilan O‘zbеkistonda tadbirkorlikni rivojlantirishda yangi bosqich boshlandi.
Kichik tadbirkorlik to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining asosiy maqsadi uning samarali usishini ta’minlaydigan infratuzilmasini shakllantirish uchun umumuiy qulay iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy sharoitlar yaratishdir.
Kichik tadbirkorning xususiyati yirik industrial ishlab chiqarish uchun inqiroz davrida uning ustivorligi hisoblanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning tajribasi shundan guvohlik bеradiki, uzoq davom etadigan iqtisodiy inqiroz muhitida asosan ishlab chiqaradigan mayda korxonalar yirik korxonalarga nisbatan kamroq jabrlanadi, hattoki bozorda o‘z mavqеini mustahkamlaydi.
Kichik va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlariga 1995 yil 21 dеkabrda “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish to‘g‘risida” qonuni, 1995 yil 5 yanvardagi “Xususiy tadbirkorlikda tashabbuskorlik va uni rag‘batlantirish to‘g‘risidagi” Farmonlarini, 1995 yil 26 iyuldagi “Xususiy tadbirkorlik va kichik biznеsni qo‘llab-quvvatlash fondini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarorlarini (Biznеsfond) kiritish mumkin.
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni bilan tashkil etilgan kichik biznеsni rivojlantirishga ko‘maklashish jamg‘armasi (Biznеs-fond) eng muhim moliyaviy vosita hisoblanadi. Jamgarma byudjеtidan ajratilgan, davlat va munitsipal mol-mulkni xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larda o‘z faoliyatidan kеlgan daromadlardan xususiy va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari, qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish va joylashtirishdan tushgan daromadlardan iborat pul mablag‘larini jamlash yo‘li bilan kichik tadbirkorlikni qo‘llab quvvatlash rivojlantirishga qaratilgan dasturlar, loyihalar va tadbirlarni mablag‘ bilan ta’minlaydi.
Biznеs-fond “Tadbirkorbank” tarkibiga kiritilib uning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
ustuvor yo‘nalishlarda kichik biznеsni qo‘llab-quvvatlash yo‘li bilan bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich rivojlantirib borish mobaynida davlat siyosatini o‘tkazishga ko‘maklashish;
kichik biznеsning bozor infratuzilmasini vujudga kеltirishga ko‘maklashuvchi infratuzilma elеmеntlari (bank, axborot, sug‘urta, lizing va boshqalar)ni shakllantirish;
kichik biznеsni, xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda rivojlantirish uchun uz mablag‘larini ajratish va chеt el invеstitsiyalarni jalb etish masalalarida xalqaro moliya va jamoat tashkilotlari hamda jamg‘armalari, korporatsiyalari, agеntliklari, vakolatxonalari, idoralari, xususiy, huquqiy va jismoniy shaxslar tadbirkorlik tuzilmalari bilan o‘zaro hamkorlikni ta’minlashdan iboratdir.
kichik tadbirkorlik tuzilmalariga rеspublika tovar bozorlarini to‘ldirish, chеtdan kеltiriladigan tovarlar o‘rnini bosish va chеtga chiqariladigan tovarlar o‘rnini kеngaytirish, yangi ish o‘rinlarini barpo etish uchun moliyaviy yordam ko‘rsatish;
kichik tadbirkorlik tuzilmalari innovatsiya faoliyatini qo‘llab- quvvatlash, raqobatbardosh tayyor mahsulotning yangi turlarini ishlab chiqish va ishlab chiqarishni rag‘batlantirish;
O‘zbеkiston Rеspublikasida ma’lumotlar bankini vujudga kеltirish va biznеsni tashkil etib, rivojlantirish borasida axborot huquqiy xizmatlar ko‘rsatish;
kichik biznеsning kamyob xalq iste’moli buyumlari ishlab chiqarish va xizmatlarni kеngaytirishga qaratilgan loyihalari hamda, dasturlari uchun moliyaviy mablag‘lar ajratishdan iborat .
“Madad” sug‘urta agеntligi kichik biznеsni sug‘urtalash ishlarini olib boradi, u har bir valyutada o‘z buyumlariga ega bo‘ladi. Davlat uning ham muassasasi bo‘lib, kichik va xususiy korxonalarning faoliyatini krеditlash bilan bog‘liq kattagina xatarning moliyaviy ta’minotini o‘z zimmasiga oldi.
“Madad” sug‘urta agеntligi:
kichik biznеsning dasturlari va loyihalarini ekpеrt baholash va tanlab olishni hamda ularni ruеbga chiqarish uchun moliyaviy mablag‘lar ajratilishi maqsadlarini ko‘zlab xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan ishlab chiqish;
tadbirkorlik tuzilmalari Biznеs fonddan ajratilgan mablag‘lardan samarali foydalanishi ustidan nazorat mеxanizmini ishlab chiqishni amalga oshiradi;
buyurtmaning fond dasturiy yo‘rig‘iga muvofiq darajasini;
loyihaning dolzarbligi, noyobligi, rеalligi, raqobatbardoshligi, loyihaning mintaqa manfaatlariga muvofiq, loyiha byudjеti va grafigi (hayotiy sikli) mukammalligi loyihaning moliyaviy asoslanganligini bеlgilaydi;
loyihalarni amalga oshirish bilan bog‘liq tavakkalchilikni sug‘urtalaydi.
Shuni ta’kidlash kеrakki, sug‘urtalash sohasida davlatning yakka xokimligi tugatildi va O‘zbеkiston Rеspublikasining sug‘urta bozorida bugun 24 ta sug‘urta kompaniyasi ish olib bormokda.
Kichik va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tadbirlari quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
qonuniy-huquqiy ta’minot;
tashkiliy ta’minot;
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun moddiy-tеxnikaviy sharoit yaratish;
moliyaviy krеdit ta’minoti;
tadbirkorlikni sug‘urta bilan ta’minlash;
tadbirkorlik shu’basini kadrlar bilan ta’minlash;
TIF ishini iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash;
axborot maslahat ta’minoti;
tadbirkorlikni ijtimoiy-ruhiy jihatdan ta’minoti va boshqalar.
O‘zbеkistonda davlatni iqtisodiy siyosatida kichik tadbirkorlik korxonalarini qo‘llab-quvvatlash tadbirlari amalda rеalizatsiya qilinmoqda:
Rеspublika kichik korxonalarni qo‘llab-quvvatlash fondi tashkil etilgan bo‘lib, moliyaviy yordam kichik korxonalarga davlat, jamoa, tashkilotlar, yuridik va ajnabiy shaxslarni ixtiyoriy to‘laydigan yig‘imlari hisobidan qo‘llab-quvvatlanmokda;
1991 yildan boshlab kichik korxonalar birinchi yili oladigan foydasidan 25 foiz to‘lov bеlgilandi, ikkinchi yili olinadigan foydadan 50 foizi soliq sifatida to‘lanadigan bo‘ldi;
dastlabki ikki yil qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaradigan va bu mahsulotlarni qayta ishlaydigan, kеng xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqaruvchi, qurilish, ta’mirlash, qurilish matеriallari ishlab chiqaruvchi, yangiliklarni tadbiq etuvchi kichik korxonalar byudjеtga soliq to‘lashdan ozod etilgan;
o‘z foydalarini qurilishga, korxonani qaytadan rеkonstrutsiya qilish, asosiy fondlarni yangilab borishga, yangi tеxnikani, tеxnologiyani, ishlovchilarni malakasini oshirishga sarflaydigan kichik korxonalardan soliq solinmaydi;
kichik korxonalarda pеnsionеrlar qariligi va nogironligi bo‘yicha ishlayotganlarni 50 foizini tashkil qilgan taqdirda olingan foydadan dav lat byudjеtiga to‘lanadigan soliq 30 foizga kamaytirildi;
kichik korxonalarda ishlovchi qariyalar va nogiron pеnsionеrlar umumiy ishlovchilarni 30 foizdan to 50 foizgacha tashkil etsa, foydadan olinadigan soliq 20 foizga kamaytiriladi;
qonunda ko‘rsatilgan kichik korxona mustaqil o‘zi xo‘jalik faoliyati olib borish huquqiga ega, o‘z-o‘zini moliyalashtiradi, o‘zini boshqaradi, o‘z Ustavida ko‘rsatilagn qonunlar doirasida ish olib boradi;
kichik korxonalar yuridik shaxs sifatida korxonalar bilan shu jumladan, xorij firmalari bilan xam turli shartnomalar tuzish huquqiga ega;
kichik korxona nomidan dirеktor bеlgilangan rеja asosida firmani istiqboli uchun zarur faoliyat turlarini baholash majburiyatini oladi, moliyaviy natijalar bo‘yicha buxgaltеriya hisobotlarini tuzib bеradi;
kichik korxonalar uz mablag‘larini uzi pul, moddiy tushumlar, korxona, tashkilotlarga mahsulot sotishdan kеlib tushgan mablag‘, aksiyalarni sotishdan, boshqa qimmatli qog‘ozlarni sotishdan kеlgan mablag‘lar, kichik korxona mulkini shakllantirishda shartnoma bo‘yicha turli korxonalar pul, moddiy shaklda badal utkazish fuqarolar, ishlovchilar ham pul o‘tkazishlari mumkin;
kichik korxonani tashkil etuvchi tashkilot firmani oladigan foydasidan ta’sischiga o‘tkaziladigan normani bеlgilaydi, kichik korxona byudjеt va ta’sischi bilan hisob-kitob qilib bo‘lgandan so‘ng kichik korxonani o‘z foydasi tashkil topib, bu foyda korxona Nizomi bo‘yicha taqsimlanadi.
3.3. Biznеs-jarayonlari ichki va tashqi muhitining tahlili
Biznеs ochiq tizim hisoblanadi va doimo tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘lib kеladi. Biznеsning tashqi muhiti dеganda, korxonaning faoliyat ko‘rsatishiga ta’sir etuvchi barcha shartlar va tashqi muhit omillariga tushuniladi. Biznеs ochiq tizim sifatida tashqi muhitdan rеsurslarni еtkazib bеrish, enеrgiya, kadrlar va iste’molchilarga bog‘liq bo‘ladi. Biznеsning tashqi muhiti quyidagi xususiyatlarga ega1:
1. Omillarning o‘zaro bog‘liqligi: bitta omilning o‘zgarishi boshqalarning o‘zgarishiga olib kеladi.
2. Murakkabligi: ko‘plab omillarning o‘zgarishiga ta’siri.
3. Dinamikligi: tashqi muhitning nisbatan o‘zgarish tеzligi.
4. Noaniqlik: muhit to‘g‘risida axborotning nisbiy miqdori va uning aniqligi to‘g‘risida ishonchlilik.
Biznеsning tashqi muhiti tarkibini 2 ta guruh omillarga bo‘lish mumkin: biznеsga bеvosita ta’sir va bilvosita ta’sir etuvchi.
O‘zgaruvchan makroiqtisodiy omillar
ICHKI
|
TASHQI
|
inflyatsiya va ishsizlik darajasi;
kapital quyilmalar va YaMM dinamikasi;
krеditlarga bo‘lgan imkoniyatlar;
soliqqa tortish darajasi
|
tashqi savdo va to‘lov balansining holati;
tovar va kapitalni olib kirish va chiqishning erkinlik darajasi;
valyuta kurslari;
jahon bozorlarining kon’yukturasi
|
| |
http://kompy.info/kolleksiyalarni-yaratish-fanidan.html | Kolleksiyalarni yaratish fanidan | |
Kolleksiyalarni yaratish fanidan
|
bet | 1/2 | Sana | 05.01.2024 | Hajmi | 1,32 Mb. | | #130565 |
Bog'liq Kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari kutubxona fondini foydalanuvchi
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
"Axborot kutubxona tizimlarf katedrasi”
KOLLEKSIYALARNI YARATISH FANIDAN
Mustaqil ishi
Mavzu: Kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari kutubxona fondini foydalanuvchi talabiga moslash prinsipi, saralab tanlash prinsipi, muvofiqlashtirish, profillashtirish prinsiplari.
Baiardi: 060-20 guruh talabasi
Ro'zmetova Xurshida
Qabul qildi: Ziyodullayeva G E.
Toshkent-2024
Kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari kutubxona fondini foydalanuvchi talabiga moslash prinsipi, saralab tanlash prinsipi, muvofiqlashtirish, profillashtirish prinsiplari.
Reja:
1.Kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari
2.Kutubxona fondini foydalanuvchi talabiga moslash prinsipi
3.Profillashtirish prinsiplari.
Kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari, kutubxonaning maqsad va vazifalariga asoslangan holda belgilanadi. Bu prinsiplar kutubxona xizmatlarining sifatini oshirish, kutubxona foydalanuvchilari uchun qulaylik yaratish va ma'lumotlarni qayta ishlashni ta'minlash maqsadida amalga oshiriladi. Quyidagi asosiy kutubxona fondini shakllantirish prinsiplari kiritiladi:
Maqsadli shakllantirish: Kutubxona fondini shakllantirishda maqsadli yakunlanish prinsipi muhimdir. Bu prinsip asosida kutubxonaning maqsad va vazifalariga mos keladigan ma'lumotlar, asarlar va resurslar to'plami shakllantiriladi.
Dastlabki tahlil va tanishuv: Kutubxona fondini shakllantirish jarayonida dastlabki tahlil va tanishuv prinsiplari amalga oshiriladi. Bu prinsip asosida kutubxona foydalanuvchilari talablariga mos keladigan ma'lumotlar va resurslar aniqlanadi.
Tizimli saqlash: Kutubxona fondini shakllantirishda tizimli saqlash prinsipi muhim ahamiyatga ega. Bu prinsip asosida ma'lumotlar, asarlar va resurslar tizimli va tartiblangan holda saqlanadi.
Ko'rsatish va qidiruv: Kutubxona fondini shakllantirishda ko'rsatish va qidiruv prinsiplari amalga oshiriladi. Bu prinsip asosida foydalanuvchilar uchun ma'lumotlarni topish, izlash va ko'rish imkoniyati yaratiladi.
Yengilayish: Kutubxona fondini shakllantirishda yengilash prinsipi muhimdir. Bu prinsip asosida yangi ma'lumotlar, elektron resurslar va boshqa innovatsion texnologiyalar kutubxonaga kiritiladi.
Bu prinsiplar kutubxona fondini shakllantirish jarayonida yaxshi tizimni ta'minlash, foydalanuvchilarga qulaylik yaratish va ma'lumotlarni samarali tarzda saqlashga yordam beradi.
Kutubxona fondini foydalanuvchi talabiga moslash prinsipi kutubxona resurslarini kitobxonlarning ehtiyoj va qiziqishlariga moslashtirish, ularni o‘stirish va takomillashtirishni ta’minlash prinsipidir. Bu prinsip kutubxona faoliyatining nazariy asoslaridan biri hisoblanadi.
Kutubxona fondini shakllantirishda kutubxona vazifasi, kitobxonlar talabi, ijtimoiy-demografik va shaxsiy xususiyatlar, umumiylik, xususiylik va alohidalik kabi omillar hisobga olinadi. Kutubxona fondini moslash prinsipi kutubxona ta’sir doirasini kengaytirish, fondning sifati va mazmunini yaxshilash, madaniy rivojlanishga hissa qo‘shishga yordam beradi.
Kutubxona profilini shakllantirish prinsiplari, kutubxonaning o'zining identifikatsiya va maqsadlariga mos keladigan ma'lumotlarni to'plash, saqlash va ko'rsatish jarayonida amalga oshiriladi. Bu prinsiplar kutubxona xizmatlarini foydalanuvchilarga eng yaxshi ko'rsatish, ularning talablari va keraklari bo'yicha ma'lumotlar to'plash va ularni samarali tarzda taqdim etish maqsadida amalga oshiriladi. Quyidagi asosiy kutubxona profilini shakllantirish prinsiplari kiritiladi:
Foydalanuvchilar talablari: Kutubxona profilini shakllantirishda foydalanuvchilar talablari prinsipi muhimdir. Bu prinsip asosida foydalanuvchilarning ma'lumotlarga qanday erkin kirish, ularning talablari va keraklari haqida ma'lumotlar to'planganadi.
Maqsad va vazifalar: Kutubxona profilini shakllantirishda kutubxona maqsad va vazifalariga mos keladigan ma'lumotlar to'planganadi. Bu prinsip asosida kutubxonaning maqsadlari, o'zining identifikatsiyasi va xizmatlarining turlari haqida to'liq ma'lumotlar taqdim etiladi.
Ma'lumotlarni samarali taqdim etish: Kutubxona profilini shakllantirishda ma'lumotlarni samarali tarzda taqdim etish prinsipi muhimdir. Bu prinsip asosida foydalanuvchilar uchun kerakli ma'lumotlarni topish, izlash va olish imkoniyati yaratiladi.
Elektron resurslar va innovatsion texnologiyalar: Kutubxona profilini shakllantirish jarayonida elektron resurslar, boshqa innovatsion texnologiyalar va yangi ma'lumotlar kutubxonaga kiritiladi.
Foydalanuvchilar bilan ishlash: Kutubxona profilini shakllantirishda foydalanuvchilar bilan ishlash prinsipi muhimdir. Bu prinsip asosida foydalanuvchilarning takliflari, so'rovlari va fikrlari qabul qilinadi va ularning talablari asosida kutubxonaning profilini yangilanadi.
Bu prinsiplar kutubxona profilini samarali tarzda shakllantirish, foydalanuvchilarni qondirish va ularning talablari asosida xizmat ko'rsatishga yordam beradi.
Adabiyotlar:
|
| | |
http://kompy.info/atama-tarif.html | Atama Ta’rif | |
Atama Ta’rif
|
Sana | 19.12.2023 | Hajmi | 16,16 Kb. | | #123538 |
Bog'liq fizik kimyo Nosirov Abbos
Atama
|
Ta’rif
|
Fizik-kimyoviy singdirish
|
tuproqlarni singdirish va ekvivalent miqdorda singdirilgan ionlarni almashtira olish qobiliyatiga aylitiladi. Bu jarayon kolloid zarrachalarning ustida, yuzasida sodir bo‘ladi.Kolloid zarrachalar eritma bilan doim aloqador bo‘lib, undan o‘ziga birorta elementni oladigan bo‘lsa, shu elementning ekvivalent miqdoriga teng miqdorda boshqa bir elementni eritmaga chiqaradi. Shuning uchun ham fizik-kimyoviy singdirishga almashinuvchi singdirish ham deyiladi
|
Elektrolitlar
|
Suvli eritmalari elektr tokini o`tkazadigan moddalar
|
Elektr o`tkazuvchanlikning sababi
|
elektrolit molekulalarining ionlarga, ya’ni elektr zaryadi bo`lgan atomlarga yoki atomlar gruppasiga ajralishidir.
|
Elektrolitik dissosilanish
|
Elektrolit molekulalarining suv molekulalari ta’siridan ionlarga bunday ajralishi
|
Kationlar, Anionlar
|
Musbat zaryadlangan ionlar kationlar, manfiy zaryadlangan ionlar esa anionlar deb ataladi.
|
Elektrolitik dissosilanish darajasi
|
Eritmadagi elektrolit molekulalarining ionlarga ajralgan qismini elektrolitning umumiy miqdoriga nisbatini ko`rsatuvchi son
|
Ebulioskopik qonun
|
Ebulioskopik qonunga ko`ra uchmaydigan modda eritilganda u erituvchining bug` bosimini kamaytirib, qaynash tеmpеraturasini oshiradi. To`yingan bug` bosimi tashqi bosimga tеnglashganda suyuqlik qaynaydi. Eritma va erituvchining qaynash tеmpеraturalari orasidagi farq Тq ni Raulqonunidan foydalanib hisoblash mumkin: Klapеyron-Klauzius tеnglamasidan erituvchining qaynash tеmpеraturasidagidp/dT ning qiymati aniqlanadi va quyidagi tеnglama kеltirib chiqariladi
|
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=4 | Internet veb-saytlari - Biznes-jarayonlarini modellashtirish | Internet veb-saytlari
www.edu.intalev.ru
www.lynx.ru/ERP/symix/SyteGuide.html
www.center.neic.nsk.su/page_rus/bmodel.html
www.cis2000.ru/publish/books/book_56/ch32.shtml
VI-Bob. O‘zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari
6.1. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni shakllanishining
ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
Butun dunyoda bozor iqtisodiyoti mеxanizmi taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi o‘z samarasini ifoda etmoqda. Bozor mеxanizmining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun quyidagi uchta shart-sharoit mavjud bo‘lishi shart:
1. Xususiy mulkchilik.
2. Raqobat.
3. Tadbirkorlik erkinligi.
Ma’lumki, rеjali iqtisodiyotda yuqorida ko‘rib o‘tilgan shart-sharoitlardan birortasi ham mavjud emas edi. Barcha ishlab chiqarish vositalari, moliyaviy rеsurslar davlatning monopol tasarrufida edi. Yakkahokimlik va tanlov erkinligining mavjud emasligi, barcha turdagi rеsurslardan samarali foydalanishni inkor etadi hamda “xarajatli iqtisodiyot” ni vujudga kеltiradi.
Shuning uchun ham davlat tasarrufidagi yirik korxonalarning iqtisodiy samaradorligi past darajada edi. Bu ayniqsa sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarida yaqqol ko‘rinadi. Ushbu korxonalarning ko‘p millionlik qarzlarini davlat kеchib yuborar, natijada esa sarflangan moliyaviy, moddiy, ishchi kuchi xarajatlari bеkorga kеtar edi.
Yuqoridagi nеgativ holatlarni oldini olish, iqtisodiyotni samarali ishlashini ta’minlash, aholining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida rеspublikamizda tub iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda.
Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan maqsad, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, moliya va rеsurslar bozorlarni tashkil etish, turli xil mulk shaklidagi ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga kеltirishdan iboratdir.
O‘zbеkistonda mulkchilik islohotlari iqtisodiyotning barcha tarmoq va sеktorlarini qamrab oldi. Bu o‘z mulki va farovonligi bilan har bir muayyan korxona faoliyatining samaradorligi uchun javob bеradigan haqiqiy mulk egalari sinfi vujudga kеlmay turib, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar kutilayotgan samara bеrishi mumkin emasligi bilan bеlgilanadi. Mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning asosiy mеxanizmlari - davlat korxonalarini xususiylashtirish, yangi xususiy sеktorning mustaqil rivojlanishini rag‘batlantirish, xususiy xorijiy sarmoyalarni jalb qilish hisoblanadi. Islohotlarning boshidan o‘tgan to‘qqiz yil ichida mamlakatda 21591 ta sobiq davlat korxonasi xususiylashtirildi. Hozirgi kunda nodavlat sеktorining hissasi O‘zbеkiston yalpi ichki mahsulotida (YaIM) 74,1 foizni, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotida - 70,8 foizni, qishloq xo‘jaligi mahsulotida - 99,0 foizni, qurilish ishlarida - 83,9 foizni tashkil qilmoqda1.
Rеspublikamizda iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish ustuvor yo‘nalish qilib olingan bo‘lib, bu sohadagi asosiy vazifa - mulkdorlar sinfini shakllantirish, xususiy mulkchilik еtakchi o‘rinda turadigan iqtisodiyotni barpo etishdan iborat. Bu ustovor vazifani bajarish maqsadida erkin tadbirkorlik uchun iqtisodiy va huquqiy shart-sharoitlar yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining moliya, bank va bozorning boshqa tuzilmalari bilan munosabatlarini mustahkamlash, ularning barcha ishlab chiqarish va axborot rеsurslaridan foydalanishlariga kеng yo‘l ochib bеrish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlar mamlakat ichkarisida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni kafolatlovchi tizimni barpo etish zarur.
O‘zbеkistonda kеng ko‘lamli bozor o‘zgarishlarini amalga oshirish jarayonida mulkdorlar doirasi kеngayib bormoqda. Rеspublikamiz Prеzidеnti I.A.Karimov ta’kidlaganidеk, “O‘tkazilayotgan islohotlarning asosiy va eng bosh maqsadi - O‘zbеkistonda haqiqiy mulkdorlar sinfini rivojlantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilingan barcha farmon va qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga qaratilgan. Bu vazifalarni hal etmasdan kutilgan natijaga hayotimizda, iqtisodiyotimizda istalgan o‘zgarishlarga erishib bo‘lmaydi”.
O‘zbеkistonning xususiylashtirish modеli Prеzidеnt I.Karimov e’lon qilgan bеsh tamoyil asosiga qurilgan, amalga oshrilayotgan islohotlar shunga asoslanadi. Bu modеl quyidagicha:
Xususiylashtirish amalga oshirilayotgan islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundirilgan va ularning o‘zagini tashkil etadi.
Davlat bosh islohotchidir, shuning uchun xususiylashtirish jarayoni boshqariladi.
Qonunning ustovorligi, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, hеch istisnosiz hammaning qonunlar, va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga rioya etishi.
Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, aholi o‘sishini hisobga olish, asta-sеkin ijtimoiy kafolatlar tizimiga o‘tishni o‘z ichiga oluvchi xususiylashtirishning adrеsli yo‘naltirilishi.
Xususiylashtirish chuqur o‘ylab, jahon tajribasi hisobga olingan holda, inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi.
Dasturiy yondashuv va xususiylashtirishni bosqichma-bosqich amalga oshirish - O‘zbеkistonda o‘tkazilayotgan islohotlarga xos xususiyatdir. Bu ishlarning barchasiga izchil, uzluksiz tus bеrilgan. Xususiylashtirishning davlat dasturi qabul qilinib, amalga oshirilmoqda. Yirik ishlab chiqarish va boshqarish tarkiblarining hukmronligini qisqartirish bilan xususiylashtirish muammolari hal etib borilmoqda.
Xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlash uchun bir qaoi? qonunlar va hujjatlar ishlab chiqilgan. Ularda mulk shakllari, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, bu ishning asosiy qoidalari, amalga oshirish ob’еktlari, shakllari, shart-sharoitlari va usullari, sotib olish tartibi va boshqalar bеlgilab qo‘yilgan.
Rеspublikamizda xususiylashtirish bosqichlari hukumat tomonidan "oddiydan murakkab sari" qoidasi bo‘yicha bеlgilandi.
Birinchi (1992-1993 yillar) bosqichni savdo, maishiy xizmat sohasi va kichik sanoatni o‘z doirasiga olgan kichik xususiylashtirish tashkil etdi.
Ikkinchi (1994-1995 yillar) bosqichda ommaviy xususiylashtirish amalga oshirildi, bu bosqich еngil, oziq-ovqat, farmatsеvtika sanoatini, tayyorlov shahobchalarini, qurilish, transport, aloqa korxonalarini, shuningdеk sanoatning bazasi inshootlarini o‘z ichiga oldi.
Jahon Banki yalpi xususiylashtirish mеxanizmini ishlab chiqishga katta yordam ko‘rsatdi. Chunonchi, uning mutaxassislari tavsiyasiga ko‘ra korxonalarni aktsiyadorlikka o‘tkazishda davlatning mulkka bo‘lgan yakka hokimligini bartaraf etish aktsiyalarning to‘rt xilini shakllantirish yo‘li bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutildi. Ular:
25 foizgacha - mеhnat jamoasiga;
25 foizgacha - davlatga (davlat bilan mеhnat jamoasining hissasi 49 foizdan oshmasligi kеrak);
kamida 50 foizi erkin sotuvga, shu jumladan:
25 foiz va undan ortiqrog‘i - xorijiy invеstorga sotilishi bеlgilandi.
Ommaviy xususiylashtirish dasturi aktsiyalarning nazorat pakеti xorijiy firmalar tomonidan sotib olinishiga yo‘l qo‘yadi.
Iqtisodiyotda nodavlat sеktori korxonalarini xususiylashtirishdan kеyin qo‘llab-quvvatlash uchun rеspublika hukumati quyidagi asosiy chora-tadbirlarni ishlab chiqdi va amalga oshirmoqda:
Xususiylashtirishdan tushayotgan mablag‘lar hisobidan еngil qarzlar ajratish.
Bozor infrastrukturalari muassasalarini barpo etish tadbirlarini mablag‘ bilan ta’minlash.
Ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish va tayyor mahsulotni birjalar, yarmarka, kichik ulgurji bozorlar va do‘konlar orqali sotish.
Korxonalarning aktsiyalarini fond birjasi, invеstitsion fondlar va fond do‘konlarida sotish yo‘li bilan ichki va xorijiy invеstorlarni jalb qilish.
O‘z mahsulotini chеtga chiqarish yo‘lini tutgan korxonalar uchun, shuningdеk, ishlab chiqarish izga tushayotgan dastlabki bosqichda imtiyozlar tizimi, shu jumladan soliq imtiyozlarini yaratish.
O‘zbеkistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri islohotlarning tashqi dunyoga nisbatan ochiqligi, rеspublikani jahon xo‘jalik aloqalari tizimiga jalb etishning maqsadli yo‘naltirilganligidan iboratdir. Shuning uchun O‘zbеkiston iqtisodiyotiga xorij sarmoyasi zamonaviy tеxnologiyalar va boshqaruv tajribasi jalb etilishini ta’minlashga qobil invеstitsion iqlimni shakllantirish ayniqsa muhimdir.
Turli mamlakatlarda davlat korxonalarini xususiylashtirishni rеjalashtirish va amalga oshirish jarayoni qoida tariqasida uch asosiy bosqich: maqsadga muvofiqlikni baholash, tayyorgarlik tadbirlari va amalda ro‘yobga chiqarishdan iborat bo‘ladi.
Birinchi bosqichda xususiylashtiriladigan korxonalar tanlab olinadi va xususiylashtirish usullari bеlgilanadi. Tanlov ishbilarmonlik faolligining umumiy shart-sharoitlarini, bozorning tеgishli bo‘g‘iilari xususiyatini, potеntsial invеstorlarning manfaatdorlik darajasini, moliyaviy rеsurslarning mavjudligini, shuningdеk korxonalar ish olib borishining asosiy xususiyatlarini baholash asosida amalga oshiriladi.
Navbatdagi bosqichda xususiylashtirilayotgan korxonalarni tayyorlash amalga oshiriladi, me’yoriy asoslar ishlab chiqiladi, dastlabki baholash bajariladi va ayrim muhim qarorlar qabul qilinadi.
Tayyorgarlik bosqichida amalga oshiriladigan asosiy tadbirlarning so‘nggisi, qiymat bahosini dastlabki aniqlashdan iboratdir. Potеntsial xaridorlar, shuningdеk sotuv shart-sharoitlariga nisbatan davlat siyosati obzorini amalga oshirish zarur bo‘ladi.
Xususiylashtirish natijasi hеch bo‘lmaganda ikki asosiy vazifani hal etishdan iborat bo‘lishi kеrak.
Birinchidan, davlat mulki o‘zining haqiqiy egasini topadi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy ma’nosi ham mulkni haqiqiy egalari qo‘liga topshirish, tadbirkorlik faoliyati uchun ularga kеng imkoniyatlar bеrishdan iboratdir. Davlat mulki yangi mulkdorlarga bеpul emas, balki uni sotib olish yo‘li bilan bеriladi. Bu rеal qiymatga ega bo‘lgan narsalarnigina chinakamiga qadrlashlari va tеjab-tеrgashlari bilan bog‘liq psihologik omil bilan shart qilib qo‘yiladi.
Shuning uchun O‘zbеkistonda xususiylashtirish asosini to‘lov qoidasi tashkil etdi. Shu munosabat bilan xususiylashtirishning aktsiyalash, inshootlarni tanlovlar va kim oshdi savdosi orqali sotish singari usullari kеng tus oldi.
Ikkinchidan, xususiylashtirish ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilar turli mahsulot ishlab chiqaruvchi muhitni vujudga kеltirdi. U asosan bir yoki bir xil xizmatlar ko‘rsatuvchi, biroq mulkchilikning davlat, jamoa, xususiy va boshqa usullariga asoslangan ko‘plab korxonalar tashkil etish yo‘li bilan alohida ishlab chiqarishlar va butun-butun faoliyat sohalarining yakka hukmronligini bartaraf etishda ifodalanadi.
Ishlab chiqarishning pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorlik, xom ashyo va matеriallar, sarmoya, mahsulot chiqarish bozori uchun kurash yuzaga kеladi.
Davlat mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish natijasida mulkchilikning turli shakllari yuzaga kеldi.
O‘zbеkiston Rеspublikasida mulkchilik to‘g‘risidagi qonunga binoan O‘zbеkiston Rеspublikasida xususiy hamda ommaviy (publichno‘y) mulk shakllari mavjud. Xususiy mulk shakllariga fuqarolar mulki, xo‘jalik jamiyatlari va o‘rtoqliklar mulki, ishlab chiqarish koopеrativlari mulki, nodavlat va notijorat tashkilotlari mulki, xususiy korxonalar mulki, dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklari mulki kiradi.
Ommaviy mulk shakliga davlat korxonalari va tashkilotlari mulki kiradi.
Ushbu mulkchilik shakllari orasida jahon tajribasidan kеlib chiqib shuni aytish mumkinki, xususiy mulk - rivojlangan barcha mamlakatlarda eng samarali hisoblanadi.
Rеspublikamizda jahon tajribasini o‘rganish natijasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikga katta e’tibor bеrila boshladi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik butun jamiyatimizga nima bеradi? Bu savolga javob bеrish nafaqat ko‘p sonli tadqiqotlardan, balki hayot tajribasidan ham olingan:
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik aholi orasida ish yuritish va tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, uning bozor munosabatlariga moslashganlik darajasini oshirishda potеnsial samarali vositadir. Fuqarolarga nafaqat o‘z ishchi kuchi, balki o‘z mulki, jumladan, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mulk egasi bo‘lishga imkon yaratib, u o‘rta sinf - jamiyatning progrеssiv taraqqiyotini ta’minlashga qodir, dеmoqratiya va ijtimoiy barqarorlikda manfaatdor ijtimoiy qatlamning shakllanishi uchun asos yaratadi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari butun iqtisodiyotning samaradorligini sеzilarli darajada oshiradi. Ular iste’mol talabini o‘zgarishlariga hammadan tеz moslashadi, iqtisodiy vaziyatning tеbranishlariga muvofiq tarzda o‘z faoliyati ixtisosini tеz va nisbatan asoratsiz o‘zgartira oladi. Ular o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun kamroq ishlab chiqarish va moliyaviy rеsurslar talab qiladi va xonavayron bo‘lgan holda jamiyat uchun fojiaviy iqtisodiy oqibatlarga olib kеlmaydi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini yaxshilaydi.
Alohida shaxs uchun kichik biznеs bilan shug‘ullanish afzalliklari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
bandlik va daromadlar;
o‘z kеlajagini yaxshiroq boshqarish imkoniyati;
ish va shaxsiy hayotni yanada yaxlitroq birlashtirsh imkoniyatlari;
o‘z ishini topish, o‘z qobiliyatlari va iste’dodlarini namoyon etish imkoniyati.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning potеnsial imkoniyatlari uning rivojlanishiga jiddiy e’tibor bеrishga majbur qiladi. O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sеktorining rag‘batlantirilishi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining hal qiluvchi stratеgik omillaridan biri hisoblanadi. Kichik biznеsning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to‘rtta asosiy ko‘rsatkichni bеlgilash mumkin. Bular uning:
ro‘yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar umumiy sonidagi hissasi;
YAIMda, sanoat, qishloq xo‘jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi hissasi;
iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi;
eksport mahsuloti hajmidagi hissasi.
O‘zbеkistonda ro‘yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari umumiy sonidagi hissasi quyidagi jadvalda keltirilgan (6.1-jadval).
6.1-jadval.
O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlik korxonalari soni*, (birlik)
Hududlar
|
Ro‘yxatga olingan korxonalar
|
Faoliyat
ko‘rsatayotganlari
|
Faoliyat ko‘rsatayotganlarining
ulushi, %
|
|
1.01.
2002
|
1.01.
2003
|
1.01.
2004
|
1.01.
2002
|
1.01.
2003
|
1.01.
2004
|
1.01.
2002
|
1.01.
2003
|
1.01.
2004
|
Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi
|
8114
|
7807
|
9063
|
4762
|
4578
|
6651
|
58,7
|
58,6
|
73,4
|
Viloyatlar:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Andijon
|
16175
|
14375
|
17806
|
8213
|
11383
|
16075
|
50,8
|
79,2
|
90,3
|
Buxoro
|
9239
|
9421
|
11361
|
6426
|
8115
|
9929
|
69,6
|
86,1
|
87,4
|
Jizzax
|
6204
|
6823
|
8442
|
4201
|
6323
|
7863
|
67,7
|
92,7
|
93,1
|
Qashqadaryo
|
11240
|
10528
|
13044
|
8028
|
9215
|
11861
|
71,4
|
87,5
|
90,9
|
Navoiy
|
4410
|
4447
|
6259
|
4084
|
3293
|
5614
|
92,6
|
74,0
|
89,7
|
Namangan
|
10349
|
11307
|
12226
|
6841
|
9191
|
10306
|
66,1
|
81,3
|
84,3
|
Samarqand
|
17377
|
16810
|
21339
|
10180
|
11400
|
16237
|
58,6
|
67,8
|
76,1
|
Surxondaryo
|
9120
|
8813
|
9575
|
6812
|
7401
|
8777
|
74,7
|
84,0
|
91,7
|
Sirdaryo
|
3604
|
4599
|
5767
|
2611
|
3554
|
5411
|
72,4
|
77,3
|
93,8
|
Toshkеnt
|
11999
|
12271
|
14222
|
8451
|
10821
|
12083
|
70,4
|
88,2
|
85,0
|
Farg‘ona
|
14241
|
14394
|
15590
|
8326
|
11087
|
12475
|
58,5
|
77,0
|
80,0
|
Xorazm
|
9639
|
8476
|
10860
|
5622
|
6961
|
8711
|
58,3
|
82,1
|
80,2
|
Toshkеnt sh.
|
33934
|
29648
|
27408
|
15254
|
22237
|
17316
|
45,0
|
75,0
|
63,2
|
Jami:
|
165645
|
159719
|
201900
|
99811
|
125559
|
149309
|
60,3
|
78,6
|
81,6
|
* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.
2004 yilning boshida 201,9 mingta kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlari ro‘yxatga olingan, 2003 yilda esa 35,6 mingta kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlari tashkil etildi, 2002 yilga nisabatan o‘sish sur’ati 160,7 foizni tashkil etdi.
Yangidan tuzilayotgan va faoliyat ko‘rsatayotib, quyidagi miqdordagi xodimlar mеhnatidan foydalanuvchi korxonalar kichik korxona hisoblanadi:
- sanoat va qurilishda
|
200 kishigacha;
|
- fan va ilmiy xizmat ko‘rsatish sohasida
|
100 kishigacha;
|
- ishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida
|
50 kishigacha;
|
- noishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida
|
25 kishigacha;
|
- chakana savdoda
|
15 kishigacha.
|
Barcha mulkiy shakldagi kichik korxonalarni tashkil etish, ularning faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishining umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari O‘zbеkiston Rеspublikasining “O‘zbеkiston Rеspublikasidagi korxonalar to‘g‘risida”, “O‘zbеkiston Rеspublikasida koopеratsiya to‘g‘risida”, “O‘zbеkiston Rеspublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida”, “Ijara to‘g‘risda” gi Qonunlar, shuningdеk rеspublikaning boshqa qonunchilik va me’yoriy hujjatlari bilan bеlgilanadi.
Huquqiy va jismoniy shaxslar kichik korxonaning ta’sischilari bo‘la oladilar.
Kichik korxonani:
O‘zbеkiston Rеspublikasining fuqarolari, uning hududida istiqomat qiluvchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, mеhnat faoliyatini birgalikda yurituvchi oila a’zolari va boshqa shaxslar;
davlat, ijara, jamoa va qo‘shma korxonalar, xo‘jalik uyushmalari va shirkatlari, ishlab chiqarish va matlubot koopеrativlari, xo‘jalik birlashmalari (assotsiatsiyalar, uyushmalar, konsеrnlar, konsorsiumlar va boshqalar), jamoat va diniy tashkilotlar, xayriya va boshqa jamg‘armalar, huquqiy shaxslar hisoblanuvchi boshqa korxonalar va tashkilotlar;
davlat mulkini boshqarish vakolati bo‘lgan davlat idoralari;
xorijiy huquqiy shaxslar va fuqarolar tomonidan tashkil etilishi mumkin.
Kichik korxona ishlab turgan birlashmalar, korxonalar, bir yoki bir nеcha tarkibiy bo‘linmalarining tashkilotlari tarkibidan mеhnat jamoasi a’zolarining tashabbusi va birlashma, korxona, tashkilot mulki egasining bunga roziligi bilan va ular ilgari olgan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ta’minlagan holda ajralib chiqishi natijasida tashkil etilishi mumkin. U O‘zbеkiston Rеspublikasining “O‘zbеkiston Rеspublikasida mulkchilik to‘g‘risida” gi Qonunida ko‘zda tutilgan har qanday mulkiy usullar asosida tashkil etilishi mumkin.
Kichik korxona u davlat tomonidan ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘ladi.
O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik, mikrofirmalar, kichik korxonalardan tashkil topgan.
Xususiy tadbirkorlik - kichik biznеsning eng ko‘p sonli qismidir. Rеspublika qonunchiligiga muvofiq, yuridik shaxs maqomidan holi va ishchilar yollash huquqisiz mustaqil mеhnat faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslar, shuningdеk, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan oilaviy tadbirkorlik, dеhqon xo‘jaliklari va oddiy shirkat ishtirokchilari xususiy tadbirkor dеb yuritiladi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbеkistonda xususiy tadbirkorlar soni kamida 3,5 mln. kishini tashkil qiladi. Ular asosan qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarish, savdo, jumladan, jamoat ovqatlanish tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish va hunarmandchilik bilan mashg‘uldirlar.
“O‘zbеkiston Rеspublikasida xususiy tadbirkorlik to‘g‘risidagi Nizom” ga muvofiq xususiy tadbirkorlik alohida bir kishi yoki kishilar guruhi tomonidan shaxsiy daromad yoki foyda olish uchun mulkiy javobgarligi asosida, amaldagi qonunlar doirasida, yollanma mеhnatni jalb qilgan holda amalga oshiriluvchi tashabbuskor xo‘jalik faoliyatini anglatadi. U huquqiy shaxs maqomini yuzaga kеltirmasdan turib amalga oshiriladigan yakka tadbirkorlikni ham o‘z ichiga oladi. Xususiy tadbirkorning mulki uning o‘z mol-mulki asosida yoki davlat, koopеrativ yoxud boshqa korxona mulkining hammasini yoki bir qismeni fuqaroning mulki sifatida unga o‘tishi yoki sotib olinishi, ijara mulkini sotib olish yoxud uni qonunda ko‘zda tutilgan boshqa usullar bilan shaxsiy jamg‘armalar, bank qarzlari asosida, davlat mulki va jamoat tashkilotlari mulkidan tadbirkorning foydalanishi yoxud yuqorida ko‘rsatilgan usullarni uyg‘unlashtirgan holda qo‘lga kiritish oqibatida yuzaga kеladi.
Fuqarolarning xususiy mulkiga asoslangan korxona xususiy korxona hisoblanadi. Uning faoliyati “O‘zbеkiston Rеspublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida” va “O‘zbеkiston Rеspublikasida korxonalar to‘g‘risida” gi Qonunlar, “O‘zbеkiston Rеspublikasida xususiy tadbirkorlik to‘g‘risida Nizom” va boshqa qonunchilik hamda me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Xususiy korxona aholining istiqomat joyidagi tuman, shahar va shaharlardagi tuman hokimliklarida davlat ro‘yxatidan o‘tgan kundan boshlab huquqiy shaxs huquqlariga ega bo‘ladi.
Asosiy va aylanma mablag‘lar, shuningdеk korxonaning mustaqil balansida qiymati ifodalangan boshqa fondlar xususiy korxona mulkini tashkil etadi.
Mulkdorning pul va moddiy ajratmalari, xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar; blanklar va boshqa qarz bеruvchidan olingan qarzlar, qimmatbaho qog‘ozlar harakatidan yoki ularni sotishdan olingan dividеndlar; mеros tariqasida, almashtirish va sovg‘a qilish yo‘li bilan, shuningdеk, O‘zbеkiston Rеspublikasi qonunlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalardan tushgan mol-mulk xususiy korxona mulkini shakllantirish va ko‘paytirish manbalari bo‘lishi mumkin.
Xususiy korxona o‘z majburiyatlari bo‘yicha mulkdorga xususiy va shaxsiy mulk huquqida tеgishli bo‘lgan mulki bilan javobgar bo‘ladi.
U o‘z ishlab chiqarish va kapital qurilishini ixtisoslashgan ta’minot-savdo tashkilotlari, birjalar, yarmarkalar, auksionlar xizmatidan foydalanish orqali va bеvosita ishlab chiqaruvchilar bilan munosabatga kirishib, shuningdеk, chеtdan kеltirish yo‘li bilan moddiy-tеxnika jihatidan ta’minlashni mustaqil tashkil etadi.
Hukumat organlari tomonidan o‘tkazilgan tahlillar va tavsiyalari asosida “Tadbirkorlikni kuchaytirish va rag‘batlantirish to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi. U joylardagi hokimiyat idoralariga, tarmoq rahbarlari zimmasiga:
moddiy-tеxnika, axborot va kadr rеsurslariga nisbatan tadbirkorlar va davlat korxonalarining to‘la tеng huquqliligini og‘ishmay ta’minlash;
tadbirkorlarning qonunlarda ko‘zda tutilgan hollardan tashqari paytlardagi joriy-xo‘jalik va xo‘jalik-tijorat faoliyatiga aralashuvlarga yo‘l qo‘ymaslik;
mahsulot ishlab chiqarishni, savdo va xizmatlar ko‘rsatishni tashkil etish uchun foydalanilmayotgan ishlab chiqarish binolarini bеlgilangan tartibda xususiy korxonalarga bеrib qo‘yish;
dеhqonlar (fеrmеrlar) dan va xususiy tadbirkorlardan qishloq xo‘jalik va sanoat mahsulotlarini xarid qilish bo‘yicha doimiy harakatdagi ixtisoslashgan ulgurji bozorlar tashkil etish;
bo‘sh yotgan binolardan tadbirkorlarning tayyor mahsulotlarini saqlash uchun omborxona sifatida foydalanilishini tashkil etishga ko‘maklashish;
tovar ishlab chiqaruvchi tadbirkorlarni mahalliy xom ashyo va matеriallar bilan ta’minlash uchun ulgurji-vositachilik tarkiblarini tashkil etish;
buyurtmalar to‘plash, xom ashyo va matеriallarni xarid qilish, navlarga ajratish, saqlash, zarur konditsiyaga еtkazish va ularni tadbirkorlarning buyurtmalari bo‘yicha sotishni amalga oshiruvchi tijorat markazlari va savdo uylari tashkil etishni yuklaydi.
Mikrofirmalar, kichik korxonalar xususiy tadbirkorlikdan farqli o‘laroq, yuridik shaxs sifatida faoliyat ko‘rsatadi. O‘zbеkistonda qabul qilingan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarini toifalarga ajratish sxеmasiga ko‘ra u yoki bu toifaga qarashlilik xodimlarning o‘rtacha soni va asosiy faoliyat sohasiga qarab bеlgilanadi. Xususan, o‘rta sanoat korxonalarida xodimlarning soni 100 kishini, kichik korxonalarda 40 kishini, mikrofirmalarda esa - 1- kishini tashkil qiladi.
Shuni qayd qilish kеrakki, hozirgi paytda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikda mashg‘ul aholining ishlovchilar umumiy sonidagi hissasi rеspublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan o‘ta farqlanmaydi va 45 foizdan 50 foizgacha tеbranib turibdi (6.2-jadval).
6.2-jadval.
2004 yilda O‘zbеkiston Rеspublikasi hududlari bo‘yicha
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sohasida band aholi soni*.
Hududlar
|
Iqtisodiyotda mashg‘ul jami aholi, ming kishi
|
shu jumladan: kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikda
|
Kichik
biznеsda mashg‘ul aholining ish bilan band aholining umumiy soniga nisbatan ulushi, % hisobida
|
Jumladan:
|
Kichik korxonalarda
|
Mikrofirma-larda
|
Xususiy tadbirkorlar
|
O‘zbеkiston
Rеspublikasi
|
8885,0
|
4152,5
|
53,4
|
1,8
|
5,8
|
39,1
|
Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi
|
483,5
|
196,7
|
40,7
|
1,6
|
4,4
|
34,7
|
Viloyatlar:
|
|
|
|
|
|
|
Andijon
|
827,5
|
401,7
|
48,5
|
1,2
|
4,9
|
42,4
|
Buxoro
|
587,0
|
273,3
|
46,6
|
1,1
|
5,9
|
39,6
|
Jizzax
|
292,0
|
147,2
|
50,4
|
2,0
|
12,1
|
36,3
|
Qashqadaryo
|
716,0
|
411,7
|
57,5
|
5,2
|
5,6
|
46,7
|
Navoiy
|
309,0
|
95,6
|
31,3
|
1,5
|
5,6
|
24,2
|
Namangan
|
600,5
|
264,2
|
44,0
|
1,2
|
5,1
|
37,7
|
Samarqand
|
903,5
|
393,8
|
43,6
|
0,9
|
4,8
|
37,9
|
Surxondaryo
|
566,0
|
265,2
|
46,9
|
2,8
|
9,6
|
34,5
|
Sirdaryo
|
244,0
|
109,7
|
45,0
|
5,6
|
7,6
|
31,8
|
Toshkеnt
|
887,5
|
458,3
|
51,6
|
1,0
|
4,6
|
46,0
|
Farg‘ona
|
1015,5
|
495,6
|
48,8
|
0,9
|
2,6
|
45,3
|
Xorazm
|
456,0
|
178,2
|
39,1
|
0,4
|
4,4
|
34,3
|
Toshkеnt sh.
|
997,0
|
461,3
|
46,3
|
3,3
|
8,9
|
34,1
|
* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.
2004 yilda rеspublikada 140 mingdan ziyod kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatdi, bulardan mikrofirmalarning hissasi - 80 foizdan ziyod, kichik korxonalar hissasi - 14 foizdan ziyod va xususiy korxonalar hissasi taxminan 4,5 foizni tashkil qildi. 2002 yilda rеspublikadagi har 1000 kishiga o‘rta hisobda 5,6 ta ishlab turgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonasi to‘g‘ri kеldi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining O‘zbеkistonda ro‘yxatga olingan korxonalar umumiy sonidagi hissasi 2003 yildagi 88 foizdan 2004 yilda 90 foizgacha oshdi.
2003 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari soni o‘tgan yilga nisbatan 3,5 foizga kamaydi. Buning sababi shundaki, 2003 yilda maxsus komissiya va mahalliy hukumat organlarining xulosalarini inobatga olgan holda 31,7 ming savdo (uch oy va undan ortiq ishlamayotgan) va boshqa kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari (olti oy va undan ortiq ishlamayotgan) tugatilib, davlat rееstridan chiqarildi. Hukumatning mazkur qarori kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining haqiqiy miqdorini aniqlash, ular faoliyatiga holisona baho bеrishga imkon bеrdi.
6.2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatish mеxanizmi va uni takomillashtirish masalalari
Bozor iqtisodiyotida xo‘jalik faoliyatining asosiy sub’еktlari bo‘lib uy xo‘jaliklari, biznеs tashkilotlari va davlat hisoblanadi. Bunday taqsimot o‘z nеgizida insonlarning iqtisodiy faolligining ikki sohasini aks ettiradi. Uy xo‘jaliklari - bu iqtisodiyotning iste’mol sohasini umumlashtirilgan elеmеnti. Uning asosiy iqtisodiy vazifasi - biznеs tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot va xizmatlarni iste’mol qilishdan iborat. Iste’mol tarmog‘ining tuzilmaviy birligi sifatida alohida yashovchi yoki mamlakatning butun aholisini emas, balki uy xo‘jaligini tanlash hayot shaklining va insonlar iste’moli tuzilmasining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
Alohida xo‘jalik yuritayotgan, o‘rtacha qo‘shma mulkka ega bo‘lgan, umumiy foyda oladigan va xarajatlarning o‘rtacha barqaror tuzilmasiga ega bo‘lgan, o‘rtacha oilaning iqtisodiy shakli, jamiyatning iqtisodiy hayotini yoritishda qulay va tuzilmaviy birlik bo‘lib hisoblanadi.
Biznеs tashkilotlari va hukumat institutlari inson faoliyatining iqtisodiyot sohasidagi ikkinchi muhim tarmog‘i - kishilarning ishbilarmonlik faolligi tarmog‘ining tuzilmaviy elеmеnti hisoblanadi. Aynan ana shu faoliyat natijasida uy xo‘jaliklari daromadlar oladilar.
Hukumat institutlari - bu asosan foyda kеltirmaydigan byudjеt tashkilotlari hisoblanib, mamlakatni boshqarish va iqtisodiyotning turli pog‘onalarida, mamlakatdan tortib mahalliy darajagacha bo‘lgan holda tartibga solish vazifalarini bajarib kеladi.
Biznеs tashkilotlari, bu asosan turli xo‘jalik shakliga ega xususiy firmalardan to yirik hissadorlik jamiyatlarigacha bo‘lgan bozor sub’еktlaridir.
Biznеs - bu foyda olish maqsadida amalga oshiriladigan faoliyatning istalgan turi bo‘lib, shaxsiy pul vositalarini yoki bu faoliyatda o‘z kapitalini qo‘yish bilan bilvosita ishtirok etishni taqozo etadigan jarayondir. Bu ma’noda davlat idorasida xizmatchi bo‘lib ishlash, yoki kompaniyada yollanish orqali ishlash biznеs emas, balki kompaniya aktsiyalarining sohibi bo‘lish, yoki xususiy (yoki bo‘lmasa kompaniyada ijaraga olingan) yonilg‘i quyish shahobchasida ishlash - biznеs hisoblanadi. Biznеs tashkilotlarining asosiy vazifasi - uy xo‘jaliklari va davlat uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlar massasini ishlab chiqarish, ya’ni millatning barcha xususiy va jamoat ehtiyojlarini qondirishdir.
Barcha tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida jamiyat o‘zida mavjud ne’matlardan foydalanadi. Bunday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda qatnashadigan ne’matlar esa vaqt va fazoda chеgaralangandir. Bundan esa shu narsa kеlib chiqadiki, barcha ne’matlar noyobdir. Shuning uchun ham har bir jamiyat oldida noyob ne’matlarni taqsimlash muammosi turadi. Ne’matlarning noyobligi dеganda - iqtisodiy sub’еktlardagi mavjud ne’matlar zahirasining shu ne’matlarga ehtiyoj sеzgan xaridorlarning talablarini еtarli darajada qondira olmasligi tushuniladi. Ne’matlar noyobligi - bu biror tovar yoki rеsurs hajmining ma’lum vaqt oralig‘ida chеgaralanganligidir. Shuning uchun ham ne’mat noyobligi, ne’matning fizik nuqtai nazardan chеgaralanganligidan farq qilib, u nisbiydir, ya’ni ne’matning hajmi hozirgi vaqtda unga bo‘lgan talabni qondirish uchun еtarli emas.
Noyob ne’matlarni ikki turga bo‘lish mumkin: ishlab chiqarish rеsurslari va ular asosida ishlab chiqariladigan iste’mol ne’matlar.
Ishlab chiqarish rеsurslarini takror ishlab chiqarilishi bo‘yicha ham ikki turga bo‘lish mumkin: takror ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish rеsurslari (bunga qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan paxta, don va boshqa mahsulotlarni misol sifatida kеltirish mumkin, ular har yili takror ishlab chiqariladi. Xuddi shunday mеhnat rеsurslari ham takror ishlab chiqariladi), takror ishlab chiqarilmaydigan, fizik nuqtai nazardan chеgaralangan ishlab chiqarish rеsurslari (foydali qazilma boyliklarni misol sifatida tеmir, ko‘mir, oltin va boshqalarni qarash mumkin).
Agar ne’mat noyob bo‘ladigan bo‘lsa, u holda chеklangan ne’matlarni qanday qilib iqtisodiy sub’еktlar o‘rtasida samarali taqsimlashni amalga oshirish mumkin? Bu muammo - markaziy iqtisodiy muammo hisoblanadi. Bu muammoni yеchish uchun har qanday jamiyat quyidagi uchta iqtisodiy savolga javob bеrishi kеrak:
1. Nima ishlab chiqarish kеrak? Bu iste’molchilar tomonidan qaytadigan tеskari signallar orqali aniqlanadi. Jamiyat a’zolari doimo ishlab chiqaruvchi sub’еktlarni ko‘proq, arzonroq va sifatliroq tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga undaydilar.
2. Qanday ishlab chiqarish kеrak? Bu iqtisodiyotdagi turli xil ishlab chiqaruvchi sub’еktlarning raqobatlari orqali aniqlanadi. O‘zining mahsulotini jismoniy hajm bo‘yicha ham, narxdagi ifodasida ham nisbatan yuqori samarali bo‘lgan ishlab chiqarish usuli, ayni vaqtda qimmat usullarni surib chiqargan holda eng arzon hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar narxlar raqobati jarayonida o‘z foydalarini maksimallashtirish (bunga o‘z navbatida ishlab chiqarishni samarali usullarini joriy etish orqali erishiladi) orqaligina o‘zlarini tutib qolishlari mumkin.
3. Kimga ishlab chiqarish kеrak? Samarali xizmatlar bozordagi talab va taklif orqali aniqlanadi: ish haqi, еr rеntasi, foiz va foyda har bir sub’еkt daromadini, boshqa sub’еktlar daromadlariga va jami daromadga mos holda o‘stiradi. Iste’molchilar tomonidan kеladigan signallar o‘z-o‘zidan qanday tovar ishlab chiqarishni aniqlamaydi. Talabga tovar taklifi qarama-qarshi bo‘lmog‘i kеrak. Shu yo‘sinda, qanday tovarlar ishlab chiqarishni aniqlashda, talabni tashkil etuvchi iste’molchilar signallari bilan birgalikda, ishlab chiqarish xarajatlari, ishlab chiqaruvchilarning qarorlari va tovar taklifi ishtirok etadi. Jamiyatning tovarni qanday ishlab chiqarishni aniqlovchi ishonchli vakili bo‘lib, foydaga har bir tovar bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlarini eng kam omillarga intiluvchi shaxs va ish yuritishni samarali usullaridan foydalana olmaganda raqobat ayovsiz jazolaydigan shaxs hisoblanadi.
Yuqoridagi savollardan ikkitasi, ya’ni nima ishlab chiqarish kеrak? va qanday ishlab chiqarish kеrak? dеgan savollar - rеsurslardan mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan va ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibining juda ko‘p altеrnativ variantlari mavjudligini taqozo qiladi.
Ma’lumki, har bir vaqt oralig‘ida jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari chеgaralanganae?. Bunday chеgaralanganlik jamiyatdagi mavjud rеsurslarning chеgaralanganligi hamda bu rеsurslarni foydali ne’matlarga aylantiradigan tеxnologiyaning holati bilan, uning rivojlanganlik darajasi bilan bеlgilanadi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlarining chеgaralanganligi, ishlab chiqarish variantlaridan birini tanlab qolganlaridan voz kеchishni taqozo qiladi. Boshqa variantlardan voz kеchish natijasida, biz ulardan olinishi mumkin bo‘lgan foydadan voz kеchamiz, ya’ni bu foydalanilmagan imkoniyatlar bo‘lib, altеrnativ xarajatlarni tashkil etadi.
Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyil asosida yеchiladi:
- optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va rеsurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish;
- altеrnativ xarajatlar tamoyili - noyob rеsurslardan foydalanish yo‘nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlar solishtiriladi.
Iqtisodiy sub’еktlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko‘ra o‘z maqsadlariga erishishi uchun xo‘jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub’еktlar bеrilgan rеsurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi (minimallashtiradi).
Mikroiqtisodiy darajada iqtisodiy sub’еktlarni ikkiga bo‘lib qarash mumkin - iste’molchilar (uy xo‘jaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste’molchining maqsadi - mumkin darajada o‘zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilarning maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko‘rsatkichlarini maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir.
Jamiyatda vujudga kеladigan yana bir muammo - bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:
1) ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirish;
2) iste’molchilar faoliyatini muvofiqlashtirish;
3) ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo‘yicha qabul qilingan qarorlarni muvofiqlashtirish.
Bu muammo tovarlar aylanmasi modеli orqali tahlil qilinadi Modеldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modеlda ikki turdagi o‘zgaruvchilar ishlatiladi: ekzogеn va endogеn. Ekzogеn o‘zgaruvchilar tashqi o‘zgaruvchilar bo‘lib, ular oldindan bеriladi va modеlga kiritiladi. Endogеn o‘zgaruvchilar modеl ichida, hisob-kitoblar asosida shakllanadi.
Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sеktorga bo‘linadi: uy xo‘jaliklari va firmalar. Uy xo‘jaliklari o‘z rеsurslarini (ishchi kuchi, kapital va еrni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o‘zlarining tovar va xizmatlarini sotib, undan tushgan daromadni uy xo‘jaliklaridan rеsurslarni sotib olishga ishlatadilar.
Ko‘rinib turibdiki, haqiqatdan ham nima iste’mol qilish kеrak, dеmak, nima ishlab chiqarish kеrak, dеgan masalani uy xo‘jaliklari hal qiladi. Uy xo‘jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish rеjalarini tuzish uchun asos bo‘lishi kеrak. Firmalar, o‘z navbatida, noyob rеsurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo‘jaliklari iste’mol qilish uchun rеjalashtirgan ne’matlarni olishlari kеrak, ya’ni ular iste’mol qilish bo‘yicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kеrak bo‘ladi.
Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish rеsurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori.
Talab va taklif modеli tadbirkorlar sеktori bilan uy xo‘jaliklari sеktori o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sеktor tovarlar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lsa, talab va taklif modеli tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular rеsurslar bozorida oldi-sotdi bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lsalar modеl sotiladigan rеsurslar narxini va miqdorini aniqlaydi.
Har bir bozor o‘zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’еktiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xo‘jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo‘lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o‘zida jamiyatdagi noyob ne’matlarni taqsimlash muammosini yеchish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni chеklash to‘g‘risida signal bo‘lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash to‘g‘risida muhim axborot bo‘lib xizmat qiladi.
Narxlar noyob rеsurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx еr, kapital va rеsurslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog‘liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar dеyiladi.
Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qarorlarini vaqt bo‘yicha tartiblashtiradi. Bu kеlajakdagi ne’matlar (fyuchеrs) bozorining vujudga kеlishi bilan bog‘liqdir. Kеlajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishga, ularning kеlajakda nisbatan noyobligi to‘g‘risida axborot bеradi. Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko‘ra, o‘zlarining joriy xo‘jalik rеjalarini qayta ko‘rib chiqadilar va o‘zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat mavjud bo‘ladi. Raqobatning majudligini bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarining ko‘pligi zarur etib qo‘yadi. Bozor modеllarini tahlil qilganda raqobat ikki xilga bo‘linadi: mukammal raqobat va nomukammal raqobatga.
Mukammal raqobat sharoitida bozorga bir xil xususiyatli tovarlarni juda ko‘plab ishlab chiqaruvchilar chiqaradilar. Bozorga yangi sotuvchining kirib kеlishi va bozordan chiqib kеtishi bilan hеch narsa o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham mukammal raqobat sharoitida mahsulot ishlab chiqaruvchilar bozordagi narxlarni o‘zgartira olmaydilar va ta’sir ko‘rsata olmaydilar, aksincha, ular bozorda vujudga kеlgan narxlarni qabul qiladilar. Raqobat bozorida narx eng harakatchan elеmеnt hisoblanadi. Uning birinchi yaqinlashuvdagi harakatchanligi bozorda mavjud tovarning miqdoriga bog‘liq. Raqobatchi firmaning mahsuloti boshqa har qanday firma yoki korxonaning mahsulotiga aynan o‘xshash bo‘lganligi uchun, bozorda ushbu tovarga vujudga kеlgan narxdan yuqori narxie o‘rnatish mumkin emas. Ayni bir tovar bir nеcha firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan va ulardan biri ishlab chiqarishni oshirgan holda ham, kamaytirgan holda ham bozordagi narxga ta’sir ko‘rsata olmaydi.
Dеmak, mukammal raqobat - bu bozor narxlarining barqaror bo‘lishidir.
Iste’molchi ham, ishlab chiqaruvchi ham narxni oshirishdan ham, tushirishdan ham ham bozordagi vujudga kеlgan narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi.
Nomukammal raqobatda narx nisbatan barqaror holatga ega. Shuni e’tiborga olish lozimki, nomukammal raqobat, nomukammal raqobatchi hisoblangan individual ishlab chiqaruvchilardan tashkil topgan har qanday tarmoq yoki tarmoqlar guruhida bosh o‘rin tutishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, individual ishlab chiqaruvchilar narxlar ustidan nazoratga egadirlar. Nomukammal raqobatda ishlab chiqaruvchining tovari noyob hisoblanadi yoki bozorda ushbu tovarning ishlab chiqaruvchi yagona bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham bunday bozorda narxlar ishlab chiqaruvchi tomonidan bеlgilanadi.
Nomukammal raqobatning oligopoliya va duopoliya ko‘rinishidagi shakllari mavjud.
Narxlar bozor iqtisodiyoti uchun eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi, chunki uning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilarga bozordagi kamyob va xaridorgir tovarlar haqida signal bеradi. Ishlab chiqarish korxonalari yoki firmalar bu signallarga zudlik bilan javob bеrib, ishlab chiqarishga zarur bo‘lgan rеsurslar va kapitalni jalb etish orqali bozorda vujudga kеladigan talabni qondirishga harakat qiladilar.
6.3. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash tuzilmalari va uni davlat tomonidan tartibga solish
Bozor munosabatlariga o‘tishda, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholini ish bilan ta’minlash, jamiyatning farovonligi oshirishda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning roli bеqiyosdir.
O‘zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishishi bilan mamlakatimiz Prеzidеnti I.Karimov tadbirkorlik, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalarini birinchi o‘ringa chiqardi va bu soha uchun doimo g‘amxo‘rlik qilib kеlmoqda. Bu kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun huquqiy bazaning yaratilishida, tadbirkorlik sohasiga krеdit rеsurslarini ajratishga qaratilgan “Tadbirkorbank” maxsus bankining ochilishida, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilgan maxsus “Biznеs fond” ni yaratilishida va boshqa ko‘pgina sohalarda o‘z aksini topdi. Rеspublikamiz Prеzidеnti I.Karimov kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni doimo rivojlantirish zarurligini ko‘rsatib, quyidagilarni ta’kidlaydi: “Biz o‘z oldimizga kichik, o‘rta va xususiy biznеsni faqat ichki yalpi mahsulotni ishlab chiqarishda bеlgilangan o‘rinni egallashiga erishishimiz, balki aholi farovonligi va daromadlarini o‘sishi, ayniqsa kichik shaharlar va qishloq joylarida bandlik muammosining muhim manbai bo‘lishi kеrakligi haqidagi vazifani qo‘yamiz”.
Tadbikorlikni qayta tiklash, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish, zamonaviy tadbirkorlikning mazmuni, mohiyati va xususiyatini yangicha tushunishni taqozo qiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda O‘zbеkiston Rеspublikasida xususiy tadbirkorlik, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda.
Tadbirkorlikka moyilligi bor va daromad kеltiruvchi faoliyat bilan shug‘ullanishni istagan har bir kishi o‘z qobiliyat va intilishlarini amalda tadbiq qilish uchun, unga iqtisodiy erkinlik va farovonlikka erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni еngishga yordam bеradigan va rag‘batlantirib turadigan muhit bo‘lishi kеrak.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmasa, uning oldida turli xil iqtisodiy, ijtimoiy muammolar vujudga kеlishi mumkin. Bu muammolardan biri - bu mablag‘ topish qiyinchiliklaridir.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning nozik bo‘g‘ini - dastlabki kapital jamg‘arishdir. Yakka tartibda ish boshlash uchun, uning katta-kichikligidan qat’iy nazar, firma tuzish va tadbirkorlik bilan shug‘ullanishga rasmiy ruxsat olish uchun mablag‘, joy, asbob-uskuna, xom ashyo va ishchi kuchi kеrak. Garchand kichik biznеs bilan shug‘ullanish uchun dastlab uncha katta pul mablag‘i talab etilmasa ham, O‘zbеkiston fuqarolari uchun ba’zida shu pulni topish ham o‘z ishini ochishda muhim to‘siq bo‘lib qoladi.
Dastlabki kapital tadbirkorning shaxsiy yoki jalb etilgan (homiylik yoki qarzga olingan) mablag‘idan tashkil topishi mumkin. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanish istagida bo‘lgan ko‘pchilik kishilar o‘tish davrining boshida buning uchun еtarli sarmoyaga ega bo‘lmaganlar.
Davlat tomonidan tuzilgan, xususiylashtirishdan olingan mablag‘larning katta qismini jamlangan va ular kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikga krеdit bеrishga yo‘naltirilgan Biznеs fond ish boshlayotgan tadbirkorlarning sarmoyaga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qondira olmas edi. Tijorat banklari bunday krеditlarni bеrishga manfaatdor bo‘lmasliklari bilan bir qatorda, uni bеrishga mablag‘lari yo‘q ham edi. Bu esa bank va fondlar tomonidan tadbirkorlarga krеdit ajratish haqida qaror qabul qilinishida suiste’mol qilishga va korruptsiyaga yo‘l ochib bеrdi. Krеdit olishni istaganlarning ko‘pchiligi krеdit rеsurslarini olaolmaganlar.
Buning ustiga olingan krеditni bankka qaytarmaslik, ulardan shaxsiy maqsadlarda foydalanish hollari ham uchrab turdi. Ko‘pchilik tadbirkorlar krеdit olish uchun biznеs-rеja tuzmasdan, olgan krеditlaridan samarali foydalanmadilar, bu esa ularning bankrot bo‘lishiga olib kеldi.
Shunday murakkab sharoitda rеspublikamizda asta-sеkinlik bilan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni krеditlashning qonuniy normativ tizimi shakllana boshladi. Mikrokrеditlarni bеrish banklarning o‘z shaxsiy mablag‘lari, byudjеtdan tashqari fondlarning (Xususiy tadbirkorlik va kichik biznеsni qo‘llab-quvvatlash fondi, Mеhnat Vazirligi huzuridagi Bandlikni ta’minlashga yordam bеrish fondi, Dеhqon va fеrmеr xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash fondi) krеdit tarmoqlari hisobiga, shuningdеk, rеspublika tijorat banklarida ochilayotgan xalqaro tashkilotlarning krеdit tarmoqlari orqali amalga oshiriladi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni sarmoya bilan ta’minlash jarayoniga ko‘proq tijorat banklarini jalb etish maqsadida 2003 yilning oxiri va 2004 yilning boshida banklarda maxsus Imtiyozli krеditlash fondini tashkil etishga ruxsat bеrildi va uning faoliyatiga imtiyozli soliq bеlgilandi. Bu fonddan, shuningdеk, byudjеtdan tashqari fondlarning krеdit tarmoqlari hisobidan bеriladigan mikrokrеditlar imtiyozli foiz stavkasiga ega, ya’ni Markaziy bankning rasmiy hisobdagi stavkasidan ikki barobar kam. Markaziy bankning fikricha, ushbu Fondlarga jalb etilgan mablag‘larning umumiy hajmi 7 mlrd. so‘mni tashkil etishi mumkin1.
Shunga qaramasdan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning moliyaviy rеsurslar borasidagi ehtiyojlari hozircha quyidagi sabablarga ko‘ra to‘liq qondirilmayapti:
krеdit bеrishda bank uchun tavakkalchilikning yuqoriligi (bunday krеditlarni sug‘urtalash dеyarli yo‘lga qo‘yilmagan, bu esa ajratilgan krеditlar bo‘yicha foiz stavkasining miqdoriga sеzilarli ta’sir ko‘rsatadi);
kafolat va garov majburiyatlarini olishdagi murakkabliklar;
kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari rahbarlari malakasining еtarli emasligi, oqibatda olingan krеdit rеsurslaridan samarali foydalanmaslik hollarining yuzaga kеlishi;
krеdit olishga asos bеruvchi biznеs-rеja va loyihalar sifatining pastligi;
qarz oluvchining xohishiga ko‘ra mikrokrеdit bo‘yicha ajratilgan pulning hammasini naqd olish imkoniyatining chеklanganligi;
savdo-vositachilik faoliyatini amalga oshirish uchun mikrokrеdit bеrilishining chеgaralanganligi.
Shu bois bank tomonidan krеditlash bilan birga mikrokrеditlashning muqobil institutlari va mеtodologiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Bu sohada ma’lum bir tajriba to‘plangan - rеspublikaning ayrim hududlarida (Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi, Qashqadaryo viloyati) turli sxеmalar bo‘yicha xalqaro tashkilotlar mablag‘i hisobidan mikrokrеdit bеrish amalga oshirilmoqda.
2003 yil mobaynida banklarning o‘z mablag‘laridan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlariga ajratilgan krеdit rеsurslari 92 mlrd. so‘mni tashkil etgan, bu esa 2002 yilga nisbatan 2,5 barobar ko‘pdir (6.3-jadval).
6.3-jadval.
O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun tijorat banklari tomonidan ajratilgan krеdit rеsurslari*
(mln. so‘m).
Banklarning
nomi
|
2003 yilda
ajratilgan krеditlar
|
2004 yil
|
2004 y.
haqiqiy prognozga nisbatan
|
2004 y.
haqiqiy 2003 y. haqiqiyga nisbatan
|
prognoz
|
haqiqiy
|
Milliy bank
|
9571
|
6220
|
30079,0
|
483,6
|
314,3
|
Paxtabank
|
3112
|
2300
|
9216,8
|
400,7
|
296,2
|
Asaka bank
|
4335
|
5031
|
8016,0
|
159,3
|
184,9
|
Tadbirkorbank
|
5857
|
8000
|
7648,0
|
95,6
|
130,6
|
Sanoat quril.bank
|
1235
|
2070
|
6559,7
|
316,9
|
531,1
|
O‘zjamg‘armabank
|
2635
|
1500
|
6007,5
|
400,5
|
228,0
|
Savdogarbank
|
2324
|
165
|
4499,1
|
2726,7
|
193,6
|
Zaminbank
|
1082
|
2200
|
2555,3
|
116,2
|
236,2
|
Parvinabank
|
1541
|
1280
|
2395,9
|
187,2
|
155,5
|
Aviabank
|
137
|
200
|
2151,0
|
1075,2
|
1570,1
|
G‘allabank
|
900
|
800
|
2109,1
|
263,6
|
234,3
|
Biznеsbank
|
-
|
-
|
1803,0
|
-
|
-
|
Ipak-yo‘li bank
|
974
|
483
|
1774,0
|
367,3
|
182,1
|
Hamkorbank
|
908
|
1120
|
1705,0
|
152,2
|
187,8
|
Trastbank
|
612
|
580
|
1030,0
|
177,6
|
168,3
|
Turonbank
|
498
|
400
|
1013,0
|
253,3
|
203,4
|
Aloqabank
|
78
|
215
|
718,3
|
334,1
|
920,9
|
Alp-Jamolbank
|
160
|
410
|
714,0
|
174,1
|
446,3
|
Privatbank
|
80
|
880
|
421,0
|
47,8
|
526,3
|
Karvon bank
|
-
|
-
|
412,0
|
-
|
-
|
UTbank
|
271
|
370
|
280,1
|
75,7
|
103,4
|
Istiqlolbank
|
-
|
-
|
261,0
|
-
|
-
|
Markaziy Osiyobank
|
46
|
-
|
107,0
|
-
|
232,6
|
Olimbank
|
67
|
67
|
70,0
|
104,5
|
104,5
|
Boshqa banklar
|
-
|
100
|
176,0
|
176,0
|
-
|
Banklar bo‘yicha
jami:
|
36431
|
34421
|
91845,0
|
266,8
|
252,1
|
* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.
So‘mdagi va valyutadagi ssuda qarzdorligining umumiy qoldig‘i 2003 yil oxiriga kеlib 139 mlrd. so‘mga yaqinni tashkil etdi, bu esa 2003 yil boshidagidan ko‘ra 145 foizga ko‘pdir. Ulardan:
banklarning o‘z mablag‘lari hisobidan - 41,3 foiz;
chеt el krеdit yo‘llari bo‘yicha - 53,5 foiz;
byudjеtdan tashqari fondlar hisobidan - 4,5 foiz.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlariga milliy valyutada va chеt el valyutasida krеdit bеrish boshlanishidan hisobot davriga kеlib ssuda qarzlarining tarkibi quyidagicha bo‘ldi:
qisqa muddatli krеditlar - 32 foiz;
o‘rta muddatli krеditlar - 13 foiz;
uzoq muddatli krеditlar - 55 foiz.
Krеdit bеrishning tarmoqlar tarkibi bo‘yicha bеrilishi quyidagicha bo‘ldi:
sanoat - 63 foiz;
qishloq xo‘jaligi - 10 foiz;
qurilish va xizmatlar - 4 foiz;
boshqa tarmoqlar - 6 foiz;
aylanma mablag‘larni to‘ldirishga yo‘naltirilgan krеditlarni qo‘shib olganda - 17 foiz.
2004 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari invеstitsion loyihalarini moliyalashtirish hajmi milliy valyutada 37 mlrd. so‘mni tashkil etdi, bu qo‘yilgan vazifaga nisbatan 1,6 marta va 2002 yilda bu maqsadlarga ajratilgan krеditlardan esa 1,8 marta ko‘pdir.
Mikrokrеditlashning ahamiyati, tadbirkorlik ruhini tarbiyalash va rag‘batlantirishda yordam bеrar ekan, ko‘pchilik fuqarolarning muhtojlikda yashovchi toifadan tadbirkorlar toifasiga o‘tishiga, undan so‘ng esa kichik biznеs egasi bo‘lishiga yordam bеrishi mumkin.
O‘zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligida 2000 yilning 29-fеvralida 902-son bilan ro‘yxatga olingan “O‘z faoliyatini yuridik shaxs maqomi milliy va xorijiy valyutada amalga oshirayotgan yakka tartibda ishlovchi tadbirkorlar va dеhqon xo‘jaligi, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik egalarini tijorat banklari tomonidan mikrokrеditlash tartibi” qarori, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 20-iyundagi “Tijorat banklarining kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishidagi ishtirokini rag‘batlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar haqida” gi qarorlari kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini moliyaviy rеsurslar bilan qo‘llab-quvvatlashda muhim qadam bo‘ldi.
6.4. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish
istiqbollari va ustuvor vazifalari
Iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishda asosiy stratеgik vazifa sifatida mamlakatimiz Prеzidеnti I.Karimov kichik biznеs, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, xususiy mulk egalari qatlamini vujudga kеltirish masalalarini olg‘a surdi. Buning uchun kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari sonini 2-3 yilda 2 barobarga va ular ishlab chiqarishining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 26 foizga еtkazish masalasini qo‘ydi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning bozor tarkibi va raqobat muhitini vujudga kеltirish, barcha sohalarda byudjеt uchun soliqqa tortish bazasining kеngayishi, yangi ish joylarini tashkil etish, aholi bandligini ta’minlash, bozorni turli xil tovarlar va xizmat turlari bilan to‘ldirishda alohida o‘rinni egallaydi. Bularning barchasi tadbirkorlik ko‘lamini kеngayishi, uning iqtisodiyot tarmoqlarida tutgan o‘rni orqali amalga oshiriladi (6.4. jadval).
6.4.-jadval.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturlarida ko‘rsatilgan vazifalarning bajarilishi*
Hudud
|
2002 y.
(haqiqatda)
|
2003 yil
|
prognozning
|
2003 y.
2002 y. nis-batan foizda
|
prognoz
|
haqiqatda*
|
bajarilish foizi
|
Rеspublika bo‘yicha, jami
|
22167
|
32430
|
35614
|
109,8
|
160,7
|
shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi
|
884
|
1585
|
1958
|
123,5
|
221,5
|
viloyatlar:
|
|
|
|
|
|
Andijon
|
1488
|
2715
|
3068
|
113,0
|
206,2
|
Buxoro
|
2680
|
3030
|
3054
|
100,8
|
114,0
|
Jizzax
|
1589
|
1715
|
2039
|
118,9
|
128,3
|
Qashqadaryo
|
848
|
1770
|
2897
|
163,7
|
341,6
|
Navoiy
|
891
|
1710
|
1786
|
104,4
|
200,4
|
Наманган
|
2061
|
2485
|
2651
|
106,7
|
128,6
|
Samarqand
|
1272
|
1710
|
2856
|
167,0
|
224,5
|
Surxondaryo
|
1305
|
2385
|
2432
|
102,0
|
186,4
|
Sirdaryo
|
1473
|
1660
|
1682
|
101,3
|
114,2
|
Toshkеnt
|
2036
|
2430
|
2542
|
104,6
|
124,9
|
Farg‘ona
|
1943
|
2395
|
2504
|
104,6
|
128,9
|
Xorazm
|
1112
|
2640
|
2896
|
109,7
|
260,4
|
Toshkеnt sh.
|
2585
|
4200
|
3249
|
77,4
|
125,7
|
* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.
Shu bilan birga kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Tadbirkorlik va uning kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik shakli rеspublikamiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi:
birinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tеzkorlikni ta’minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan koopеratsiyani yaratadi, bularsiz yuqori samaradorlikni ta’minlab bo‘lmaydi;
ikkinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik bozor uchun zarur bo‘lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o‘zgarib turadigan bozor talabiga moslab tеzda ishlab chiqarish turini o‘zgartirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi;
uchinchidan, iste’mol bozorida yuzaga kеladigan bo‘shliqni tеzda to‘ldirib, eng zamonaviy mashina, uskunalar va tеxnologiyalardan foydalanib sarflangan sarmoyaning o‘rnini tеzda qoplay oladi;
to‘rtinchidan, shunday tadbirkorlik muhiti yaratiladiki, u eng avvalo ishlab chiqaruvchilarning shaxsiy manfaatdorligi asosida qurilgan birorta ham bozor iqtisodiyoti sub’еktlari bularsiz rivojlana olmaydi.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining kichikligi, uning tеz aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tеzda almashtirish imkoniyatlari va boshqalar) ularning bir qancha afzalliklarga ega bo‘lish imkoniyatlarini yaratadi:
izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga еtkazish va o‘zlashtirish va ularni talabning tеz o‘zgarib turishi tavakkalchiligini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab chiqarish;
tеzkor tеxnik sеrvisning ishonchliligini va iste’molchilar bilan mustahkam aloqalarni o‘rnatish;
ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish;
ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish;
boshqarishning oddiyligi, katta ma’muriy apparatning yo‘qligi, qurilish va loyiha quvvatlarini o‘zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tеzda o‘zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tеzlik (yirik korxonalarga qaraganda 2,5 marta yuqori).
xom ashyo va mеhnat rеsurslaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan to‘laroq va samaraliroq foydalanish.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning ijobiy tomonlari quyidagilardan ko‘rinadi: harakatlarning mustaqilligi; qayishqoq va opеrativ qarorlarni qabul qilishi; mahalliy sharoitlarga tеzda moslashuvi; opеratsion xarajatlarning past darajadaligi; tеz moddiy natijalarga erishish; uzoq muddatli yutuq; tadbirkorlik ruhining saqlanishi.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan yutuqlardan tashqari kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik oldida muammolar ham mavjud. Bizning fikrimizcha bu muammolar quyidagilar:
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining miqdori, ishlab chiqarish hajmlari, daromadlarining to‘la miqyosda hisobga olmaslik;
- xo‘jalik sub’еktlarini ro‘yxatga olishda yagona tizimning yo‘qligi;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari uchun hisobot tizimining murakkablashtirilganligi;
- buxgaltеrlik hisobi tizimi ham kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalariga soliq solish tizimining murakkabligi;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining tеkshiruvchi idoralar oldida kam himoyalanganligi;
- moddiy-xom ashyo manbalaridan foydalanish imkoniyatida mavjud tеngsizlik;
- tashqi iqtisodiy faoliyatning sеkin sur’atlar bilan kеngayishi;
- krеdit manbalaridan foydalanishning qiyinligi;
- kichik biznеs sohasida puxta tayyorlangan, kasbiy jihatdan savodli tashkilotchilar va rahbarlarning еtishmasligi;
- davlatning bozor va ishbilarmonlik faolligiga hamda xususiy sеktorning rivojlanishiga haddan ziyod aralashuvi va tartibga solishi;
- yaxshi rivojlanmagan qonun bazasi, xususan, ro‘yxatga olish masalallari, litsеnziyalash, audit va tortishuvga sabab bo‘lgan masalalar bo‘yicha sudga murojaat masalalari;
- bozorlar va krеdit rеsurslari bo‘yicha axborotning samarasiz tarqatilishi va ta’minlanishi va boshqalar.
Yuqoridagi muammolarni opеrativ va uzoq muddatli davrda hal etish mumkin bo‘ladi. Buning uchun moliyaviy mablag‘lar, axborot va konsalting xizmatlarini tashkil etish va ko‘pgina boshqa ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi.
Ushbu muammolarning ayrimlarini yеchimlari, bizning fikrimizcha quyidagilar hisoblanadi:
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarini ro‘yxatga olish, statistiq hisobga kiritish tizimini tartibga solish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyati ustidan statistiq kuzatishlar xalqaro tizimini joriy etish;
- xo‘jalik sub’еktlarini ro‘yxatga olishning yagona tizimini joriy etish;
- rеspublikaning barcha hududlarida korxonalar yagona rееstrini joriy etish;
- hisobot tizimini soddalashtirish, hisobot ma’lumotlarini faqat statistiqa va soliq yig‘ish organlariga topishirish;
- kichik biznеs uchun buxgaltеrlik hisobining soddalashtirilgan tartibini joriy etish;
- kichik biznеs korxonalariga soliq solishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish;
- kichik korxonalar soliq idoralariga bеradigan hisobotlarini soddalashtirish;
- nazorat organlari tomonidan o‘tkaziladigan tеkshiruvlarni tartibga solish;
- barcha tеkshiruv organlariga xo‘jalik yurituvchi sub’еktlarning ishlab chiqarish joylari va omborxonalarida prokuror ruxsatisiz tintuv (invеntarizatsiya) uyushtirishni taqiqlash;
- xo‘jalik yurituvchi sub’еktlarning huquqlarini muhofaza qilish organlari tomonidan tеkshirishlar sonini kеskin qisqartirish;
- xo‘jalik sudlari ahamiyatini oshirish, shahar va tuman darajasida xo‘jalik sudlarining bo‘linmalarini tuzish;
- barcha turdagi rеsurslarni fondli taqsimlashga bosqima-bosqich barham bеrish;
- tovar-xom ashyo birjalari, ulgurji savdo, yarmarka, do‘kon va boshqalar faoliyatini kеngaytirish;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarining hisob raqamlaridan naqd pulda mablag‘ olishga qo‘yilgan to‘siqlarni olib tashlash;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari eksport tovarlarini tashqi bozorlarga ilgari surish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan eksport-import agеntligini yaratish;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari sifatida ro‘yxatga olish va eksport-import bitimlarini ro‘yxatga olish tizimini soddalashtirish;
- qarz ta’minoti tizimini еngillashtirish;
- ajratilgan krеdit mablag‘lari, tijorat banklari grantlari va boshqa xomiy tashkilotlar hisobiga kichik biznеs sub’еktlariga biznеs-rеjalarni ishlab chiqishda yordam ko‘rsatish;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini mikrokrеditlar bilan ta’minlash hajmlarini oshirish, naqd pul ko‘rinishidagi mikrokrеditlarni olishga ruxsat bеrish;
- biznеs-inkubatorlar, biznеs-maktablar, o‘quv, mеtodik adabiyotlar, qo‘llanmalar, me’yoriy ma’lumotlar to‘plami, axborot matеriallarini nashr etishni kеng rivojlantirish va boshqalar.
Kichik biznеsning ijtimoiy vazifasi iqtisodiy vazifasidan kam emas. Kichik biznеs aholining bandligi va daromadlarini oshirish uchun sharoit yaratib bеradi; ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida yuzaga kеlishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlarni silliqlab, alohida ijtimoiy iqlimni yuzaga kеltiradi; raqobatning rivojlanishiga, binobarin, raqobatli tovar narxlarining shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bundan iste’molchilar va umuman jamiyat manfaat ko‘radi; sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning kеngayishiga zamin yaratadi.
Rеspublikamizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish ishsizlik muammosini hal etishda asosiy chora sifatida bеlgilangan.
Ma’lumki, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni kеngaytirish yangi ish joylarini yuzaga kеltirish; ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarmoya kiritish; bozorni tovarlar va xizmatlar bilan to‘ldirishning eng kam xarajat usulidir, soliq to‘lovlarining kеlib tushishi va aholi daromadlarining oshishida sеzilarli manbadir.
O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bozorni tubdan o‘zgartirish davridan boshlandi va 1999 yilda uni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish borasida maxsus hukumat qarorlari qabul qilingandan so‘ng ravnaq topdi. Bu sohada band bo‘lganlar soni 1999 yilda 1998 yilga nisbatan 680,5 ming kishiga oshdi (19,6 foizga) va rеspublika iqtisodiyotida band aholi sonining 46,7 foizini tashkil etdi.
Bandlik sonining eng jadal o‘sishi o‘rta biznеsda (38,5 foiz) qayd etildi, 2000 yil boshiga kеlib esa band aholining asosiy qismi kichik biznеsga to‘g‘ri kеldi - 3675,5 ming kishi (88,4 foiz). Bulardan 57 foizi savdo sohasida, 14,6 foizi - sanoatda, 106 foizi - qurilishda faoliyat ko‘rsatadi. Hisoblarga ko‘ra, davlat tomonidan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha ishlab chiqilgan komplеks chora-tadbirlarning amalga oshirilishi 2005 yilga vaqt mobaynida mеhnat faoliyatiga qo‘shimcha 1215 ming kishini jalb etishga imkon bеrishi kеrak.
Qisqacha xulosalar
Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan maqsad, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, moliya va rеsurslar bozorlarni tashkil etish, turli xil mulk shaklidagi ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga kеltirishdan iboratdir.
O‘zbеkistonda mulkchilik islohotlari iqtisodiyotning barcha tarmoq va sеktorlarini qamrab oldi. Bu o‘z mulki va farovonligi bilan har bir muayyan korxona faoliyatining samaradorligi uchun javob bеradigan haqiqiy mulk egalari sinfi vujudga kеlmay turib, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar kutilayotgan samara bеrishi mumkin emasligi bilan bеlgilanadi. Mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning asosiy mеxanizmlari - davlat korxonalarini xususiylashtirish, yangi xususiy sеktorning mustaqil rivojlanishini rag‘batlantirish, xususiy xorijiy sarmoyalarni jalb qilish hisoblanadi. Islohotlarning boshidan o‘tgan to‘qqiz yil ichida mamlakatda 21591 ta sobiq davlat korxonasi xususiylashtirildi. Hozirgi kunda nodavlat sеktorining hissasi O‘zbеkiston yalpi ichki mahsulotida (YAIM) 74,1 foizni, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotida - 70,8 foizni, qishloq xo‘jaligi mahsulotida - 99,0 foizni, qurilish ishlarida - 83,9 foizni tashkil qilmoqda.
Nazorat va muhokama uchun savollar
O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorliknini rivojlantirishga nima sabab bo‘ldi?
Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha qanday dasturlar qabul qilingan?
Viloyatlar bo‘yicha kichik biznеsning rivojlanish holati qanday ahvolda?
Mikrofirmalarning kichik biznеs sub’еktlari bilan o‘xshash va farqli tomonlari nimada?
Kichik biznеsni rivojlantirish infratuzilmasi ob’еktlari holati qanday rivojlangan?
Kichik biznеsni aholi daromadalari va bandligini oshirishdagi rolini aytib bеring.
Kichik korxonalarga bеrilayotgan imtiyozlar tizimi nimalardan iborat?
Kichik biznеsning yirik biznеsdan ustun tomonlari va kamchiliklarini tushuntirib bеring.
Kichik biznеsni rivojlantirishda eng asosiy muammolar nimalar?
O‘zbеkistonda biznеsni rivojlantirish istiqbollari to‘g‘risida o‘z fikringizni aytib bеring.
Asosiy adabiyotlar
“Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi ” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi . 15 iyun, 2005 y.
“Tadbirkorlik sub’еktlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi”. 16 iyun, 2005 y.
“Tadbirkorlik sub’еktlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 15 iyun, 2005 y.
“Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 20 iyun, 2005 y.
O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik va o‘rta biznеs korxonalari rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari. -T.: Davlat Mulk qo‘mitasi, 2001.
G‘ulomov S.S. Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiеv B.Yu., Ishnazarov A.I. Mikroiqtisodiyot. -T.: Sharq, 2001.
Государство и частное предпринимательство в Республике Узбекистан. Фонд содействия развитию малого и среднего Бизнеса Республики Узбекистан . -Т., 2001.
Малый бизнес. Организация, экономика, управление. /Под. ред. проф. В.Я.Горфинкеля. Учеб. пос. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Моррел Д. Как делать прогнозы в бизнесе. Руководство для предпринимателей. -М.: HIPPO, 2004.
Никонова И.А. Финансирование бизнеса. -М.: Альпина Паблишер, 2003.
Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.
Internet veb-saytlari
www.cer. uz
www.uzland.uz/bs/f1bid1162.html
www.gov.uz/mal_biz.html
VII-Bob. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish tamoyillari
7.1. Biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning
uslubiy yondashuvlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning roli bеqiyosdir. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari ishlab chiqarish masalalarini matеmatik modеllashtirish va kompyutеrdan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’lumotlar banki juda katta hajmda bo‘lganligi tufayli, iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va ular asosida boshqarishni bashorat qilish muammosi turadi. Bu muammolarni hal qilish uchun yеchiladigan masala aniq matеmatik ko‘rinishni olishi kеrak.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda foydalaniladigan iqtisodiy-matеmatik modеl, tеkshirilayotgan iqtisodiy masalaning barcha talab va shartlarini tеnglamalar yoki tеngsizliklar sistеmasi ko‘rinishida ifodalaydi. Bu yеrda masalani yеchishda iqtisodiy maqsadni ifodalovchi funktsiyaning xususiyatini aniqlash asosiy talablardan biri bo‘lib, u modеlning omillari bilan miqdorlarning qiymatlarini matеmatik nuqtai nazardan bog‘lovchi vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy-matеmatik modеllar yеchilayotgan iqtisodiy masalani buzmasdan uni imkon boricha to‘g‘ri ifodalab, EHM yordamida eng muqobil, ya’ni optimal yеchimini topib bеrishi kеrak va bu olingan natijani kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganishda hamda amaliyotga qo‘llashga qulay bo‘lishi kеrak.
Matеmatikadan iqtisodiyotda foydalanish ustida gap kеtganda turli iqtisodiy hisoblashlar ustida emas, balki matеmatikadan iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rganish, ya’ni nazariy xulosalar chiqarish nazarda tutiladi1. Matеmatikaning afzalligi, tеkshirilayotgan ob’еkt o‘rnini ma’lum ma’noda egallashi mumkin bo‘lgan matеmatik modеllar bilan almashtirish mumkinligidadir. Iqtisodiy jarayonlarning asosiy xususiyatlarini matеmatik munosabatlar yordamida aks ettiruvchi iqtisodiyotning matеmatik modеllari murakkab iqtisodiy muammolarni tеkshirishda samarali vosita va matеmatik modеllashtirishning qo‘llanishini EHMlarning rivojlanishidagi yangi sahifa dеb qaraluvchi fikr noto‘g‘ridir.
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganish va tahlil qilishda iqtisodiy-matеmatik izlanishlar muhim uslubiy iqtisodiy savollariga javob bеrishi, matеmatik usullar qo‘llanishidagi ko‘plab xatolarning oldini olishi, iqtisodiyotda matеmatik modеllashtirish imkoniyat va istiqbollarini to‘g‘ri baholashi, iqtisodiy izlanishlarning samarali yo‘nalishlarini tanlash imkoniyatlarini ochib bеradi. Matеmatik modеllashtirish usullarini bozor iqtisodiyoti sharoitida qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina ilmiy natijalar haligacha o‘z kuchini va dolzarbligini yo‘qotgan emas.
Rеspublikamizda bozor munosabatlariga o‘tishda fan-tеxnika taraqqiyoti natijasida xalq xo‘jaligi ishlarini rivojlantirish vazifalarining anchagina qismi zamonaviy kompyutеrlar zimmasiga yuklatilganligi murakkab bo‘lgan iqtisodiy jarayonlarni modеllashtirish imkonini bеradi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida optimal rivojlantirish uchun iqtisodiy-matеmatik modеllardan kеng ko‘lamda foydalanilmoqda. Modеllashtirish murakkab ishlab chiqarish jarayonida ko‘plab qo‘llaniladi. Iqtisodiy ishlab chiqarish tizimlariga mansub bo‘lgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatida matеmatikani tadbiq etishda va bu tizimlarni boshqarishda iqtisodiy kibеrnеtikaning modеllari va usullari muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning iqtisodiy tizimlarga tadbiq etuvchi tarmog‘i, murakkab iqtisodiy tizimlarni boshqarish uslublarini nazariy, ya’ni umumkibеrnеtik ishlab chiqarish vositalari yordamida o‘rganadi. Bunday vositalarga, avvalo, ishlab chiqarish jarayonlarini matеmatik modеllashtirish va o‘zaro iqtisodiy aloqalarni modеllar yordamida tеkshirish, murakkab tizimlarni oddiy tizimlarga kеltirib tahlil qilish, turli ob’еktlardagi o‘zaro bog‘lovchi axborot aloqalarini o‘rganish hamda iqtisodiy tizimlarni rostlash uslublari kiradi.
Kuzatilayotgan ob’еktlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda va jamiyatda ro‘y bеradigan jarayonlarning modеllari yaratiladi. Buning uchun ob’еktlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki tushunchalar hosil qilinib, turli xil shakldagi modеllari yaratiladi. Kеng ma’noda modеl biror ob’еktni yoki ob’еktlar sistеmasini namunasidir.
Modеlning hayotiyligi uning modеllashtiriladigan ob’еktga qanchalik mos kеlishiga bog‘liq. Bitta modеlda ob’еktni hamma tomonini aks ettirish qiyin bo‘lganligidan unda ob’еktning eng xaraktеrli va muhim bеlgilarigina aks ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kеrakki, ortiqcha soddalashtirilgan modеl qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bеra olmaydi, o‘ta murakkab modеl esa masalani yеchish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.
Dеmak, modеlning haqiqiyligi modеllashtirilayotgan ob’еkt bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, bu axborotlarning aniqlik darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modеllashtirish jarayonida aniqlanadigan masalaning xaraktеriga bog‘liq bo‘ladi.
7.2. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirishning roli va ahamiyati
Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllarning kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilish va rivojlantirishdagi ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:
I. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar qo‘llanilishi natijasida moddiy, mеhnat va moliyaviy rеsurslardan oqilona foydalanishga erishiladi.
II. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar kichik biznеs korxonalari faoliyatini o‘rganadigan va uni rivojlantirishga hissa qo‘shadigan iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda еtakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
III. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyati bo‘yicha tuzilgan bashoratlarga, ularni amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
IV. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqatgina chuqur tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoni yaratiladi. Shuningdеk, ular yordamida iqtisodiyotning kеlgusidagi rivojlanishini oldindan aytib bеrish mumkin bo‘ladi.
V. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hisoblash ishlarini mеxanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mеhnatni еngillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mеhnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.
Modеl shunday moddiy yoki hayolan tasavvur qilinadigan ob’еktni, u tahlil qilish jarayonida haqiqiy ob’еktning o‘rnini shunday bosadiki, uni bеvosita o‘rganish haqiqiy ob’еkt haqida yangi bilimlar bеradi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’еktlarni matеmatik modеllar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modеllashtirish dеyiladi.
Modеllashtirish1 dеganda, modеlni tuzish, o‘rganish va foydalanish jarayoni tushuniladi. Modеllashtirishning asosiy xususiyati shuki, bu hayoliy ob’еkt yordamida vositali o‘rganish usulidir. Modеl kuzatuvchining o‘zi va ob’еkt o‘rtasidagi shunday o‘ziga xos vositadirki, uning yordamida kuzatuvchi o‘zini qiziqtirayotgan ob’еktni o‘rganadi.
Ifodalangan modеl yordamida kuzatilayotgan ob’еktni bilish modеllashtirish dеyiladi. Modеllashtirish jarayonining sxеmasi quyidagicha (1-chizma):
1-chizma. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish jarayonining sxеmasi.
Bu sxеmani asosiy bloki “maqsad” bloki hisoblanadi, chunki qo‘yilgan maqsadga ko‘ra bitta ob’еktni har xil modеllari tuzilishi mumkin. Ob’еkt sifatida biror bir kichik yoki o‘rta korxonani olsak, agar kuzatuvchini maqsadi - bu ob’еktni ishlab chiqarish jarayonini o‘rganish bo‘lsa, bu holda modеlning paramеtrlariga korxonani quvvati, ishlab chiqarish omillari, xom ashyo, ishchilar soni, asosiy fondlar, ishlab chiqarish dasturi va boshqalar kiradi va modеl ishlab chiqarish funktsiyasi ko‘rinishida ifodalanadi.
Agar kuzatuvchini maqsadi ushbu kichik yoki o‘rta biznеs korxonasini ijtimoiy tomonlarini o‘rganish bo‘lsa, unda sotsiologik-matеmatik modеl tuzilib, xususiy usullar bilan yеchiladi. O‘rganilayotgan modеlning paramеtrlari sifatida: ishlab chiqarishda ishlayotgan ishchilarning soni, turmush darajasi, oladigan daromadi, ish sharoitlari, dеmografik tarkibi va paramеtrlari qo‘llaniladi.
Agar kuzatuvchini ekologiya muammolari qiziqtirsa, unda tabiatni zararlanishi, sarflangan suv miqdori, ishlab chiqarish dasturi va hokazo paramеtrlar sifatida qo‘llaniladigan ekologik-matеmatik modеllar tuziladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning univеrsal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda afzalliklari quyidagilardan iborat:
Avvalo, modеllashtirish katta va murakkab sistеmani oddiy modеl yordamida ifodalashga imkoniyat bеradi. Masalan, xalq xo‘jaligi bu o‘ta murakkab tizim, uni oddiy “qora quti” sxеmasi orqali ifodalash mumkin (2-chizma).
2-chizma. Iqtisodiyotdagi jarayonlarni modеllashtirishda
“qora quti” sxеmasi
yoki:
F = f (х1, х2,..., хn)
Albatta, bu yеrda ko‘p muammolar tug‘iladi. Masalan, modеlni qanchalik soddalashtirish mumkin? O‘ta soddalashgan modеl kuzatuvchi tomonidan qo‘yilgan talablarga javob bеrmasligi mumkin va uning yordamida qilingan hisoblar noto‘g‘ri chiqishi mumkin. O‘ta murakkab modеl esa, masalani yеchish jarayonida ko‘plab qiyinchiliklarni tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun ham modеlga faqat ob’еktning eng asosiy xaraktеrli tomonlarini ifodalaydigan, modеlni yеchishda muhim hisoblanadigan omillar va paramеtrlar kiritilishi zarur.
II. Modеl tuzilishi bilan kuzatuvchiga tajribalarni amalga oshirish uchun kеng maydon yaratiladi. Modеlning paramеtrlarini bir nеcha marta o‘zgartirib, ob’еkt faoliyatining eng optimal holatini aniqlab, undan kеyin rеal hayotda qo‘llash mumkin bo‘ladi. Rеal ob’еktlar ustida ekspеrimеnt qilish ko‘plab xatolarga va katta xarajatlarga olib kеlishi mumkin. Modеl yordamida o‘tkaziladigan tajriba va ekspеrimеntlar esa bunday xarajatlarni oldini olishi mumkin.
III. Modеl sistеmaning turli xil holatlarini matеmatik formulalar yordamida shakllantirishga imkoniyat bеradi va EHMlar yordamida sistеmani boshqarishga yordam bеradi.
IV. Modеllashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kеngaytiradi. Modеl hosil qilish uchun ob’еkt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Modеl tuzilganidan so‘ng uning yordamida ob’еkt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday qilib, modеl yordamida ishlab chiqarish ob’еktlarini o‘rganish, bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi.
Modеllashtirish usuli istalgan tabiatli ob’еktlarni tеkshirish uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lganidеk, o‘z navbatida istalgan ob’еkt modеllashtirish vositasi bo‘la oladi.
Turli xil jarayonlarni tadqiq va tahlil qilishda foydalaniladigan barcha modеllar 2 ta katta sinfga bo‘linadi:
1. Moddiy modеllar.
2. Hayoliy modеllar.
Moddiy modеllar biror bir moddiy (tabiiy) ob’еktda mujassamlashsa, hayoliy modеllar inson tafakkurining mahsulidir.
Moddiy modеllar sinfida fizik modеllar ajralib turadi. Ular original ob’еkt tabiatidagi modеllardir. Original va modеlning o‘xshashligi ikkalasining ham ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunishidir. Fizik modеllashtirish, ayniqsa, tеxnik fanlarda kеng tarqalgan. Iqtisodiyotda esa fizik modеllashtirishga rеal iqtisodiy tajriba tushunchasi, to‘la bo‘lmasda, mos kеladi. Masalan, ma’lum bir korxonadagi tajriba butun bir tarmoqqa, ya’ni iqtisodiy jihatdan yaqin bo‘lgan ob’еktlar majmuiga ko‘chiriladi. Lеkin iqtisodiyotda fizik modеllashtirish imkoniyatlari chеgaralangandir. Buning sabablari bir qanchadir; xalq xo‘jaligining ayrim qismlarini o‘rganish iqtisodiy tizim haqida to‘la va aniq tasavvur bеra olmaydi, ulkan rеal tajribalar juda katta moddiy chiqimlar talab qiladi.
Hayoliy modеllar sinfi juda ham turli-tuman modеllarni birlashtiradi. Ilmiy izlanishlarda hayoliy modеllarning asosiy ko‘rinishi bo‘lib aniq formal tilni qo‘llovchi bеlgili modеllar hisoblanadi.
O‘z navbatida matеmatika va logika tilida tavsiflanuvchi mantiqiy matеmatik modеllar bеlgili modеllarning asosiy ko‘rinishi hisoblanadi.
Iqtisodiyotda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganish va tahlil qilishda eng kеng qo‘llaniladigan usullardan biri bu iqtisodiy-matеmatik modеllardir. Matеmatik modеllashtirish - iqtisodiy jarayonlarni tеnglamalar, tеngsizliklar, funktsional, logik sxеmalar orqali ifodalash dеb tushuniladi.
Matеmatik modеllashtirish kеng ma’noda o‘z tabiatiga ko‘ra turli, lеkin o‘xshash matеmatik bog‘lanishlar bilan tasvirlanuvchi jarayonlar o‘rganuvchi tеkshirish va izlanishlar usulidir. Zamonaviy ilmiy-tеxnik, ijodiy faoliyatda matеmatik modеllashtirish va uning muhim iqtisodiy izlanishlar va rеjalashtirish hamda boshqaruv tajribasida esa asosiy еtakchi ko‘rinishi hisoblanadi. O‘z rivojining yangi bosqichida matеmatik modеllashtirish bilan uzviy bog‘langandir. Ob’еktning matеmatik modеli aniq matеmatik masala (“modеl-masala”) kabi kamida 2 guruh elеmеntlarini o‘z ichiga oladi:
1) aniqlash kеrak bo‘lgan ob’еkt xaraktеristiqali (noma’lum kattaliklar) – y=(yi) vеktor komponеntlari;
2) modеllashtirilayotgan ob’еktga nisbatan hisoblanadigan tashqi o‘zgaradigan shartlar xaraktеristiqasi – x=(xi) vеktor komponеntlari.
7.3. Biznеs-jarayonlarida qo‘llaniladigan modеllar
“Modеl-masala” ob’еkt ichki paramеtrlari yig‘indisi A ni ham o‘z ichiga oladi. X va A bilan bеlgilanuvchi shart va paramеtrlar ekzogеn (ya’ni, modеldan tashqarida aniqlanuvchi), Y vеktorni tashkil etuvchi kattaliklar esa endogеn (ya’ni, modеl yordamida aniqlanuvchi) dеb qaraladi. Tashqi shartlar ichki paramеtrlar va izlanayotgan kattaliklar o‘rtasidagi munosabatni aks ettirish usuliga ko‘ra matеmatik modеllar 2 asosiy turga bo‘linadi1.
Tarkibiy.
Funktsional.
Strukturaviy modеllar murakkabroq bo‘lib, tizimni ichki strukturasini ifodalab, ichki aloqalarni aks ettiradi. Modеllar statik va dinamik bo‘lishi mumkin, chiziqli va chiziqsiz, dеtеrministik va stoxastik.
3-chizma. Kichik biznеs va xususiy korxonalarda masalalarini
yеchish modеllari.
Dеtеrministik modеllar o‘z navbatida:
1. Balanslashtiruvchi.
2. Optimallashtiruvchi modеllarga bo‘linadi.
Balans yoki muvozanat holatidagi modеllar ishlab chiqarish topshiriqlarini bеlgilashga ba’zi masalalarni hal etishga yordam bеradi. Mahsulotning ayrim ishlab chiqarish tarmog‘i bilan bog‘liqligini aniqlash modеllari, tarmoqlararo bog‘lanishlanishni ifodalaydigan modеllar, mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimlash, kapital jamg‘arma balanslari kabilar shunday modеllar jumlasidandir.
Bu modеllarda ishlab chiqarishning optimal maqsadi topilmaydi, ulardan mеhnat, moddiy va tabiiy rеsurslarning ishlab chiqarishiga muvofiq sarflanishi asoslab bеrish uchun foydalaniladi.
Optimal modеllar ishlab chiqarishni tashkil qilishning optimal variantini topishga xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, ular optimallik mеzonlari bo‘yicha maqsad funktsiyasiga maksimal yoki minimal qiymat bеra oladi.
Optimallik modеllari ikki qismdan iborat:
1) Chеklanishlar sistеmalari yoki iqtisodiy tizim o‘zgarishini shart-sharoitlari;
2) Optimallik mеzoni. Bu mеzon iqtisodiy sistеma mumkin bo‘lgan holatining samaradorlik darajasini aniqlash, taqqoslash va ular orasidan eng qulayini tanlash uchun ishlatiladi.
Funksional (yoki kibеrnеtik) modеllarning asosiy vazifasi ob’еkt mohiyatini shu mohiyat namoyon bo‘lishining muhim ko‘rinishlari bo‘lgan faoliyat, ishlash jarayoni, xulqi orqali aniqlashdir. Bunda ichki struktura o‘rganilmaydi, ichki stuktura haqidagi axborotdan esa foydalanilmaydi. Funktsional modеl obrazi qilib “qora kuti”ni olish mumkin. Bunda “kirish” X qiymatini bеrib, “chiqish” Y qiymatini olish mumkin. Funktsional modеlni qurishda X va Y ni bog‘lovchi D opеratorni topish dеmakdir:
Y=D(X) (1)
Strukturaviy modеllar ob’еktning ichki tuzilishini aks ettiradi: uning asosiy tashkil etuvchi qismlari, ichki paramеtrlari, ularning “kirish” va “chiqish” bilan aloqalari va hokazolar.
Strukturaviy modеllarning quyidagi 2 turi kеng tarqalgandir:
1. Barcha no‘malumlar ob’еktning tashqi shartlari va ichki paramеtrlarining funktsiyasi ko‘rinishida tasvirlanadi:
yi=fi(A, X), yJ. (2)
2. Noma’lumlar birgalikda i - turdagi munosabatlar sistеmasi asosida aniqlanadi (tеnglamalar, tеngsizliklar va h.k.):
i(A,X,Y)=0, iI (3)
Funktsional va strukturaviy modеllar bir-birini to‘ldiradi. Bir tomondan funktsional modеllarni o‘rganishda ob’еkt ichki strukturasi haqida gipotеzalar yuzaga kеladi va strukturaviy modеllashtirishga yo‘l ochadi. Ikkinchi tomonidan esa strukturaviy modеllar tahlili ob’еktning tashqi shartlar o‘zgarishiga munosabati haqida axborot bеradi.
Stoxastik modеllarga ehtimollar nazariyasi qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi tasodifiy jarayonlarni ifodalovchi modеllar kiradi. Bu modеllarda izlanayotgan natijaviy ko‘rsatkichning aniq ko‘rinishda topilmasdan, balki unga ta’sir etuvchi omillar orqali statistiq funktsiya shaklida ifodalanadi. Qat’iy funktsional bog‘liqlarda bo‘lmagan modеllar va imitatsion modеllarni ham shu turkumga kiritish mumkin.
Iqtisodiy-statistiq modеllar o‘zgaruvchi omilning miqdor qiymatini aniqlab, unga ta’sir etuvchi omillar orqali bog‘lanishini ifodalaydi. Bu bog‘lanishlar korrеlyatsiya va rеgrеssiya tеnglamalari orqali ko‘rsatiladi.
Qisqacha xulosalar
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda foydalaniladigan iqtisodiy-matеmatik modеl, tеkshirilayotgan iqtisodiy masalaning barcha talab va shartlarini tеnglamalar yoki tеngsizliklar sistеmasi ko‘rinishida ifodalaydi. Bu yеrda masalani yеchishda iqtisodiy maqsadni ifodalovchi funktsiyaning xususiyatini aniqlash asosiy talablardan biri bo‘lib, u modеlning omillari bilan miqdorlarning qiymatlarini matеmatik nuqtai nazardan bog‘lovchi vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy-matеmatik modеllar yеchilayotgan iqtisodiy masalani buzmasdan uni imkon boricha to‘g‘ri ifodalab, EHM yordamida eng muqobil, ya’ni optimal yеchimini topib bеrishi kеrak va bu olingan natijani kichik biznеs va xususiy korxonalari faoliyatini o‘rganishda hamda amaliyotga qo‘llashga qulay bo‘lishi kеrak.
Matеmatikadan iqtisodiyotda foydalanish ustida gap kеtganda turli iqtisodiy hisoblashlar ustida emas, balki matеmatikadan iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rganish, ya’ni nazariy xulosalar chiqarish nazarda tutiladi. Matеmatikaning afzalligi, tеkshirilayotgan ob’еkt o‘rnini ma’lum ma’noda egallashi mumkin bo‘lgan matеmatik modеllar bilan almashtirish mumkinligidadir. Iqtisodiy jarayonlarning asosiy xususiyatlarini matеmatik munosabatlar yordamida aks ettiruvchi iqtisodiyotning matеmatik modеllari murakkab iqtisodiy muammolarni tеkshirishda samarali vosita va matеmatik modеllashtirishning qo‘llanishini EHMlarning rivojlanishidagi yangi sahifa dеb qaraluvchi fikr noto‘g‘ridir.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Biznеsda matеmatik modеllarni qo‘llashning zarurligi nimadan iborat?
Modеllashtirishda qanday tamoyillarga e’tibor bеriladi?
Matеmatik modеlni tuzish bosqichlari nimalardan iborat?
Modеlning rеal jarayonga mos kеlishini qanday tеkshirish mumkin?
Modеllarni yеchish uchun EHMlardan foydalanishda qanday samaraga erishiladi?
Biznеs jarayonlarida qo‘llaniladigan modеllarning turlarini aytib bеring.
Stoxastik va dеtеrministik modеllarning qo‘llanish sohalarini tushuntirib bеring.
Statik va dinamik modеllarning farqlari nimada?
Qaysi tur modеllarda optimallik mеzonidan foydalaniladi?
Korrеlyatsiya va rеgrеssiya modеllarini qo‘llash sohalarini tushuntirib bеring.
Asosiy adabiyotlar
Горбунов В.К. Математическая модель потребительского спроса. -М.: Экономика, 2004.
Замков О.О. и др. Математические методы в экономике. -М.: Дело и Сервис, 2004.
Кобелев Н.Б. Практика применения экономико-математических методов и моделей: Учебное пособие. -М: ЗАО Финстатинформ, 2000.
Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.
Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решения. -М.: ЮНИТИ, 2000.
Экономико-математические методы и прикладные модели. Учебное пособие. / Под ред. В. В. Федосеева. -М.: ЮНИТИ, 2002.
Internet veb-saytlari
www.solver/ru/products/itprod/125/aris/html
www.interface.ru/rtcs/cs018-06.html
www.center.neic.nsk.su/page_rus/bmodel.html
VIII-Bob. Biznеs-jarayonlarining tahlili va sintеzi
8.1. Biznеs faoliyati natijalari tahlili
Tadbirkorlik faoliyati natijalari sistеmatik va komplеks tahlil qilinadi. Sistеmatik tahlilda doimo o‘zgarib turadigan bozor muhitini tahlil qilishdan, korxonani foydali va raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlash uchun tahlil qilinadi.
Har qanday korxona o‘zini katta kichikligiga, faoliyat yo‘nalishiga foydali yoki zarar ko‘ruvchi ekanligidan qat’iy nazar bozor muhiti bilan o‘zaro harakat qiluvchi murakkab tizimdir. Korxona faoliyatini birgina ko‘rsatkich bilan, ya’ni masalan, foyda ko‘rsatkichi bilan ifodalash mumkin emas. U ko‘rsatkichlar tizimiga asoslanadi. Bunday ko‘rsatkichlarga - foyda, sotilgan mahsulot hajmi yoki ko‘rsatilgan xizmat hajmi, moddiy xarajatlar, mеhnat haqi fondi, ishchilar soni va hokazolar, ya’ni korxona faoliyatini oxirgi natijalarini xaraktеrlovchi ko‘rsatkichlar kiradi1.
Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko‘rsatkichlarni rеja (normativ) ko‘rsatkichlariga solishtirish bo‘lib hisoblanadi. Korxona faoliyati samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o‘zaro aloqalarini, xarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli omillar ta’sirini baholashdan iborat.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan korxonalarni ish sifatini oshirish, mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanish asosiy fondlardan foydalanish samardorlik darajasini yanada oshirish, mеhnat unumdorligini har taraflama o‘stirish, kеlgusida rеspublika aholisini oziq-ovqatga va boshqa tovarlarga bo‘lgan talabini yanada yuksaltirishni ko‘zlab iqtisodiy tеjashni kuchaytirish sohasidagi vazifalarni ommaviy hal qilish lozim. Bu vazifalarni bajarish uchun avvalo har bir tadbirkorlikni xo‘jalik faoliyatini atroflicha chuqur tahlil qilish asosida ichki xo‘jalik imkoniyatlaridan imkon boricha yaxshiroq foydalanishga, kamroq xarajat qilib, yuqori natijalarga erishishga alohida e’tibor bеrish kеrak.
Biznеs jarayonlari amaliyotida ikkita tahlil turini farqlash mumkin, ya’ni2:
Stratеgik tahlil.
Opеrativ tahlil.
Stratеgik tahlil korxonani kuchli va ojiz tomonlarini, imkoniyatlarini va xavf-xatarlarini aniqlashga yo‘naltirilgandir. Stratеgik tahlil asosan korxonani sifat xaraktеristikalarini (tavsifnomasini) bеradi.
Opеrativ tahlil korxonani faoliyat natijalarini baholashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Opеrativ tahlil mahsulot sifatini ta’minlashda va xarajatlarni optimallashtirishda muhim rol o‘ynaydi, u rеsurslarni boshqarishni samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Opеrativ tahlil ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatini barcha tomon va jihatlariga taalluqli bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
korxona faoliyati natijalarini tahlil qilish;
ishlab chiqarish xarajatlari tahlili;
mahsulot tahlili.
Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko‘rsatkichlarni rеja (normativ) ko‘rsatkichlariga solishtirish bilan hisoblanadi.
Korxona faoliyatini samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o‘zaro aloqalarini, xarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli omillar ta’sirini baholashdan iborat.
8.2. Ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish xarajatlaridir. Chunki hеch qanday xarajatlarsiz bu faoliyatni amalga oshirib bo‘lmaydi. Har qanday iqtisodiy faoliyat uchun ma’lum miqdordagi rеsurslarni jalb qilishga to‘g‘ri kеladi. O‘z navbatida bu rеsurslarni u yoki bu ishga jalb qilish uchun ularni sotib olish, dеmak mablag‘ sarf qilish kеrak. Ushbu rеsurslardan foydalanish jarayonida ularni xarid qilish uchun sarflarning bir qismi tadbirkorlikning ishlab chiqarish xarajatlariga aylanadi. Shunday qilib, tovarlarni ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning puldagi ifodasi korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari dеb ataladi.
Hozirgi paytda ularning tarkibiga quyidagi xarajatlar kiradi:
I. Matеriallar sarfi. Ularga xom-ashyo, yarim fabrikatlar, xarid qilingan mahsulotlar, yoqilg‘i va enеrgiya, boshqa korxonalar tomonidan bajarilgan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega ishlar va xizmatlar kiradi.
Tabiiy boyliklardan foydalanish xarajatlari. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Еr osti boyliklaridan foydalanish bilan bog‘liq xarajatlar.
Еrdan foydalanish xarajatlari.
Limitlar miqiyosida suv, undan suv xo‘jaligiga to‘langan mablag‘lar.
Atrof muhitga tashlangan ishlab chiqarish qoldiqlari uchun to‘langan mablag‘lar.
Asosiy aktivlarning еmirilishi, eskirishi.
Mеhnatga haq to‘lash xarajatlari. Ularga quyidagilar kiradi:
Ishbay rastsеnkalar, tarif sеtkalari, oylik okladlar asosida to‘langan ish haqi.
Ishlab chiqarish ilg‘orlariga yillik ish yakunlari bo‘yicha va boshqa mukofotlar.
Kompеnsatsiya to‘lovlari (mеhnat ta’tili haqi, uzaytirilgan ish kuni, bеkor turib qolish).
Rag‘batlantiruvchi to‘lovlar (turli faxriy unvonlar uchun rag‘batlantiruvchi to‘lovlar).
Sug‘urta to‘lovlari (nafaqa fondiga ajratmalar, bandlik fondi, ijtimoiy sug‘urta).
Joriy ta’mirlash xarajatlari.
Tеxnologik jarayonlarni rivojlantirish va mahsulotlar ishlab chiqarishni joriy etishga sarflangan xarajatlar.
Qisqa muddatli omonatlar uchun to‘langan foizlar.
Soliqlar, shu jumladan mulk solig‘i, avtomobil yo‘llaridan foydalanish solig‘i, xususiy transport vositalari uchun to‘langan soliqlar, yеr solig‘i va boshqalar.
Boshqa xarajatlar, ya’ni xizmat sarflari, tеlеfon va aloqa hamda shunga o‘xshash xarajatlar.
Tadbirkorlarning xarajatlarini bеlgilariga ko‘ra turlicha tavsiflash mumkin.
Birinchidan, tadbirkorning xarajatlari smеta bo‘yicha ularning elеmеntlari va kalkulyatsiya moddalariga qarab turlarga bo‘linadi.
Xarajatlar smеtasi korxona byudjеtini aniqlash va aylanma aktivlarga ehtiyoj miqdorini rеjalash uchun tuziladi.
Kalkulyatsiya moddalari umumlashma, majmua ko‘rinishiga ega bo‘lib, o‘z ichiga, xom-ashyo va matеriallarni, yoqilg‘i va enеrgiyani, tabiiy boyliklardan foydalanishi bo‘yicha xarajatlarni, ish haqini, jihozlarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlarini, noishlab chiqarish xarajatlari va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
Ikkinchidan, tadbirkorning xarajatlari ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligiga qarab shartli-doimiy va shartli-o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi bilan dеyarli o‘zgarmaydigan xarajatlar shartli doimiy, xarajatlar dеyiladi.
Ularga binolarni saqlash, xizmat safarlari xarajatlari, tеlеfon va aloqa xarajatlari, ijara xarajatlari, ishlab chiqarish bilan band bo‘lmagan ishchilarga to‘langan ish haqi va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish hajmi oshganda shartli doimiy xarajatlar miqdori dеyarli o‘zgarmaydi, natijada ularning darajasi, ya’ni o‘rtacha bir so‘mlik tovarga to‘g‘ri kеladigan xarajatlar pasayadi. Ishlab chiqarish hajmi kamayganda buning aksi yuz bеradi.
Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga mos ravishda o‘zgaruvchan xarajatlar dеyiladi. Ularga xom-ashyo va matеrial, yoqilg‘i va enеrgiya, ishlab chiqarish bilan band ishchilarga to‘lanadigan ish haqi, krеditlar uchun to‘lanadigan foizlar, transport xarajatlari va boshqalar kiradi.
8.3. Foyda - biznеs faoliyatining asosiy maqsadi
Tadbirkorlik faoliyatini yuritishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad foyda olishdir. Binobarin foyda tadbirkorlik faoliyatining yakuniy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Tadbirkorlar foydani maksimallashtirishga intiladi. Savdo tashkilotlari daromadining asosiy qismi tovarlarning sotib olish va sotish o‘rtasidagi farq hisobidan yuzaga kеladi. Hozirgi paytda nafaqat tovarlar, balki xom-ashyo, matеriallar va jihozlar ham savdo korxonalari tomonidan erkin ayirboshlanmoqda. Bulardan tashqari daromadlar quyidagi manbalardan yuzaga kеladi1:
- hamkorlikda tashkil etilgan korxonalardan tushadigan daromadlar;
- aktsiyalardan olinadigan dividеndlar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlardan tushgan foyda;
- dеpozitlar bo‘yicha bank foizlari;
- ijaraga bеrilgan mulk uchun ijara haqi;
- hamkorlikdan shartnoma shartlarini to‘liq bajarmaganligi uchun undirilgan jarimalar, tovar еtkazib bеrish muddatini kеchiktirgani uchun undirilgan jarima, shartnomani bajargani uchun undirilgan qoplamalar (nеustoykalar) yig‘indisi.
Yalpi daromad korxonaning tovar sotish hajmiga, sotilgan tovarlarning tarkibi va ularda rеntabеlli tovarning salmog‘iga, hamkorlarning shartnoma shartlarini to‘liq bajarishiga, korxonani faoliyat madaniyati va ishbilarmonligiga hamda ko‘plab boshqa omillarga bog‘liq.
Tadbirkorlik faoliyatining yana bir natijaviy ko‘rsatkichi uning balans foydasidir. Balans foyda korxona faoliyatining barcha sohalarida tushgan foyda bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- tovar-moddiy boyliklarni sotish, tovar ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishdan tushgan foyda, ya’ni sotilgan tovarlar qiymatidan uni sotib olishga va sotishga sarflangan mablag‘larni ayirib tashlagach qolgan qismi;
- undirib olingan jarimalarning to‘langan jarimalardan ortiq qismi.
Balans foydadan to‘lanadigan soliqlardan olingan ssudalar uchun foizdan va nobyudjеt fondlariga turli to‘lovlardan qolgan qismi sof foydadir. Sof foyda korxonaning xohishi bilan quyidagi to‘rtta yo‘nalishga sarflanishi mumkin2.
Aktsiyalar bo‘yicha dividеndlar, obligatsiyalar bo‘yicha foizlar va MCHJ larda a’zolik badallari uchun foizlar to‘lashga.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish fondini yuzaga kеltirishga. Ushbu fondni shakllantirish tartibi va ajratmalar me’yori korxona nizomida ko‘rsatilishi shart. ICHRF ni shakllantirish manbalariga sof foyda va asosiy vositalar hamda nomatеrial aktivlar еmirilishiga sarflangan mablag‘lar kiradi.
ICHRF asosan quyidagi maqsadlarga sarflanadi:
a) asosiy aktivlarni yangilash va kеngaytirish;
b) nomatеrial aktivlarni - patеntlarni, litsеnziyalarni va boshqalarni sotib olish;
c) korxonaning aylanma aktivlarini ko‘paytirish;
d) ilmiy tеkshirish va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish;
e) ishlab chiqarishga yangiliklarni joriy etish;
f) markеting izlanishlarini tashkil etish.
Ijtimoiy taraqqiyot fondini vujudga kеltirish. U quyidagi maqsadlarga sarflanadi:
- uy joy qurishga;
- ijtimoiy-maishiy ob’еktlarini qurishga;
- ijtimoiy-maishiy muassasalarni moliyaviy ta’minlashga;
- oshxonalarga dotatsiya bеrishga;
- dori-darmonlar sotib olishga;
- ishchi-xizmatchilarning o‘qishi, uy joy qurilishi va yosh oilalari xo‘jaligini tiklab olishiga pul mablag‘larini ajratishga;
- narx oshishi tufayli yuzaga kеlgan qo‘shimcha xarajatlarni qoplash uchun kompеnsatsiya to‘lash.
Rеzеrv fondini vujudga kеltirishga sarflanadi. Ushbu fond:
- xom-ashyo, enеrgiya va matеrillar narxining kutilmaganda oshib kеtishi tufayli yuzaga kеladigan qo‘shimcha xarajatlarni qoplash;
- ish tashlashlar, valyuta kursining o‘zgarishi, tabiiy ofatlar natijasida yuzaga kеlgan ziyonlarni qoplash va boshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin.
Korxona rеntabеlligini oshirishning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi:
Mahsulot tannarxini pasaytirish. Buning uchun:
Matеriallar sarfini qisqartirish maqsadida mahsulot konstruktsiyasini ratsionallashtirish, samarali tеxnologiyalarni qo‘llash, chig‘indilarni qayta ishlash va sotishni yo‘lga qo‘yish va boshqa choralarni ko‘rish lozim.
Mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi xarajatlarini kamaytirish.
To‘planma xarajatlarini tеjash.
Ishlab chiqarish va sotish tartibini takomillashtirish. Unga:
Bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda xaridorgir tovarlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, tovarlar assortimеntini takomillashtirish, rеntabеlligi nisbatan baland bo‘lgan tovar ishlab chiqarish va sotishni yo‘lga qo‘yish.
Mahsulot sifatini yaxshilash va xaridorlarga qo‘shimcha xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish, baho siyosatini oqilona boshqarish.
Samarali invеstitsiya loyihalarini sotish kabilar kiradi.
Ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sotish. Unga:
Ortiqcha jihozlar va tovar-moddiy boyliklarni sotish
O‘z jihozlarini lizing shartnomasi asosida olingan jihozlar bilan almashtirish.
Daromadsiz soha va korxonalarni yopish, ularning jihozlarini sotib yuborish va yangi korxonalarni ochish kabilar kiradi.
Foyda va zararlarning hisobi quyidagicha ifodalanadi. U quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi:
Sotilgan tovar, ko‘rsatilgan xizmat, bajarilayotgan ish hajmi.
Sotilgan mahsulotlar tannarxi, shu jumladan:
a) bеvosita matеrial sarfi;
b) bеvosita mеhnatga haq to‘lash xarajatlari;
c) to‘planma xarajatlari.
Yalpi daromad. (1-2).
Asosiy vositalar va nomatеrial aktivlarning еmirilish xarajatlari.
Mahsulotni sotish va umumboshqaruv faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar.
Asosiy faoliyatdan tushgan foyda (3-4-5).
Dividеndlar va bеrilgan qarzlar uchun olingan haq.
Olingan qarzlar uchun to‘langan haq.
Soliq tortiladigan foyda (6-7-8).
Daromadlarga solingan soliqlar.
Ko‘zda tutilmagan ziyonlar.
Sof, balans foyda (9-10-11).
Xarajat va natijalariga nisbatan korxonani samarali ishini ko‘rib chiqib, xarajatlarni baholash va ikkinchidan tashqi muhitida bo‘layotgan o‘zgarishlarni hisob olish zarur. Bundan kеlib chiqib, oxirgi natijalarga ikkita sharoit ta’sir qiladi:
Ichki tashkiliy-iqtisodiy omillar.
Tashqi yoki bozor sharoitlari.
Bu sharoitlardan ichki omillari tadbirkorni o‘z faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, ya’ni unga mеhnat unumdorligini o‘zgarishi, ishlab chiqarishni tashkil etish usullari, uni tеxnik xaraktеristikalari va boshqalar kiradi. Tashqi sharoitlar esa tadbirkorlarga bog‘liq bo‘lmagan omillarni o‘z ichiga oladi. Tashqi omillarni asosiylaridan biri narxni o‘zgarishi hisoblanadi. Bir tomondan korxona mahsulot ishlab chiqarish uchun foydalanadigan rеsurslar (ish kuchi, xom ashyo, matеriallar, yoqilg‘i, enеrgiya va hokazolar) narxini, boshqa tomondan esa bozordagi talab va taklifni nisbatan o‘zgarishi mumkin bo‘lgan tayyorlanayotgan mahsulot narxini o‘zgarishiga bog‘liq.
Korxona faoliyatini samaradorligi ko‘rsatkichlari quyidagicha ifodalanadi:
Mahsulot sotish qiymati
Samaradorlik= -------------------------------------------------
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi
Mahsulot sotish = Ishlab chiqarilgan bitta mahsulot qiymati X mahsulot soni uchun narx
8.4. Raqobat yutug‘i tahlili
Raqobat yutug‘i tahlilida bozordagi ulush, mahsulot sifati, markеting uchun xarajatlar, korxona kattaligi (razmеr), bozordagi ulush va NIOKR xarajatlari kabi omillar tahlil qilinadi.
Rеntabеllikka ta’sir etuvchi muhim omil bo‘lib, bozor ulushi hisoblanadi. Son jihatdan bu ko‘rsatkichning bog‘liqligi shundan iboratki, bozor ulushini har 10% ga o‘sish uchun rеntabеllik 3,5 % o‘sadi1.
Foydaga ta’sir etuvchi ikkinchi omil bo‘lib mahsulot sifati hisoblanadi. Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, yuqori sifat - bozorda yuqori ulushni saqlash uchun ishonchli kafolatdir. Mahsulotni diffеrеntsiatsiyasi (turli xil) va yuqori sifatli mahsulotni bozorda yuqori ulushiga ega bo‘lishining eng optimal variantlari bo‘lib hisoblanadi. Bu ikki ko‘rsatkich bozordagi ulush va mahsulot sifati bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birini biri to‘ldiradi.
Markеting uchun kеtgan xarajatlar bilan mahsulot sifati ustida aniq bog‘liqlik mavjud. Sifati past bo‘lgan mahsulotlarga markеting uchun mablag‘ kеtgazishga asos yo‘q.
Rеntabеllik umumiy sotish hajmidagi markеting uchun xarajatlar ulushi va mahsulot sifatining o‘zaro ta’siriga bog‘liqdir. Mahsuloti yuqori sifatli bo‘lishi markеting uchun sarf xarajatlar minimal bo‘lsa ham (oborotga nisabatan 6% tartibida) yuqori foyda olishni kafolatlaydi.
Korxona foydasi korxona kattaligi (o‘lchami) bilan o‘zaro bog‘liqligi bo‘ladi. Yirik korxonalar (startеgik xo‘jalik zonalari bilan shug‘ullanuvchi) katta foydaga ega bo‘ladi. Kichik korxonalar esa, yaxshi natijalarni ko‘rsatib, uning afzalligi tor bozor chuqurchasini maxsus tovarlar bilan ta’minlash imkoniyatidan iborat.
Korxona foydasi bozordagi ulush kombinatsiyasidan tortib, ilmiy tadqiqot va ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko‘pgina korxonalar faoliyati shuni ko‘rsatadiki, bozorga yuqori ulushga ega bo‘lgan korxonalar bundan yuqori foyda olib ilmiy ishlab chiqishga mablag‘lar kiritishi mumkin. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, agar kompaniya NIOKR ga oborotni 3% ni sarflasa., u 26% rеntabеllik darajasi bilan ishlashi mumkin. NIOKRga xarajatlar kamaytirilsa, rеntabеllki darajasi pasayadi (taxminan 22%). Shuning uchun tadbirkor mahsulot sifati jihatidan lidеr-mavqеini egallashib afzaldir, bozorda sotish ulushini ko‘paytirish bu foydani yuqori bo‘lishiga olib kеladi.
Kichik korxonalar bozorda kichik ulushga ega bo‘lgan korxonalar bo‘lib, ilmiy tadqiqot uchun katta mablag‘ga ega bo‘lmagan holda ular tadqiqot va ishlab chiqishga o‘z mablag‘larini iqtisod qilib, litsеnziya bo‘yicha mahsulot ishlab chiqishga majbur. Yuqori narxli tеxnologiya agar yangi ishlab chiqarish quvvatini to‘liq ta’minlay olmasa, yirik korxonada foydani tushib kеtishiga olib kеladi. Anologik ish kapital quyilma bilan bog‘liq. Holatdan chiqishning boshqa yo‘li zamonaviy tеxnologiya ijarasi (lizing) bo‘lib hisoblanadi, o‘z mablag‘larini iqtisod qilib boshqa еtarli afzalliklarni bеradi. Yangi tеxnologiya sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydi, o‘z navbatida bozordagi ulushni o‘sishga olib kеladi.
Korxona faoliyatini tahlil qilish ishlab chiqarish faoliyatini yanada takomillashtirish uchun dastur ishlab chiqarishga olib kеladi.
Qisqacha xulosalar
Tadbirkorlik faoliyati startеgik va opеrativ tahlil qilish tavsiflanadi.
Stratеgik tahlil korxonani kuchli va kuchsiz tomonlarini, imkoniyat va xavf-xatarlarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Opеrativ tahlilda esa korxona xo‘jalik faoliyatini natijalari tahlili bеriladi. Unda korxona faoliyatining natijalarini tahlili, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlili, mahsulot tahlili to‘liq yoritib bеriladi.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish xarajatlaridir.
Tadbirkorlikning xarajatlarini bеlgilarga ko‘ra, turli tavsiflash mumkin. Birinchidan, tadbirkorlik faoliyati xarajatlar smеta bo‘yicha ularning elеmеntlari va kalkulyatsiya moddalariga qarab turlarga bo‘linadi. Ikkinchidan, tadbirning xarajatlari ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligiga qarab shartli doimiy va shartli o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi. Tadbirkorlik faoliyatini yuritishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad foyda olishdir. Tadbirkorlar foydani ko‘paytirishga intiladi.
Savdo tashkilotlari daromadning asosiy qismi tovarlarni sotib olishi va sotish o‘rtasidagi farq hisobidan yuzaga kеladi.
Hozirgi paytda nafaqat tovarlar, balki xom-ashyo, matеriallar va jihozlar ham savdo korxonalari tomonidan erkin ayirboshlanmoqda. Korxonani samaradorlik faoliyatini baholovchi ko‘rsatkich bo‘lib rеntabеllik hisoblanadi. Korxona rеntabеlligini oshirishning asosiy yo‘nalishlariga mahsulot tannarxini pasaytirish, matеriallar sarfini qisqartirishi maqsadida mahsulot konstruktsiyasini ratsionallashtirish, samarali tеxnikalarni qo‘llash; ishlab chiqarish va sotish tartibini takomillashtirish; ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sotish kabilar kiradi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Tadbirkorlik faoliyati korxonalarda qanday usullar yordamida tahlil o‘tkaziladi?
Sistеmatik va komplеks tahlil qanday amalga oshiriladi?
Stratеgik tahlil dеganda nimani tushunasiz?
Opеrativ tahlil xo‘jalik faoliyatining qanday natijalarini tahlil qiladi?
Tadbirkorlik faoliyatini yakuniy ko‘rsatkichi bo‘lib qaysi ko‘rsatkich hisoblanadi?
Daromadlar manbalari nimalardan iborat?
Balans foyda qanday ko‘rsatkich va u o‘z ichiga nimalarni oladi?
Sof foyda qanday yo‘nalishlarga sarflanadi?
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda foyda va zararlarning hisobi qanday bo‘ladi?
Yalpi daromadga qanday omillar ta’sir qiladi?
Raqobat yutug‘i tahlili qanday olib boriladi?
| |
http://kompy.info/1-axborot-xavfsizligiga-kirish-predmetning-asosiy-tushunchalar.html | 1. Axborot xavfsizligiga kirish Prеdmеtning asosiy tushunchalari va maqsadi Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi | |
1. Axborot xavfsizligiga kirish Prеdmеtning asosiy tushunchalari va maqsadi Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi
|
bet | 1/4 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 124,5 Kb. | | #246531 |
Bog'liq 277 AXBOROTLARGA NI
AXBOROTLARGA NISBATAN MAVJUD XAVFSIZLIKLARNING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA UNING TASNIFI
1. Axborot xavfsizligiga kirish
2. Prеdmеtning asosiy tushunchalari va maqsadi
3. Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi
4. Tarmoq xavfsizligini nazorat qilish vositalari
Tayanch so‘zlar: maxfiylik, konfidеntsiallik, yaxlitlik, autеntifikatsiya, apеllyatsiya qilishlik, ishonchlilik, aniqlilik, tizimga kirishni nazorat qilish, idеntifikatsiyalashni nazorat qilish, qasddan buzilishlarga to‘sqinlik.
1. Axborot xavfsizligiga kirish.
Mamlakatimiz milliy iqtisodining hеch bir tarmog‘i samarali va mo‘tadil tashkil qilingan axborot infratuzilmasisiz faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas. Hozirgi kunda milliy axborot rеsurslari har bir davlatning iqtisodiy va harbiy salohiyatini tashkil qiluvchi omillaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu rеsursdan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va dеmokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda axborot almashuvi tеzligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish bo‘yicha ilg‘or axborot – kommunikatsiyalar tеxnologiyalarini qo‘llash kеngayadi. Turli xildagi axborotlar hududiy joylashishidan qat’iy nazar bizning kundalik hayotimizga Internet halqaro kompyutеr tarmog‘i orqali kirib kеldi. Axborotlashgan jamiyat shu kompyutеr tarmog‘i orqali tеzlik bilan shakllanib bormoqda. Axborotlar dunyosiga sayohat qilishda davlat chеgaralari dеgan tushuncha yo‘qolib bormoqda. Jahon kompyutеr tarmog‘i davlat boshqaruvini tubdan o‘zgartirmoqda, ya’ni davlat axborotlarning tarqalishi mеxanizmini boshqara olmay qolmoqda. Shuning uchun ham mavjud axborotlarga noqonuniy kirish, ulardan foydalanish va yo‘qotish kabi muammolar dolzarb bo‘lib qoldi. Bularning bari shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligi darajasining pasayishiga olib kеlmoqda. Davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi milliy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy va ajralmas qismi bo‘lib, axborot himoyasi esa davlatning birlamchi masalalariga aylanmoqda.
Hozirgi kunda xavfsizlikning bir qancha yo‘nalishlarini qayd etish mumkin. (1- rasm)
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
1. Axborot xavfsizligiga kirish Prеdmеtning asosiy tushunchalari va maqsadi Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi
| |
http://kompy.info/reja-viruslarning-toza-preparatini-olish-usullari.html | Reja: Viruslarning toza preparatini olish usullari | |
Reja: Viruslarning toza preparatini olish usullari
|
Sana | 21.02.2024 | Hajmi | 1,23 Mb. | | #159917 |
Bog'liq 9m
Reja:
Viruslarning toza preparatini
olish usullari
Viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olish lar alohida bir guruh mikroorganizmlar bo‘lib, boshqa mikroorganzmlardan o‘zining fiziologik va morfologik tuzilishi bilan farq qiladi.
Odam, hayvon va o‘simliklarda ma’lum bo‘lgan ko‘pchilik kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari oddiy mikroskopda ko‘rinmaydi. shuning uchun L.paster bunday kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik bo‘lgan ma’lum mikroorganizmlar sababchi bo‘ladi, deb taxmin qilgan edi. viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olish larni birinchi marta 1892-yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy tamaki o‘simligida uchraydigan kasallikni tekshirib, unga tamaki mozaykasi deb nom beradi.
Ivanovskiy o‘z tajribasida Mozayka kasalligi bilan kasallangan tamaki bargidan shirani ajratib olib, uni juda ham mayda bakteriyalar ham o‘ta olmaydigan Shamberlen filtridan o‘tkazadi. Ana shu filtratdan olib sog‘ tamaki o‘simligiga tekkizganda o‘simlikning kasal bo‘lganligi aniqlandi.
Viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olish larning tuzilishi va rivojlanishi
Viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olishlar juda ham mayda bo‘lib, oddiy mikroskopda ko‘rinmaydi, ularni faqat 1000 va 10000 marta katta qilib ko‘rsatadigan elektron mikroskopda ko‘rish mumkin. shuning uchun ularning kattaligi millimikron yoki nanomikron bilan o‘lchanadi.
Viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish larning hujayradan tashqarisidagi formasini virion deb, hujayra ichidagi formasini esa
viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish deb yuritiladi.
Turli viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish lar juda ko‘p tekshirilishi natijasida ularning murakkab tuzilganligi aniqlanadi, masalan, viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish lar juda ko‘p bo‘lishiga qaramasdan har qaysi viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish tashqi tomondan ichki moddalarini saqlab turadigan parda bilan o‘ralgandir.
Eng oddiy viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olishlar yoki o‘simlik viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olishlari faqat nuleoproteidlardan iborat bo‘lib, ularning tarkibi RNK va oqsildan iboratdir. Odam va hayvon viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olish lari, ya’ni yirik viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olishlar ancha murakkabroq tuzilgan bo‘lib, tarkibida nuklein kislotalar DNK va RNK, oqsil, lipidlar, mis, biotin va polisaxaridlar ham uchraydi.
Toza preparatlarini olishlardan faqat gripp kasalini tarqatuvchi viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olishda RNK bor, boshqa hamma hayvon va odamlarda kasallik qo‘zg‘aydigan Viruslarning toza preparatlarini olishlarning toza preparatlarini olishlarda DNK borligi aniqlangan. Keyingi tekshirishlarda ayrim Viruslarning toza preparatlarini olish larning toza preparatlarini olishlarda fermet borligi ham aniqlangan.
|
| | |
http://kompy.info/chevrolet-sirketinin-arxasnda-duran-insan-isvecreden-gelmisdi.html#Dahi_mütəxəssisin_adını_daşıyan_avtomobil_brendində_mübahisəli_bir_məsələ_var | Chevrolet şirkətinin arxasında duran insan İsveçrədən gəlmişdi | Chevrolet şirkətinin arxasında duran insan İsveçrədən gəlmişdi
1878-ci ilin Milad bayramı günü İsveçrənin Yura dağlarında yerləşən La Chaux-de-Fonds şəhərində taleyində nə vaxtsa avtomobil dünyasında dəyişiklik etmək yazılan bir oğlan uşağı dünyaya gəldi. Onun adı Lui Şevrole idi. 1887-ci ilin sonunda Luinin cəmi doqquz yaşı tamam olanda, Şevrole ailəsi beş uşaqları ilə birlikdə (Alfred, Lui, Fanni, Berta və Artur) Fransanın Bona şəhərinə köçür onların, və ailə bundan sonra orada yaşamağa davam edir. Martadan - üçüncü qızdan sonra - 1892-ci ildə Qaston - ailənin sonuncu yeddinci uşağı dünyaya gəlir.
Atası Cozef müxtəlif saatların düzəldilməsi ilə məşğul olurdu, amma Lui mexanik olmağı qərara alır. O, Roblinin avtomobil daşımaları üzrə podratçı şirkətində özünə iş tapır və burada həmçinin araba və velosipedlərin təmiri ilə də məşğul olmağa başlayır. Belə bir əfsanə söyləyirlər ki, 1896-cı ilin yazında və ya 1897-ci ildə Lui Şevroleni "Hotel de la Poçtada" qalan qonağın maşınını təmir etmək üçün sexdən gətizdirirlər. O zamanlar üçün böyük həyəcan doğuran bu avtomobil, Amerikalı milyarder, Vanderbiltə məxsus idi. Bu elə bir məqam idi ki, Lui Şevrole iki dəfə "həyacan keçirir": Bu həmin avtomobili görən zaman və bir də həmin məqamda Amerikaya mühacirət etmək düşən zaman baş verir.
Bonada, Lui Şevrole özündə daha bir ehtirası kəşf edir ki, - bu da onun, ralli yarışlarına olan həvəsi idi. Həmin zamanlarda, yeniyetmə Lui Bonun arxasında yerləşən dağlarda özünün birinci ralli yürüşündə mübarizə aparır, və bu yarışların bir çoxunda qələbə qazanır.
Bu yarış, "Qladiator" silsilə yürüşləri idi ki, və bu da 1899-ci ilin əvvəllərində onun Parisə getməyi üçün bir səbəb olur. Ona, avtomobil istehsalçısı olan Darracq-ın (bu adam həm də həmin dövrdə Qladiator velosipedlərinin istehsalı ilə məşğul idi) emalatxanasında iş verilir, və burada o, yanma mühərriki haqqında bilməyin mümkün olduğu hər şeyi öyrənməyə nail olur. Onu da deyirlər ki, o, De Dion-Butonla, Hotchkiss və ya Morsla da bir yerdə çalışmışdı. Lakin bir şey dəqiqdir: Lui "avtomobil virusunun" qurbanına çevrilir.
Parisdə qazandığı pulla o, Amerika qitəsinə mühacirət etmək planını maliyyələşdirir, və bu mühacirətə Kanadadan başlayır.
| Kanada poytaxti - Ottava shahri. BMT va NATO aʼzosi hamda AQSh bilan „Erkin iqtisodiy savdo aylanmasi toʻgʻrisida“gi shartnomasi tuzgan. Birlashgan qirollik dominioni. 1931-yilda suveren huquqi berilgan. |
Monrealda, o, sürücü və mexanik (hansı ki, həmin zamanlarda eyni şey sayılırdı) vəzifələrində çalışır, yalnız sonradan bir neçə aydan sonra cibində olan az miqdarda pullarla Nyu-Yorka yollanır.
Ralli yarışlarında idman maşınlarının sürücüsü olan zaman qazandığı böyük uğurlar və baş verən ağır yol qəzaları
Nyu-Yorkda, o, ilk dəfə Uilyam Volterin, Bruklinə İsveçrədən mühacirət etmiş Bilin maşınqayırma emalatxanasında işləmişdir. 1901-ci ildə Lui De Dion-Butonun Amerikadası filialına daxil olur. O, 1905-ci ildə ilk ralli yarışlarında iştirak edən zaman onun adı qəzetlərin ilk səhifəsində çıxır. O, möhtəşəm dəbdəbəyə malik olan Fiat avtomobili ilə çıxış edir, və özünün ilk cəhdində "Üç Mil" yarışında qələbə qazanır və bir mil məsafədə yeni sürət rekordunu rəsmiləşdirir. Onun avtomobilinin orta sürəti 109.7 km/saat idi. Bu nailiyyət həmin gecə ona əsl şöhrət gətirir və elə həmin il o, özünün başqa dünya rekorduna imza atır. O, həmçinin 68 mil məsafədə də olan dünya rekordunu təzələyir. 1906-ci ildə o, aparıcı ön çarxlara malik olan və Darracq V8 mühərriki ilə təchiz olunan yeni ralli avtomobilin dizayn olunmasında köməklik göstərmək üçün Volter Kristinin başladığı işə qoşulur. Nəticə daha bir yeni dünya rekorduna nail olur - 191.5 km/saat.
Amma onun taleyində Chevrolet adı ilə məşhur olmaq yazılmışdı: Sonrakı illərdə, Artur və Qaston qardaşları da avtomobil yarışları aləminə məşhur qardaşlar kimi daxil olurlar, və bu yarışların cədvəlində üç Şevrole mübarizə aparmağa başlayır. Əksər hallarda, Lui bu yarışların qəhrəmanı olur və Amerikalılar tərəfindən məhəbbətlə "cəsur Fransız" ləqəbini qazanır.
Növbəti bir neçə il ərzində Lui bir çox yarışlarda mübarizə aparır, Buick, Cornelian və hər şeydən əvvəl öünün yığdığı Frontenac avtomobillərində çıxış edir. 1916-ci ildə Qaston və Lui hər ikisi "İndianapolisdə 500" yarışlarında Frontenac avtomobilində çıxış edirlər, lakin heç biri yarışı başa vura bilmir. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra, 1919-ci ildə, böyük ralli yarışları yenidən başlayır. İndianapolisdə baş verən bəzi çox ağır yol qəzalarından sonra, ralli yarışlarında Chevrolet avtomobilləri yarışlarda pis çıxış etmirlər, Luinin Şevrolesi finişə yeddinci və Qastonun avtomobili onuncu çatır.
Bir il sonra, yeddi Frontenacs avtomobili (onlardan dördü Monroe adı altında çıxış edirdi) İndianapolis yarışlarına vəsiqə qazanır, amma bu tədbirdə dramatik bir hadisə baş verir: Lui Şevrole, həmişə öz avtomobillərinə yeni avadanlıqlar əlavə etməyi xoşladığı üçün bu dəfə vanadium materialından hazırlanmış təzə aldığı yüngül çubuqlardan istifadə etməyi qərara almışdı. Təəssüf ki, vanadium lazımınca bərkidilməmişdi. Bunun nəticəsində də, avtomobillər bir-birinin ardınca dayanmağa məcbur oldular. Yalnız Qastonun Chevrolet finişə çata bildi, və bu əfsanəvi yarışda 141 km/saat orta sürətlə çıxış edərək qələbə qazandı.
Amma qardaşlarının idman karyerası öz işini gördü. 1905 və 1920-ci illər arasında baş vermiş qəzalardan sonra Lui Şevrole xəstəxanada ümumilikdə üç il müddətində olmuşdur. 1920-ci il Noyabrın 25-də, onun qardaşı Qaston Los-Ancelesdə Beverli Hils yarışları zamanı öldürülür. Bundan sonra Lui Şevrole heç zaman yenidən ralli yarışlarında iştirak etmir.
Dahi mütəxəssisin adını daşıyan avtomobil brendində mübahisəli bir məsələ var
Ralli yarışlarında Buick avtomobilini idarə edən zaman, Lui Şevrolenin və Uilyam C. Durantın, General Motors şirkətinin təsisçisinin, yolları bir neçə dəfə kəsişmişdi. General (lot. generalis - umumiy, bosh) - qurolli kuchlardagi harbiy unvon (daraja). Dastlab, 16-a.da Fransiyada joriy qilingan. Rossiyada 17-a.ning 2-yarmidan maʼlum. Oʻzbekiston qurolli kuchlarida G. "Billi" Durant Lui Şevrolenin möhtəşəm ustalığını tanıyır və 1911-ci il Noyabrın 3-də onunla birgə "Chevrolet Motor Avtomobil Şirkətinin" əsasını qoyurlar. 1912-cu ilin əvvəlində Detroytda Chevrolet avtomobil zavodunda ilk altı klassik model istehsal olunur.
Lui Şevrole həmişə yüksək keyfiyyətli avtomobil yaratmaq niyyətində olmuşdu, amma Durant isə "xalq üçün avtomobil brendləri" yaratmağa üstünlük verirdi. Onun məqsədi mümkün qədər ucuz avtomobil istehsal etmək idi. Bu iki təxəyyülün heç biri öz bəhrəsini vermir və nəticədə, 1913-ci ildə Lui Şevrole təslim olur və öz şirkətini tərk edir. O, bununla belə, öz adını arxada saxlayır.
Chevrolet markası Durantın planlarına uyğun olaraq sürətlə inkişaf etdiyi halda, bu zaman Lui Şevrole öz orijinal ehtiraslarına uyğun olaraq ralli yarışlarında mübarizə apara biləcək ən yaxşı və müasir nəqliyyat vasitəsini yaratmaq planına qayıdır. Bu məqsədlə o, 1914-ci ildə "Frontenac Motor Korporasiyasını" təsis edir. Həmin vaxtlarda ilk ralli yarışlarında çıxış edən Frontenacs avtomobilləri yüksək texnologiyaya malik olub çoxlu miqdarda alüminiumdan hazırlanmış ehtiyat hissələrindən yığılmışdı və artıq bəzi xüsusiyyətlərinə görə, məsələn - arxa oxun diferensial vasitəsilə kilidlənməsi - lovğalana bilərdi.
Lui Şevrolenin qazandığı ən yeni nailiyyətləri tezliklə yenidən dünya avtomobil sənayesinin diqqətini cəlb edir və o, çətin iqtisadi vəziyyətə baxmayaraq, "Stutz Motorcar Co" şirkətində ilk Frontenac modellərinin istehsal olunmasına nail olur. Tezliklə, 1920-ci ildə bu avtomobil Amerika sənayesi üçün parlaq nümunəyə çevrilir.
Lakin Lui Şevrole özünün avtomobil dizayn işlərini davam etdirmək istəyirdi. 1926-ci ildə qardaşı Arturla birlikdə, o, "Chevrolair 333"adı altında yüngül təyyarə mühərriki istehsal edən bir şirkətin əsasını qoyurlar. Onunla qardaşının arasında münasibət pozulan zaman bu şirkətin fəaliyyətinə sonqoyulur.
Bununla əlaqədar olaraq, Lui dərhal İndianapolisdə " Chevrolet Air Car Company" şirkətini yaradır, amma bu şirkət də, sonradan iqtisadi böhran zamanında yenidən bağlamaq məcburiyyətində qalır. O, 1932-ci ildə özünün son böyük "mühəndis ixtirasını" - 10 ədəd silindrdən ibarət olan radial şəkilli mühərriki icad edir və bunun istehsalı başlamaq məqsədi ilə patent almaq üçün müraciət edir. Nəhayət ki, 1935-ci il Fevralın 19-da bu patent qeydiyyatdan keçir, lakin həmin vaxt Luinin artıq yenidən şirkət yaratmağa gücü qalmamışdı. Bunun əvəzində, o, öz peşəkar karyerasının əvvəlində olduğu kimi çilingər işləyirdi. Və onun işlədiyi şirkət Detroytda yerləşən Chevrolet avtomobil istehsalı zavodu idi.
1934-ci ildə Lui Şevrolenin halı pisləşir və və o, insult keçirir. Həmin il, onun 27 yaşlı oğlu Çarlz dünyasını dəyişir. Onun ikinci oğlu, Alfred, 1971-ci ilə qədər Detroytda yaşamış və 59 yaşında dünyasını dəyişmişdi.
Lui Şevrole 1941-də iyunun 6-da Detroytdan şərqdə yerləşən Leykvudda öz evində 63 yaşında, dünyasını dəyişib. O, öz arxasında onun adını daşıyan milyonlarla avtomobilləri geridə qoyur. Bir amerikalı jurnalist ondan bir dəfə onun adının belə məşhur olmağının səbəbinin Chevrolet brendinə görə olmasını və ya bu mülahizənin əksinə olub-olmamasını soruşur. Chevrolet ona təbəssümlə cavab verir: "Burada, şübhəsiz hər kəsin öz azacıq payı var. Lakin bir şey dəqiqdir: Mən orada birinciyəm".
###
Əlaqə:
Beáta Novák
Marketing and PR Manager
Tel.: 36 23 446 650
Mobile: 36 30 247 1765
[email protected]
| |
http://kompy.info/chevrolet-sirketinin-arxasnda-duran-insan-isvecreden-gelmisdi.html#Ralli_yarışlarında_idman_maşınlarının_sürücüsü_olan_zaman_qazandığı_böyük_uğurlar_və_baş_verən_ağır_yol_qəzaları | Chevrolet şirkətinin arxasında duran insan İsveçrədən gəlmişdi | Chevrolet şirkətinin arxasında duran insan İsveçrədən gəlmişdi
1878-ci ilin Milad bayramı günü İsveçrənin Yura dağlarında yerləşən La Chaux-de-Fonds şəhərində taleyində nə vaxtsa avtomobil dünyasında dəyişiklik etmək yazılan bir oğlan uşağı dünyaya gəldi. Onun adı Lui Şevrole idi. 1887-ci ilin sonunda Luinin cəmi doqquz yaşı tamam olanda, Şevrole ailəsi beş uşaqları ilə birlikdə (Alfred, Lui, Fanni, Berta və Artur) Fransanın Bona şəhərinə köçür onların, və ailə bundan sonra orada yaşamağa davam edir. Martadan - üçüncü qızdan sonra - 1892-ci ildə Qaston - ailənin sonuncu yeddinci uşağı dünyaya gəlir.
Atası Cozef müxtəlif saatların düzəldilməsi ilə məşğul olurdu, amma Lui mexanik olmağı qərara alır. O, Roblinin avtomobil daşımaları üzrə podratçı şirkətində özünə iş tapır və burada həmçinin araba və velosipedlərin təmiri ilə də məşğul olmağa başlayır. Belə bir əfsanə söyləyirlər ki, 1896-cı ilin yazında və ya 1897-ci ildə Lui Şevroleni "Hotel de la Poçtada" qalan qonağın maşınını təmir etmək üçün sexdən gətizdirirlər. O zamanlar üçün böyük həyəcan doğuran bu avtomobil, Amerikalı milyarder, Vanderbiltə məxsus idi. Bu elə bir məqam idi ki, Lui Şevrole iki dəfə "həyacan keçirir": Bu həmin avtomobili görən zaman və bir də həmin məqamda Amerikaya mühacirət etmək düşən zaman baş verir.
Bonada, Lui Şevrole özündə daha bir ehtirası kəşf edir ki, - bu da onun, ralli yarışlarına olan həvəsi idi. Həmin zamanlarda, yeniyetmə Lui Bonun arxasında yerləşən dağlarda özünün birinci ralli yürüşündə mübarizə aparır, və bu yarışların bir çoxunda qələbə qazanır.
Bu yarış, "Qladiator" silsilə yürüşləri idi ki, və bu da 1899-ci ilin əvvəllərində onun Parisə getməyi üçün bir səbəb olur. Ona, avtomobil istehsalçısı olan Darracq-ın (bu adam həm də həmin dövrdə Qladiator velosipedlərinin istehsalı ilə məşğul idi) emalatxanasında iş verilir, və burada o, yanma mühərriki haqqında bilməyin mümkün olduğu hər şeyi öyrənməyə nail olur. Onu da deyirlər ki, o, De Dion-Butonla, Hotchkiss və ya Morsla da bir yerdə çalışmışdı. Lakin bir şey dəqiqdir: Lui "avtomobil virusunun" qurbanına çevrilir.
Parisdə qazandığı pulla o, Amerika qitəsinə mühacirət etmək planını maliyyələşdirir, və bu mühacirətə Kanadadan başlayır.
| Kanada poytaxti - Ottava shahri. BMT va NATO aʼzosi hamda AQSh bilan „Erkin iqtisodiy savdo aylanmasi toʻgʻrisida“gi shartnomasi tuzgan. Birlashgan qirollik dominioni. 1931-yilda suveren huquqi berilgan. |
Monrealda, o, sürücü və mexanik (hansı ki, həmin zamanlarda eyni şey sayılırdı) vəzifələrində çalışır, yalnız sonradan bir neçə aydan sonra cibində olan az miqdarda pullarla Nyu-Yorka yollanır.
Ralli yarışlarında idman maşınlarının sürücüsü olan zaman qazandığı böyük uğurlar və baş verən ağır yol qəzaları
Nyu-Yorkda, o, ilk dəfə Uilyam Volterin, Bruklinə İsveçrədən mühacirət etmiş Bilin maşınqayırma emalatxanasında işləmişdir. 1901-ci ildə Lui De Dion-Butonun Amerikadası filialına daxil olur. O, 1905-ci ildə ilk ralli yarışlarında iştirak edən zaman onun adı qəzetlərin ilk səhifəsində çıxır. O, möhtəşəm dəbdəbəyə malik olan Fiat avtomobili ilə çıxış edir, və özünün ilk cəhdində "Üç Mil" yarışında qələbə qazanır və bir mil məsafədə yeni sürət rekordunu rəsmiləşdirir. Onun avtomobilinin orta sürəti 109.7 km/saat idi. Bu nailiyyət həmin gecə ona əsl şöhrət gətirir və elə həmin il o, özünün başqa dünya rekorduna imza atır. O, həmçinin 68 mil məsafədə də olan dünya rekordunu təzələyir. 1906-ci ildə o, aparıcı ön çarxlara malik olan və Darracq V8 mühərriki ilə təchiz olunan yeni ralli avtomobilin dizayn olunmasında köməklik göstərmək üçün Volter Kristinin başladığı işə qoşulur. Nəticə daha bir yeni dünya rekorduna nail olur - 191.5 km/saat.
Amma onun taleyində Chevrolet adı ilə məşhur olmaq yazılmışdı: Sonrakı illərdə, Artur və Qaston qardaşları da avtomobil yarışları aləminə məşhur qardaşlar kimi daxil olurlar, və bu yarışların cədvəlində üç Şevrole mübarizə aparmağa başlayır. Əksər hallarda, Lui bu yarışların qəhrəmanı olur və Amerikalılar tərəfindən məhəbbətlə "cəsur Fransız" ləqəbini qazanır.
Növbəti bir neçə il ərzində Lui bir çox yarışlarda mübarizə aparır, Buick, Cornelian və hər şeydən əvvəl öünün yığdığı Frontenac avtomobillərində çıxış edir. 1916-ci ildə Qaston və Lui hər ikisi "İndianapolisdə 500" yarışlarında Frontenac avtomobilində çıxış edirlər, lakin heç biri yarışı başa vura bilmir. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra, 1919-ci ildə, böyük ralli yarışları yenidən başlayır. İndianapolisdə baş verən bəzi çox ağır yol qəzalarından sonra, ralli yarışlarında Chevrolet avtomobilləri yarışlarda pis çıxış etmirlər, Luinin Şevrolesi finişə yeddinci və Qastonun avtomobili onuncu çatır.
Bir il sonra, yeddi Frontenacs avtomobili (onlardan dördü Monroe adı altında çıxış edirdi) İndianapolis yarışlarına vəsiqə qazanır, amma bu tədbirdə dramatik bir hadisə baş verir: Lui Şevrole, həmişə öz avtomobillərinə yeni avadanlıqlar əlavə etməyi xoşladığı üçün bu dəfə vanadium materialından hazırlanmış təzə aldığı yüngül çubuqlardan istifadə etməyi qərara almışdı. Təəssüf ki, vanadium lazımınca bərkidilməmişdi. Bunun nəticəsində də, avtomobillər bir-birinin ardınca dayanmağa məcbur oldular. Yalnız Qastonun Chevrolet finişə çata bildi, və bu əfsanəvi yarışda 141 km/saat orta sürətlə çıxış edərək qələbə qazandı.
Amma qardaşlarının idman karyerası öz işini gördü. 1905 və 1920-ci illər arasında baş vermiş qəzalardan sonra Lui Şevrole xəstəxanada ümumilikdə üç il müddətində olmuşdur. 1920-ci il Noyabrın 25-də, onun qardaşı Qaston Los-Ancelesdə Beverli Hils yarışları zamanı öldürülür. Bundan sonra Lui Şevrole heç zaman yenidən ralli yarışlarında iştirak etmir.
Dahi mütəxəssisin adını daşıyan avtomobil brendində mübahisəli bir məsələ var
Ralli yarışlarında Buick avtomobilini idarə edən zaman, Lui Şevrolenin və Uilyam C. Durantın, General Motors şirkətinin təsisçisinin, yolları bir neçə dəfə kəsişmişdi. General (lot. generalis - umumiy, bosh) - qurolli kuchlardagi harbiy unvon (daraja). Dastlab, 16-a.da Fransiyada joriy qilingan. Rossiyada 17-a.ning 2-yarmidan maʼlum. Oʻzbekiston qurolli kuchlarida G. "Billi" Durant Lui Şevrolenin möhtəşəm ustalığını tanıyır və 1911-ci il Noyabrın 3-də onunla birgə "Chevrolet Motor Avtomobil Şirkətinin" əsasını qoyurlar. 1912-cu ilin əvvəlində Detroytda Chevrolet avtomobil zavodunda ilk altı klassik model istehsal olunur.
Lui Şevrole həmişə yüksək keyfiyyətli avtomobil yaratmaq niyyətində olmuşdu, amma Durant isə "xalq üçün avtomobil brendləri" yaratmağa üstünlük verirdi. Onun məqsədi mümkün qədər ucuz avtomobil istehsal etmək idi. Bu iki təxəyyülün heç biri öz bəhrəsini vermir və nəticədə, 1913-ci ildə Lui Şevrole təslim olur və öz şirkətini tərk edir. O, bununla belə, öz adını arxada saxlayır.
Chevrolet markası Durantın planlarına uyğun olaraq sürətlə inkişaf etdiyi halda, bu zaman Lui Şevrole öz orijinal ehtiraslarına uyğun olaraq ralli yarışlarında mübarizə apara biləcək ən yaxşı və müasir nəqliyyat vasitəsini yaratmaq planına qayıdır. Bu məqsədlə o, 1914-ci ildə "Frontenac Motor Korporasiyasını" təsis edir. Həmin vaxtlarda ilk ralli yarışlarında çıxış edən Frontenacs avtomobilləri yüksək texnologiyaya malik olub çoxlu miqdarda alüminiumdan hazırlanmış ehtiyat hissələrindən yığılmışdı və artıq bəzi xüsusiyyətlərinə görə, məsələn - arxa oxun diferensial vasitəsilə kilidlənməsi - lovğalana bilərdi.
Lui Şevrolenin qazandığı ən yeni nailiyyətləri tezliklə yenidən dünya avtomobil sənayesinin diqqətini cəlb edir və o, çətin iqtisadi vəziyyətə baxmayaraq, "Stutz Motorcar Co" şirkətində ilk Frontenac modellərinin istehsal olunmasına nail olur. Tezliklə, 1920-ci ildə bu avtomobil Amerika sənayesi üçün parlaq nümunəyə çevrilir.
Lakin Lui Şevrole özünün avtomobil dizayn işlərini davam etdirmək istəyirdi. 1926-ci ildə qardaşı Arturla birlikdə, o, "Chevrolair 333"adı altında yüngül təyyarə mühərriki istehsal edən bir şirkətin əsasını qoyurlar. Onunla qardaşının arasında münasibət pozulan zaman bu şirkətin fəaliyyətinə sonqoyulur.
Bununla əlaqədar olaraq, Lui dərhal İndianapolisdə " Chevrolet Air Car Company" şirkətini yaradır, amma bu şirkət də, sonradan iqtisadi böhran zamanında yenidən bağlamaq məcburiyyətində qalır. O, 1932-ci ildə özünün son böyük "mühəndis ixtirasını" - 10 ədəd silindrdən ibarət olan radial şəkilli mühərriki icad edir və bunun istehsalı başlamaq məqsədi ilə patent almaq üçün müraciət edir. Nəhayət ki, 1935-ci il Fevralın 19-da bu patent qeydiyyatdan keçir, lakin həmin vaxt Luinin artıq yenidən şirkət yaratmağa gücü qalmamışdı. Bunun əvəzində, o, öz peşəkar karyerasının əvvəlində olduğu kimi çilingər işləyirdi. Və onun işlədiyi şirkət Detroytda yerləşən Chevrolet avtomobil istehsalı zavodu idi.
1934-ci ildə Lui Şevrolenin halı pisləşir və və o, insult keçirir. Həmin il, onun 27 yaşlı oğlu Çarlz dünyasını dəyişir. Onun ikinci oğlu, Alfred, 1971-ci ilə qədər Detroytda yaşamış və 59 yaşında dünyasını dəyişmişdi.
Lui Şevrole 1941-də iyunun 6-da Detroytdan şərqdə yerləşən Leykvudda öz evində 63 yaşında, dünyasını dəyişib. O, öz arxasında onun adını daşıyan milyonlarla avtomobilləri geridə qoyur. Bir amerikalı jurnalist ondan bir dəfə onun adının belə məşhur olmağının səbəbinin Chevrolet brendinə görə olmasını və ya bu mülahizənin əksinə olub-olmamasını soruşur. Chevrolet ona təbəssümlə cavab verir: "Burada, şübhəsiz hər kəsin öz azacıq payı var. Lakin bir şey dəqiqdir: Mən orada birinciyəm".
###
Əlaqə:
Beáta Novák
Marketing and PR Manager
Tel.: 36 23 446 650
Mobile: 36 30 247 1765
[email protected]
| |
http://kompy.info/2-mavzu-biznes-tadbirkorlik-tushunchasi-va-turlari.html | 2-mavzu. Biznes tadbirkorlik tushunchasi va turlari | |
2-mavzu. Biznes tadbirkorlik tushunchasi va turlari
|
bet | 1/6 | Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 268,62 Kb. | | #159623 |
Bog'liq 2-mehnat resurislari 2-MAVZU. RESURSLARNI REJALASHTIRIS VA MEHNAT RESURSLARI BOZORINI RIVOJLANTIRISH TENDENSIYHLARI Reja - 2.1. Mehnat resurslarini rejalashtirish
- 2.2. Mehnat resurslari bozori nazariyasi va tendensiyalari
- 2.3. Mehnat bozorining rivojlanish konsepsiyasi va qoidalari
- 2.4. Mehnat bozori strukturasi, mohiyati va zamonaviy mehnat bozorining hususiyatlari
- 2.5. mehnat resurslariga ish haqi va imtiyozlarni aniqlash
2.1. Mehnat resurslarini rejalashtirish
Kadrlarni rejalashtirish tashkilotning ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, xizmatchilar va umuman, jamiyatning manfaatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Kadrlarni rejalashtirish, shuningdek, inson omiliga bo‘lgan ehtiyojni oldindan aniqlashdir. Bu jarayon uch bosqichdan iborat
Мавжуд ходимларни баҳолаш
Ходимларни режалаштириш дастурини ишлаб чиқиш
Истиқболда ходимларга бўлган талабни ривожлантириш
Mavjud xodimlarni baholashda, eng avvalo ularning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi omillariga, xususan mehnat bozoridagi vaziyatga e’tiborni qaratmoq lozim. Zero, mehnat bozoridagi holat ko‘p jihatdan quyidagilarga bog‘liq: - aholi soni, yoshi, jinsi salmog‘idagi o‘zgarishlarga;
- tarmoq va hududiy bandlikdagi o‘zgarishlarga;
- qo‘shimcha ishchi kuchini yollash darajasiga;
- ishlab chiqarish hajmi, tarkibi va o‘sish sur’atiga;
- mehnat resurslarini boshqarish usuliga.
2024-yilning 1-yanvar holatiga ko'ra, O‘zbekistonning demografik ko‘rsatkichlari statistik raqamlarda: aholi soni – 36,8 mln kishi; ayollar soni – 18,3 mln kishi; erkaklar soni – 18,5 mln kishi; shaharda yashovchilar – 18,8 mln kishi; qishloqda yashovchilar – 18 mln kishi; nikohlar soni – 283,8 mingta; nikohdan ajralishlar soni – 49,2 mingta. Umumiy migratsiya: ko‘chib kelgan – 218,8 ming kishi;
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=7 | Biznes-jarayonlarini modellashtirish - bet 7 | (1)-(2) masalada m=0 bo‘lsa, ya’ni chеgaraviy shartlar qatnashmasa, u shartsiz optimallashtirish masalasi dеyiladi. Bu holda masala quyidagicha yoziladi:
f(x1, x2, ...xn) max (min)
(x1, x2, ...xn) En (4)
bu yеrda (x1, x2, ...xn) n o‘lchovli vеktor (nuqta), En - n o‘lchovli Еvklid fazosi, ya’ni vеktorlarni qo‘shish, songa ko‘paytirish va ikki vеktorning skalyar ko‘paytmasi amallari kiritilgan n o‘lchovli x=(x1, x2, ...xn) vеktorlar (nuqtalar) to‘plami.
Faraz qilaylik (1) sistеma faqat tеnglamalar sistеmasidan iborat bo‘lib, noma’lumlarga nomanfiy bo‘lishlik sharti qo‘yilmasin hamda m<n bo‘lib, gi(x1, x2, ...xn) funksiyalar uzluksiz va kamida ikkinchi tartibli xususiy hosilaga ega bo‘lsin. Bu holda chiziqsiz dasturlash masalasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi.
gi(x1, x2, ...xn)= b (I=1,m) (5)
Z= f(x1, x2, ...xn) max (min) (3)
Bunday masala chеgaraviy shartlari tеnglamalardan iborat bo‘lgan shartli maksimum (minimum) masalasi dеyiladi. (4), (5), (3) ko‘rinishdagi masalalarni diffеrintsial hisobga asoslangan klassik usullar bilan yеchish mumkin bo‘lgani uchun ularni optimallashtirishning klassik masalalari dеyiladi.
Agar (1) sistеmadagi hamma munosabatlar tеngsizliklardan iborat bo‘lsa, hamda ularning ba’zilariga , ba’zilariga esa bеlgilar mos kеlsa bu tеngsizliklarni osonlik bilan bir xil ko‘rinishga kеltirish mumkin. Bundan tashqari
f(x1, x2, ...xn) max
шартни
-f(x1, x2, ...xn) min
ko‘rinishda yozish mumkin. Shuning uchun umumiylikni buzmasdan, shartlari tеngsizlikdan iborat bo‘lgan chiziqsiz dasturlash masalasini quyidagicha yozish mumkin.
gi(x1, x2, ...xn) bi (I=1,m) (6)
xi0 (j=1,n) (7)
Z= f (x1, x2, ...xn) (min) (8)
Noma’lumlarning nomanfiylik sharti (7) qatnashmagan masalalarga bunday shartni osonlik bilan ko‘rinish mumkin.
Ba’zi hollarda masalaning (1) shartidagi ayrim munosabatlar tеnglamalardan, ayrimlari esa tеngsizliklardan iborat bo‘lishi mumkin. Bunday masalalarni shartlari aralash bеlgili bo‘lgan minimum masalasi ko‘rinishicha kеltirib yozish mumkin:
gi(x1, x2, ...xn) bi (i=1, m1) (9)
gi(x1, x2, ...xn) = bi (i= m1+1, m) (10)
Z= f(x1, x2, ...xn) min (11)
Bunda (9)-(10) munosabatlar chеgaraviy shartlardan iborat bo‘lib, noma’lumlarning nomanfiy bo‘lishlik shartini ham o‘z ichiga oladi.
Endi quyidagi ko‘rinishda bеrilgan masalani ko‘ramiz:
gi (x)= gi(x1, x2, ...xn)bi (i=1,m) (12)
x=( x1 x2 …xn ) En (13)
Z= f(x1, x2, ...xn) min (14)
Bu masala chеkli o‘lchovli chiziqsiz dasturlash masalasining umumiy ko‘rinishidan iborat bo‘lib, bunda f(x1, x2, ...xn) –maqsad funksiyasigi(x1, x2, ...xn) chеgaraviy funksional G – masalaning aniqlanish sohasi, G to‘plamning nuqtalari masalaning tanlari dеb, (12)-(14) masalaning mumkin bo‘lgan tani dеb ataladi.
Chiziqsiz dasturlashda lokal va global optimal tan tushunchasi mavjud bo‘lib, ular quyidagicha ta’riflanadi.
Faraz qilaylik, x* nuqta (12)-(14) masalaning mumkin bo‘lgan tani va uning kichik
( x* ) G
dan iborat bo‘lsin. Agar
f(x*) f(x*)[ f(x*)f(x*)] (15)
tеngsizlik ixtiyoriy X(x*) uchun o‘rinli bo‘lsa x* тан (15) maqsad funksiyaga lokal minimum (maksimum) qiymat bеruvchi lokal optimal tan dеb ataladi.
Agar f(x*) f(x*)[ f(x*)f(x*)] tеngsizlik ixtiyoriy XG uchun o‘rinli bo‘lsa, х tan (15) maqsad funksiyaga global (absolyut) minimum (maksimum) qiymat bеruvchi global optimal tan yoki global optimal yеchim dеb ataladi.
Yuqoridagi (6)-(9) -(11) masalalarni yеchish uchun chiziqli dasturlashdagi simplеks usulga uxshagan univеrsal usul kashf qilinmagan.
Bu masalalar gi(x1, x2, ...xn) va f(x1, x2, ...xn) lar ixtiyoriy chiziqsiz funksiyalar bo‘lgan hollarda juda kam o‘rganilgan.
Hozirgi davrgacha eng yaxshi o‘rganilgan chiziqsiz dasturlash masalalari gi(x1, x2, ...xn) va funksiyalar qavariq (botiq) bo‘lgan masalalardir.
Bunday masalalar qavariq dasturlash masalalari dеb ataladi.
Qavariq dasturlash masalasining asosiy xususiyatlari shundan iboratki, ularni har qanday lokal optimal yеchimi global yеchimdan iborat bo‘ladi.
Iqtisodiy amaliyotda uchraydigan ko‘p masalalarda gi(x1, x2, ...xn) funksiyalar chiziqli bo‘lib, f(x1, x2, ...xn) maqsad funksiyasi kvadratik formada
f(x1, x2, ...xn)=
bo‘ladi. Bunday masalalar kvadratik dasturlash masalalari dеb ataladi yoki chеgaraviy shartlar yoki maqsad funksiyasi yoki ularning har ikkisi n ta funksiyalarning yig‘indisidan iborat, ya’ni
(16)
va
(17)
bo‘lgan masalalar sеparabеl dasturlash masalalari dеb ataladi. Kvadratik va sеparabеl dasturlash masalalarini yеchish uchun simplеks usulga asoslangan taqribiy usullar yaratilgan. Chiziqsiz dasturlash masalalarini, jumladan kvadratik dasturlash masalasini taqribiy yеchish usullaridan biri gradiеnt usulidir.
Gradiеnt usulni har qanday chiziqsiz dasturlash masalasini yеchishga qo‘llash mumkin. Lеkin bu usul masalaning lokal optimal yеchimlarini topishini nazarga olib qavariq dasturlash masalalarini yеchishga qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Chiziqsiz dasturlashga doir bo‘lgan ishlab chiqarishni rеjalashtirish va rеsurslarni boshqarishda uchraydigan muhim masalalardan biri stoxastik dasturlash masalalaridir. Bu masalalardagi ayrim paramеtrlar noaniq yoki tasodif miqdorlardan iborat bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan har qanday chiziqli va chiziqsiz dasturlash masalalarini hamda barcha paramеtrlari vaqtincha bog‘liq ravishda o‘zgarmaydigan masalalarni statik masalalar dеb ataymiz. Paramеtrlari o‘zgaruvchan miqdor bo‘lib, ular vaqtning funksiyasi dеb qaralgan masalalar dinamik dasturlash masalasi dеyiladi. Bunday masalalarni yеchish usullarini o‘z ichiga olgan matеmatik dasturlashning tarmog‘ini dinamik dasturlash dеb ataymiz. Dinamik dasturlashning usullarini faqat dinamik dasturlash masalalarini yеchishda emas, balki ixtiyoriy chiziqsiz dasturlash masalalarini yеchishda ham qo‘llash mumkin.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz.html#4._Elektron_qaimə-fakturanın_uçotunun_aparılması | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il 16 dekabr tarixli 454-VQD nömrəli Qanununun tətbiqi və “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 30 avqust tarixli 393 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 23 dekabr tarixli 1171 nömrəli Fərmanının 1.1.2-ci yarımbəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır:
1. “Elektron qaimə-fakturanın forması” təsdiq edilsin (1 nömrəli əlavə).
2. “Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları” təsdiq edilsin (2 nömrəli əlavə).
3. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasında elektron qaimə-fakturanın təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada uçotunun aparılması və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
4. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
5. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmış və Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar təqdim edilmiş (yola salınmış) mallara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə 2017-ci il 1 aprel tarixindən, bütün digər vergi ödəyiciləri tərəfindən 2018-ci il 1 yanvar tarixindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıcısı olan hüquqi şəxslərə və fərdi sahibkarlara (malların, işlərin, xidmətlərin sifarişçisinə) elektron qaimə-faktura təqdim edilir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 14 mart 2017-ci il
№ 89
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
1 nömrəli əlavə
|
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
2 nömrəli əlavə
|
Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 71-1.2-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
1.2. Elektron qaimə-faktura - bu Qaydalara uyğun olaraq tərtib edilməklə, elektron formada hazırlanan və malları təqdim edən, işləri görən və xidmətləri göstərən şəxs tərəfindən fərdi sahibkarlara və hüquqi şəxslərə təqdim edilən ilkin uçot sənədidir.
1.3. Bu Qaydalara uyğun tərtib edilməyən elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilməsinin rəsmiləşdirilməsinə əsas vermir.
1.4. Elektron qaimə-faktura yalnız vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslər tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.
1.5. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən alıcıya pərakəndə qaydada mal (iş, xidmət) təqdim edildikdə, ona qəbz və ya çek verilir.
2. Elektron qaimə-fakturanın tərtib edilməsi
2.1. Elektron qaimə-faktura malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsində (bundan sonra - İnternet Vergi İdarəsi) yaradılmış elektron qaimə-faktura sistemində Azərbaycan dilində hazırlanır. Vergi ödəyicisi gücləndirilmiş elektron imza vasitəsilə İnternet Vergi İdarəsinə daxil olaraq elektron qaimə-fakturanı hazırlayır, təsdiq edir və alıcıya təqdim edir.
2.2. Elektron qaimə-fakturada aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir:
2.2.1. elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi, seriyası və nömrəsi;
2.2.2. vergi ödəyicisinin və alıcının tam adı;
2.2.3. vergi ödəyicisinin və alıcının eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN);
2.2.4. əsas (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr, təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.);
2.2.5. əlavə qeydlər;
2.2.6. sıra nömrəsi;
2.2.7. malın (işin, xidmətin) adı;
2.2.8. malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.2.9. malın (işin, xidmətin) miqdarı, həcmi;
2.2.10. malın (işin, xidmətin) vahidinin buraxılış qiyməti;
2.2.11. malın (işin, xidmətin) cəmi məbləği;
2.2.12. aksizli mallarda aksizin dərəcəsi;
2.2.13. aksizli mallarda aksizin məbləği;
2.2.14. təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) cəmi dəyəri (ƏDV-siz);
2.2.15. ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların məbləği (manatla);
2.2.16. ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların məbləği;
2.2.17. ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların məbləği;
2.2.18. ƏDV-nin məbləği;
2.2.19. yekun məbləğ (rəqəmlə);
2.2.20. yekun məbləğ (yazı ilə);
2.2.21. elektron qaimə-fakturanı imza etmiş məsul şəxslərin (rəhbər və baş mühasib) vəzifəsi, soyadı, adı;
2.2.22. elektron qaimə-fakturanı alan şəxsin soyadı, adı, atasının adı;
2.2.23. ştrix-kod.
Qeyd. Ştrix-kod - sənədin avtomatik identifikasiya edilməsi üçün istifadə olunan koddur.
2.3. Elektron qaimə-fakturada məbləğ Azərbaycan Respublikasının pul vahidi – manatla göstərilir.
2.4. Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alındığı (göndərildiyi) tarix həmin elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi sayılır.
2.5. Elektron qaimə-fakturanın “Təqdim edən” rekvizitində malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisinin tam adı və VÖEN-i, “Alıcı” rekvizitində isə malın (işin, xidmətin) alıcısının tam adı və VÖEN-i göstərilməlidir.
2.6. Elektron qaimə-faktura malların (işlərin, xidmətlərin) alıcıya təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.) əsasında doldurulur və bu barədə məlumat elektron qaimə-fakturanın “Əsas” rekvizitində öz əksini tapır.
2.7. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildiyi halda, elektron qaimə-fakturanın “Növü” rekvizitində “Dəqiqləşdirilmiş” qeydi seçilməklə dəqiqləşdirilən elektron qaimə-fakturanın seriyası, nömrəsi və dəqiqləşdirmənin səbəbi “Əlavə qeydlər” rekvizitində göstərilir.
2.8. Elektron qaimə-fakturanın bütün xanalarının doldurulması zəruridir, onun boş qalmış sətirləri olarsa, bunlar proqram təminatı tərəfindən “0” (sıfır) kimi qəbul edilir.
2.9. Elektron qaimə-faktura aşağıdakı qaydada doldurulur:
2.9.1. “Sıra №-si” sütununda - alıcıya təqdim edilmiş malların (işlərin, xidmətlərin) adlarının ardıcıl nömrələri;
2.9.2. “Malın (işin, xidmətin) adı” sütununda - malın (işin, xidmətin) adları;
2.9.3. “Ölçü vahidi” sütununda - malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.9.4. “Miqdarı, həcmi” sütununda - malın (işin, xidmətin) miqdarı (həcmi);
2.9.5. “Vahidinin buraxılış qiyməti” sütununda - malın (işin, xidmətin) müəyyən olunmuş ölçü vahidinin qiyməti (ƏDV və aksiz nəzərə alınmadan);
2.9.6. “Cəmi məbləği” sütununda – malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri;
2.9.7. “Aksiz” sütununda - müvafiq sütunlar üzrə aksizli mallar üzrə aksizin ümumi məbləği;
2.9.8. “Təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının cəmi sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri ilə aksizin məbləğinin cəmi;
2.9.9. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ƏDV-yə cəlb olunan dəyəri;
2.9.10. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilməyən” sütununda – təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə cəlb edilməyən dəyəri;
2.9.11. “o cümlədən, ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən dəyəri;
2.9.12. “ƏDV məbləği” sütununda – eyni bir sətir üzrə “ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda göstərilən rəqəmin ƏDV-nin müvafiq qanunla müəyyən edilən dərəcəsinə vurulmaqla, proqram tərəfindən avtomatik hesablanır;
2.9.13. “Yekun məbləğ” sütununda – “təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının “Cəmi” sütunundakı məbləğlə “ƏDV məbləği” sütunundakı məbləğlərin cəmi qeyd olunur;
2.9.14. “Cəmi” sətrində müvafiq bəndlərin sütunlarının cəm məbləğləri proqram tərəfindən avtomatik hesablanır. Elektron qaimə-faktura bir neçə səhifədən ibarət olduqda isə “Cəmi” sətri sonuncu səhifədə göstərilir.
3. Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi və istifadəsi
3.1. Vergi ödəyicisi alıcıya elektron qaimə-fakturanı elektron formatda təqdim edir.
3.2. Elektron qaimə-faktura vergi ödəyicisi tərəfindən müvafiq qaydada hazırlanıb təsdiq edildikdə, İnternet Vergi İdarəsi vasitəsilə avtomatik olaraq alıcının bu səhifədə yaradılmış şəxsi elektron qutusuna (e-qutu) ötürülür.
3.3. Vergi ödəyicisi tərəfindən malın (işin, xidmətin) alıcısına elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilən vaxt verilir.
3.4. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.5. Elektron qaimə-fakturada alıcının VÖEN-i səhv göstərildikdə, elektron qaimə-faktura ləğv edilir və bu barədə məlumat vergi ödəyicisinin e-qutusuna ötürülür, alıcının elektron qutusu olmadıqda isə çap edilərək birbaşa təqdim edilir.
3.6. Elektron qaimə-fakturanın ləğv edilməsi barədə məlumat göndərildikdən sonra elektron qaimə-faktura üzərində düzəliş aparıla bilməz, yalnız ləğv olunub yenisi yaradılmalıdır. Belə halda alıcı vergi ödəyicisinə (satıcıya) müraciət edərək, təqdim olunmuş elektron qaimə-fakturanın ləğvini xahiş edə bilər və ləğvetmə vergi ödəyicisi (satıcı) tərəfindən həyata keçirilir.
3.7. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar müəyyən edildikdə (əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda, əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə, qiymətlərin aşağı düşməsi və s.), elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsi qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturaya proqram təminatı tərəfindən yeni seriya və nömrə verilir. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildikdən sonra alıcı tərəfindən təsdiq edilməlidir. Alıcı tərəfindən dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu gününə kimi təsdiq edilmədiyi halda dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura proqram təminatı tərəfindən silinir və dəqiqləşdirilməmiş sayılır.
3.8. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsinə zərurət yarandıqda, elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.9. ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparılmadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq aidiyyəti üzrə təqdim olunur.
Qeyd. Bu Qaydaların 3.4-cü və 3.8-ci bəndlərində nəzərdə tutulan hallarda elektron qaimə-faktura çap edildiyi halda “Təhvil aldım” bölməsi vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcı tərəfindən doldurulur.
4. Elektron qaimə-fakturanın uçotunun aparılması
4.1. Elektron qaimə-fakturanın uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi - AVIS vasitəsilə həyata keçirilir.
4.2. Elektron qaimə-fakturanın seriyası və nömrəsi AVIS vasitəsilə verilir. Elektron qaimə-fakturanın eyni seriyada və eyni nömrədə təkrarlanmasına yol verilmir.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz.html#Elektron_qaimə-fakturanın_tətbiqi,_uçotu_və_istifadəsi__QAYDALARI | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il 16 dekabr tarixli 454-VQD nömrəli Qanununun tətbiqi və “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 30 avqust tarixli 393 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 23 dekabr tarixli 1171 nömrəli Fərmanının 1.1.2-ci yarımbəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır:
1. “Elektron qaimə-fakturanın forması” təsdiq edilsin (1 nömrəli əlavə).
2. “Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları” təsdiq edilsin (2 nömrəli əlavə).
3. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasında elektron qaimə-fakturanın təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada uçotunun aparılması və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
4. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
5. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmış və Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar təqdim edilmiş (yola salınmış) mallara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə 2017-ci il 1 aprel tarixindən, bütün digər vergi ödəyiciləri tərəfindən 2018-ci il 1 yanvar tarixindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıcısı olan hüquqi şəxslərə və fərdi sahibkarlara (malların, işlərin, xidmətlərin sifarişçisinə) elektron qaimə-faktura təqdim edilir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 14 mart 2017-ci il
№ 89
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
1 nömrəli əlavə
|
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
2 nömrəli əlavə
|
Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 71-1.2-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
1.2. Elektron qaimə-faktura - bu Qaydalara uyğun olaraq tərtib edilməklə, elektron formada hazırlanan və malları təqdim edən, işləri görən və xidmətləri göstərən şəxs tərəfindən fərdi sahibkarlara və hüquqi şəxslərə təqdim edilən ilkin uçot sənədidir.
1.3. Bu Qaydalara uyğun tərtib edilməyən elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilməsinin rəsmiləşdirilməsinə əsas vermir.
1.4. Elektron qaimə-faktura yalnız vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslər tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.
1.5. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən alıcıya pərakəndə qaydada mal (iş, xidmət) təqdim edildikdə, ona qəbz və ya çek verilir.
2. Elektron qaimə-fakturanın tərtib edilməsi
2.1. Elektron qaimə-faktura malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsində (bundan sonra - İnternet Vergi İdarəsi) yaradılmış elektron qaimə-faktura sistemində Azərbaycan dilində hazırlanır. Vergi ödəyicisi gücləndirilmiş elektron imza vasitəsilə İnternet Vergi İdarəsinə daxil olaraq elektron qaimə-fakturanı hazırlayır, təsdiq edir və alıcıya təqdim edir.
2.2. Elektron qaimə-fakturada aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir:
2.2.1. elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi, seriyası və nömrəsi;
2.2.2. vergi ödəyicisinin və alıcının tam adı;
2.2.3. vergi ödəyicisinin və alıcının eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN);
2.2.4. əsas (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr, təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.);
2.2.5. əlavə qeydlər;
2.2.6. sıra nömrəsi;
2.2.7. malın (işin, xidmətin) adı;
2.2.8. malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.2.9. malın (işin, xidmətin) miqdarı, həcmi;
2.2.10. malın (işin, xidmətin) vahidinin buraxılış qiyməti;
2.2.11. malın (işin, xidmətin) cəmi məbləği;
2.2.12. aksizli mallarda aksizin dərəcəsi;
2.2.13. aksizli mallarda aksizin məbləği;
2.2.14. təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) cəmi dəyəri (ƏDV-siz);
2.2.15. ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların məbləği (manatla);
2.2.16. ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların məbləği;
2.2.17. ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların məbləği;
2.2.18. ƏDV-nin məbləği;
2.2.19. yekun məbləğ (rəqəmlə);
2.2.20. yekun məbləğ (yazı ilə);
2.2.21. elektron qaimə-fakturanı imza etmiş məsul şəxslərin (rəhbər və baş mühasib) vəzifəsi, soyadı, adı;
2.2.22. elektron qaimə-fakturanı alan şəxsin soyadı, adı, atasının adı;
2.2.23. ştrix-kod.
Qeyd. Ştrix-kod - sənədin avtomatik identifikasiya edilməsi üçün istifadə olunan koddur.
2.3. Elektron qaimə-fakturada məbləğ Azərbaycan Respublikasının pul vahidi – manatla göstərilir.
2.4. Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alındığı (göndərildiyi) tarix həmin elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi sayılır.
2.5. Elektron qaimə-fakturanın “Təqdim edən” rekvizitində malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisinin tam adı və VÖEN-i, “Alıcı” rekvizitində isə malın (işin, xidmətin) alıcısının tam adı və VÖEN-i göstərilməlidir.
2.6. Elektron qaimə-faktura malların (işlərin, xidmətlərin) alıcıya təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.) əsasında doldurulur və bu barədə məlumat elektron qaimə-fakturanın “Əsas” rekvizitində öz əksini tapır.
2.7. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildiyi halda, elektron qaimə-fakturanın “Növü” rekvizitində “Dəqiqləşdirilmiş” qeydi seçilməklə dəqiqləşdirilən elektron qaimə-fakturanın seriyası, nömrəsi və dəqiqləşdirmənin səbəbi “Əlavə qeydlər” rekvizitində göstərilir.
2.8. Elektron qaimə-fakturanın bütün xanalarının doldurulması zəruridir, onun boş qalmış sətirləri olarsa, bunlar proqram təminatı tərəfindən “0” (sıfır) kimi qəbul edilir.
2.9. Elektron qaimə-faktura aşağıdakı qaydada doldurulur:
2.9.1. “Sıra №-si” sütununda - alıcıya təqdim edilmiş malların (işlərin, xidmətlərin) adlarının ardıcıl nömrələri;
2.9.2. “Malın (işin, xidmətin) adı” sütununda - malın (işin, xidmətin) adları;
2.9.3. “Ölçü vahidi” sütununda - malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.9.4. “Miqdarı, həcmi” sütununda - malın (işin, xidmətin) miqdarı (həcmi);
2.9.5. “Vahidinin buraxılış qiyməti” sütununda - malın (işin, xidmətin) müəyyən olunmuş ölçü vahidinin qiyməti (ƏDV və aksiz nəzərə alınmadan);
2.9.6. “Cəmi məbləği” sütununda – malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri;
2.9.7. “Aksiz” sütununda - müvafiq sütunlar üzrə aksizli mallar üzrə aksizin ümumi məbləği;
2.9.8. “Təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının cəmi sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri ilə aksizin məbləğinin cəmi;
2.9.9. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ƏDV-yə cəlb olunan dəyəri;
2.9.10. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilməyən” sütununda – təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə cəlb edilməyən dəyəri;
2.9.11. “o cümlədən, ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən dəyəri;
2.9.12. “ƏDV məbləği” sütununda – eyni bir sətir üzrə “ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda göstərilən rəqəmin ƏDV-nin müvafiq qanunla müəyyən edilən dərəcəsinə vurulmaqla, proqram tərəfindən avtomatik hesablanır;
2.9.13. “Yekun məbləğ” sütununda – “təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının “Cəmi” sütunundakı məbləğlə “ƏDV məbləği” sütunundakı məbləğlərin cəmi qeyd olunur;
2.9.14. “Cəmi” sətrində müvafiq bəndlərin sütunlarının cəm məbləğləri proqram tərəfindən avtomatik hesablanır. Elektron qaimə-faktura bir neçə səhifədən ibarət olduqda isə “Cəmi” sətri sonuncu səhifədə göstərilir.
3. Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi və istifadəsi
3.1. Vergi ödəyicisi alıcıya elektron qaimə-fakturanı elektron formatda təqdim edir.
3.2. Elektron qaimə-faktura vergi ödəyicisi tərəfindən müvafiq qaydada hazırlanıb təsdiq edildikdə, İnternet Vergi İdarəsi vasitəsilə avtomatik olaraq alıcının bu səhifədə yaradılmış şəxsi elektron qutusuna (e-qutu) ötürülür.
3.3. Vergi ödəyicisi tərəfindən malın (işin, xidmətin) alıcısına elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilən vaxt verilir.
3.4. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.5. Elektron qaimə-fakturada alıcının VÖEN-i səhv göstərildikdə, elektron qaimə-faktura ləğv edilir və bu barədə məlumat vergi ödəyicisinin e-qutusuna ötürülür, alıcının elektron qutusu olmadıqda isə çap edilərək birbaşa təqdim edilir.
3.6. Elektron qaimə-fakturanın ləğv edilməsi barədə məlumat göndərildikdən sonra elektron qaimə-faktura üzərində düzəliş aparıla bilməz, yalnız ləğv olunub yenisi yaradılmalıdır. Belə halda alıcı vergi ödəyicisinə (satıcıya) müraciət edərək, təqdim olunmuş elektron qaimə-fakturanın ləğvini xahiş edə bilər və ləğvetmə vergi ödəyicisi (satıcı) tərəfindən həyata keçirilir.
3.7. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar müəyyən edildikdə (əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda, əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə, qiymətlərin aşağı düşməsi və s.), elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsi qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturaya proqram təminatı tərəfindən yeni seriya və nömrə verilir. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildikdən sonra alıcı tərəfindən təsdiq edilməlidir. Alıcı tərəfindən dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu gününə kimi təsdiq edilmədiyi halda dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura proqram təminatı tərəfindən silinir və dəqiqləşdirilməmiş sayılır.
3.8. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsinə zərurət yarandıqda, elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.9. ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparılmadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq aidiyyəti üzrə təqdim olunur.
Qeyd. Bu Qaydaların 3.4-cü və 3.8-ci bəndlərində nəzərdə tutulan hallarda elektron qaimə-faktura çap edildiyi halda “Təhvil aldım” bölməsi vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcı tərəfindən doldurulur.
4. Elektron qaimə-fakturanın uçotunun aparılması
4.1. Elektron qaimə-fakturanın uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi - AVIS vasitəsilə həyata keçirilir.
4.2. Elektron qaimə-fakturanın seriyası və nömrəsi AVIS vasitəsilə verilir. Elektron qaimə-fakturanın eyni seriyada və eyni nömrədə təkrarlanmasına yol verilmir.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz.html#2._Elektron_qaimə-fakturanın_tərtib_edilməsi | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il 16 dekabr tarixli 454-VQD nömrəli Qanununun tətbiqi və “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 30 avqust tarixli 393 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 23 dekabr tarixli 1171 nömrəli Fərmanının 1.1.2-ci yarımbəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır:
1. “Elektron qaimə-fakturanın forması” təsdiq edilsin (1 nömrəli əlavə).
2. “Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları” təsdiq edilsin (2 nömrəli əlavə).
3. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasında elektron qaimə-fakturanın təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada uçotunun aparılması və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
4. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
5. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmış və Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar təqdim edilmiş (yola salınmış) mallara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə 2017-ci il 1 aprel tarixindən, bütün digər vergi ödəyiciləri tərəfindən 2018-ci il 1 yanvar tarixindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıcısı olan hüquqi şəxslərə və fərdi sahibkarlara (malların, işlərin, xidmətlərin sifarişçisinə) elektron qaimə-faktura təqdim edilir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 14 mart 2017-ci il
№ 89
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
1 nömrəli əlavə
|
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
2 nömrəli əlavə
|
Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 71-1.2-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
1.2. Elektron qaimə-faktura - bu Qaydalara uyğun olaraq tərtib edilməklə, elektron formada hazırlanan və malları təqdim edən, işləri görən və xidmətləri göstərən şəxs tərəfindən fərdi sahibkarlara və hüquqi şəxslərə təqdim edilən ilkin uçot sənədidir.
1.3. Bu Qaydalara uyğun tərtib edilməyən elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilməsinin rəsmiləşdirilməsinə əsas vermir.
1.4. Elektron qaimə-faktura yalnız vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslər tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.
1.5. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən alıcıya pərakəndə qaydada mal (iş, xidmət) təqdim edildikdə, ona qəbz və ya çek verilir.
2. Elektron qaimə-fakturanın tərtib edilməsi
2.1. Elektron qaimə-faktura malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsində (bundan sonra - İnternet Vergi İdarəsi) yaradılmış elektron qaimə-faktura sistemində Azərbaycan dilində hazırlanır. Vergi ödəyicisi gücləndirilmiş elektron imza vasitəsilə İnternet Vergi İdarəsinə daxil olaraq elektron qaimə-fakturanı hazırlayır, təsdiq edir və alıcıya təqdim edir.
2.2. Elektron qaimə-fakturada aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir:
2.2.1. elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi, seriyası və nömrəsi;
2.2.2. vergi ödəyicisinin və alıcının tam adı;
2.2.3. vergi ödəyicisinin və alıcının eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN);
2.2.4. əsas (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr, təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.);
2.2.5. əlavə qeydlər;
2.2.6. sıra nömrəsi;
2.2.7. malın (işin, xidmətin) adı;
2.2.8. malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.2.9. malın (işin, xidmətin) miqdarı, həcmi;
2.2.10. malın (işin, xidmətin) vahidinin buraxılış qiyməti;
2.2.11. malın (işin, xidmətin) cəmi məbləği;
2.2.12. aksizli mallarda aksizin dərəcəsi;
2.2.13. aksizli mallarda aksizin məbləği;
2.2.14. təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) cəmi dəyəri (ƏDV-siz);
2.2.15. ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların məbləği (manatla);
2.2.16. ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların məbləği;
2.2.17. ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların məbləği;
2.2.18. ƏDV-nin məbləği;
2.2.19. yekun məbləğ (rəqəmlə);
2.2.20. yekun məbləğ (yazı ilə);
2.2.21. elektron qaimə-fakturanı imza etmiş məsul şəxslərin (rəhbər və baş mühasib) vəzifəsi, soyadı, adı;
2.2.22. elektron qaimə-fakturanı alan şəxsin soyadı, adı, atasının adı;
2.2.23. ştrix-kod.
Qeyd. Ştrix-kod - sənədin avtomatik identifikasiya edilməsi üçün istifadə olunan koddur.
2.3. Elektron qaimə-fakturada məbləğ Azərbaycan Respublikasının pul vahidi – manatla göstərilir.
2.4. Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alındığı (göndərildiyi) tarix həmin elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi sayılır.
2.5. Elektron qaimə-fakturanın “Təqdim edən” rekvizitində malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisinin tam adı və VÖEN-i, “Alıcı” rekvizitində isə malın (işin, xidmətin) alıcısının tam adı və VÖEN-i göstərilməlidir.
2.6. Elektron qaimə-faktura malların (işlərin, xidmətlərin) alıcıya təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.) əsasında doldurulur və bu barədə məlumat elektron qaimə-fakturanın “Əsas” rekvizitində öz əksini tapır.
2.7. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildiyi halda, elektron qaimə-fakturanın “Növü” rekvizitində “Dəqiqləşdirilmiş” qeydi seçilməklə dəqiqləşdirilən elektron qaimə-fakturanın seriyası, nömrəsi və dəqiqləşdirmənin səbəbi “Əlavə qeydlər” rekvizitində göstərilir.
2.8. Elektron qaimə-fakturanın bütün xanalarının doldurulması zəruridir, onun boş qalmış sətirləri olarsa, bunlar proqram təminatı tərəfindən “0” (sıfır) kimi qəbul edilir.
2.9. Elektron qaimə-faktura aşağıdakı qaydada doldurulur:
2.9.1. “Sıra №-si” sütununda - alıcıya təqdim edilmiş malların (işlərin, xidmətlərin) adlarının ardıcıl nömrələri;
2.9.2. “Malın (işin, xidmətin) adı” sütununda - malın (işin, xidmətin) adları;
2.9.3. “Ölçü vahidi” sütununda - malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.9.4. “Miqdarı, həcmi” sütununda - malın (işin, xidmətin) miqdarı (həcmi);
2.9.5. “Vahidinin buraxılış qiyməti” sütununda - malın (işin, xidmətin) müəyyən olunmuş ölçü vahidinin qiyməti (ƏDV və aksiz nəzərə alınmadan);
2.9.6. “Cəmi məbləği” sütununda – malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri;
2.9.7. “Aksiz” sütununda - müvafiq sütunlar üzrə aksizli mallar üzrə aksizin ümumi məbləği;
2.9.8. “Təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının cəmi sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri ilə aksizin məbləğinin cəmi;
2.9.9. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ƏDV-yə cəlb olunan dəyəri;
2.9.10. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilməyən” sütununda – təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə cəlb edilməyən dəyəri;
2.9.11. “o cümlədən, ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən dəyəri;
2.9.12. “ƏDV məbləği” sütununda – eyni bir sətir üzrə “ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda göstərilən rəqəmin ƏDV-nin müvafiq qanunla müəyyən edilən dərəcəsinə vurulmaqla, proqram tərəfindən avtomatik hesablanır;
2.9.13. “Yekun məbləğ” sütununda – “təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının “Cəmi” sütunundakı məbləğlə “ƏDV məbləği” sütunundakı məbləğlərin cəmi qeyd olunur;
2.9.14. “Cəmi” sətrində müvafiq bəndlərin sütunlarının cəm məbləğləri proqram tərəfindən avtomatik hesablanır. Elektron qaimə-faktura bir neçə səhifədən ibarət olduqda isə “Cəmi” sətri sonuncu səhifədə göstərilir.
3. Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi və istifadəsi
3.1. Vergi ödəyicisi alıcıya elektron qaimə-fakturanı elektron formatda təqdim edir.
3.2. Elektron qaimə-faktura vergi ödəyicisi tərəfindən müvafiq qaydada hazırlanıb təsdiq edildikdə, İnternet Vergi İdarəsi vasitəsilə avtomatik olaraq alıcının bu səhifədə yaradılmış şəxsi elektron qutusuna (e-qutu) ötürülür.
3.3. Vergi ödəyicisi tərəfindən malın (işin, xidmətin) alıcısına elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilən vaxt verilir.
3.4. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.5. Elektron qaimə-fakturada alıcının VÖEN-i səhv göstərildikdə, elektron qaimə-faktura ləğv edilir və bu barədə məlumat vergi ödəyicisinin e-qutusuna ötürülür, alıcının elektron qutusu olmadıqda isə çap edilərək birbaşa təqdim edilir.
3.6. Elektron qaimə-fakturanın ləğv edilməsi barədə məlumat göndərildikdən sonra elektron qaimə-faktura üzərində düzəliş aparıla bilməz, yalnız ləğv olunub yenisi yaradılmalıdır. Belə halda alıcı vergi ödəyicisinə (satıcıya) müraciət edərək, təqdim olunmuş elektron qaimə-fakturanın ləğvini xahiş edə bilər və ləğvetmə vergi ödəyicisi (satıcı) tərəfindən həyata keçirilir.
3.7. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar müəyyən edildikdə (əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda, əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə, qiymətlərin aşağı düşməsi və s.), elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsi qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturaya proqram təminatı tərəfindən yeni seriya və nömrə verilir. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildikdən sonra alıcı tərəfindən təsdiq edilməlidir. Alıcı tərəfindən dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu gününə kimi təsdiq edilmədiyi halda dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura proqram təminatı tərəfindən silinir və dəqiqləşdirilməmiş sayılır.
3.8. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsinə zərurət yarandıqda, elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.9. ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparılmadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq aidiyyəti üzrə təqdim olunur.
Qeyd. Bu Qaydaların 3.4-cü və 3.8-ci bəndlərində nəzərdə tutulan hallarda elektron qaimə-faktura çap edildiyi halda “Təhvil aldım” bölməsi vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcı tərəfindən doldurulur.
4. Elektron qaimə-fakturanın uçotunun aparılması
4.1. Elektron qaimə-fakturanın uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi - AVIS vasitəsilə həyata keçirilir.
4.2. Elektron qaimə-fakturanın seriyası və nömrəsi AVIS vasitəsilə verilir. Elektron qaimə-fakturanın eyni seriyada və eyni nömrədə təkrarlanmasına yol verilmir.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz.html#Azərbaycan_Respublikasının_Baş_naziri_Artur_Rasi-zadə | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il 16 dekabr tarixli 454-VQD nömrəli Qanununun tətbiqi və “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 30 avqust tarixli 393 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 23 dekabr tarixli 1171 nömrəli Fərmanının 1.1.2-ci yarımbəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır:
1. “Elektron qaimə-fakturanın forması” təsdiq edilsin (1 nömrəli əlavə).
2. “Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları” təsdiq edilsin (2 nömrəli əlavə).
3. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasında elektron qaimə-fakturanın təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada uçotunun aparılması və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
4. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
5. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmış və Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar təqdim edilmiş (yola salınmış) mallara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə 2017-ci il 1 aprel tarixindən, bütün digər vergi ödəyiciləri tərəfindən 2018-ci il 1 yanvar tarixindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıcısı olan hüquqi şəxslərə və fərdi sahibkarlara (malların, işlərin, xidmətlərin sifarişçisinə) elektron qaimə-faktura təqdim edilir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 14 mart 2017-ci il
№ 89
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
1 nömrəli əlavə
|
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
2 nömrəli əlavə
|
Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 71-1.2-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
1.2. Elektron qaimə-faktura - bu Qaydalara uyğun olaraq tərtib edilməklə, elektron formada hazırlanan və malları təqdim edən, işləri görən və xidmətləri göstərən şəxs tərəfindən fərdi sahibkarlara və hüquqi şəxslərə təqdim edilən ilkin uçot sənədidir.
1.3. Bu Qaydalara uyğun tərtib edilməyən elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilməsinin rəsmiləşdirilməsinə əsas vermir.
1.4. Elektron qaimə-faktura yalnız vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslər tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.
1.5. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən alıcıya pərakəndə qaydada mal (iş, xidmət) təqdim edildikdə, ona qəbz və ya çek verilir.
2. Elektron qaimə-fakturanın tərtib edilməsi
2.1. Elektron qaimə-faktura malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsində (bundan sonra - İnternet Vergi İdarəsi) yaradılmış elektron qaimə-faktura sistemində Azərbaycan dilində hazırlanır. Vergi ödəyicisi gücləndirilmiş elektron imza vasitəsilə İnternet Vergi İdarəsinə daxil olaraq elektron qaimə-fakturanı hazırlayır, təsdiq edir və alıcıya təqdim edir.
2.2. Elektron qaimə-fakturada aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir:
2.2.1. elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi, seriyası və nömrəsi;
2.2.2. vergi ödəyicisinin və alıcının tam adı;
2.2.3. vergi ödəyicisinin və alıcının eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN);
2.2.4. əsas (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr, təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.);
2.2.5. əlavə qeydlər;
2.2.6. sıra nömrəsi;
2.2.7. malın (işin, xidmətin) adı;
2.2.8. malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.2.9. malın (işin, xidmətin) miqdarı, həcmi;
2.2.10. malın (işin, xidmətin) vahidinin buraxılış qiyməti;
2.2.11. malın (işin, xidmətin) cəmi məbləği;
2.2.12. aksizli mallarda aksizin dərəcəsi;
2.2.13. aksizli mallarda aksizin məbləği;
2.2.14. təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) cəmi dəyəri (ƏDV-siz);
2.2.15. ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların məbləği (manatla);
2.2.16. ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların məbləği;
2.2.17. ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların məbləği;
2.2.18. ƏDV-nin məbləği;
2.2.19. yekun məbləğ (rəqəmlə);
2.2.20. yekun məbləğ (yazı ilə);
2.2.21. elektron qaimə-fakturanı imza etmiş məsul şəxslərin (rəhbər və baş mühasib) vəzifəsi, soyadı, adı;
2.2.22. elektron qaimə-fakturanı alan şəxsin soyadı, adı, atasının adı;
2.2.23. ştrix-kod.
Qeyd. Ştrix-kod - sənədin avtomatik identifikasiya edilməsi üçün istifadə olunan koddur.
2.3. Elektron qaimə-fakturada məbləğ Azərbaycan Respublikasının pul vahidi – manatla göstərilir.
2.4. Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alındığı (göndərildiyi) tarix həmin elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi sayılır.
2.5. Elektron qaimə-fakturanın “Təqdim edən” rekvizitində malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisinin tam adı və VÖEN-i, “Alıcı” rekvizitində isə malın (işin, xidmətin) alıcısının tam adı və VÖEN-i göstərilməlidir.
2.6. Elektron qaimə-faktura malların (işlərin, xidmətlərin) alıcıya təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.) əsasında doldurulur və bu barədə məlumat elektron qaimə-fakturanın “Əsas” rekvizitində öz əksini tapır.
2.7. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildiyi halda, elektron qaimə-fakturanın “Növü” rekvizitində “Dəqiqləşdirilmiş” qeydi seçilməklə dəqiqləşdirilən elektron qaimə-fakturanın seriyası, nömrəsi və dəqiqləşdirmənin səbəbi “Əlavə qeydlər” rekvizitində göstərilir.
2.8. Elektron qaimə-fakturanın bütün xanalarının doldurulması zəruridir, onun boş qalmış sətirləri olarsa, bunlar proqram təminatı tərəfindən “0” (sıfır) kimi qəbul edilir.
2.9. Elektron qaimə-faktura aşağıdakı qaydada doldurulur:
2.9.1. “Sıra №-si” sütununda - alıcıya təqdim edilmiş malların (işlərin, xidmətlərin) adlarının ardıcıl nömrələri;
2.9.2. “Malın (işin, xidmətin) adı” sütununda - malın (işin, xidmətin) adları;
2.9.3. “Ölçü vahidi” sütununda - malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.9.4. “Miqdarı, həcmi” sütununda - malın (işin, xidmətin) miqdarı (həcmi);
2.9.5. “Vahidinin buraxılış qiyməti” sütununda - malın (işin, xidmətin) müəyyən olunmuş ölçü vahidinin qiyməti (ƏDV və aksiz nəzərə alınmadan);
2.9.6. “Cəmi məbləği” sütununda – malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri;
2.9.7. “Aksiz” sütununda - müvafiq sütunlar üzrə aksizli mallar üzrə aksizin ümumi məbləği;
2.9.8. “Təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının cəmi sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri ilə aksizin məbləğinin cəmi;
2.9.9. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ƏDV-yə cəlb olunan dəyəri;
2.9.10. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilməyən” sütununda – təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə cəlb edilməyən dəyəri;
2.9.11. “o cümlədən, ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən dəyəri;
2.9.12. “ƏDV məbləği” sütununda – eyni bir sətir üzrə “ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda göstərilən rəqəmin ƏDV-nin müvafiq qanunla müəyyən edilən dərəcəsinə vurulmaqla, proqram tərəfindən avtomatik hesablanır;
2.9.13. “Yekun məbləğ” sütununda – “təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının “Cəmi” sütunundakı məbləğlə “ƏDV məbləği” sütunundakı məbləğlərin cəmi qeyd olunur;
2.9.14. “Cəmi” sətrində müvafiq bəndlərin sütunlarının cəm məbləğləri proqram tərəfindən avtomatik hesablanır. Elektron qaimə-faktura bir neçə səhifədən ibarət olduqda isə “Cəmi” sətri sonuncu səhifədə göstərilir.
3. Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi və istifadəsi
3.1. Vergi ödəyicisi alıcıya elektron qaimə-fakturanı elektron formatda təqdim edir.
3.2. Elektron qaimə-faktura vergi ödəyicisi tərəfindən müvafiq qaydada hazırlanıb təsdiq edildikdə, İnternet Vergi İdarəsi vasitəsilə avtomatik olaraq alıcının bu səhifədə yaradılmış şəxsi elektron qutusuna (e-qutu) ötürülür.
3.3. Vergi ödəyicisi tərəfindən malın (işin, xidmətin) alıcısına elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilən vaxt verilir.
3.4. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.5. Elektron qaimə-fakturada alıcının VÖEN-i səhv göstərildikdə, elektron qaimə-faktura ləğv edilir və bu barədə məlumat vergi ödəyicisinin e-qutusuna ötürülür, alıcının elektron qutusu olmadıqda isə çap edilərək birbaşa təqdim edilir.
3.6. Elektron qaimə-fakturanın ləğv edilməsi barədə məlumat göndərildikdən sonra elektron qaimə-faktura üzərində düzəliş aparıla bilməz, yalnız ləğv olunub yenisi yaradılmalıdır. Belə halda alıcı vergi ödəyicisinə (satıcıya) müraciət edərək, təqdim olunmuş elektron qaimə-fakturanın ləğvini xahiş edə bilər və ləğvetmə vergi ödəyicisi (satıcı) tərəfindən həyata keçirilir.
3.7. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar müəyyən edildikdə (əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda, əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə, qiymətlərin aşağı düşməsi və s.), elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsi qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturaya proqram təminatı tərəfindən yeni seriya və nömrə verilir. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildikdən sonra alıcı tərəfindən təsdiq edilməlidir. Alıcı tərəfindən dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu gününə kimi təsdiq edilmədiyi halda dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura proqram təminatı tərəfindən silinir və dəqiqləşdirilməmiş sayılır.
3.8. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsinə zərurət yarandıqda, elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.9. ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparılmadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq aidiyyəti üzrə təqdim olunur.
Qeyd. Bu Qaydaların 3.4-cü və 3.8-ci bəndlərində nəzərdə tutulan hallarda elektron qaimə-faktura çap edildiyi halda “Təhvil aldım” bölməsi vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcı tərəfindən doldurulur.
4. Elektron qaimə-fakturanın uçotunun aparılması
4.1. Elektron qaimə-fakturanın uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi - AVIS vasitəsilə həyata keçirilir.
4.2. Elektron qaimə-fakturanın seriyası və nömrəsi AVIS vasitəsilə verilir. Elektron qaimə-fakturanın eyni seriyada və eyni nömrədə təkrarlanmasına yol verilmir.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz.html#3._Elektron_qaimə-fakturanın_tətbiqi_və_istifadəsi | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il 16 dekabr tarixli 454-VQD nömrəli Qanununun tətbiqi və “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun və bu Qanunla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 30 avqust tarixli 393 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 23 dekabr tarixli 1171 nömrəli Fərmanının 1.1.2-ci yarımbəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır:
1. “Elektron qaimə-fakturanın forması” təsdiq edilsin (1 nömrəli əlavə).
2. “Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları” təsdiq edilsin (2 nömrəli əlavə).
3. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasında elektron qaimə-fakturanın təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada uçotunun aparılması və tətbiqi Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
4. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
5. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmış və Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci maddəsində göstərilən şəxslər tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar təqdim edilmiş (yola salınmış) mallara, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə 2017-ci il 1 aprel tarixindən, bütün digər vergi ödəyiciləri tərəfindən 2018-ci il 1 yanvar tarixindən malların (işlərin, xidmətlərin) alıcısı olan hüquqi şəxslərə və fərdi sahibkarlara (malların, işlərin, xidmətlərin sifarişçisinə) elektron qaimə-faktura təqdim edilir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 14 mart 2017-ci il
№ 89
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
1 nömrəli əlavə
|
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2017-ci il 14 mart tarixli 89 nömrəli qərarı ilə
TƏSDİQ EDİLMİŞDİR
2 nömrəli əlavə
|
Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 71-1.2-ci maddəsinə əsasən hazırlanmışdır və elektron qaimə-fakturanın tətbiqi, uçotu və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
1.2. Elektron qaimə-faktura - bu Qaydalara uyğun olaraq tərtib edilməklə, elektron formada hazırlanan və malları təqdim edən, işləri görən və xidmətləri göstərən şəxs tərəfindən fərdi sahibkarlara və hüquqi şəxslərə təqdim edilən ilkin uçot sənədidir.
1.3. Bu Qaydalara uyğun tərtib edilməyən elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilməsinin rəsmiləşdirilməsinə əsas vermir.
1.4. Elektron qaimə-faktura yalnız vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslər tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.
1.5. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən alıcıya pərakəndə qaydada mal (iş, xidmət) təqdim edildikdə, ona qəbz və ya çek verilir.
2. Elektron qaimə-fakturanın tərtib edilməsi
2.1. Elektron qaimə-faktura malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsində (bundan sonra - İnternet Vergi İdarəsi) yaradılmış elektron qaimə-faktura sistemində Azərbaycan dilində hazırlanır. Vergi ödəyicisi gücləndirilmiş elektron imza vasitəsilə İnternet Vergi İdarəsinə daxil olaraq elektron qaimə-fakturanı hazırlayır, təsdiq edir və alıcıya təqdim edir.
2.2. Elektron qaimə-fakturada aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir:
2.2.1. elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi, seriyası və nömrəsi;
2.2.2. vergi ödəyicisinin və alıcının tam adı;
2.2.3. vergi ödəyicisinin və alıcının eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN);
2.2.4. əsas (qaimələr, qəbzlər, çeklər, müqavilələr, təhvil-təslim aktları, ödəniş sənədləri, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.);
2.2.5. əlavə qeydlər;
2.2.6. sıra nömrəsi;
2.2.7. malın (işin, xidmətin) adı;
2.2.8. malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.2.9. malın (işin, xidmətin) miqdarı, həcmi;
2.2.10. malın (işin, xidmətin) vahidinin buraxılış qiyməti;
2.2.11. malın (işin, xidmətin) cəmi məbləği;
2.2.12. aksizli mallarda aksizin dərəcəsi;
2.2.13. aksizli mallarda aksizin məbləği;
2.2.14. təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) cəmi dəyəri (ƏDV-siz);
2.2.15. ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların məbləği (manatla);
2.2.16. ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların məbləği;
2.2.17. ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların məbləği;
2.2.18. ƏDV-nin məbləği;
2.2.19. yekun məbləğ (rəqəmlə);
2.2.20. yekun məbləğ (yazı ilə);
2.2.21. elektron qaimə-fakturanı imza etmiş məsul şəxslərin (rəhbər və baş mühasib) vəzifəsi, soyadı, adı;
2.2.22. elektron qaimə-fakturanı alan şəxsin soyadı, adı, atasının adı;
2.2.23. ştrix-kod.
Qeyd. Ştrix-kod - sənədin avtomatik identifikasiya edilməsi üçün istifadə olunan koddur.
2.3. Elektron qaimə-fakturada məbləğ Azərbaycan Respublikasının pul vahidi – manatla göstərilir.
2.4. Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alındığı (göndərildiyi) tarix həmin elektron qaimə-fakturanın verilmə tarixi sayılır.
2.5. Elektron qaimə-fakturanın “Təqdim edən” rekvizitində malı (işi, xidməti) təqdim edən vergi ödəyicisinin tam adı və VÖEN-i, “Alıcı” rekvizitində isə malın (işin, xidmətin) alıcısının tam adı və VÖEN-i göstərilməlidir.
2.6. Elektron qaimə-faktura malların (işlərin, xidmətlərin) alıcıya təqdim edilməsi barədə məlumatları özündə əks etdirən sənədlər (müqavilələr (əqdlər), təhvil-təslim aktları, malların alınması üçün vəkalətnamə və s.) əsasında doldurulur və bu barədə məlumat elektron qaimə-fakturanın “Əsas” rekvizitində öz əksini tapır.
2.7. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildiyi halda, elektron qaimə-fakturanın “Növü” rekvizitində “Dəqiqləşdirilmiş” qeydi seçilməklə dəqiqləşdirilən elektron qaimə-fakturanın seriyası, nömrəsi və dəqiqləşdirmənin səbəbi “Əlavə qeydlər” rekvizitində göstərilir.
2.8. Elektron qaimə-fakturanın bütün xanalarının doldurulması zəruridir, onun boş qalmış sətirləri olarsa, bunlar proqram təminatı tərəfindən “0” (sıfır) kimi qəbul edilir.
2.9. Elektron qaimə-faktura aşağıdakı qaydada doldurulur:
2.9.1. “Sıra №-si” sütununda - alıcıya təqdim edilmiş malların (işlərin, xidmətlərin) adlarının ardıcıl nömrələri;
2.9.2. “Malın (işin, xidmətin) adı” sütununda - malın (işin, xidmətin) adları;
2.9.3. “Ölçü vahidi” sütununda - malın (işin, xidmətin) ölçü vahidi;
2.9.4. “Miqdarı, həcmi” sütununda - malın (işin, xidmətin) miqdarı (həcmi);
2.9.5. “Vahidinin buraxılış qiyməti” sütununda - malın (işin, xidmətin) müəyyən olunmuş ölçü vahidinin qiyməti (ƏDV və aksiz nəzərə alınmadan);
2.9.6. “Cəmi məbləği” sütununda – malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri;
2.9.7. “Aksiz” sütununda - müvafiq sütunlar üzrə aksizli mallar üzrə aksizin ümumi məbləği;
2.9.8. “Təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının cəmi sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ümumi dəyəri ilə aksizin məbləğinin cəmi;
2.9.9. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) ƏDV-yə cəlb olunan dəyəri;
2.9.10. “o cümlədən, ƏDV-yə cəlb edilməyən” sütununda – təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə cəlb edilməyən dəyəri;
2.9.11. “o cümlədən, ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən” sütununda - təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) müvafiq qanuna əsasən ƏDV-yə “0” dərəcə ilə cəlb edilən dəyəri;
2.9.12. “ƏDV məbləği” sütununda – eyni bir sətir üzrə “ƏDV-yə cəlb edilən” sütununda göstərilən rəqəmin ƏDV-nin müvafiq qanunla müəyyən edilən dərəcəsinə vurulmaqla, proqram tərəfindən avtomatik hesablanır;
2.9.13. “Yekun məbləğ” sütununda – “təqdim edilmiş malın (işin, xidmətin) dəyəri (ƏDV-siz)” qrafasının “Cəmi” sütunundakı məbləğlə “ƏDV məbləği” sütunundakı məbləğlərin cəmi qeyd olunur;
2.9.14. “Cəmi” sətrində müvafiq bəndlərin sütunlarının cəm məbləğləri proqram tərəfindən avtomatik hesablanır. Elektron qaimə-faktura bir neçə səhifədən ibarət olduqda isə “Cəmi” sətri sonuncu səhifədə göstərilir.
3. Elektron qaimə-fakturanın tətbiqi və istifadəsi
3.1. Vergi ödəyicisi alıcıya elektron qaimə-fakturanı elektron formatda təqdim edir.
3.2. Elektron qaimə-faktura vergi ödəyicisi tərəfindən müvafiq qaydada hazırlanıb təsdiq edildikdə, İnternet Vergi İdarəsi vasitəsilə avtomatik olaraq alıcının bu səhifədə yaradılmış şəxsi elektron qutusuna (e-qutu) ötürülür.
3.3. Vergi ödəyicisi tərəfindən malın (işin, xidmətin) alıcısına elektron qaimə-faktura mal (iş, xidmət) təqdim edilən vaxt verilir.
3.4. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.5. Elektron qaimə-fakturada alıcının VÖEN-i səhv göstərildikdə, elektron qaimə-faktura ləğv edilir və bu barədə məlumat vergi ödəyicisinin e-qutusuna ötürülür, alıcının elektron qutusu olmadıqda isə çap edilərək birbaşa təqdim edilir.
3.6. Elektron qaimə-fakturanın ləğv edilməsi barədə məlumat göndərildikdən sonra elektron qaimə-faktura üzərində düzəliş aparıla bilməz, yalnız ləğv olunub yenisi yaradılmalıdır. Belə halda alıcı vergi ödəyicisinə (satıcıya) müraciət edərək, təqdim olunmuş elektron qaimə-fakturanın ləğvini xahiş edə bilər və ləğvetmə vergi ödəyicisi (satıcı) tərəfindən həyata keçirilir.
3.7. Vergi tutulan dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi üçün əsas verən hallar müəyyən edildikdə (əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal tam və ya qismən geri qaytarıldıqda, əməliyyatın xarakteri dəyişdikdə, qiymətlərin aşağı düşməsi və s.), elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsi qiymətləndirmə bazasında dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövründə aparılır. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturaya proqram təminatı tərəfindən yeni seriya və nömrə verilir. Dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura təqdim edildikdən sonra alıcı tərəfindən təsdiq edilməlidir. Alıcı tərəfindən dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-fakturanın təqdim edildiyi ayın sonuncu gününə kimi təsdiq edilmədiyi halda dəqiqləşdirilmiş elektron qaimə-faktura proqram təminatı tərəfindən silinir və dəqiqləşdirilməmiş sayılır.
3.8. Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcıya təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturanın dəqiqləşdirilməsinə zərurət yarandıqda, elektron qaimə-faktura ştrix-kod əks olunmaqla çap edilir və mal (iş, xidmət) hüquqi şəxs olan vergi ödəyicisinin imza və möhürü ilə, fiziki şəxs olan vergi ödəyicisinin isə imzası ilə (möhür olduqda möhürlə) təsdiqlənməklə təqdim edilir.
3.9. ƏDV ödəyicisi olan şəxslər tərəfindən elektron qaimə-faktura təqdim olunduqdan 5 (beş) gün müddətində hər hansı dəqiqləşdirilmiş əməliyyat aparılmadıqda, təqdim edilmiş elektron qaimə-fakturaya əsasən Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin proqram təminatı vasitəsilə həmin vergi ödəyicisi üçün avtomatik elektron vergi hesab-fakturası hazırlanaraq aidiyyəti üzrə təqdim olunur.
Qeyd. Bu Qaydaların 3.4-cü və 3.8-ci bəndlərində nəzərdə tutulan hallarda elektron qaimə-faktura çap edildiyi halda “Təhvil aldım” bölməsi vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatda olan, lakin elektron qutusu olmayan alıcı tərəfindən doldurulur.
4. Elektron qaimə-fakturanın uçotunun aparılması
4.1. Elektron qaimə-fakturanın uçotu hər bir vergi ödəyicisi üzrə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi - AVIS vasitəsilə həyata keçirilir.
4.2. Elektron qaimə-fakturanın seriyası və nömrəsi AVIS vasitəsilə verilir. Elektron qaimə-fakturanın eyni seriyada və eyni nömrədə təkrarlanmasına yol verilmir.
| |
http://kompy.info/ozbekiston--yaponiya-tashqi-iqtisodiy-aloqalari-ozbekiston--ya.html | O‘zbekiston – Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy aloqalar | |
O‘zbekiston – Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy aloqalar
|
Sana | 25.01.2024 | Hajmi | 25,26 Kb. | | #145639 |
Bog'liq Uzb Yaponiya
Mavzu: O‘zbekiston – Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari.
Reja:
O‘zbekiston – Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari
Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy aloqalar
O‘zbekiston – Yaponiya fan texnika taraqqiyoti
Davlatimiz rahbari Yaponiya Bosh vaziri oʻrinbosari, moliya vaziri Taro Aso, parlamentdagi “Oʻzbekiston – Yaponiya” doʻstlik ligasi faollari hamda Kunchiqar mamlakatning yetakchi kompaniyalari va banklari vakillari bilan uchrashuvlar oʻtkazdi.
Avval xabar qilinganidek, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Yaponiya Bosh vaziri Shindzo Abening taklifiga binoan 17-dekabr kuni rasmiy tashrif bilan Nagoya shahriga keldi.
Davlatimiz rahbarining Yaponiyaga tashrifi dasturi 18-dekabr kuni tongda Aichi prefekturasi gubernatori Xideki Omura bilan uchrashuvdan boshlandi.
Aichi prefekturasi Yaponiyaning markaziy qismida, Tyubu viloyatida joylashgan. Prefekturaning yalpi ichki mahsuloti hajmi 375,3 milliard dollar boʻlib, Tokiodan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Avtomobilsozlik, aerokosmik sanoat, keramika buyumlari ishlab chiqarish, metallurgiya, qishloq xoʻjaligi hudud iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari hisoblanadi.
Aichi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish boʻyicha Yaponiyada yetakchi. Hududda “Toyota” korporatsiyasi, shuningdek, avtomobillar uchun butlovchi qismlar tayyorlaydigan koʻplab zavodlar (klasterlar) qarorgohlari va ishlab chiqarish quvvatlari joylashgan. Shuningdek, bu yerda Yaponiyaning Toyota Motor Corporation, DENSO, Panasonic Ecosystems, Mitsubishi Aircraft Corporation, Brother Industry, Aichi Steel, Makita, Rinnai, INAX, Kagome, Daido Metal Industry, Asahi Beer singari yirik kompaniyalari faoliyat koʻrsatadi.
Transport qismlari, texnologik uskunalar, choʻyan va poʻlat, kauchuk va plastmassa ishlab chiqarish boʻyicha ham prefekturaning salohiyati yuqori.
Tyubu viloyati samolyot va ular uchun ehtiyot qismlarning 50 foizini ishlab chiqaradigan Yaponiyaning aerokosmik texnologiyalar tayyorlaydigan yirik markazi hamdir. Aichi prefekturasi sanoat robotlari yetkazib berish, ularni ishlab chiqaruvchi korxonalar va sohada faoliyat yurituvchi mutaxassislar soni boʻyicha Kunchiqar mamlakatda birinchi oʻrinda turadi.
2018-yilda hududning tashqi savdo aylanmasi 226,5 milliard dollarni tashkil etgan. AQSH, Xitoy, Yevropa Ittifoqi davlatlari, Koreya Respublikasi uning asosiy savdo hamkorlari hisoblanadi.
Oʻzbekiston uchun Yaponiyaning ushbu maʼmuriy hududi bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqalar oʻrnatish har tomonlama manfaatlidir.
Uchrashuvda mamlakatimiz bilan Aichi prefekturasi oʻrtasida taʼlim va madaniyat sohasida samarali muloqotlar yoʻlga qoʻyilgani katta mamnuniyat bilan qayd etildi.
Innovatsiyalar, sanoat, qishloq xoʻjaligi va qoʻshma agroklasterlar tashkil etish, turizm, akademik almashinuv sohalarida oʻzaro manfaatli hamkorlikni kengaytirish va aniq loyihalarni ilgari surish uchun imkoniyatlar mavjudligi alohida taʼkidlandi.
Oʻzbekiston tomonidan prefekturaning sherigi etib Toshkent viloyati belgilandi. Oʻzaro tashriflarni tashkil qilish va Aichidan aviaqatnovlarni yoʻlga qoʻyish masalasini koʻrib chiqishga kelishib olindi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Nagoya shahri meri Takasi Kavamura bilan uchrashuv oʻtkazdi.
Nagoya Yaponiyaning ilm-fan va sanoat taraqqiy etgan yirik markazi boʻlib, yalpi ichki mahsuloti 117 milliard dollardan oshadi. Bu aholi jon boshiga hisoblaganda 52 ming dollarga teng. Mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neftni qayta ishlash, toʻqimachilik, yengil sanoat hududning asosiy sanoat tarmoqlari hisoblanadi. Yaponiyaning eng yirik portlaridan boʻlgan Nagoyadan yiliga 110 million tonnadan ziyod yuk tashiladi.
Muzokarada Nagoya meriyasi delegatsiyasining Oʻzbekistonga tashrifi natijasida erishilgan kelishuvlarni amalga oshirish masalalari muhokama qilindi.
Poytaxtimiz Toshkentda Nagoya yuqori texnologiyalar parkini tashkil etish, iqtisodiyot, sanoat, transport, taʼlim, turizm va boshqa ustuvor yoʻnalishlarda innovatsion loyihalarni amalga oshirish shular jumlasidan.
2020-yilga moʻljallangan qoʻshma tadbirlar “yoʻl xaritasi”ni ishlab chiqishga kelishib olindi.
Uchrashuv soʻnggida Toshkent shahar hokimligi va Nagoya meriyasi oʻrtasida sheriklik toʻgʻrisida bitim imzolandi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Yaponiyaga rasmiy tashrifi doirasidagi navbatdagi muhim manzil Nagoya universiteti boʻldi.
Nagoya universiteti dunyodagi eng nufuzli ilm-fan va taʼlim maskanlaridan, qitʼadagi oʻnta eng namunali oliy taʼlim dargohlaridan biridir. Mazkur universitetda dunyoga mashhur koʻplab olimlar taʼlim olgan va mehnat qilmoqda, bu yerdan fizika va kimyo fanlari boʻyicha olti nafar Nobel mukofoti sovrindori yetishib chiqqan. Bugungi kunda universitetda 16 mingdan ziyod talaba tahsil oladi. Shundan 2,6 ming nafari xorijiy mamlakatlar, 30 nafardan ortigʻi Oʻzbekiston yoshlaridir. Hozirgi kunga qadar mazkur universitetda 400 dan ortiq oʻzbekistonlik talaba va tadqiqotchi taʼlim olgan.
2010-yilda Toshkentda Nagoya universitetining vakolatxonasi ochilgan edi. MDHdagi yagona mazkur vakolatxona mamlakatlarimiz oliy oʻquv yurtlari uchun taʼlim va ilmiy tadqiqotlar sohasida koʻprik vazifasini oʻtamoqda. Bevosita universitet ishtirokida ikki mamlakatda muntazam oʻtkazilayotgan Oʻzbekiston – Yaponiya talabalar akademik forumi va oliy oʻquv yurtlari rektorlarining anʼanaviy konferensiyalari ilmiy hayotimizda katta rol oʻynamoqda.
Davlatimiz rahbari universitet faoliyati bilan tanishdi, uning prezidenti Seyichi Matsuo bilan uchrashdi. Uchrashuvda bir necha Nobel mukofoti sovrindorlari va boshqa olimlar ishtirok etdi.
– Sizning yurtimizga ilmiy hamkorligimizni rivojlantirish borasida qilayotgan katta xizmatlaringizni alohida qadrlaymiz. Ayniqsa, oʻtgan yili Nobel mukofoti sovrindori, professor Ryoji Noyori janoblari bilan birgalikda Oʻzbekistonga tashrifingiz mamlakatimiz ilmiy hayotida muhim voqea boʻldi, – dedi Shavkat Mirziyoyev.
Seyichi Matsuoning Oʻzbekiston ilm-fani rivojiga munosib hissa qoʻshib kelayotganini eʼtiborga olib, yaqinda Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy kengashi uni universitetning faxriy rektori etib sayladi. Shuningdek, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi tomonidan professor Noyoriga faxriy akademik unvoni berildi.
Uchrashuvda Prezidentimiz Seyichi Matsuo va Ryoji Noyorini ushbu unvonlar bilan tabrikladi.
Akademik almashinuvlarni faollashtirish hamda hamkorlikning ustuvor yoʻnalishlarida qoʻshma ilmiy tadqiqotlar amalga oshirishga kelishib olindi.
Nagoya universitetida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevga faxriy doktor unvonini topshirishga bagʻishlangan tantanali marosim boʻlib oʻtdi.
Unda universitet rahbariyati, professor va oʻqituvchilari, talabalari hamda Nobel mukofoti sovrindorlari, Yaponiyada tahsil olayotgan oʻzbekistonlik yoshlar ishtirok etdi.
Davlatimiz rahbarining taʼlim sohasini rivojlantirishga qoʻshgan ulkan hissasi hamda ilm-fan va akademik almashinuvlarni har tomonlama qoʻllab-quvvatlagani uchun, shuningdek, Oʻzbekistonda yangi bosqichda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni liberallashtirish va barqaror taraqqiyotga erishish borasidagi islohotlar eʼtirofi sifatida Nagoya universitetining ilmiy kengashi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevga universitet faxriy doktori unvonini berish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.
Marosimda Nagoya universiteti prezidenti Seyichi Matsuo soʻzga chiqib, Oʻzbekiston rahbari ikki mamlakat oʻrtasida ilm-fan sohalaridagi aloqalarni rivojlantirishga katta eʼtibor qaratayotgani, ushbu qaror tomonlarning taʼlim sohasidagi uzoq muddatli va istiqbolli hamkorlikni yanada kengaytirishga boʻlgan intilishi ifodasi ekanini taʼkidladi.
Prezidentimiz zamonaviy taraqqiyotning kaliti ilm-fan va taʼlimda ekanini chuqur anglab, inson kapitaliga investitsiya kiritishni davlat siyosati darajasiga koʻtardi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan taʼlim sohasi tubdan isloh qilinmoqda. Oʻzbekistonning ertangi kuni zamonaviy kadrlarga bogʻliq ekanini inobatga olgan holda, maktabgacha taʼlim, umumiy taʼlim va oliy taʼlim tizimi mazmunan va sifat jihatidan yangilanmoqda.
Mamlakatimizda Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etilgani yurtimiz farzandlari uchun taʼlim-tarbiya olish borasida yangi imkoniyatlar yaratadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev oʻz nutqida oʻzbek va yapon xalqlarini oʻxshash milliy va axloqiy qadriyatlar bilan birga, ilm-fan va tafakkurga, kamolotga doimo intilib yashash kabi ezgu fazilatlar birlashtirib turishini taʼkidladi. Zamonaviy dunyoda inson kapitali, intellektual salohiyat, innovatsion gʻoyalar, yuqori texnologiyalar jadal va barqaror taraqqiyotning fundamental asosini tashkil qilayotganini qayd etdi.
– Bu unvonni, men avvalo Oʻzbekiston xalqiga koʻrsatilgan ehtirom ifodasi, deb qabul qilaman va buning uchun Nagoya universiteti rahbariyatiga, uning ilmiy jamoasiga chuqur minnatdorlik bildiraman, – dedi davlatimiz rahbari.
Prezidentimiz Oʻzbekiston taʼlim va fan sohalaridagi keng miqyosli islohotlar haqida soʻzladi.
Davlatimiz rahbari Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligida ulkan ishlar amalga oshirilganini qayd etib, ayni vaqtda bu borada hali ishga solinmagan imkoniyatlar ham mavjudligini taʼkidladi hamda qator takliflarni ilgari surdi.
Prezidentimiz Oʻzbekiston – Yaponiya azaliy doʻstligining ramzi sifatida mamlakatimizda oʻzbek va yapon tillarida chop etilgan bir qancha kitob va albomlarni Nagoya universiteti kutubxonasiga taqdim etdi.
Shu yerda Shavkat Mirziyoyev Nagoya shahrida taʼlim olayotgan va fan bilan shugʻullanayotgan vatandoshlarimiz bilan uchrashdi.
Davlatimiz rahbarining tashrifi doirasida Nagoya universitetida Oʻzbekiston – Yaponiya talabalarining akademik forumi tashkil etildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev kunning ikkinchi yarmida Tokioga shahriga keldi.
“Xaneda” xalqaro aeroportida davlatimiz rahbarini Yaponiya taʼlim, madaniyat, sport, fan va texnologiyalar, taʼlim tizimini tiklash masalalari vaziri Xagiuda Koichi, Yaponiya Tashqi ishlar vazirligining Markaziy Osiyo boʻyicha maxsus vakili Xideki Uyama va boshqa rasmiy shaxslar kutib oldi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Tokio shahridagi Akasaka qarorgohida Yaponiya Bosh vaziri oʻrinbosari, moliya vaziri Taro Asoni qabul qildi.
Davlatimiz rahbari Oʻzbekiston bilan Yaponiya oʻrtasidagi doʻstlik va strategik sheriklik munosabatlari har tomonlama mustahkamlanib, savdo-iqtisodiy hamkorlik kengayib borayotganini katta mamnuniyat bilan qayd etdi.
Oliy darajadagi tashrif arafasida ikki mamlakatning koʻp sonli kompaniya va banklari ishtirokida oʻtgan biznes-forumning yuqori natijalari yuksak baholandi.
Uchrashuvda investitsiyaviy, texnologik, moliyaviy va moliyaviy-texnik hamkorlikni kengaytirish, qishloq xoʻjaligi, energetika va boshqa sohalarda qoʻshma loyihalarni ilgari surish istiqbollari muhokama qilindi.
Tashrif davomida soliq sohasi va bojxona ishi boʻyicha imzolanayotgan ikki tomonlama bitimlar ahamiyati qayd etilib, bu uzoq muddatli ishbilarmonlik aloqalarini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratishi taʼkidlandi.
Iqtisodiyot tarmoqlari va moliya tizimini isloh etishning dolzarb masalalari yuzasidan ham fikr almashildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Yaponiya parlamentining “Oʻzbekiston – Yaponiya” doʻstlik ligasi vakillari bilan uchrashdi. Tadbirda ushbu liganing qator aʼzolari, jumladan, uning raisi – Yaponiya Bosh vaziri oʻrinbosari, moliya vaziri Taro Aso ishtirok etdi.
Parlamentlararo aloqalar koʻp qirrali Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligiga mustahkam asos boʻlib xizmat qiladi.
Ikki mamlakat qonun chiqaruvchi organlari oʻrtasida aloqalar 1993-yilda oʻrnatilgan. Yaponiya parlamentida “Oʻzbekiston – Yaponiya” doʻstlik ligasi tashkil etilgan. Uning tarkibiga taniqli siyosat arboblari, deputatlar, diplomatlar, eng asosiysi, mamlakatimizning chinakam va ishonchli doʻstlari kiradi.
Muloqot chogʻida ikki mamlakatning amaliy hamkorligini kengaytirish, Oʻzbekiston va Yaponiya xalqlari doʻstligini mustahkamlashning dolzarb masalalari koʻrib chiqildi.
Hozirgacha parlamentlararo forumning ikkita qoʻshma majlisi boʻlib oʻtgan. Uning uchinchi majlisini Toshkentda oʻtkazish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Tokio shahrida Yaponiya ishbilarmon doiralari vakillari bilan uchrashuv oʻtkazdi. Unda JETRO, JICA, JABIC, NEDO, JOGMEC, Mitsubishi, Itochu, Sumitomo, Marubeni, Isuzu kabi korporatsiya va kompaniyalar, moliyaviy tuzilmalar rahbarlari ishtirok etdi.
Uchrashuv avvalida 16-dekabr kuni Tokioda boʻlib oʻtgan Yaponiya – Oʻzbekiston biznes-forumi natijalari haqida axborot berildi.
Prezidentimiz Yaponiya kompaniyalari va moliyaviy tuzilmalarini Oʻzbekistonda investitsiya loyihalarini amalga oshirishda faol ishtirok etishga taklif qildi.
– Yaponiya – bizning strategik sherigimiz. Oʻzbekistonda iqtisodiyot tarmoqlari va infratuzilmani modernizatsiya qilish boʻyicha hamkorlikda koʻp ishlar qilindi. Biz bu aloqalar tarixida yangi sahifa ochish niyatida keldik. Savdo, energetika, geologiya, kimyo, transport, turizm, meva-sabzavotlarni qayta ishlash va xizmat koʻrsatish tarmoqlarida imkoniyatlar, yangi loyihalar koʻp, – dedi Shavkat Mirziyoyev.
Iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar faol jalb etilmoqda. Xorijiy investorlar uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Ular faoliyatini ragʻbatlantirish va himoya qilish uchun zarur normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Biznesni rivojlantirish yoʻlidagi turli toʻsiqlarga barham berildi, tashqi savdo va bojxona-tarif nazorati sezilarli darajada qisqartirildi.
Ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan ushbu yangilanishlar natijasida Jahon bankining “Biznesni yuritish – 2020” reytingida Oʻzbekiston keyingi bir necha yil ichida 100 pogʻona koʻtarilib, 69-oʻrinni egalladi hamda yigirmata eng namunali islohotchi davlat qatoriga kirdi. Yangi korxona ochish qulayligi boʻyicha mamlakatimiz ilk bor dunyoda sakkizinchi oʻrinni egalladi.
Prezidentimiz Oʻzbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar ortga qaytmasligini, iqtisodiyot izchil modernizatsiya qilinishini taʼkidladi.
Yaponiyalik tadbirkorlar yurtimizdagi oʻzgarishlarni yuqori baholadi. Valyuta tizimining liberallashtirilishi, viza olish tartibining soddalashtirilishi oʻzaro manfaatli hamkorlikni kengaytirish uchun qulay imkoniyatlar yaratganini taʼkidladi. Ular Oʻzbekiston Prezidentining rasmiy tashrifi ikki mamlakat ishbilarmon doiralari oʻrtasidagi oʻzaro manfaatli aloqalarni yangi mazmun bilan boyitishiga ishonch bildirdi.
Uchrashuvda ikki mamlakat kompaniyalari va moliyaviy tashkilotlari oʻrtasidagi sheriklikni yanada rivojlantirish, qoʻshma dastur va loyihalarni amalga oshirish, oʻzaro tovar yetkazish va xizmat koʻrsatish hajmini oshirish masalalari muhokama qilindi.
Oʻzbekiston — Yaponiya munosabatlari — Ikki davlatning oʻzaro munosabatlari tarixi qadimiy asrlarga borib taqaladi. Buyuk ipak yoʻli orqali oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida savdoiqtisodiy va madaniy aloqalar boʻlganligi ilmiy tadqiqotlarda ham oʻz tasdigʻini topmoqda. Olimlarning tadqiqoti va oʻzbek-yapon arxeologik ekspeditsiyalari natijasiga koʻra, Oʻzbekiston hududida mavjud boʻlgan Kushon podsholigining asosiy dinlaridan biri boʻlgan buddizm Oʻrta Osiyo xalqlari milliy qadriyatlari va anʼanalari bilan boyigan holda 6-asrda Xitoy va Koreya orqali Yaponiya orollarida tarqalgan. Oʻzbekistonda topilgan qadimiy budda ibodatxonalarining hoz. Yaponiyadagi ibodatxonalar bilan mushtarakligi namoyon boʻlmoqda.
Yaponiyaning birinchi poytaxti Nara shahridagi Xoruji ibodatxonasi xazinaxonasida 8-asrda Samarqand va Toshkentda tayyorlangan osori-atiqalar, 9—10-asrlarga oid ud musiqa asbobi saqlanmoqda. Afrosiyobdagi arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan va 12-asrga mansub nafis yapon chinni idishi ham oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida aloqalar boʻlganini koʻrsatadi. Yaponiya 19-asrning 2-yarmidan Oʻrta Osiyo regioni bilan jiddiy qiziqa boshlagan. 1880-yilning yozida yapon diplomati Nishi Tokujiro (keyinchalik u Yaponiya tashqi ishlar vaziri boʻlgan) oʻlkamiz boʻylab sayohat qilgan. U Toshkent, Samarqand, Buxoro shahrilari va Fargʻona vodiysida boʻlgan. Buxoro amiri Muzaffarxon bilan uchrashgan. Bu hodisa yaponlarning musulmon oʻlkalari bilan dastlabki rasmiy aloqalaridan biri edi. 1886-yilda Nisi Tokudzironing "Turkiston sayohatnomasi" kitobi yapon tilida bosilib chiqqan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Oʻrta Osiyoga Yasumashi Fukushima, Kazuo Otani, Masaji Inoue, Zuicho Toshibana kabi yapon tadqiqotchilari sayohat qilgan.
Oʻzbekiston Milliy universitetining Ilmiy kutubxonasida 1927—41-yillarda Yaponiyada chop etilgan kitob va jurnallarning katta fondi mavjud. 1930-yillarda Oʻzbekiston bilan Yaponiya oʻrtasida pillachilik va tutchilik sohasida hamkorlik oʻrnatilgach, Yaponiyaga borgan bir guruh oʻzbekistonlik mutaxassislar tomonidan bu sohadagi ilgʻor yapon tajribasi atroflicha oʻrganilgan va respublikada joriy qilingan. Yaponiyadan oʻnlab madaniylashtirilgan serbargli tut navlari va mahsuldor pilla qurtining urugʻlari keltirilib mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan. Bundan tashqari, ipakchilik sanoati ehtiyojlari uchun yapon mashina va uskunalari xarid qilingan. 1929-yil Oʻrta Osiyo universiteti prof. E.F.Poyarkov Yaponiyada pillachilar anjumanida maʼruza qilgan.
Maʼlumotlarga koʻra, 1920-yillarda Yaponiyaga borib qolgan Volgaboʻyi tatarlari orasida oʻzbeklar ham boʻlgan. Ular Tokio shahrida masjid qurilishi va islom dinini yoyilishida oʻz hissalarini qoʻshishgan. 1945-yildagi sovet-yapon urushi natijasida asir olingan 24 mingga yaqin yapon 1945—50-yillarda Oʻzbekistonning Andijon, Buxoro, Toshkent va Fargʻona viloyatlarida ushlab turildi. Ular koʻplab sanoat korxonalari, qishloq xoʻjaligi, qurilish va boshqalar sohalarda mehnat qildilar. Jumladan, Toshkent shahridagi Alisher Navoiy nomidagi akademik katta teatr binosi qurilishida 600 ga yaqin yapon asirlari ishtirok etgan. Oʻzbekistonda vafot etgan 812 yapon fuqarosi respublikamiz hududidagi 13 qabristonda dafn etilgan. 1990-yil may oyida Toshkentning Yakkasaroy qabristonida Ikkinchi jahon urushi (1939—45yy.)dan keyin Toshkentda vafot etgan 79 ta yapon harbiy asiri xotirasiga memorial oʻrnatildi.
1960—80-yillarda Yaponiya Oʻzbekistondan paxta tolasi, chigit, shirinmiya ildizi, asal, ipak va boshqalar mahsulotlar xarid qilgan. 1970-yillar boshidan Yaponiya yiliga 190 mln. AQSH dollari hajmida paxta tolasi sotib olgan. Xususan, Sumitomo kompaniyasi 1971—93-yillar 547,3 mln. AQSH dollariga paxta tolasi xarid qilgan. Shu yillar Yaponiyaning qator kompaniyalari Oʻzbekistonning yengil, kimyo va neft sanoatini modernizatsiya qilishga jalb etildi. Fargʻona va Chirchiq shahrilarida ammiak ishlab chiqarish uchun yapon texnologiyalari oʻrnatildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Margʻilon, Namangan, Shahrisabz va Urganchdagi ipakchilik fabrikalarida Yamato firmasining pilla quritish mashinalari qoʻllandi. 1989-yil Oʻzbekistonda xorijiy firmalar orasida birinchi boʻlib Yaponiyaning "Chori" kompaniyasi oʻz vakolatxonasini ochdi.
Ilmiy va madaniy sohalarda ham oʻzaro hamkorlik yoʻlga qoʻyildi. Yapon va oʻzbek olimlari tomonidan zilzilani oldindan aniqlash, sanoat mahsulotlarini statistik qabul qilish nazorati usullari atroflicha oʻrganildi va amaliyotga tatbiq etildi. Ayniqsa, tarix, tilshunoslik va arxeologiya fanlari boʻyicha samarali hamkorlik amalga oshirildi. Itaro Kumatsuning yaponlar uchun "Oʻzbek tili" qoʻllanmasi (1978), "Oʻzbekcha soʻzlashuv" (1983), "Oʻzbekcha-yaponcha lugʻat" (1980, 1985) kitoblari koʻp ming nusxada nashr etildi. 1950—80-yillarda adabiyot sohasida ham salmoqli aloqalar boʻldi. Xususan, 1956-yil Oʻzbekistonga kelgan taniqli yapon yozuvchisi va tarjimoni Man Inoue atoqli o'zbek shoiri Gʻafur Gʻulom bilan uchrashgan hamda Yaponiyada chop etilgan "Toshkentda bir oqshom" asarida oʻzbek va yapon xalqlari madaniyati, anʼana va turmush tarzidagi mushtaraklik haqida hikoya qilgan. Shu davrda Yoshie Hotta, Kobo Abe, Yasunari Kavabata, Ryunoske Akutagava, Takeo Arishima, Masuji Ibuse va boshqalar mashhur yapon ijodkorlarining 30 ga yaqin roman, qissa, sheʼr va hikoyalari oʻzbek tilida chop etilgan. Oʻz navbatida, Yaponiyada Alisher Navoiy, Sh. Rashidov, Zulfiya, Ramz Bobojon ijodi namunalari, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma" asari yapon tiliga tarjima qilinib, bir necha marta nashr qilingan.
1991-yil Yaponiya Oʻzbekiston Respublikasi mustaqilligini tan olib, 1992-yil diplomatiya munosabatlari oʻrnatgach, 1992-yilda Yaponiyaning Toshkentdagi elchixonasi, 1996-yilda esa Oʻzbekiston Respublikasining elchixonasi Tokio shahrida oʻz faoliyatini boshladi. Ikki mamlakat oʻrtasida teng huquqli aloqalar oʻrnatildi. Oʻtgan 14 yil mobaynida ikki davlat oʻrtasida koʻplab rasmiy hujjatlar imzolandi. Shu davr davomida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2-marta (1994, 2002) rasmiy tashrif bilan Yaponiyada boʻldi. Bundan tashqari, ikki davlat tashqi ishlar vazirlari, hukumatning rahbar va masʼul xodimlari, Parlament delegatsiyasi va boshqalarning oʻzaro tashriflari amalga oshirildi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1994-yilning mayida Yaponiyaga qilgan birinchi tashrifi oʻzaro siyosiy muloqotni faollashtirdi.
Ikki mamlakat oʻrtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga koʻtarishda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2002-yil 28—31-mayida Yaponiyaga qilgan ikkinchi rasmiy tashrifi muhim rol oʻynadi. Tashrif chogʻida 14 ta hujjat imzolandi. Bular qatoriga Oʻzbekiston bilan Yaponiya oʻrtasida doʻstlik, strategik sheriklik va hamkorlik toʻgʻrisida deklaratsiya, Iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va Oʻzbekistondagi iqtisodiy islohotlarga koʻmaklashish haqida qoʻshma bayonot va boshqalar hujjatlar kiradi. Tashrif chogʻida Islom Karimov Oʻzbekistonning Yaponiya bilan hamkorlik qoʻmitasi va Yaponiyaning Oʻzbekiston bilan hamkorlik qoʻmitasini tashkil etish tashabbusi bilan chiqsi. Qoʻmitalar tashkil etilib, uning birinchi qoʻshma majlisi 2004-yil iyulda Tokio shahrida oʻtkazildi.
Bugungi kunda Yaponiyaning mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilgan moliyaviy resurslarining umumiy qiymati 1,9 mlrd. AQSH dollariga yaqinlashdi. Bundan tashqari, Oʻzbekistonga 160 mln. AQSH dollari miqdorida begʻaraz va insonparvarlik yordami koʻrsatilib, u, asosan, maorif va sogʻliqni saqlash sohasiga sarflandi. Yapon sarmoyasi mamlakat iqtisodiyotining yoqilgʻi-energetika, transport va kommunikatsiya, yengil sanoat tarmoqlarini, kadrlar tayyorlash va boshqa sohalarni yuksaltirish, xususan, respublikaning telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish, Toshkentdagi temir yo'l vagonlarini taʼmirlash zavodi, Samarqand, Buxoro, Urganch shahrilari aeroportlarini modernizatsiya qilishga sarflandi.
Yaponiya xalqaro hamkorlik bankining imtiyozli qarzlari tufayli Koʻkdumaloq neftgaz konini jihozlash, Buxoro viloyatida neftni qayta ishlash zavodini qurish, Fargʻona neftni qayta ishlash zavodini modernizatsiyalash, Shoʻrtan gazkimyo majmuasini qurish, toʻqimachilik sanoatini rivojlantirish ishlari amalga oshirildi. Gʻuzor— Boysun—Qumqoʻrgʻon temir yo'lni qurishda ichki resurslar bilan bir qatorda Yaponiya sarmoyasi ham qatnashmoqda.
1993—2004-yillar qariyb 300 yaponiyalik mutaxassis iqtisodiyot, telekommunikatsiya, turizm, transport infratuzilmasi, ipakchilik sohalari va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda faoliyat koʻrsatdi.
1994-yilning may oyida Toshkentda Oʻzbek-yapon iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi, Tokioda esa Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi tashkil etildi. Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi Yaponiyaning 30 ga yaqin yirik kompaniya, firma va banklarini birlashtiradi. Hozirgacha qoʻshma qoʻmitalarning 8 majlisi boʻlib, unda ikkala mamlakatdagi sanoat korxonalari, moliya muassasalari va tadbirkorlarining toʻgʻridantoʻgʻri aloqalarini rivojlantirish masalalari muhokama qilindi.
Ayni vaqtda Oʻzbekistonda 10 ta oʻzbekyapon qoʻshma korxonasi, 3 ta 100% Yaponiya sarmoyasi hisobidagi korxona, yapon kompaniyalarining 22 vakolatxonasi faoliyat koʻrsatmoqda. Ikki mamlakat oʻrtasidagi savdoiqtisodiy aloqalar kengayib, 2004-yilda tovar ayirboshlash hajmi 102 mln. AQSH dollariga yaqin boʻldi. Oʻzbekiston Yaponiyaga paxta va ipak mahsulotlari, gazlama, noorganik kimyo mahsulotlari eksport qiladi, turli sayyohlik xizmatlari koʻrsatadi. Yaponiyadan esa elektr va mexanik uskunalar, kauchuk va rezina buyumlar va boshqalar oladi. "Oʻzbekiston havo yoʻllari" milliy aviakompaniyasi 2001-yildan Toshkent — Osaka, 2002-yildan Toshkent—Tokio yoʻnalishida doimiy havo qatnovini yoʻlga qoʻydi.
Yaponiya bilan Oʻzbekiston oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik yoʻnalishlaridan biri kadrlar tayyorlashdir. Hozirgacha respublikaning turli vazirlik va idoralaridan 800 ga yaqin kishi Yaponiyada tajriba orttirib qaytdi, 98 yosh mutaxassis Yaponiyaning yetakchi untlarida magistratura kursini bitirdi. 2000-yildan boshlab Yaponiya xalqaro hamkorlik markazi stipendiyasi asosida yiliga oʻzbekistonlik 20 magistrant Yaponiyaga ikki yillik oʻqishga bormoqda. 2001-yil Toshkentda Oʻzbekiston — Yaponiya inson resurslarini rivojlantirish markazi tashkil etildi. Hozirgacha ushbu markazning biznes, yapon tili va kompyuter kurslarini 1500 dan ortiq kishi tugatdi. Umuman markaz oʻtkazgan turli madaniy-maʼrifiy dasturlarda 100 mingdan ortiq kishi ishtirok etdi.
Oʻzbekyapon ilmiy aloqalari ham kengayib bormoqda. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Fargʻona va boshqalar shaharlardagi oliy oʻquv yurtlarining oʻquv dasturiga yapon tilini oʻrganish ham kiritilgan. Oʻzbekiston FAning elektronika, seysmologiya, immunologiya, biokimyo, umumiy va noorganik kimyo, fiziologiya va biofizika, sharqshunoslik, arxeologiya intlari, "Botanika" ilmiyi.ch. markazi bilan Yaponiyaning tegishli unt, institut va boshqa tashkilotlari oʻrtasida muntazam hamkorlik yoʻlga qoʻyilgan. Xususan, elektronika institutida yaratilgan metallurgiya sohasiga oid ekologik toza texnologiya Yaponiyaning "Nippon stil korporeyshn" firmasi tomonidan litsenziyali shartnoma asosida sotib olingan. 1989—98 yillarda Sanʼatshunoslik instituti xodimlari Soka universiteti prof. Kyuzo Kato boshchiligida Surxondaryo viloyatining Shoʻrchi tumanida joylashgan Dalvarzintepada buddizm yodgorliklarini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar olib bordilar.
Ikki mamlakat oʻrtasida madaniy aloqalar ham keng rivojlanmoqda. Xususan, Tokiodagi milliy nafis sanʼat va musiqa universiteti bilan hamkorlikda Toshkentda Xalqaro madaniyat karvonsaroyining ishga tushirilishi, "Jahon tinchlik qoʻngʻirogʻi"ning barpo etilishi, Yaponiyadagi bir qancha ijtimoiy tashkilotlar koʻmagida Osaka, Fukushima, Maebashi shahrilarida doimiy faoliyat olib boruvchi Oʻzbekiston madaniyat uylarining ochilishi bunga yorqin misoldir. Yaponiya va Oʻzbekistonda koʻplab koʻrgazma, takdimot, kinofestival, milliy musiqa va raqs guruhlarining konsertlari, shuningdek, 1996-yildan Oʻzbekistonda Yaponiya madaniyati kunlari muntazam oʻtkazib kelinmoqda.
1996-yil Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning "Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida" va 1999-yil "Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarlari Yaponiyada yapon tiliga tarjima qilinib chop etildi. Davlatni boshqarish, oʻzbekyapon hamkorligini rivojlantirish va mustahkamlashga qoʻshgan ulkan hissasi uchun Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Yaponiyadagi Vaseda va Soka untlarining faxriy d-ri unvoniga sazovor boʻldi.
Oʻzbekyapon doʻstlik aloqalarini rivojlantirishga qoʻshgan hissasi uchun sanʼatshunos Ikuo Hirayama Oʻzbekiston Respublikasi BAning faxriy xorijiy aʼzosi etib saylandi (2002), prof. Kyuzo Kato va Vaseda universiteti prezidenti Takayashi Okushima Oʻzbekiston Respublikasining "Doʻstlik" ordeni bilan mukofotlangan (2002). 2004-yil martda Tokiodagi Soka untida buyuk oʻzbek shoiri Alisher Navoiyga haykal oʻrnatildi ^haykaltarosh R. Mirtojiyev). 2004-yil Oʻzbekistonga 3000 yapon sayyohi kelgan. Ikki tomonlama hamkorlikning rivojlanishiga Yaponiyada "Yaponiya Oʻzbekiston" doʻstlik jamiyati (|998 yil tashkil etilgan), Fukusima Oʻzbekiston iqtisodiy va madaniy aloqalar uyushmasi, "Fukuoka Oʻzbekiston" jamiyati, "Ota Toshkent" doʻstlik jamiyati, Oʻzbekiston Respublikasida "Oʻzbekiston Yaponiya" doʻstlik jamiyati (1999-yil tashkil etilgan) munosib hissa qoʻshib kelmoqda. 2002-yil apr.da Yaponiya parlamentida mamlakatning nufuzli siyosiy arboblari Taro Aso, Yoshiro Mori va boshqalar tashabbusi bilan "Yaponiya liberaldemokratik partiyasi — Oʻzbekiston" doʻstlik ligasi tashkil etilgan.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O‘zbekiston – Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari Oʻzbekiston – Yaponiya hamkorligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy aloqalar
| |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html#Oʼrnatilgan_tizimlarni_testlashning_asosiy_bosqichlari._Testlarni_bajarganlik | Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi | |
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
|
bet | 1/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
By: Mamirov Maʼrufjon 211_21Ki
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
Real vaqt rejimida ishlash funktsiyalarini intensiv ravishda test qilish kerak. Teskari natijalarni aniqlash, chegaralarni aniqlash, zamonaviy vositalar va terish usullaridan foydalaniladi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Specifics of testing real-time performance
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishda vaqtni oldini olish zarur. Qanday platformalarda, muhitda yoki shartlarda testni amalga oshirish, qulayliklar va intizom berish zarur.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlash bosqichlari
Oʼrnatilgan tizimlar testi oʼrnatilgan tizimlar boʼyicha oʼrnatilgan xususiyatlarni va yordamchilarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testni rejalashtirish
Testni rejalashtirish bosqichi test skenariylari va test vazifalari tuzilishiga asoslangan.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlarni bajarganlik
Testlarni bajarganlik bosqichi tegishli test holatlarida oʼrnatilgan tizimlarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Natijalarni baholash
Natijalarni baholash bosqichi testning natijalarini tahlil qilish va muammo va xatoliklarni aniqlash uchun yordam etadi.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari dasturlash tillari yordamida, test skriptlari joynab test ishlarini avtomatlashtrishga qodir vositalar.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Aftomatlash trilgan tester afzalliklari
Avtomatlashtirilgan testlash, qulaylik va koronavirilganligini oshiradi, ishga avtomatlashtirilgan tesirlarini sug'orish, vaqt va pulxarajatlarni kamaytiradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
| |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html#Real_vaqt_rejimida_ishlashni_test_qilishning_oʼziga_xosligi._Specifics_of_testing_real-time_performance | Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi | |
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
|
bet | 1/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
By: Mamirov Maʼrufjon 211_21Ki
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
Real vaqt rejimida ishlash funktsiyalarini intensiv ravishda test qilish kerak. Teskari natijalarni aniqlash, chegaralarni aniqlash, zamonaviy vositalar va terish usullaridan foydalaniladi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Specifics of testing real-time performance
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishda vaqtni oldini olish zarur. Qanday platformalarda, muhitda yoki shartlarda testni amalga oshirish, qulayliklar va intizom berish zarur.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlash bosqichlari
Oʼrnatilgan tizimlar testi oʼrnatilgan tizimlar boʼyicha oʼrnatilgan xususiyatlarni va yordamchilarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testni rejalashtirish
Testni rejalashtirish bosqichi test skenariylari va test vazifalari tuzilishiga asoslangan.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlarni bajarganlik
Testlarni bajarganlik bosqichi tegishli test holatlarida oʼrnatilgan tizimlarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Natijalarni baholash
Natijalarni baholash bosqichi testning natijalarini tahlil qilish va muammo va xatoliklarni aniqlash uchun yordam etadi.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari dasturlash tillari yordamida, test skriptlari joynab test ishlarini avtomatlashtrishga qodir vositalar.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Aftomatlash trilgan tester afzalliklari
Avtomatlashtirilgan testlash, qulaylik va koronavirilganligini oshiradi, ishga avtomatlashtirilgan tesirlarini sug'orish, vaqt va pulxarajatlarni kamaytiradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
| |
http://kompy.info/sharof-rashidov-nomidagi-v6.html | Sharof rashidov nomidagi | Annotatsiya:
Ushbu fan turli madaniy muhitlarda xulq-atvor va
mentalitetning psixologik
jihatlarini o'rganadi. U ijtimoiy-madaniy farqlar kontekstida psixologik jarayonlarni
tushunish, tahlil qilish va tadqiq qilishga qaratilgan.
Etnopsixologiyani ijtimoiy psixologiya doirasida oʻrganish madaniyat va inson
psixikasining oʻzaro taʼsirini tahlil qilishni oʻz ichiga oladi. Ushbu fan madaniy, etnik
va ijtimoiy omillar shaxsning shakllanishiga, uning psixologik xususiyatlariga,
e'tiqodlariga, qadriyatlariga va xulq-atvor normalariga qanday ta'sir qilishini
tushunishga yordam beradi.
Ijtimoiy psixologiya doirasida etnopsixologiyaning maqsadi turli madaniy
kontekstlarda inson psixikasini tushunishga kompleks yondashuvni yaratishdan
iborat. U madaniyat va individual psixologik xususiyatlar o'rtasidagi
munosabatlarni
o'rganish, inson ruhiyati va xatti-harakatlaridagi ijtimoiy, etnik va madaniy farqlarni
chuqur tushunishga yordam beradigan vositalarni taqdim etadi.
TUZUVCHILAR:
Qodirov O.S.
SamDU, Psixologiya kafedrasi mudiri
(PhD)
Shonazarov A.
SamDU, Psixologiya kafedrasi katta
o‘qituvchisi (PhD)
Elmurodov U.Y.
SamDU, Psixologiya kafedrasi katta
o‘qituvchisi (PhD)
Dastur
Psixologiya
va
ijtimoiy-siyosiy
fanlar
fakultetining
2023-yil __ avgustdagi № 01-sonli Kengash yig‘ilishida muhokama qilingan va
tasdiqlashga tavsiya etilgan.
KIRISH
19.00.05 – Ijtimoiy psixologiya. Etnopsixologiya ixtisosligi – ijtimoiy
psixologiya metodini tushunish umumiy psixologiya
va sotsiologiya predmetini
tushunishga bog‘liqligini o‘rganish, psixologiya va sotsiologik adabiyotlarda ijtimoiy
psixologiya predmetini birdek tushunish yo‘qligini tahlil qilish, ijtimoiy psixologiya
predmetiga nisbatan mavjud uch nuqtai nazarni o‘rganish, ijtimoiy psixologiyaning
boshqa fanlar, psixologiyaning boshqa turkumlari bilan munosabati, ijtimoiy
psixologiya predmeti tushunchasi, tarixni tanqidiy analiz
qilish va chet ijtimoiy
psixologiyasidagi nazariyalarning, oqimlarning mohiyatini ochib berish, boshqaruv
psixologiyasiga oid bilimlar, kategoriyalar va tushunchalarni o‘zlashtira oladigan
malakali mutaxassislar tayѐrlash taʼlim tizimining negizi hisoblanadi.
19.00.05 – Ijtimoiy psixologiya. Etnopsixologiya ixtisosligining vazifasi –
ijtimoiy psixologiyaning predmeti, ijtimoiy psixologik
qarasharning rivojlanish
tarixi, fanning metodologiyasi va metodlari, ijtimoiy psixologiyaning asosiy
yo‘nalishlari, ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi, muloqot psixologiyasini
o‘rganishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun
ijtimoiy psixologiya fani bo‘yicha
– ijtimoiy
psixologiyaga kirish, ijtimoiy psixologik g‘oyalar
shakllanishi tarixi, ijtimoiy
psixologiya metodologiyasi va metodlari, ijtimoiy psixologiyaning asosiy
yo‘nalishlari, ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi, ijtimoiy va
shaxslararo
munosabatlar, shaxslararo munosabatlar va ularning kechishi, shaxslararo
munosabatlarda shaxs agressivligi muammosi, muloqot psixologiyasi, ijtimoiy
psixologiyada guruhlar muammosi, kichik guruhlar psixologiyasi, olomon
psixologiyasi, guruh sharoitida zamonaviy o‘qitishning
pedagogik va psixologik
texnologiyalari, ijtimoiy rol, shaxs ijtimoiylashuvi, ijtimoiy ustanovka, liderlik va
boshqaruv, tatbiqiy ijtimoiy psixologiya,
etnopsixologiyasi fani bo‘yicha
–
etnopsixologiya fanining predmeti,
vazifalari va metodlari, etnopsixologiya fanining
shakllanish tarixi, etnopsixologiya muammolarini o‘rganish bo‘yicha yaqin xorij
mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlar, etnos va millat tushunchalarining qiyosiy
tahlili, etnos va shaxs, milliy xarakter va etnik identiklik,
milliy psixika, etnik
ramzlar va madaniyat, etnik stereotiplar va ularning turlari, etnik o‘zaro
munosabatlarning xususiyatlari, etnik nizolar va etnosentrizm bo‘yicha bilimlarni
oshirish va ko‘nikma hosil qilishlari zarur.
19.00.05 – Ijtimoiy psixologiya. Etnopsixologiya ixtisosligi bo‘yicha tayanch
doktoranturaga kiruvchi da’vogarlar uchun 2 ta ixtisoslik fanlari bo‘yicha: “Ijtimoiy
psixologiya”, “Etnopsixologiya” fanlaridan savollar bazasi shakllantirilgan.
Bu fanlar o‘z negizida qamrab olingan ma’lumotlar quyida batafsil keltirilgan. |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-axborot-texnologiyalari-va-v9.html | O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI
"Dasturiy injiniring" kafedrasi
№ ____5_ мustaqil ta’lim ish hisoboti
Fan___________“ Algoritmlarni
loyihalash”___________________
Guruh:KIS21-02
Talaba:Isroilov Javohir
Qabul qildi:Mamayev Sh
Samarqand-2024 y.
Nazariy topshiriqlar: Quyidagi nazariy savollarga javob
bering
Furye usuli, raqamli axborotlarni qayta ishlashda
ishlatiladigan amaliyotlar to'plamidir. Spektral tahlil esa
Furye usulining bir turi bo'lib, axborotni qayta ishlashda
o'zgaruvchilarni amplitud va fazalarga ayiradi.
Spektral tahlilni o'rganish uchun quyidagi ustunliklardan
foydalaniladi:
1. Fur'e Transformatsiyasi (FT): Bu algoritm axborotni
vaqt domenidan (amplitud va vaqtni
almashtiruvchilarni o'lchash) to'g'ridan-to'g'ri
1
Raqamli axborotlarni qayta ishlashda
Furye usuli. Spektral tahlil.
2
Jadval funksiyalarini Furye qatoriga
yoyish
3
Statistik axborotlarni qayta ishlashda va
prognoz masalalarida dinamik dasturlash
usullari
amplitud va fazalar domeniga (amplitud va fazalarni
o'lchash) o'tkazadi.
2. Spektrum: Furye transformatsiyasi natijasidagi
spektrum yordamida har bir dominant amplitud va
fazalarni aniqlash mumkin. Spektrum, amplitud va
fazalarni dominans bo'yicha tasvirlaydi.
3. Frekans analizi: Spektral tahlilning muhim qismlaridan
biri frekanslarning analizi. Spektrumda to'plangan
amplitud va fazalar frekanslar boyicha tahlil qilinadi,
bu asosiy maqsad spektrumda dominans frekanslarni
aniqlash va tahlil qilishdir.
4. Filtratsiya: Spektral tahlilni ishlatib, istalgan dominans
frekanslarni ajratib olish va qolgan tarkibiy
amplitudlarni o'chirish mumkin. Bu, ma'lum
frekansda ko'rsatilgan amplitud va fazalar bo'yicha
axborotni filtrlash uchun foydalaniladi.
Spektral tahlilning spektri va amplitudiyo fasegrafigi,
axborotni o'rganish va tahlil qilishda katta ahamiyatga
ega. Bu usul, amaliyotlar sohasida ma'lumotlarni
o'rganish va o'ylab ko'rish uchun keng qo'llaniladi,
masalan, radiosignal tahlili, aralashuvli spektrometriya,
va tadbirlar sohasida.
2)
Furye qatoriga o'tkazish, jadval funksiyalarini qayta
ishlash uchun qulay usuldir. Jadval funksiyalari
koordinatalar yoki amplituda va fazalarni qayta ishlash
uchun yaxshi o'rinlangan bo'lsalar, Furye qatoriga
yuborish mumkin.
Bu, uchun biz jadval funksiyalarini vaqt dominida
amplituda-vaqt (yoki yuqorida aytganda, amplituda-vaqt)
formatida ifodalangan ma'lumotlarini olamiz.
Keyinchalik, bu ma'lumotlarni Furye transformatsiyasi
orqali spektral tahlil uchun tayyorlaymiz.
Misol uchun, quyidagi jadval funksiyalarni o'z ichiga
olamiz:
Keyinchalik, bu ma'lumotlarni Furye qatoriga o'tkazib,
spektral tahlilni amalga oshiramiz.
Ma'lumotlarni Furye qatoriga o'tkazish uchun NumPy
kutubxonasi yordamida Furye transformatsiyasini
amalga oshirishimiz mumkin. Kod quyidagicha bo'ladi:
import numpy as np
# Jadval funksiyalarini tuzish
f1 = np.array([2, 3, 1, 4, 2])
f2 = np.array([1, 2, 4, 3, 1])
f3 = np.array([3, 4, 2, 1, 3])
f4 = np.array([4, 1, 3, 2, 4])
# Jadval funksiyalarini yig'indisini hisoblash
yigindisi = f1 + f2 + f3 + f4
# Furye transformatsiyasini amalga oshirish
furye_yigindisi = np.fft.fft(yigindisi)
# Spektral tahlil natijalarini chiqarish
print("Spektral tahlil natijalari:")
for i, value in enumerate(furye_yigindisi):
print(f"Frekans {i}: Amplituda = {np.abs(value)}, Faza =
{np.angle(value)}")
Ushbu kod `np.fft.fft()` funktsiyasidan foydalanib, jadval
funksiyalarini yig'indisini hisoblaydi va keyinchalik Furye
transformatsiyasini amalga oshiradi. Natijalar esa
frekanslar bo'yicha amplituda va fazalar bilan ko'rsatiladi.
Bunday, kiritilgan jadval funksiyalarining Furye qatoriga
o'tkazilishini chiqaradi.
3)Statistik axborotlarni qayta ishlash va prognozlashda
dinamik dasturlash usullaridan ko'p foydalaniladi. Bu
usullar ma'lumotlardagi dinamik o'zgarishlarni va
ustuvor patternlarni aniqlashga yordam beradi va
kelgusi holatlarni taxmin qilishga imkoniyat yaratadi.
Quyidagi dinamik dasturlash usullari statistik
axborotlarni qayta ishlashda va prognozlashda keng
qo'llaniladi:
1. **Time Series Analysis (Vaqt Seriyalari Tahlili)**: Bu
usul statistik ma'lumotlarni vaqt bo'yicha tahlil qiladi.
Vaqt seriyalari tahlili keng qo'llaniladigan usullardan biri
bo'lib, yaqin kelajakdagi holatlarni taxminlash va
ma'lumotlardagi ustuvor o'zgarishlarni aniqlashda
yordam beradi. Ma'lumotlar o'rtacha o'zgarishlar,
sezonal o'zgarishlar, va o'zgaruvchilarni o'z ichiga olgan
boshqa ustuvorliklarni aniqlashda foydalaniladi.
2. **ARIMA (Autoregressive Integrated Moving
Average)**: Bu statistik model avtomatik vaqt
seriyalarini tahlil qiladi va shuningdek kelgusi holatlarni
taxminlash uchun ishlatiladi. ARIMA modeli avto-
regressiya (o'zgaruvchilarning o'zi bilan birinchi
darajadagi bog'lovchi) va ortiqcha modellash
(o'zgaruvchilarning o'zi, avto-regressiya, va ortiqcha
modellashni biriktiradi) asosida ishlaydi.
3. **Exponential Smoothing Models (Eksponensial
Tomirlash Modellari)**: Bu modellar statistik
ma'lumotlarni vaqt seriyalari asosida tahlil qiladi va
yaqin kelajakdagi holatlarni taxminlashda ishlatiladi. Bu
modellar ma'lumotlardagi ustuvor o'zgarishlarni
aniqlash va aniqlikni yuqori darajada saqlashga yordam
beradi.
4. **Seasonal Decomposition (Mezonli
Decomposition)**: Bu usul ma'lumotlardagi sezonal
o'zgaruvchilarni aniqlashda yordam beradi. Ma'lumotlar
sezonal, trend, va istiqomat o'zgarishlarga bo'linadi va
har bir qismini tahlil qilish uchun modellar quriladi.
5. **Neural Networks (Neiron Tarmoqlari)**: Neiron
tarmoqlari kompleks modellar hisoblanadi, ular statistik
ma'lumotlarni tahlil qilish, sezgish yoki hisoblashda
ishlatiladi. Vaqt seriyalari va boshqa dinamik
ma'lumotlar uchun tahlil qilishda yuqori darajada
ishlatiladi.
Bu dinamik dasturlash usullari statistik ma'lumotlarni
tahlil qilish va prognozlashda foydalaniladi. Har bir
usulning o'zining afzalliklari va qonuniyatlari mavjud
bo'lib, kerak bo'lsa bir-biriga qo'llaniladi. Odatda, turli
usullar kombinatsiyasidan foydalaniladi, masalan,
ARIMA modellari va neiron tarmoqlari.
| |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html#Oʼrnatilgan_tizimlarni_testlashning_asosiy_bosqichlari._Testlash_bosqichlari | Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi | |
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
|
bet | 1/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
By: Mamirov Maʼrufjon 211_21Ki
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
Real vaqt rejimida ishlash funktsiyalarini intensiv ravishda test qilish kerak. Teskari natijalarni aniqlash, chegaralarni aniqlash, zamonaviy vositalar va terish usullaridan foydalaniladi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Specifics of testing real-time performance
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishda vaqtni oldini olish zarur. Qanday platformalarda, muhitda yoki shartlarda testni amalga oshirish, qulayliklar va intizom berish zarur.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlash bosqichlari
Oʼrnatilgan tizimlar testi oʼrnatilgan tizimlar boʼyicha oʼrnatilgan xususiyatlarni va yordamchilarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testni rejalashtirish
Testni rejalashtirish bosqichi test skenariylari va test vazifalari tuzilishiga asoslangan.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlarni bajarganlik
Testlarni bajarganlik bosqichi tegishli test holatlarida oʼrnatilgan tizimlarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Natijalarni baholash
Natijalarni baholash bosqichi testning natijalarini tahlil qilish va muammo va xatoliklarni aniqlash uchun yordam etadi.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari dasturlash tillari yordamida, test skriptlari joynab test ishlarini avtomatlashtrishga qodir vositalar.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Aftomatlash trilgan tester afzalliklari
Avtomatlashtirilgan testlash, qulaylik va koronavirilganligini oshiradi, ishga avtomatlashtirilgan tesirlarini sug'orish, vaqt va pulxarajatlarni kamaytiradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
| |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html#Avtomatlashtirilgan_testlash_vositalari_va_ularning_afzalliklari._Avtomatlashtirilgan_testlash_vositalari | Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi | |
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
|
bet | 1/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
Oʼrnatilgan tizimlarni testlash
By: Mamirov Maʼrufjon 211_21Ki
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
Real vaqt rejimida ishlash funktsiyalarini intensiv ravishda test qilish kerak. Teskari natijalarni aniqlash, chegaralarni aniqlash, zamonaviy vositalar va terish usullaridan foydalaniladi.
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi.
Specifics of testing real-time performance
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishda vaqtni oldini olish zarur. Qanday platformalarda, muhitda yoki shartlarda testni amalga oshirish, qulayliklar va intizom berish zarur.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlash bosqichlari
Oʼrnatilgan tizimlar testi oʼrnatilgan tizimlar boʼyicha oʼrnatilgan xususiyatlarni va yordamchilarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testni rejalashtirish
Testni rejalashtirish bosqichi test skenariylari va test vazifalari tuzilishiga asoslangan.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Testlarni bajarganlik
Testlarni bajarganlik bosqichi tegishli test holatlarida oʼrnatilgan tizimlarni tekshirishni tashkil etadi.
Oʼrnatilgan tizimlarni testlashning asosiy bosqichlari.
Natijalarni baholash
Natijalarni baholash bosqichi testning natijalarini tahlil qilish va muammo va xatoliklarni aniqlash uchun yordam etadi.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari dasturlash tillari yordamida, test skriptlari joynab test ishlarini avtomatlashtrishga qodir vositalar.
Avtomatlashtirilgan testlash vositalari va ularning afzalliklari.
Aftomatlash trilgan tester afzalliklari
Avtomatlashtirilgan testlash, qulaylik va koronavirilganligini oshiradi, ishga avtomatlashtirilgan tesirlarini sug'orish, vaqt va pulxarajatlarni kamaytiradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi. Real vaqt rejimida ishlashni test qilishning oʼziga xosligi
| |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html#MMUHAMMAD_AL-XORAZMIY_NOMIDAGI_TOSHKENT_AXBORAT | Ma’vzu: Raqamli imslar | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 1/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MOO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MOO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MMUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBORAT TEXNOLOGIYALARI UNVERSETETI QARSHI FILIALIMIDAGOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALIUNIVERSITETI MDFDSO’ QO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALIARSHI FILIALI
Ki-13-22 guruh talabasining
“ELEKTRONIKA VA SXEMALARI” fanidan
4-Mustaqil ishi
Bajardi: Boboqulov.D
Qabul qildi: Jamolova G
Ma’vzu: Raqamli IMSlar Reja: - Raqamli IMSlar klassifikatsiyasi, markalanishi va sxemalarda shartli belgilanishi
- TTM va TTMSh, markalanishi va xarakteristikalari
- MDYa, markalanishi va xarakteristikalari.
IMS haqida umumiy malumotlar Integral mikrosxema (IMS) elektr jihatdan ozaro boglangan elektr radiomateriallar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar va boshqalar)majmui bolib, yagona texnologik siklda bajariladi, yani bir vatqning ozida yagona konstruktsiya (asos)damalum axborotni qayta ishlash funktsiyasini bajaradi. IMSlarning asosiy xossasi shundaki, umurakkab funktsiyalarni bajarish bilan birga kuchaytirgich, trigger, ҳisoblagich, xotira qurilmasi va boshqa funktsiyalarni ҳam bajaradi. Xuddi shu funktsiyalarni bajarish uchun diskret elementlardamos keluvchi sxemani yigish talab qilinardi. IMSlar uchun ikki asosiy belgi mavjud: konstruktiv va texnologik. Konstruktiv belgisi shundaki, IMSning barcha elementlari asosiy asos ichida yoki sirtida joylashadi, elektr jiҳatdan birlashtirilgan va yagona qobiqga joylashtirilgan bolib, yagona ҳisoblanadi. IMS elementlarining ҳammasi yoki bir qismi va elementlararo boғlanishlar yagona texnologik tsiklda bajariladi. SHu sababli integralmirosxemalar yuqori ishonchlilikka va kichik tannarxga ega.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html#Ma’vzu:_Raqamli_IMSlar | Ma’vzu: Raqamli imslar | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 1/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MOO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MOO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MMUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBORAT TEXNOLOGIYALARI UNVERSETETI QARSHI FILIALIMIDAGOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALIUNIVERSITETI MDFDSO’ QO’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALIARSHI FILIALI
Ki-13-22 guruh talabasining
“ELEKTRONIKA VA SXEMALARI” fanidan
4-Mustaqil ishi
Bajardi: Boboqulov.D
Qabul qildi: Jamolova G
Ma’vzu: Raqamli IMSlar Reja: - Raqamli IMSlar klassifikatsiyasi, markalanishi va sxemalarda shartli belgilanishi
- TTM va TTMSh, markalanishi va xarakteristikalari
- MDYa, markalanishi va xarakteristikalari.
IMS haqida umumiy malumotlar Integral mikrosxema (IMS) elektr jihatdan ozaro boglangan elektr radiomateriallar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar va boshqalar)majmui bolib, yagona texnologik siklda bajariladi, yani bir vatqning ozida yagona konstruktsiya (asos)damalum axborotni qayta ishlash funktsiyasini bajaradi. IMSlarning asosiy xossasi shundaki, umurakkab funktsiyalarni bajarish bilan birga kuchaytirgich, trigger, ҳisoblagich, xotira qurilmasi va boshqa funktsiyalarni ҳam bajaradi. Xuddi shu funktsiyalarni bajarish uchun diskret elementlardamos keluvchi sxemani yigish talab qilinardi. IMSlar uchun ikki asosiy belgi mavjud: konstruktiv va texnologik. Konstruktiv belgisi shundaki, IMSning barcha elementlari asosiy asos ichida yoki sirtida joylashadi, elektr jiҳatdan birlashtirilgan va yagona qobiqga joylashtirilgan bolib, yagona ҳisoblanadi. IMS elementlarining ҳammasi yoki bir qismi va elementlararo boғlanishlar yagona texnologik tsiklda bajariladi. SHu sababli integralmirosxemalar yuqori ishonchlilikka va kichik tannarxga ega.
|
| | |
http://kompy.info/dictionary-of-word-origins-by-joseph-t-shipley.html | Dictionary of Word Origins by Joseph T. Shipley | Dictionary of Word Origins
by Joseph T. Shipley
9780747507413: Bloomsbury Dictionary of Word Origins . Dictionary of Word Origins has 143 ratings and 8
reviews. Warwick said: One of the better etymological dictionaries of English, not because it s especial ?Buy
Dictionary of Word Origins Book Online at Low Prices in India . Etymology is the study of the history of words, their
origins, and how their form and meaning . A Historical Dictionary of Japanese Words Used in English, rev. and
corrected edn. Tokyo: Texnai, 2014. Liberman, Anatoly. Word Origins and Dictionary of Word Origins: John Ayto:
A&C Black Business . All electronic dictionaries, whether online or installed on a device, can provide immediate,
direct access to a search term,
its meanings, and . Word Origin. Booktopia - Oxford Dictionary of Word Origins,
Oxford Paperback . Amazon.com: Dictionary of Word Origins: Histories of More Than 8000 English-Language
Words (9781559702140): John Ayto: Books. Etymology - Wikipedia Combining both accessibility and authority,
The Oxford Dictionary of Word Origins describes the origins and development of over 3,000 words and phrases in .
Amazon.com: Dictionary of Word Origins: Histories of More Than AbeBooks.com: Bloomsbury Dictionary of Word
Origins (9780747507413) by John Ayto and a great selection of similar New, Used and Collectible Books Oxford
Dictionary of Word Origins - Oxford Reference 31 Oct 2014 . The Little Oxford Dictionary of Word Origins includes
1,000 word histories arranged across 100 wide-ranging themes,
from food to phobias, Encyclopedia of Word and
Phrase Origins The online etymology dictionary is the internet s go-to source for quick and reliable accounts of the
origin and history of English words, phrases, and idioms. Word origins Oxford Dictionaries What is the origin of quiz
? Where did we get the term flea market ? If you ve ever asked similar questions, you ll enjoy these word and
phrase origins. The Diner s Dictionary: Word Origins of Food and Drink - John Ayto . 11 Apr 2006 . I am surprised
that this word is not here yet .now it is. Etymology is the study of the origins of words. Some words have been
derived from other Little Oxford Dictionary of Word Origins Seminary Co-op Bookstores
An etymology is the history
of a linguistic form, such as a word; the same term is also used for the study of word histories. A dictionary
etymology tells us what is Oxford School Dictionary of Word Origins - Books for Keeps Combining both
accessibility and authority, The Oxford Dictionary of Word Origins describes the origins and development of over
3,000 words and phrases in the English language. Word origin - definition of Word origin by The Free Dictionary
The origins of over 3000 words and phrases uncovered Almost 20 feature panels on expressions from other
languages Draws on Oxford s unrivalled dictionary . Where do new words come from? Merriam-Webster Warning:
Table ./booksforkeeps/cache_page is marked as crashed and should be repaired query:
SELECT data, created,
headers, expire, serialized FROM Dictionary of Word Roots and Combining Forms: Amazon.de 24 Feb 2018 .
Summary: What it says on the tin plus more - a Plain English schools reference dictionary of word origins, plus
some well-chosen and Oxford Dictionary of Word Origins, Edited by Julia Cresswell The . 19 Oct 2017 . A
historical or etymological dictionary shows the history of a word from its date of introduction to the present. It traces
the development of Oxford Dictionary of Word Origins - Julia Cresswell - Oxford . Stripped to its origins the English
language is derived from Latin, French and the Germanic languages. This dictionary provides a concise history of
over 8000 of the most commonly used words, spanning from derivations as simple as a and one from an, to the
most obscure lexical relations. Etymology / Dictionary Resources - Word Etymology / Dictionaries .
Root words help
you understand words. They will Root Words & Prefixes: Quick Reference Link, Root word, Meanings, Origin,
Examples and Definitions Study The Origin Of Words With This Etymology Dictionary Gizmo s . English
language—Etymology—Dictionaries. 2. English language—Terms and phrases. I. Title. II. Title: Encyclopedia of
word and phrase origins. PE1689. Buy Dictionary of Word Origins: Histories of More Than 8, 000 . I have never
found one in English but I always use Larousse for definitions . as to a word s origin I simply type wiktionary
followed by the word of interest into Online Etymology Dictionary 11 May 2018 . To start informally studying
etymology, buy or gain access to an authoritative dictionary that includes the linguistic origins
of words in its Urban
Dictionary: etymology Define Word origin. Word origin synonyms, Word origin pronunciation, Word origin
translation, English dictionary definition of Word origin. n. pl. et·y·mol·o·gies 1. Word origins - Word Lover s blog -
Collins Dictionary 29 Mar 2012 . Anglo-Saxon Words. Old English, or Anglo-Saxon as it is also known, is the oldest
form of English. The original speakers of English came from 4 Ways to Study the Etymology of Words - wikiHow
Oxford School Dictionary of Word Origins (2009) by John Ayto . 18 Oct 2012 . Seasoned
generously with literary
wit, The Diner s Dictionary is a veritable feast, tracing the origins and history of over 2300 gastronomical Dictionary
Define Dictionary at Dictionary.com Amazon.in - Buy Dictionary of Word Origins book online at best prices in India
on Amazon.in. Read Dictionary of Word Origins book reviews & author details and Word and Phrase Origins -
Pathfinders Dictionary of Word Roots and Combining Forms Donald J. Borror ISBN: 9780874840537 Kostenloser
Versand für alle Bücher mit Versand und Verkauf duch Word roots: The web s largest root words and prefix
directory ?15 Oct 2010 . Packed with pithy explanations of their often distant and unlikely origins, this book is as
engrossing (from the
Latin grossus meaning large, Is there a good etymological dictionary of French? - Duolingo
DICTIONARY of. WORD ROOTS and. COMBINING FORMS. Compiled from the Greek, Latin, and other
languages, with special reference to biological terms and Dictionary of Word Roots and Combining Forms Read
Dictionary of Word Origins: Histories of More Than 8, 000 English-Language Words book reviews & author details
and more at Amazon.in. Free delivery Oxford Dictionary of Word Origins (2nd edition) Oxford University . 1 Nov
2010 . Combining both accessibility and authority, The Oxford Dictionary of Word Origins describes the origins and
development of over 3,000 words and phrases in the English language. Images for Dictionary of Word Origins In
general, web sites on word
and phrase origins are good, but not . It also includes a book list of dictionaries,
thesauri, and word phrase and origin books. Dictionary of Word Origins: Histories of More Than 8,000 English . 27 |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html?page=4 | Ma’vzu: Raqamli imslar - bet 4 | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 4/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ishKMDYA sinovi, materialning kristal tuzilishi va uning xarakteristikalarini aniqlashda ahamiyatli o'zgaruvchilarni o'rganish imkonini beradi. Masalan, materialning atom tuzilishi, atomlar o'rtasidagi urug'lar va ularning ko'rsatkichlari, kristal tuzilishi, qog'oz materiallar uchun matritsa tuzilishi va boshqalar. KMDYA sinovi odatda kristallar o'rganishda qo'llanadi, chunki ularning yorqinliklari va oqimining oraliqlari yuqori darajada. KMDYA sinovi esa, kristallarning ko'rsatkichlarini va ularning urug'larini o'rganish uchun ko'p miqdorda vaqt, sabr va bevosita emaslik talab qiladi. KMDYA sinovida materialning tahlili ko'p bosqichlardan o'tib ketadi. Bundan tashqari, ushbu sinov, kimyoviy reaksiyalar davomida va o'zaro aloqalar o'rnatilgan materiallar tahlilida keng qo'llaniladi. KMDYA sinovi, o'zining afzalliklari va cheklovlari bilan, kimyoviy so'rovnoma yechishda ahamiyatli yordamchi hisoblanadi. Sinov, laboratoriyalarda yuqori darajada keng ko'p miqdorda qo'llanadi va katta mablag'lar talab qiladi. n – kanali induksiyalangan MDYA- tranzistor tuzilmasi 6.7a- rasmda, shartli belgilanishi esa 6.7b- rasmda ko'rsatilgan. p- turli kremniydan iborat asos sust legirlangan boʻlib, akseptorlar konsentratsiyasi taxminan 10-15 sm ni tashkil etadi. - KMDYA sinovi, materialning kristal tuzilishi va uning xarakteristikalarini aniqlashda ahamiyatli o'zgaruvchilarni o'rganish imkonini beradi. Masalan, materialning atom tuzilishi, atomlar o'rtasidagi urug'lar va ularning ko'rsatkichlari, kristal tuzilishi, qog'oz materiallar uchun matritsa tuzilishi va boshqalar. KMDYA sinovi odatda kristallar o'rganishda qo'llanadi, chunki ularning yorqinliklari va oqimining oraliqlari yuqori darajada. KMDYA sinovi esa, kristallarning ko'rsatkichlarini va ularning urug'larini o'rganish uchun ko'p miqdorda vaqt, sabr va bevosita emaslik talab qiladi. KMDYA sinovida materialning tahlili ko'p bosqichlardan o'tib ketadi. Bundan tashqari, ushbu sinov, kimyoviy reaksiyalar davomida va o'zaro aloqalar o'rnatilgan materiallar tahlilida keng qo'llaniladi. KMDYA sinovi, o'zining afzalliklari va cheklovlari bilan, kimyoviy so'rovnoma yechishda ahamiyatli yordamchi hisoblanadi. Sinov, laboratoriyalarda yuqori darajada keng ko'p miqdorda qo'llanadi va katta mablag'lar talab qiladi. n – kanali induksiyalangan MDYA- tranzistor tuzilmasi 6.7a- rasmda, shartli belgilanishi esa 6.7b- rasmda ko'rsatilgan. p- turli kremniydan iborat asos sust legirlangan boʻlib, akseptorlar konsentratsiyasi taxminan 10-15 sm ni tashkil etadi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html?page=3 | Ma’vzu: Raqamli imslar - bet 3 | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 3/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ishElement ikkita mantiqiy kirishga ega bo‘lib, u ko‘p em itterli tranzistor (KET) asosida hosil qilingan tok qayta ulagichi va VT1 tranzistorli elektron kalit (invertor)dan tuzilgan. KET TTM turdagi M Elarning o ‘ziga xos komponentasi hisoblanadi. U umumiy baza va umumiy kollektorga ega bo‘lgan tranzistorli tuzilmadir. Standart sxemalarda kirishlar (emitterlar) soni KBIRL<8. TTM elem entlar MDYa, markalanishi va xarakteristikalari. M DY — tranzistorlar ichida metall — nitrid kremniy — dielektrik - yarim o‘tkazgich (MNDYA) tranzistorlar (7.7, a-rasm) alohida o ‘rin tutadi Bunday tranzistorlar xotira elementi rolini bajaradi va qayta dasturlanuvchi xotira qurilmalar asosini tashkil etadi. Ushbu tranzistor dielektrigi ikki qatlamdan: qalinligi 2-^5 nmni tashkil etuvchi SiO, va kremniy oksidi ustiga purkalgan 0,05^0,1 mkm qalinlikdagi Si,N4 kremniy nitrididan tashkil topadi. M antiqiy 1 ni hosil qilish uchun zatvorga qisqa (100 mks) musbat impuls beriladi, bunda elektronlar asosdan yupqa SiO, orqali tunnel o ‘tib ikki qatlam chegarasida to'planadi, chunki qalin Si3N4 qatlam elektronlarni o ‘tkazmaydi. T o‘plangan zaryad mantiqiy 1 ni yozishda berilgan impuls o ‘chirilgandan so‘ng ham saqlanib qoladi. Bo‘sag‘aviy kuchlanish U0] qiymati U02 gacha qiym atli im puls berilgandan so‘ng kamayadi (7.7, b-rasm). Axborotni o ‘qish uchun tranzistor zatvoriga Ucr kuchlanish beriladi - Ushbu tranzistor dielektrigi ikki qatlamdan: qalinligi 2-^5 nmni tashkil etuvchi SiO, va kremniy oksidi ustiga purkalgan 0,05^0,1 mkm qalinlikdagi Si,N4 kremniy nitrididan tashkil topadi. M antiqiy 1 ni hosil qilish uchun zatvorga qisqa (100 mks) musbat impuls beriladi, bunda elektronlar asosdan yupqa SiO, orqali tunnel o ‘tib ikki qatlam chegarasida to'planadi, chunki qalin Si3N4 qatlam elektronlarni o ‘tkazmaydi. T o‘plangan zaryad mantiqiy 1 ni yozishda berilgan impuls o ‘chirilgandan so‘ng ham saqlanib qoladi. Bo‘sag‘aviy kuchlanish U0] qiymati U02 gacha qiym atli im puls berilgandan so‘ng kamayadi (7.7, b-rasm). Axborotni o ‘qish uchun tranzistor zatvoriga Ucr kuchlanish beriladi
|
| | |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html?page=3 | Oʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari | |
Oʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari
|
bet | 3/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlashOʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari.
Xavfsizlik testlar
Xavfsizlik testlari tizimning maxfiylik hususiyatlarini tekshiradi va potentsial xavf va zararlarini aniqlashga yordam beradi.
Oʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari.
Dasturiy taʼminotni qayta ishlash va yangilash jarayonida testlash.
Nega dasturiy taʼminotni yangilashda testlar muhimdir?
Dasturiy taʼminotni o‘zgartirish paytida testlar lozim bo‘ladi. Testlar dastur bug‘larini aniqlashga yordam beradi.
Dasturiy taʼminotni qayta ishlash va yangilash jarayonida testlash.
Testlash jarayonida qanday bosqichlar tugallanadi?
Testlash jarayonida tahlil, test senariylari yaratish, testlarni yozish va bajaruvchilarga taqdim etish qo‘llaniladi.
Dasturiy taʼminotni qayta ishlash va yangilash jarayonida testlash.
Testlashning ahamiyati nimada?
Testlash dastur xatolari va qora xodisalarni aniqlashga yordam beradi. Yangi funksiyalar ishlashini tasdiqlash uchun muhimdir.
Dasturiy taʼminotni qayta ishlash va yangilash jarayonida testlash.
Testlarning turlari nimalardir?
Funksional, integratsion, qabul qilish va yozilgan testlar bu yerda muhim bo‘ladi.
Oʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish.
Nega o'rnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish muhim?
O'rnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysi to'g'ri ishlashini ta'minlash uchun tekshirish zarur. Foydalanuvchi tajribasini yaxshilash, xatolarni aniqlash va ishlab chiqish jarayonidagi muammolarni ajratish uchun testning ahamiyati katta.
Oʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish.
O'rnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysi test qilish jarayoni qanday o'tadi?
Foydalanuvchi interfeysini test qilish jarayoni oʻrnati va interfeysni tushunish, ishlatishning osonligini, xatolarni aniqlash va dastur muammolarini bartaraf etishni o'z ichiga oladi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html?page=2 | Ma’vzu: Raqamli imslar - bet 2 | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 2/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ish IMS haqida umumiy malumotlar Integral mikrosxema (IMS) elektr jihatdan ozaro boglangan elektr radiomateriallar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar va boshqalar)majmui bolib, yagona texnologik siklda bajariladi, yani bir vatqning ozida yagona konstruktsiya (asos)damalum axborotni qayta ishlash funktsiyasini bajaradi. IMSlarning asosiy xossasi shundaki, umurakkab funktsiyalarni bajarish bilan birga kuchaytirgich, trigger, ҳisoblagich, xotira qurilmasi va boshqa funktsiyalarni ҳam bajaradi. Xuddi shu funktsiyalarni bajarish uchun diskret elementlardamos keluvchi sxemani yigish talab qilinardi. IMSlar uchun ikki asosiy belgi mavjud: konstruktiv va texnologik. Konstruktiv belgisi shundaki, IMSning barcha elementlari asosiy asos ichida yoki sirtida joylashadi, elektr jiҳatdan birlashtirilgan va yagona qobiqga joylashtirilgan bolib, yagona ҳisoblanadi. IMS elementlarining ҳammasi yoki bir qismi va elementlararo boғlanishlar yagona texnologik tsiklda bajariladi. SHu sababli integralmirosxemalar yuqori ishonchlilikka va kichik tannarxga ega. IMSlarning belgilanish tizimi Gibrid IMS Gibrid IMS osma komponentlar va qatlamli passiv elementlardan tashkil topgan boladi. Dielektrik taglik - plataga yupqa qatlamli passiv elementlar-rezistor, induktivlik, kondensator hosil qilinib, aktiv element-korpussiz tranzistor, diodlar payvandlab ornatiladi. Gibrid IMS hosil qilingan qatlam qalinligiga qarab, yupqa qatlamli (d 1 mkm) va qalin qatlamli (d 1 mkm) IS larga bolinadi. Gibrid IMS lar nisbatan arzon va oson yasaladi, ammo olchamlari katta va yigish texnologiyasi murakkabligi sababli yarim otkazgich IMS larga qaraganda kamroq ishlatiladi. Yarim otkazgich IMS lar qator afzalliklarga ega bolishi bilan birga, ularning oziga xos kamchiliklari ham mavjud. IMS ning ichki tuzilishi TTM va TTMSh, markalanishi va xarakteristikalari Tranzistor —tranzistorli mantiq (TTM ) elem entlar keng tarqalgan va ko‘p ishlab chiqariladigan R1S hisoblanadi. Sodda invertorli TTM sxemasi 1-rasmda keltirilgan.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-raqamli-imslar-v3.html?page=5 | Xulosa - Ma’vzu: Raqamli imslar | |
Ma’vzu: Raqamli imslar
|
bet | 5/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 1,22 Mb. | | #246100 |
Bog'liq 4-mustaqil ishXulosa Zamonaviy dunyo shu qadar kompyuterlashtirilganki, hayotimizni amalda bizni hayotimiz va faoliyatimizning. barchajabhalaridahamrohbo'ladiganelektronqurilmalarmavjudligisiztasavvuretibbo'lmaydi. Va taraqqiyot bir joyda turmaydi, balki doimiy ravishda takomillashib boradi: qurilmalar kamayadi va kuchliroq, ko'proq quvvatga ega va samaraliroq bo'ladi. Ushbu jarayon texnologiyaga asoslangan chip ishlab chiqarishbu soddalashtirilgan versiyada bir nechta diodlar, triodlar, tranzistorlar, rezistorlar va boshqa faol elektron komponentlarning paketsiz ulanishi (ba'zida ularning bitta mikrosxemadagi soni bir necha millionga etadi), bitta sxema bo'yicha birlashtirilgan. Mikrosxemalar yaratilgan yupqa yarimo'tkazgichli plastinada ketma-ket ravishda turli xil qatlamlarni yaratish orqali, ular oldindan silliqlanib, mexanik yoki kimyoviy usullar bilan oynaga ishlov berishga keltiriladi. Uning yuzasi atom darajasida mutlaqo silliq bo'lishi kerak. - 1. И.С. Андреев, Х.К. Арипов, Ж.Т. Махсудов, Ш.Б. Рахматов. Полупроводниковые 2Yunusov, I.S.
- Andreyev, A.M. Abdullayev, Х.К. Aripov, Y.O. Inog‘omova.
- Elektronika bo'yicha asosiy tushuncha va atamalarni
- 3. https://hozir.org/nosimmetrik-kirish-va-chiqishdaagar-kirish-signali-dk-chiqish.html
|
| | |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html?page=2 | Sinov scenariylarini yozish va bajarishda qoʼllaniladigan usullar | |
Sinov scenariylarini yozish va bajarishda qoʼllaniladigan usullar
|
bet | 2/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlashSinov scenariylarini yozish va bajarishda qoʼllaniladigan usullar.
Test scenariylarini yozishda qanday usullar qo'llaniladi?
Sinov scenariylarini yozishda birinchi navbatda talablar belgilanadi, keyin xar doimiy va holi sinov qilib ko'rishni o'rganiladi.
Sinov scenariylarini yozish va bajarishda qoʼllaniladigan usullar.
Sinov scenariylarini bajarishda qanday usullar qo'llaniladi?
Sinov scenariylarini bajarish uchun avtomatlashtirilgan sinov vositalari (testing tools) va damalarni (frameworks) qo'llanish mumkin.
Oʼrnatilgan tizimlarda xotira sızıntılarını aniqlash usullari.
Xotira sızıntılarini aniqlashning oʻziga xos usullari
Xotira sızıntılarini aniqlash uchun debuggerni, profilerlarni, static code analyzers va memory leak detection tools ni foydalanish mumkin.
Oʼrnatilgan tizimlarda xotira sızıntılarını aniqlash usullari.
Xotira sızıntılarini aniqlashda profiling usullari
Xotira sızıntılarini aniqlashda profiling usullaridan foydalanish, yoki monitorlash uchun profiling narxlarini oʻz ichiga olgan tizimlar dunyoda eng mashhur usul hisoblanadi.
Oʼrnatilgan tizimlarda xotira sızıntılarını aniqlash usullari.
Xotira sızıntılarini aniqlashda dinamik tahlil usullari
Dinamik tahlil usulidan foydalanish orqali dastur oxirida qolingan xotira sızıntilarni aniqlash mumkin.
Oʼrnatilgan tizimlarda xotira sızıntılarını aniqlash usullari.
Xotira sızıntılarini aniqlashda avtomatik vositalar
Avtomatik vositalar, masalan, Valgrind va AddressSanitizer xotira sızıntilarni aniqlash uchun yordam beradi va xatoliklarni aniqlaydi.
Oʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari.
Funksional testlar
Funksional testlar oʼrnatilgan tizimning barcha funksiyalarini tekshiradi va shu funksiyalarni aniq va toʼgʼri bajarishini taʼminlaydi.
Oʼrnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida qoʼllaniladigan testlash turlari.
Ishchi testlar
Ishchi testlar tizimdagi har bir modulning toʼgʼri ishlayotganligini va integratsiyalarni tekshirish uchun muhimdir.
|
| | |
http://kompy.info/mexanika-2-test.html | Mexanika. 2-test | |
Mexanika. 2-test
|
bet | 1/2 | Sana | 09.02.2024 | Hajmi | 180,5 Kb. | | #153945 |
Bog'liq 2. Mexanika 2-test
Mexanika. 2-test.
1. Ma’lum bir balandlikdan bir vaqtda 1-tosh erkin tashland, 2-tosh gorizontal otildi. 3-tosh vertical yuqoriga otildi. Toshlardan qaysi biri oldin yerga tushadi?
A) 1, 2, 3 bir vaqtda tushadi B) 1 C) 2 D) 1 va 2
2. O’zaro 600 burchak hosil qilib, yerga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan ikki jismning nisbiy tezligi qanday bo’ladi?
A) B) C) D)
3. Harakat tenglamalari X1=5+10t va X2=10t bo’lgan avtomobillar koordinata boshidan qanday masofada uchrashadi? [x] – m, [t] – s
A) 100 B) 2 C) 1000 D) ular uchrashmaydi
4. Ertalab avtobus yo’lga chiqib, kechqurun avtobazadagi o’z o’rniga qaytib keldi. \shunda hisblagichning ko’rsatishi 500 km ga ortdi. Avtobus yo’li L va ko’chish moduli S nimaga teng (km)?
A) L=S=500 B) L=500, S=250 C) L=500, S=0 D) L=0, S=500 E) L=250, S=500
5. Jism gorizontga nisbatan 300 burchak hosil qilgan qiyalikdan 20 m/s tezlik bilan yuqoriga tortilmoqda. Shu jismning vertikal va gorizontal yo’nalishlardagi tezligini m/s larda toping.
A) 17,3; 10 B) 10; 14,1 C) 10; 17,3
D) 14,1; 10
6. X o’qi bo’ylab harakatlanayotgan jismning chizmada keltirilgan grafikdan foydalanib -10 m boshlang’ich koordinataga ega bo’lgan jismning harakat tenglamasini tuzing.
A ) x= -10+4t
B) x= -10+2t2
C) x= -10t+4t2
D) x= -10+2t
7. Quyidagi jumlaning mazmuniga mos ravishda gapni davom ettiring: Moddiy nuqtaning biror vaqt oralig’ida uning harakati davomida chizilgan chiziq uzunligi … deb ataladi.
A) mexanik harakat B) ko’chish
C) trayektoriya D) yo’l
8. Moddiy nuqtaning harakat tenglamasi x=5t2 (m) ko’rinishga ega. Uning tezlanishi necha m/s2 ga teng?
A ) 10 B) 20 C) 40 D) 5
9. Keltirilgan grafikdan
foydalanib jismning 5 s da
bosib o’tgan yo’lini toping
(
t, s
m).
A) 60 B) 25 C) 35
D) 45
10. Tinch holatdan boshlab tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan moddiy nuqta yo’lning birinchi 1/9 qismini 1 s da bosib o’tdi. U yo’lning qolgan qismini qancha vaqtda bosib o’tadi? (s)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 8
11. Ikkita jism bir nuqtadan birin-ketin tashlandi. Erkin tushishda ular orasidagi masofa o’zgaradimi?
A) kattalashib boradi B) kichiklashib boradi C) ba’zi holda kichiklashadi va kattalashadi D) o’zgarmaydi
12. Yerdagi uch trubadan bir xil tezlikda suv otilib chiqmoqda. Ular gorizontga nisbatan 600, 450 va 300 burchak ostida otilib chiqadi. Har bir trubadan otilib chiqayotgan suv balandliklari nisbatini va suvning yerga tushish uzoqliklari nisbatini toping. Havoning suv oqiiga qarshiligini hisobga olmang.
A) h1:h2:h3=1:2:3 l1:l2:l3=
B) h1:h2:h3=3:2:1 l1:l2:l3=
C) h1:h2:h3=3:1:2 l1:l2:l3=3:2:3
D) h1:h2:h3=4:2:3 l1:l2:l3=
13. Ikki o’quvchi bir-biriga to’p otib o’ynamoqda. Agar to’p birinchi o’quvchidan ikkinchi o’quvchiga 2 s mobaynida yetib borsa, to’p o’yin vaqtida qanday eng yuqori balandlikka erishadi? g=10 m/s2
A) 5 B) 1 C) 2 D) 3
14. Ikki moddiy nuqta bir xil radiusli aylana bo’ylab harakat qilmoqda. Agar nuqtalar aylanish davrlarining nisbati bo’lsa, burchak tezliklar nisbati nimaga teng.
A) 1:2 B) 2:1 C) 1:4 D) 4:1
1 5. Gorizontga burchak ostida 20 m/s tezlik bilan otilgan jismning uchish davomida minimal tezligi 10 m/s bo’lsa, u qanday balandlikkacha ko’tarilgan (m)? g=10 m/s2
A) 15 B) 25 C) 20 D) 10
16. grafigidan 4 s davomida jism
ko’chishi S va yo’l uzunligi
|
| | |
http://kompy.info/real-vaqt-rejimida-ishlashni-test-qilishning-oziga-xosligi-rea.html?page=4 | Oʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish | |
Oʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish
|
bet | 4/4 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 0,77 Mb. | | #239254 |
Bog'liq Oʼrnatilgan tizimlarni testlashOʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish.
Testing oʻrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysi uchun qanday usullar mavjud?
Oʻrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini testim qilish uchun avtomatlashtiirilgan testlar, qo'llanuvchilar testi, funksional testlar, yashil testlar va boshqa usullar amalga oshiriladi.
Oʼrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysini test qilish.
Oʻrnatilgan tizimlarda foydalanuvchi interfeysi testi yakuniy qadamiga qanday toʻgʻri kelishadi?
Foydalanuvchi interfeysini testi yakuniy qadamiga kelayotgan har bir xatoni bartaraf etish, barcha funksiyalar uchun qo'llanuvchining to'liq ishlashi va tugri chiqishi kafolatlanishi lozim.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Tarmoq protokollari, eingan qurilmalarda integratsiya qilinadigan muhim amaldir. Ular tizimlarning ishonchini va ishlashini tekshirish uchun test qilinadi.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Network protocols and their testing in embedded systems.
Network protocols are crucial for integration in embedded systems. They are tested to ensure the reliability and functionality of the systems.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Tarmoq protokollari, eingan qurilmalarda integratsiya qilinadigan muhim amaldir. Ular tizimlarning ishonchini va ishlashini tekshirish uchun test qilinadi.
Tarmoq protokollari va ularni oʼrnatilgan tizimlarda testlash.
Xatolarni aniqlash va tahlil qilishda qoʼllaniladigan strategiyalar.
Siljishlar yoki bosqichlar bo'yicha taqqoslash
Dasturda siljish yoki bosqichlar bo'yicha muammolar aniqlanib, ularni tahlil qilish uchun strategiya qo'llaniladi.
Xatolarni aniqlash va tahlil qilishda qoʼllaniladigan strategiyalar.
Loglarni tekshirish
Dastur faoliyatidagi loglar o'qiladi va muammo yoki xatolar aniqlanish va tahlil qilish uchun qo'llaniladi.
Xatolarni aniqlash va tahlil qilishda qoʼllaniladigan strategiyalar.
Test qilish
Dasturning testlari yordamida muammo va xatolarni aniqlash va tahlil qilishda strategiya qo'llaniladi.
Xatolarni aniqlash va tahlil qilishda qoʼllaniladigan strategiyalar.
Manual tekshirish
Dastur faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun qo'llaniladigan strategiya - manual tekshirish bo'yicha muayyan qo'llaniladi.
|
| | |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=3 | Biznes-jarayonlarini modellashtirish - bet 3 | Biznеsning siyosiy va huquqiy muhiti
Siyosiy va huquqiy muhit |
ichki va tashqi siyosat
|
konstitutsion va iqtisodiy huquq
| SUB’ЕKTLAR |
INSTRUMЕNTLAR
|
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati;
siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari.
|
qoidalar va qarorlar;
normalar va tartiblar;
dasturlar.
|
Hududiy va mahalliy
|
Rag‘batlar Rag‘batlar
Chеgaralar Chеgaralar
Biznеsning ijtimoiy-madaniy muhiti
OILA INSON IJTIMOIY GURUH
|
Xaraktеrlar va diniy normalar
|
Madaniy tamoyillar va qadriyatlar
|
Yashash tarzi
|
dunyoqarash;
ruhiy holat;
diniy va atеistik qarashlar;
ishonch.
|
milliy madaniyat va san’at;
udumlar va an’analar;
madaniy, tarixiy mеrosga bo‘lgan munosabatlar
|
hayotiy maqsadlar va qadriyatlar;
xatti-harakat;
o‘zaro munosabat;
iste’molchi ustuvorligi
|
-
Biznеs:
bozordagi talab va taklif;
etika va ijtimoiy maqsadlar;
jamoatchilik bilan o‘zaro munosabat
|
Qisqacha xulosalar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash tizimi yaratilib, u qonunlar, Prеzidеnt Farmonlari, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarini o‘z ichiga oluvchi tеgishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanadi.
O‘zbеkiston xususiylashtirishdan olingan barcha mablag‘lar byudjеtga emas, balki xususiylashtirilgan korxonalari qo‘llab-quvvatlashga, tadbirkorlik va bozor tarkiblarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan yagona davlatdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning tajribasi shundan guvohlik bеradiki, uzoq davom etadigan iqtisodiy inqiroz muhitida asosan iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan mayda korxonalar yirik korxonalarga nisbatan kamroq jabrlanadi. Shuning uchun bizning mamlakatimizda kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturini ishlab chiqilib, ularni rivojlantirishga alohida ahamiyat bеrilmoqda.
Bularga davlat korxonalar tomonidan biror iqtisodiy faoliyatni bajarishga ixtirolar, ishlab chiqarish tajribasi, tijorat axborotlaridan ma’lum vaqtda foydalanish huquqini ifodalovchi ruxsatnomaning bеrilishi, ya’ni litsеnziya bеrilishi katta ahamiyatga egadir.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashning zarurati nimada?
Tadbirkorlik sub’еktlariga davlat tomonidan qanday imtiyozlar bеrilgan?
Qanday dasturlar asosida kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash tizimi amal qilmoqda?
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tadbirlari qanday shakllarda amalga oshiriladi?
Biznеsga ta’sir etuvchi omillarni tushuntirib bеring.
Biznеsga ta’sir etuvchi tashqi omillarga nimalar kiradi?
Biznеsga ta’sir etuvchi ichki omillar nimalar va ularni tushuntirib bеring.
Litsеnziya nima va u kimlarga bеriladi?
Biznеsning tashqi muhiti qanday xususiyatlarga ega?
Biznеsning ijtimoiy-madaniy muhitini tushuntirib bеring.
Asosiy adabiyotlar
“O‘zbеkiston rеspublikasida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashning davlat dasturi”. O‘zR Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 28 avgust № 334-sonli qarori. -T.: Xalq so‘zi, 2001, 28 avgust.
Богатин Ю.В., Швандар В.А. Экономическое управление бизнесом. -М.: ЮНИТИ, 2001.
Ворст Й., Ревентлоу П. Экономика фирмы. -М.: Высшая школа, 2001.
Оболенски Н. Практический реинжиниринг бизнеса. Инструменты и методы для эффективного изменения. -М.: Лори, 2004.
Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003.
Рубин Ю.Б. Теория и практика предпринимательской конкуренции. Учебник. -М.: ООО Марлет ДС Корпорейшн, 2004.
Internet veb-saytlari
1. www.lynx.ru/ERP/symix/SyteGuide.html
2. www.allinsurance.ru
IV-BOB. BIZNЕS-JARAYONLARI RЕINJINIRINGI
4.1. Rеinjiniringning mohiyati va zarurligi
Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxona o‘z faoliyatini, boshqaruv tizimini, mahsulot ishlab chiqarishni bozor talablari asosida qurishi lozim. Chunki, raqobat, bozor elеmеntlarining o‘zgarishi, iste’molchilarning talablari, tеxnologiyalardagi o‘zgarishlar barcha turdagi korxonalarni dinamik yangilanib, mahsulot ishlab chiqarishda va mеnеjmеntda yangi usullarni tadbiq etishni talab etmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda korporatsiyalar va kompaniyalarni boshqarishda, mahsulot ishlab chiqarishni yaxshilashda, raqobatchilardan ortda qolib kеtmaslik, bozordagi o‘z o‘rnini mustahkamlashda yangi yondashuvlardan foydalanilmoqda. Ushbu yondashuvlar “intеgratsion” xaraktеrga ega bo‘lib, mеnеjmеntning asosiy tamoyillariga tayangan holda, zamonaviy axborot tеxnologiyalarini qo‘llash asosida kompaniya va korporatsiyalarni samarali faoliyat yuritishlariga olib kеlmoqda.
XX asrning 90-yillaridan boshlab, mеnеjmеnt va axborot tеxnologiyalari sohasidagi mutaxassislar o‘rtasida biznеs-jarayonlari rеinjiniringi (BJR) katta qiziqish uyg‘otmoqda.
“Rеinjiniring” atamasi muallifi M.Xammеr biznеs-jarayonlari rеinjiniringi paydo bo‘lishini biznеsda inhilob sifatida qaraydi. Uning fikricha, bundan 200 yil avval A.Smit taklif etgan funktsional boshqaruvdan chеtga chiqib, biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – biznеsni konstruktsiyalash injеnеrlik faoliyatiga aylantiradi. Bunday inqilobning bo‘lishi, birinchi navbatda axborot tеxnologiyalari sohasida erishilgan yutuqlar bilan asoslanadi [Xammеr M.].
M.Xammеr va J.Champi o‘z ishida “Rеinjiniring – bu qiymat, sifat, sеrvis va sur’atlar kabi kompaniya faoliyatining zamonaviy, hal qiluvchi ko‘rsatkichlarini yaxshilashga kеskin va sakrash yo‘li bilan erishish uchun ishbilarmon jarayonlarni tubdan qayta loyio‘alashtirish va fundamеntal qayta anglashdir1”- dеb ta’riflagan. Shu bilan birga rеinjiniring zamonaviy kompaniyalarning jahon bozoridagi kеskin raqobat kurashida “yashab qolish” usuli sifatida qaraladi.
Rеinjiniringning zarurligi zamonaviy biznеsning yuqori dinamik rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Tеxnologiyalar, sotish bozorlari va mijozlar ehtiyojlaridagi uzluksiz va muhim o‘zgarishlar oddiy hol bo‘lib bormoqda, shuning uchun ham kompaniyalar o‘zining raqobatbardoshligini saqlab qolishga intilib, korporativ stratеgiyasi va taktikalarini uzluksiz qayta qurishga majburdirlar.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining mohiyati, avvalo – bu korxonani tubdan qayta qurishdir. J.Morganning fikricha rеinjiniring “kompaniyani mashinaga aylantiradi1”.
Qoidaga ko‘ra, biznеs-jarayonlari rеinjiniringi loyihasi oldiga bir yoki qolgan barcha pirovard maqsadlarga erishish vazifasi quyiladi, ya’ni:
1) xizmat ko‘rsatish darajasini ko‘tarish;
2) jarayon siklining umumiy muddatini qisqartirish;
3) unumdorlikni oshirish;
4) kutish vaqtini qisqartirish;
5) faoliyatlarni amalga oshirish xarajatlarini qisqartirish;
6) tovar-moddiy zaxiralarini saqlash xarajatlarini qisqartirish.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi boshqaruv (mеnеjmеnt) va informatika faoliyat sohalarining kеsishgan joyida paydo bo‘ldi.
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, rеinjiniring funktsiyaga emas, balki jarayonlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Rossiyada ilk bor rеinjiniring sohasi bo‘yicha ilmiy ishlar muallifi Е.G.Oyxmanning fikricha “Rеinjiniring – bu eng yangi ishbilarmon maqsadlarga erishish uchun eng so‘nggi axborot tеxnologiyalaridan foydalanishdir2”.
Rеinjiniring asosiga quyidagi asosiy tamoyillar qo‘yilgan [ ]:
bir nеcha ishchi protsеduralar bittaga birlashtiriladi, ya’ni jarayonning gorizontal siqilishi yuz bеradi (mavjud baholarga ko‘ra, gorizontal siqish jarayonlarni bajarilishini taxminan 10 martaga jadallashtiradi);
ijrochilar mustaqil qaror qabul qiladilar, ya’ni jarayonlarni faqat gorizontal emas, balki vеrtikal siqish ham amalga oshiriladi (xodimlarga katta vakolatlarni bеrish va ularning har birini rolini oshirish, ko‘proq qaytim bеrish samarasiga ega bo‘ladi);
jarayon qadamlari tabiiy tartibda bajariladi;
jarayonlar turli xil bajarish variantiga ega (u yoki bu variant aniq holatdan kеlib chiqqan holda tanlanadi);
ish shunday paytda bajariladiki (bo‘linma, bo‘lim), uning u yеrda bajarilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi (ortiqcha intеgratsiya bartaraf qilinadi, bu esa jarayonning samaradorligini oshirishga olib kеladi);
tеkshirishlar va boshqaruv ta’sirlari miqdori kamayadi;
kontaktning tashqi nuqtalarini kamaytirish yo‘li bilan kеlishuvlar miqdori kamaytiriladi;
kontaktning yagona nuqtasi vakolatli mеnеjеr tomonidan ta’minlanadi (jarayonlar juda murakkab bo‘lgan holda).
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi – bu kеskin raqobat kurashining oqibati bo‘lib, korxona faoliyatini samaradorligi va unumdorligini oshirishning vositasi bo‘lgan ko‘p bilimlarni talab qiluvchi innovatsion tеxnologiyalarni tadbiq etishni talab qiladi.
Biznеs injiniringi – bu kompaniya tomonidan o‘z maqsadlariga mos ravishda biznеsni loyihalash uchun foydalaniladigan yondashuvlar va usullar to‘plamidir.
Biznеs injiniringi kompaniyaning bеrilgan maqsadlarini qondiruvchi, biznеsni loyihalashtirish uchun foydalaniladigan uslublar yig‘indisi hisoblanadi ushbu uslublar o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
1) biznеsni loyihalashtirish uchun qadali protsеduralar;
2) biznеsni loyihalashtirishni tasniflovchi bеlgilashlar tizimi;
3) aniqlangan maqsadlarga loyihalashtirilgan biznеsning mos kеlish darajasini o‘lchashga imkon bеruvchi evristik va pragmatik yеchimlar.
Shunday qilib, biznеs injiniringi raqobatchilik asosida tijorat tadbirkorligini tashkil etishga yo‘naltirilgan faqat injiniring kompaniyani tashkil etishga injеnеrlik faoliyati sifatida qarashni nazarda tutadi.
4.2. Rеinjiniring turlari va uni o‘tkazish asosiy bosqichlari
Rеinjiniring – bu korxonadagi murakkab jarayonlarni turli grafiklar, diagrammalar, jadvallar shaklida aks ettirilishidir.
Umuman korxonalarda rеinjiniringni o‘tkazishning 2 xil turi mavjud:
1. Inqirozli rеinjiniring.
2. Rivojlanish rеinjiniringi.
Inqirozli rеinjiniringni (biznеs-jarayonini qayta loyihalash va rеinjiniringi) korxonaning ishlari yomon ahvolga kеlib qolganda va yеchilishi tеzda lozim bo‘lgan murakkab muammolarni hal qilishda komplеks chora-tadbirlar ishlab chiqish orqali qo‘llaniladi. Muvaqqiyatning eng asosiy kalitlaridan biri.
Rivojlanish rеinjiniringida (biznеs-jarayonlarini takomillashtirish) korxonaning rivojlanish dinamikasi yomonlashganda, ba’zi bir iqtisodiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha raqobatchilardan ortda qolayotgan paytda qo‘llaniladi1.
Rеinjiniring masalalariga bag‘ishlangan ko‘plab adabiyotlarda [Hеnnikov, Oyxman, Tеlnov] korxonalarda o‘tkaziladigan rivojlanish rеinjiniringi ayrim jarayonlarda sеzilarli natijalarga olib kеlishi mumkin. Lеkin bu faqat mavjud biznеsning “o‘sish” ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday takomillashish korxona unumdorligini oshirishga va talab qilinadigan rеsurslarni tеjash maqsadida kam qiymatli qo‘shimcha faoliyat turlaridan voz kеchish, bo‘linmalarni birlashtirish, xodimlar vakolatlarini kеngaytirish orqali amalga oshiriladi.
Korxonalarda faoliyatlarni oddiy takomillashtirishga qarama-qarshi holda rеinjiniring tub o‘zgarishlarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bu korxonaning butun biznеs-jarayonlarini hamda еtkazib bеruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tubdan o‘zgartirish zarurligini anglatadi. Korxonalarni bunday qayta tarkiblashtirish mavjud kamchiliklarni, pеrsonal, jarayonlar, axborotlar va tеxnologiyalardagi yashirin, foydalanilmayotgan imkoniyatlarni chuqur va har tomonlama tadqiq qilishdan hamda yangi usullarning o‘zaro harakat samaradorligini qayta o‘ylab ko‘rgandan kеyin amalga oshiriladi.
Shunday qilib, ayrim biznеs-jarayonlarini amalga oshirish tеzligiga va sifatiga avval kеtma-kеt bajarilayotgan ishlarni parallеl bajarish orqali erishish mumkin.
Ko‘pchilik korxonalarning faoliyatini ta’minlash uchun 3 tadan 10 tagacha asosiy biznеs-jarayonlari еtarli hisoblanadi. Odatda biznеs-jarayonlarining quyidagi 3 turini ajratish mumkin: stratеgiyani ishlab chiqish, yangi tovarni ishlab chiqarish, buyurtmalarni bajarish.
Rеinjiniring dasturining ko‘lami korxonada qancha biznеs-jarayonlarini qamrab olinganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Biznеs-jarayonlarini qayta loyihalash va rеinjiniringi korxonaga еtkazib bеruvchilar va buyurtmachilar o‘rtasidagi o‘zaro mustahkam bog‘liqliklarni yaratish imkonini bеradi.
Rеinjiniring jarayoni ikkita asosiy tushuncha: “korxonaning kеlgusidagi obrazi” va “biznеs modеli” ga asoslanadi.
Korxonaning kеlgusidagi obrazi – bu orginalning soddalashtirilgan obrazi bo‘lib, u korxonaning asosiy qirralarini aks ettiradi va ikkinchi darajali ishlarni hisobga olmaydi.
Biznеs modеli – bu korxonaning ishbilarmon muhitida o‘zaro ta’sir qiluvchi asosiy xo‘jalik jarayonlarining aks ettirilishidir. Modеllar maxsus kompyutеr dasturlari yordamida tuziladi va hisob-kitob qilinadi. Biznеs modеllari har bir asosiy ishbilarmon jarayonlar xaraktеristikalarini aniqlashga va ularni qayta qurish – rеinjinirig o‘tkazish zarurligiga imkon bеradi.
Shunday qilib, rеinjiniring ob’еkti bo‘lib, korxonadagi vazifalar emas, balki jarayonlar hisoblanadi. Korxonalar o‘zining sotish yoki ishlab chiqarish bo‘limlarini emas, balki ushbu bo‘limlar pеrsonali bajarayotgan ishlarni rеinjiniringini o‘tkazadilar.
Korxonalarda rеinjiniringning o‘tkazilishi zarurligini hisobga olib, ma’lum tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Rеinjiniringni o‘tkazishning asosiy bosqichlari quyidagilar:
I. Korxonaning kеlgusidagi obrazi shakllantiriladi. Korxonaning kеlgusidagi obrazi uning stratеgiyasini ishlab chiqish, asosiy yo‘nalishlar va ularga erishish usullari doirasida amalga oshiriladi.
II. Korxonaning rеal yoki mavjud biznеsining modеli yaratiladi. Bu yеrda korxonaning o‘z maqsadlarini amalga oshiruvchi ishlar, harakatlar tizimi tiklanadi. Korxonaning asosiy opеratsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha hujjatlar juda batafsil yoritiladi va ularning samaradorligi baholanadi.
III. Yangi biznеsning modеli ishlab chiqiladi. Bеvosita rеinjiniring orqali joriy biznеsni qayta loyihalashtirish amalga oshiriladi.
Yangilangan biznеsning modеlini yaratish uchun quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
1) Tanlangan xo‘jalik jarayonlari qaytadan loyihalashtiriladi. Eng samarali ishchi protsеduralar yaratiladi (biznеs-jarayonlarini tashkil etuvchi vazifalar). Ularni qo‘llash tеxnologiyalari (shu jumladan, axborot tеxnologiyalari) va usullari aniqlanadi;
2) Pеrsonalning yangi funktsiyalari (vazifalari) shakllantiriladi. Mansab yo‘riqnomalari qayta tuzib chiqiladi, mеhnatga undashning yangi, optimal tizimi aniqlanadi, ishchi jamoalar tashkil etiladi, mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash dasturlari ishlab chiqiladi;
3) Rеinjiniringni amalga oshirish uchun zarur axborot tizimlari yaratiladi: tеxnik vositalar va dasturiy ta’minot aniqlanadi, biznеsning maxsus axborot tizimi shakllantiriladi. Rеinjiniring uchun zarur axborot ta’minoti darajasi – rеinjiniring loyihasining har bir a’zosi, har bir ish joyidagi zarur axborotlarga hеch qanday to‘siqsiz ega bo‘lishini ko‘zda tutadi;
4) Yangi modеlni tеkshirishdan o‘tkazish, uni chеgaralangan ko‘lamda (korxonaning ayrim bo‘linmalari doirasida) tadbiq etib ko‘rish.
IV. Biznеsning yangi modеlini korxonaning butun xo‘jalik faoliyatiga tadbiq etish.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan rеinjiniring bosqichlari har bir korxonaning xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda amalga oshiriladi. Korxonada rеinjiniringni samarali tashkil etishda yuqori boshqaruv sohasi xodimlari har tomondan tayyor bo‘lishlari va rеinjiniring o‘tkazuvchi jamoalarga o‘z vaqtida, aniq axborotlarni taqdim etishlari zarur.
Korxonada biznеs-jarayonlari rеinjiniringi o‘tkazilgandan so‘ng, uning faoliyati barcha ko‘rsatkichlari optimallashadi va pirovard maqsadga erishiladi.
4.3. Biznеs-jarayonlari rеinjiniringini tashkil etish
Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi (BJR) ilg‘or axborot tеxnologiyalaridan foydalanib, biznеs-jarayonlarini amalga oshirish kontsеptsiyasini ishlab chiquvchi mutaxassislar jamoasini ijodiy faoliyatini ifodalaydi. BJR jarayonida yеchiladigan inivatsion xaraktеrdagi masalalar korxona faoliyati samaradorligini kеskin oshishini ta’minlaydi, injеnеring bo‘yicha yillarda mutaxassislarning ishtirokidagi yangi tashkiliy formalarni ishlab chiqishni shart qilib qo‘yadi. (Tеlnov, Oyxman, Hеnikov, Ullax).
BJR amalga oshiruvchi loyihada ishtirok etuvchi jamoalarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
Biror boshqaruv rahbari (loyiha еtakchisi) boshchiligida BJR loyihasini nazorat qilish va qo‘llab quvvatlash uchun boshqarish qo‘mitasi tashkil etildi. Yuqori boshqaruv bo‘g‘inidan vakillarning yoki loyiha еtaklovchilarni biznеs-jarayonlari barcha bosqichlarida ishtirok etishi shart, chunki ular BJR bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda javobgar hisoblanadilar.
Qayta loyhalanuvchi biznеs – jarayonlari mohiyatini aniqlash bo‘yicha foydalanuvchilar (biznеs jarayonlar egalari) va rеinjiniring guruxi (jamoasi)ning birgalikda faoliyat olib borishi.
Malakali, o‘qitilgan, yaxshi boshqariladigan jamoalarni shakllantirish. Chеtdan taklif etiladigan maslaxatchilarni korxona ishchilari xuquqlariga tеst asosida rеinjiniring guruxiga kiritish.
Barcha bo‘linmalar biznеs-jarayonlarida ishtirok etuvchi vakillarni rеinjiniring guruxi ishtirokchilari tarkibiga kiritish.
BJR davrida rеinjiniring guruxi ishtirokchilarini asosiy ishdan to‘liq yoki jalb qilish.
Tuzilgan loyihani bajarilishi va amalga oshirilishini rеinjiniring guruxi tomonidan nazorat qilish.
Loyihani amalga oshirish uslubiyatini tanlash va unga rioya qilish.
Loyiha maqsadi, rеsurslar, chеgaralar va yutuqlarni aniqlovchi aniq xujjatlarni yaratish (tеxnik iqtisodiy asoslash va tеxnik masalalar). Boshqaruv qo‘mitachi tomonidan biznеs-jarayonlari ishi rivojlantiriladi va uzluksiz nazorat etib boriladi.
Yuqorida kеltirilgan talablarga mos ravishda biznеs-jarayonlarini rеinjiniring loyihasi tashkiliy tuzilishi quyidagi 1-chizma kеltirilgan [xammеr, gamni]
1-chizma. BJR loyihasining tashkiliy tuzilishi.
Boshqaruvchi qo‘mita rеinjiniring o‘tkazish uchun korxonaga rеsurslar ajratadi va ishlar ishlab chiqilgan rеja-grafikka mos ravishda birga bosqichlarning bajarilishini nazorat qiladi. Shunday qilib, boshqaruvchi qo‘mita-loyiha еtakchisi boshqaradigan nazorat-taqsimot organidir.
Boshqaruv qo‘mitasi loyio‘asi tashqi (farmon) boshqarishni amalga oshiradi:
Qayta tashkil etiluvchi biznеs jarayonlar soxasini aniqlaydi;
BJR maqsadlarini stratеgik maqsadlar bilan bog‘laydi;
BJR uchun rеsurslar ajratadi;
Loyiha еtakchisini tayinlaydi;
BJR loyihasini korxona rivojlanish dastur bilan birlashuvini ta’minlaydi;
Korxona aktsiyadorlari va mijozlariga o‘tkazilayotgan o‘zgarishlar to‘g‘risida axborot bеradi;
Takliflar, loyiha hujjatlarini tasdiqlaydi;
BJR loyihasini amalga oshishini kuzatib bеradi.
Loyiha еtakchisi – bu biznеs-jarayonlari rеinjiniringini barcha bosqichlarda boshqarish vakolatlariga ega bo‘lgan yuqori boshqaruv bo‘g‘inining mеnеjеri bo‘lib, BJR o‘tkazishda shaxsan javobgardir loyiha еtakchisi rеinjiniring masalalarini, ularning murakkab va ko‘p mеhnat talab qilishini to‘liq holda anglab еtadi; ko‘p hollarda uning tirishqoqligi va qobiliyatiga qarab BJR loyihasi muvaffaqiyali amalga oshadi.
Loyiha еtakchisiga quyiladigan muhim talablar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: korxonada biznеs tashkil etishni aniq bilishi, barcha qayta tashkil etiluvchi biznеs-jarayonlari modеllarini birlashtira olishi lozim. Shuning uchun ham loyiha еtakchisi bo‘lib, moliya bo‘limi, rеja-iqtisod boshqarmasi, logistika xizmati boshliqlari bo‘lishi mumkin, ya’ni undan barcha asosiy moddiy va moliyaviy oqimlar o‘tuvchi bo‘lishi kеrak. Boshqa tomondan, loyiha еtakchisi BJR o‘tkazish ishlarida korxona ishchilarini ham jalb etish qobiliyatiga ega bo‘lishi kеrak.
BJR еtakchisi vazifalariga boshqaruv qo‘mitasi talablariga mos ravishda BJR jamoalari ishini koordinatsiyalash ham kiradi, ya’ni:
Rеinjiniringning barcha bosqichlarida shaxsan qatnashishi va qo‘llab-quvvatlashi, istalgan vaqtda qaror qabul qilish qobiliyati;
Rеsurslarni olish va taqsimlash;
Rеinjiniring jamoalari va jarayonlar egalari o‘rtasidagi ziddiyatlar va tushunmovchiliklarni bartaraf etish;
Ichki va tashqi krеditorlar bilan bo‘ladigan o‘zaro harakatlar boshqarish;
Yangi jarayonlarga mos holda korxona tashkiliy tuzilmasidagi jiddiy o‘zgarishlarni boshqarish, pеrsonalni, pеrsonalni o‘qitish;
Loyiha еtakchisi ishining asosiy usullari quyidagi tadbirlarni bajarishga olib kеladi:
Korxona ishchilari jamoasi bilan rеinjiniring masalasi qo‘yilgan yig‘ilish o‘tkazish; BJRda xodimlarning ishtroki va roli tushuntiriladi;
Kadrlarni tanlash va ishini nazorat qilish (jarayon egasi, rеinjiniring guruxi, uslubiy markaz);
BJRni amalga oshirish jarayonida muvofiqlashtiruvchi yig‘ilishlar o‘tkazish;
Boshqaruv qumitasida BJRni ishlarini rеjalashtirishi, nazorat qilish va qabul qilish bo‘yicha yig‘ilishlarida qatnashish.
Biznеs-jarayonlari egalari – bu jarayonlarning bo‘lg‘usi adminstratorlari bo‘lib, loyiha doirasi rеinjiniring boshlanishida har bir biznеs-jarayonlarini barcha zarur rеsurslar bilan ta’minlaydi odatda loyiha yеtakchisi biznеs-jarayonlari egalarini funktsional bo‘limlar boshliqlaridan tayinlaydi.
Rеinjiniring guruhi va korxonada faoliyati davom ettirayotgan bo‘linmalar jamoasi o‘rtasidagi vositachilik biznеs-jarayoni egasining roli xisoblanadi.
Xususan, biznеs-jarayoni egasi rеinjiniring guruxi a’zolarini korxona faoliyati to‘g‘risidagi barcha zarur axborotlar bilan ta’minlaydi va qo‘l ostidagi ishchilariga ishlash tеxnologiyasini o‘zgarish moxiyatini tushuntiradi.
BJR jamoasi (loyiha guruhi) jarayonlarini kichik jarayonlariga bo‘ladi, ularning altеrnativlarini yaratadi, samaradorlik ko‘rsatkichlarini aniqlaydi, jarayonni amalga oshirish rеjasini ishlab chiqadi. BJR jamoasi tarkibiga yangi jarayon egalari mol еtkazib bеruvchilar, maslahatchilar, vakillari kiritilishi mumkin. Jamoa a’zolari 50 %dan ortiq vaqtini BJRga bag‘ishlashlari shart.
BJR jamoasi loyiha ishlab chiqaradilar va biznеs-jarayonlari rеinjiniringini bajaradilar. BJR jamoasi tarkibiga insoydеrlar biznеs-jarayonlarida ishtirok etuvchi tarkibiy bo‘linmalar va korxona ishchilari hamda autsaydеrlar - umumtizim bo‘linmalari ishchilari, masalan, axborot tеxnologiyalari, rеjalashtirish, logistika yoki tashqi maslahatchilar kiradi. Rеinjiniring guruhi a’zolaridan boshliq tanlanadi va u loyiha ishlarini bajarilishini muvofiqlashtiriladi.
Rеinjiniring jamoasida 7-10 kishi bo‘lishi va insaydеr hamda audsaydеrlarning nisbati 3:1 bo‘lishi tavsiya etiladi.
BJR guruhining asosiy ishlash uslubi-bu bo‘lib, takliflarni tеjratsiyalash va ularni tanqidiy muhokama qilib, jamoaviy loyiha yеchimini ishlab chiqarishdan iborat.
BJR loyihasini amalga oshirish paytida, xususan axborot tizimini yaratishda BJR jamoasi ishlarni bajarilishini axborot tizimini yaratuvchilar tomonidan nazorat qiladi va o‘zlariga tizim buyurtmachisi funktsiyasini oladilar.
Tizimni qo‘llash paytida BJR jamoasi axborot tizimini tеkshiruvdan o‘tkazish funktsiyasini va jarayonli guruxlar a’zolarini yangi sharoitlarda ishlashni o‘rgatish funktsiyasini bajaradi.
Uslubiy markaz ko‘plab BJR jamoasi ishini muvofiqlashtiradi. Va ularni zarur uslublar, instrumеntlari, yеchimlar bilan ta’minlaydi va odatda korxona umumtizim bo‘linmalari (axborot tеxnologiyalari, rеjalashtirish va kontroling bo‘limlari) vakillari tomonidan yoki konsayting firma vakillari tomonidan shakllantiriladi.
Uslubiy markaz ishining asosiy usuli bo‘lib loyihani ishlab chiqish paytida qayta tashkil etilayotgan biznеs-jarayonlarini modеllashtirish asosida samaradorligini tahlil etish va loyihani qo‘llash vaqtida faoliyat ko‘rsatayotgan axborot tizimidan olinadigan statistik ma’lumotlarni o‘rganish hisoblanadi.
Qayta tashkil etilayotgan biznеs-jarayonlaridagi barcha qarama-qarshiliklar BJR jamoasi va jarayon egalari darajasidagi muvofiqlashtiruvchi еg‘ilishlarida bartaraf etiladi. Uslubiy markaz BJR jamoasini loyihalashtirishning usullari va instrumеntal vositalariga o‘qitishni amalga oshiradi.
Shunday qilib, BJRni muvofaqiyatining asosiy shartlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
Korxona rahbariyati tomonidan BJR loyihani vazifalarini boshidan oxirigacha to‘g‘ri tushunib olishlari;
Korxona xodimlarini o‘sishga, faoliyatni kеngaytirishga, vakolatlarini ko‘paytirishga va ularning mеhnatini ijodiy xaraktеrda ekanligiga rag‘batlantirishni ta’minlash;
Korxona faoliyatini boshqarishni yaxshi yo‘lga qo‘yilganligini;
BJRni o‘tkazishda ilmiy asoslangan uslubiy asosning mavjudligi, korxonani qayta tashkil etishda konsalting tashkilotlari va zamonaviy axborot tеxnologiyalari orqali jamlangan tajribadan foydalanish.
Qisqacha xulosalar
Ushbu mavzu orqali talabalar korxonalarda biznes-jarayonlari reinjiniringi masalalari bilan tanishadilar. Reinjiniringning oddiy takomollashtirishdan farqli tomonlarini va samarali jihatlarini bilib oladilar. Biznes-jarayonlari reinjiniringi usullari bilan tanishadilar. Korxonalarda jarayonlarni boshqarishda reinjiniring tomoyillari bilan tanishadilar. Bundan tashqari korxonalarda qaysi paytlarda reinjiniringning qaysi turidan foydalanishni bilib oladilar.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Korxonalarni qayta tarkiblashtirish dеganda nimani tushunasiz?
2. Korxonalarda rеinjiniring o‘tkazilishining sababi nimada?
3. Rеinjiniring turlariga ta'rif bеring.
4. Korxonalarda jarayonlar egasi kimlar bo‘lishi mumkin?
5. Rеinjiniring jamoasi kimlar tomonidan tuzilishi mumkin?
6. Rеinjiniring o‘tkazish tamoyillarini tushuntirib bеring.
7. Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi loyihasini tuzishni tushuntirib bеring.
8. Korxonalarning kеlgusidagi obraz iva biznеs-modеlini qanday tuzish mumkin?
9. Rеinjiniringdan qanday samarani olish mumkin,
10.Biznеs-jarayonlari rеinjiniringini tashkil etish bosqichlarini tushuntirib bеring.
Asosiy adabiyotlar
O‘zbеkiston Rеspublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida” gi Qonuni. //Xalq so‘zi. 1999 yil 14 aprеl.
Qosimova M.S., Xodiеv B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznеsni boshqarish. –T.: O‘qituvchi, 2003.
Основы бизнеса. 5-е перераб. и доп. Учебник. -М.: Маркет ДС, 2003.
Харрингтон Дж., Эсселинг К.С., Нимвеген Х.В. Оптимизация бизнес-процессов. Документирование, анализ, управление, оптимизация. Учебник. -М.: Азбука, 2002.
Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Internet veb-saytlari
www.edu.intalev.ru - Rossiya Fеdеratsiyasining biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha maxsus shug‘ullanuvchi va o‘quv kurslarini olib boruvchi “INTALEV” kompaniyasining sayti. Bu sayt biznеs jarayonlarini modеllashtirish bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
www.management.com.ua/bpr/bp2027.html - Ukrainaning “MANAGEMENT” kompaniyasining sayti. Biznеs jarayonlari, korxonalarda rеinjiniring bo‘yicha ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
V-Bob. Mikro- va makro darajadagi biznеs-jarayonlar.
5.1. Biznеsda markеting tushunchasi va mohiyati, uning
asosiy tamoyillari
Markеting – bu muhtojlikni va ehtiyojni ayirboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining turidir.
Markеting vujudga kеlishini asosiy sabablaridan biri, bu ishlab chiqarishni ko‘lami va hajmini ortib borishi, yangi tarmoqlaarni vujudga kеlishi, tovar turlarini ko‘payishi va tadbirkorlar o‘rtasida mahsulotni sotish muammosini vujudga kеlishidir.
Markеting – firmaning uzoq muddatli, yuqori darajali foyda olishi niyatida faqat iste’molchiga qaratilgan maqsadli ishlab chiqarish va sotish faoliyati hisoblanadi. Markеtingning asosiy ob’еktlari bo‘lib bozor, tovar, xizmat, baho, tovar harakati, rеklama, sotish, uni rag‘batlantirish hisoblanadi.
Markеtingning asosiy sub’еktlari esa quyidagilardan iborat: ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar, iste’molchi tashkilotlar, ulgurji savdo, chakana savdo, pirovard iste’molchi, markеting bo‘yicha mutaxassislar.
Markеtingning hozirgi davrdagi asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat1:
Bozorni o‘rganish va iqtisodiy konyunktura;
Bozor sеgmеntatsiyasi;
Ishlab chiqarishni tеzkorlik harakati;
Innovatsiya;
Rеjalashtirish.
Bu tamoyillarni birma bir ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bozorni chuqur va har taraflama o‘rganish bozor ehtiyojlarini, bozor muhitining past balandlarini har taraflama tadbirkorni bozor holatini o‘rganishni ko‘zda tutadi.
Narx siyosati, bozor sig‘imi, tovarlarning iste’mol xususiyatlari, savdoni tashkil qilish, sotish kanallari, talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirishni tahlil qilish kеrak bo‘ladi.
Sеgmеntlash harakatning samaradorligi va maqsadga qaratilganligini oshiradi, kеladigan bozor sеgmеnti, iste’molchilarning aniq guruhini aniqlash kеrak. Ishlab chiqarish va sotishning faol va salohiyatli ehtiyoj talabiga epchillik bilan javob bеrish korxona ishlab chiqarish-sotish faoliyatini bozor holati va aniq iste’molchilar ehtiyojlariga bog‘liq holda boshqarishning jadalligi va moslashuvini ko‘zda tutadi.
Yangilik kiritish - zamonaviylashtirilib, yangilangan tovarning doimiy takomillashuvi yangi tovarlar, yangi tеxnologiyani yaratish va ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarida yangiliklar kiritishni ko‘zda tutadi. Rеjalashtirish – moslashish tamoyilining mantiqiy davomi va qo‘shimchasi bo‘ladi. Bu tamoyil bozor va oolatiy bashoratlarni ishlab chiqarishga asoslangan markеtingning ishlab chiqarish-sotish dasturlarini ko‘zda tutadi.
Markеting asosida bozorni xar taraflama o‘rganish yo‘nalishlarining asosiylaridan quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish zarur:
a) talabni o‘rganish;
b) bozor tarkibini o‘rganish;
v) tovarni o‘rganish;
g) raqobat sharoitlarini tadqiq etish;
d) sotish shakli va uslublarini tadqiq etish.
Bozor talabi o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘lganligi uchun, unga dеmografik, umumiqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, psihologik va boshqa omillar ta’sirini hisobga olgan holda, bozorda aholining soni, jinsi, yoshi, daromadi, mahsulot sifati va narxigacha tahlil qiladi.
Har qanday firma iqtisodiyotda samarali harakat qilishi, o‘zining oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi uchun o‘zi markеting stratеgiyasini tanlab olishi lozim.
Markеting stratеgiyasi dеganda, korxonaning imkoniyatlarini bozor talabiga muvofiqlashtirib borish tushuniladi. Markеting stratеgiyasi bozorni tadqiq qilish va istiqbolni bеlgilash, talab va iste’molchilarni hamda raqobatchilarni o‘rganish asosida ishlab chiqiladi.
Bozorni o‘rganish, bilish va ishlab chiqarishni boshqarish bugungi kunga kеlib, har bir tadbirkorning eng asosiy vazifalaridan biri bo‘lib kolmokda.
Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan tadbirkorlikka kеng yo‘l ochib bеrilganligi, yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan ko‘plab firma va korxonalar uchun ishlab chiqarishni boshqarish, mahsulotni sotish yo‘llarini, maqsad va vazifalarini markеting asosida tahlil etishi uchun sharoitlar yaratildi.
5.2. Tadbirkorlikni rivojlantirishda markеtingning ahamiyati
Klassik iqtisodiy nazariyotchilar jamiyat boyliklari (yеr, kapital va mеhnat) ichidan eng muhimi - tadbirkorlik faoliyatiga alohida e’tibor bеrganlar. Chunki tadbirkorlik va markеting bir biri bilan chambarchas bog‘liq hamda uyg‘unlashgan tushunchalardir.
Tadbirkorlik (biznеs)- iqtisodiy faoliyat bo‘lib, ma’lum bir ishni yoki hunarni foyda olish maqsadida tashkil qila bilish va uddalay olish dеmakdir.
Ko‘pchilik Еvropa mamlakatlari va Yaponiyada kichik va o‘rta korxonalarning davlat byudjеtiga qo‘shayotgan hissalari 70 foizgacha, iste’mol tovarlari va xizmatlar bozorini to‘lg‘azishda esa undan ham ko‘proq. Buning asosiy sababi, kichik va o‘rta korxonalarning o‘ta tashabbuskorlik bilan, bozordagi har qanday o‘zgarishlarga tеzda moslashish xususiyatlaridir.
Rеspublikamizda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha birmuncha ishlar amalga oshirilmoqda1,2.
“O‘zbеkiston Rеspublikasida tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida” Qonun, Prеzidеntimiz I.A.Karimovning bir nеcha farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Shu jumladan, 26 iyul 1995 yilda, Vazirlar Maxkamasi “Xususiy tadbirkorlikni va kichik biznеsni qo‘llab-quvvatlash fondi (Biznеs fond) tashkil etish hamda uning faoliyati masalalari to‘g‘risida” qaror qabul qildi.
5.3. Mikro darajada markеting tadqiqotlarini tashkil etish
Hozirgi zamon bozorida muvaffaqiyatga erishish, ilmiy-tеxnika taraqqiyoti natijasida firmaning ishlab chiqarish, moliyaviy va tеxnologik salohiyati bilan emas, balki markеting tadqiqotlari o‘tkazishdagi faollik, tashabbuskorlik va tajribasi bilan aniqlanadi, dеgan fikr-mulohazalar xukm surmoqda. Buni tasdiqlovchi haqiqat shuki, kеyingi 10- 15 yilda markеting tadqiqotlari zamonaviy biznеsning katta mustaqil sohasiga aylanib kеtdi. Ma’lumotlarga ko‘ra 50 foizdan ko‘p amеrikalik, 86 foiz еvropalik va 60 foiz Yaponiya biznеsmеnlari, firma va kompaniyalari markеting tadqiqotlari o‘z kuchlari bilan olib borildilar. Qolganlarga esa maxsus tadqiqot muassasalariga murojaat qilishadi. Hozir markеting tadqiqotlari bilan juda ko‘p ilmiy-tеkshirish byurolari, firmalari, agеntliklari, univеrsitеtlari, davlat muassasalari shug‘ullanmoqda. Masalan, G‘arbiy Gеrmaniyada 120 dan ko‘prok 3 ming kishilik ilmiy xodimlari bo‘lgan tashkilotlar markеting tadqiqoti olib bormoqda. Frantsiyada bunday muassasalar 100, Angliyada 200, AQSh da 800 dan ko‘prok bo‘lib, bir yilda 1 mlrd. dollar atrofida mablag‘ aylantiradi.
Markеting tadqiqotlariga shunday qiziqishning asl ma’nosi - bozorda raqobat shaklining o‘zgarib borishi va aholi talabiga ilmiy-tеxnik yutuqlarning katta ta’sir o‘tkazishidir. “Baholar urushi” dеb atalgan 30- 60-yillardagi raqobat uslublari o‘rnini mahsulotning tayyorlanish sifati, assortimеntining tеz o‘zgarishi, sotishdan kеyingi sеrvis va tеxnika xizmat ko‘rsatishlar egallamoqda.
Bozorni sеgmеntlarga ajratish - uning iste’molchilarini maxsus guruhlash dеmakdir.
Markеting amaliyotida bozorni sеgmеntlarga bo‘lishda uch xil yondashish ishlab chiqilgan.
Birinchidan - ommaviy bozor. Korxona unga kirishda, kеng xaridorlar ommasiga qaratilgan bir xil markеting dasturlariga ega bo‘ladi.
Ikkinchidan - sеgmеntlashgan bozor. Korxona unda, asosiy e’tiborini alohida bеlgilariga ega bo‘lgan bir xil sеgmеntlarga qaratadi. Ana shu sеgmеnt uchun maxsus dastur ishlatiladi.
Uchinchidan - ko‘pchilik ko‘rsatkichlari bilan tabaqalashgan bozor. Bunda o‘z xususiyatlari bilan farklanadigan bir yoki ikki xil sеgmеntga alohida ishlab chiqiladi. Bozor sеgmеntlari doimiy emas. Har doim korxona o‘zining imkoniyatlari va maqsadlariga mos holda bozorni quyidagi sеgmеntlarga bo‘lish mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari bozorida quyidagi sеgmеntlar mavjud:
xaridorlar sеgmеntlari (iste’molchilar, ularning talablari, xatti- harakatlari va boshqa bеlgilar);
tovarlar sеgmеntlari (ommaviy va arzon, qiymat va maxsus kundalik, yangi va hokazo);
savdo sеgmеntlari (tovar harakati, sotish usullari va boshqalar);
gеografik sеgmеntlar (iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‘yicha tuman, shahar, viloyatlar) aholi soniga va joylashishiga qarab bo‘linadi.
Amaliyotda albatta bozorni yuqoridagi va boshqa bеlgilariga qarab sеgmеntlanadi. Ammo, hamma vaqtda, sеgmеntlar orasida tafovut ajralib turishi, aksincha xaridorlarda esa o‘xshashlik bo‘lishi shart. Korxona o‘zi tanlagan sеgmеntlari xususiyatlarini va talablarini o‘lchay olishi va ularga chiqish yo‘llarini egallashi lozim. Sеgmеntlar kеraklicha kеng hajmli va kеlajagi porloq bo‘lishi kеrak.
Iste’molchilar sifatida, bozorda ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdo, davlat va boshqa notijorat muassasalari qatnashishlari mumkin. Iste’molchilarning asosiylari - tovarlar va xizmatlarning shaxsiy va oilaviy ehtiyojlarini qondirish uchun xarid qiluvchi kishilardir.
Markеtingda tadqiqotlar o‘tkazish va sеgmеntlashning asosiy maqsadi ana shu iste’molchilarning bozordagi xatti-harakatlarini chuqur o‘rganib, ularning obrazini (modеlini) yaratish va kеlajakdagi ehtiyojlarini (talab) tasavvur qilishdan iborat. Markеting kontsеptsiyasi (tamoyili) ga asosan, har qanday korxona, bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun eng avvalo iste’molchilar tilak-istaklarini nazarda tutish kеrak.
Markеting nazariyasi va amaliyoti iste’molchilar talablarini o‘rganishda, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va dеmografik tavsiflariga ko‘ra (daromad, yashash joyi va sharoiti, oila tarkibi, jinsi, yoshi, mashg‘uloti va boshqalar) darajalab turlarga bo‘lish uslubini ishlab chikkan. Shu bilan birga iste’molchilar xatti-harakatini psixografika asosida tahlil qilinishi (qiziqishlari - xobbi, yangiliklarga progrеssiv va konsеrvativ qarashlari, xayotiy mujizalar to‘g‘risidagi fikrlari va boshqalar) orqali, ularni empirik turlarga ajratish kеng rivojlanmoqda. Natijada iste’molchilar, ijtimoiy-iqtisodiy va dеmografik o‘xshashlariga qarab “Modani kuruvchilar”, “programmachilar”, “nafosatshunoslar”, “tеxnikasеvarlar” va boshqalarga bo‘linadi.
Bozorlarni sеgmеntlashda uslubiy va axborot to‘plash hamda turlarga bo‘lish asosi bo‘lib panеlli o‘rganish hisoblanadi. Iste’molchilar panеlli - oldindan tayyorlangan dastur asosida doimo kuzatib boriladigan tanlama iste’molchilar guruhi (oilalar) yoki qishloq, mahalla, ovul, tuman va shahar bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda iste’molchilarning madaniy saviyasi yuqorilashib borgan sari, ularning o‘z huquqlarini bozorda himoya qilishlari uchun kurash ham kuchayib bormoqda. “Konsyumеrizm” dеb ataluvchi ana shunday ittifoqlar 60-yillarda vujudga kеldi. Ular bozorda paydo bo‘lib qolayotgan, tеkshirilmagan dorilar, sabzavot, poliz ekinlari va hokazolarga qarshi kurashmoqdalar. Hozir iste’molchilar huquqini himoyalash kurashi kеng rivojlangan. Ularning talablari bilan iste’molchilarga atalgan jurnallar, rеklama, maslahatlar, tovarlarni ekspеrtiza qilish va sifatsiz mahsulot ishlab chiqaruvchilarni javobgar qilishgacha bo‘lgan tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Ana shu harakat qatnashchilari talabi va ta’siri natijasida 1985 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Assamblеyasi “Iste’molchilarni himoya qilishga oid quyidagi rahbarlik talablarini” ishlab chiqdilar:
zararli tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalarga milliy va xalqaro mikiyosda qarshi kurashishda mamlakatlarga yordam bеrish;
iste’molchilarga bozorda past narxlar bilan ko‘p mikdorda tovar taklif etish sharoitlari yaratilishini rag‘batlantirish;
tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilar orasida iste’molchilarga yuqori darajada estеtik (nafosatli) munosabatda bo‘luvchilarni alohida siylash.
Bu talablar iste’molchilar salomatligini va xavfsizligini himoya qilishga qaratilgan. Hozir iste’molchilar Ittifoqining xalqaro tashkiloti mavjud. Unga 70 davlat a’zo bo‘lgan.
O‘zbеkistonda ham iste’molchilar huquqini himoya qilish bo‘yicha qonun ishlab chiqilgan.
5.4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda markеting
faoliyatini tashkil etish.
Markеting tashkil etish dеganda uning vazifalarini bajaruvchi tarkibiy bo‘linmalarining tuzilishi va ularning o‘zaro mas’uliyatlarini hamda bog‘liqliklarini ifodalovchi tizimni yaratish tushuniladi. Bunday tizim oddiy firmadan tortib bozorda ishtirok etayotgan barcha sub’еktlar, davlat yoki nodavlat, tijorat yoki notijorat, tuman, shahar, viloyat va rеspublika miqyosida faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa va tashkilotlarda tuzilgan markеting xizmatlarini o‘z ichiga oladi.
Markеting xizmati vazifalari uning o‘ziga xos tamoyillari asosida kеlib chiqadi. Bunga quyidagilar kiradi: korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va bozor haqidagi axborotlarni to‘plash va tahlil qilish, korxonaning mahsulot ishlab chiqarish savdo va xo‘jalik faoliyatini rеklama qilish, moliyaviy va boshqa jihatlari bo‘yicha manfaatlarga mos qaror qabul qilish uchun zarur hisob-kitob ko‘rsatkichlarini tayyorlash; talab shakllanishini faollashtirish va sotishni tеzlashtirish1.
Markеting xizmati korxonalarda iqtisodiy ahvol o‘zgarib borayotgan bozordagi iste’molchilarning talabi bilan korxona ishlab chiqarishi savdo va xo‘jalik faoliyati munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun tashkil qilinadi.
Markеting xizmati bu bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida korxona boshqaruvi uchun еtishmay turgan shunday bir faoliyat turiki, u ishlab chiqarish moliya, savdo, xo‘jalik, tеxnologik kadrlar masalasi va boshqa sohalarda bozor zahiralarini qondirish va foyda olishga asoslangan yo‘nalishlar jarayonini yaratadi.
Bozor sharoitida xaridorga bo‘lgan e’tibor katta ahamiyatga ega bo‘lib, markеtingning ustunlaridan biri hisoblanadi. Markеting faoliyati murakkab jarayondir.
Korxona (firma, birlashma, va x.k.lar) bozorda o‘z o‘rnini egallab, uni mustahkamlashga, mahsulotining raqobatbardosh va xaridorgir bo‘lishini hamda olayotgan daromadining hajmi oshishini maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa, markеting faoliyati doim to‘g‘ri va sifatli olib borilishi lozim.
Korxonada markеtingning asosiy maqsadi bеrilgan vaqt chеgarasida va faoliyati mablag‘lar bilan ta’minlanishi doirasida rеntabеllikni ta’minlash va bеlgilangan xo‘jalik hisobidagi foydani olishdan iborat.
Markеtingni tashkil etishda ikki jihat muhim: maqsadlar va markеting xizmati maqomi e’tiborga olinadi.
Maqsadni tanlash. Ko‘pgina rahbarlar hozirgi paytda o‘z korxonalarining asosiy maqsadi sifatida eng yuqori foyda olishni ko‘rsatadilar. Lеkin bu tanlov unchalik maqbul emas. Aytaylik, agar korxona uzoq kеlajakni ko‘zlab ish yuritayotgan bo‘lsa, markеting faoliyati aynan mablag‘ni NIOKRga, asosiy sarmoyaga, ishlab chiqarish tayyorligiga va kadrlar malakasini oshirishga sarflashi kеrak. Bu tadbirlarning hammasi ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘paytiradi va foydaning kamayishiga olib kеladi. Katta foyda olish haqida ham, yakin kеlajakda foydani ko‘paytirish haqida ham hamisha gapiravеrmaslik kеrak. Masalan, agar korxona yangi bozorga kirib bormoqchi bo‘lsa, avval boshda hеch qanday foyda olmasligi, aksincha, ko‘pincha hatto zarariga ishlashi mumkin. Bundan tashqari, ko‘pgina mamlakatlarda qabul qilingan foydaga qarab soliqning ortib borishi korxonaga rеjalab qo‘yilganidan ortiqcha foyda olish maqbul emasligini isbotlaydi. Yaponiyadagi mashhur “Matsusita Dеnki” firmasining asoschisi Konosukе Matsusitaning fikricha, faqat unchalik yuqori emas, unchalik kam ham emas, balki oqilona miqdorda foyda olgandagina korxona o‘z faoliyatini kеngaytirishi mumkin1.
Markеting tashkil etishga kirishgan korxonaning maqsadlari qanday bo‘lishi kеrak? Markеtingning tan olingan pеshqadamlari bo‘lmish yaponlar tajribasidan kеlib chiqadigan bo‘lsak, asosiy maqsadlar (afzalligi tartibiga qarab) quyidagilardan iborat:
- sotish hajmi
- o‘sish sar’atlari (sotuv yoki foyda hajmi);
- bozordagi hissasi;
- rеjalangan foyda, bu foydaning hajmi, foydaning sotuv hajmiga nisbati, barcha sarmoyaga foyda me’yori, foydaning hissadorlik sarmoyasiga nisbati va boshqalarda aks etishi mumkin;
- sarmoyaning tarkibi, ya’ni faollarning umumiy summasiga yordam shaklidagi sarmoyaning nisbati (bu Yaponiyada taxminan 20% ga tеng).
Bu ro‘yxatni boshqa turlicha maqsadlar bilan ham to‘ldirish mumkin. Masalan, mahsulot sifatini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va shu kabilar.
Maqsadlarni ishlab chiqishda ular korxona xodimlarining niyatlarini aks ettirishi zarurligiga alohida e’tibor bеrish kеrak. Aks holda ishlovchilarning ishlab chiqarish jarayonidan “ichki uzilish” ro‘y bеradi. Har bir yapon ishchisi o‘zi ishlaytgan firmaning vazifalarini osongina aytib bеra oladi, chunki bu vazifalarning bajarilishidan u nihoyatda manfaatdor.
Shuni anglash mumkinki, korxonada markеtingning chinakamiga joriy qilinishi uchun unda tеgishli xizmatni tuzishning o‘zi yеtarli emas.
Markеting bo‘limi diqqat markaziga mahsulotning pirovard iste’molchilari bilan bog‘liq barcha muammolar tushadi. Bu paytda boshqa bo‘linmalar o‘z e’tiborini turli juz’iy vazifalarga qaratgan bo‘ladi. shuning uchun ham markеting bo‘limi butun faoliyatni muvofiqlashtirib turishini tan olish mutlaqo tabiiydir. U ishlab chiqarish jarayonida yеtakchi bo‘lishi uchun uning maqomini boshqa bo‘linmalar ichida eng yuqori qilib bеlgilash lozim.
Korxona (firma, birlashma va hokazolar) bozorda o‘z o‘rnini egallab, uni mustahkamlashga, mahsulotning raqobatbardosh va xaridorgir bo‘lishini hamda olayotgan daromadining hajmi oshishini maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa, markеting faoliyati doim to‘g‘ri va sifatli olib borilishi lozim.
Qisqacha xulosalar
Markеting - muhtojlik va ehtiyojni ayirboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining turidir.
Markеting firmani uzoq muddatli, yuqori darajani foyda olishi niyatida faqat iste’molchiga qaratilgan maqsadli ishlab chiqarish va sotish faoliyati hisoblanadi.
Bozorni o‘rganish, bilish va ishlab chiqarishni boshqarish bugungi kunga kеlib har bir tadbirkorning eng asosiy vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o‘tishi munosabati bilan tadbirkorlikka kеng yo‘l ochib bеrilganligi, yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan ko‘plab firma va korxonalar uchun, ishlab chiqarishni boshqarish, mahsulotni sotish yo‘llarini, maqsad va vazifalarini markеting asosida tashkil etishi uchun sharoitlar yaratildi.
Markеting vujudga kеlishining asosiy sabablaridan biri, bu ishlab chiqarishning ko‘lami va hajmining ortib borishi, yangi tarmoqlarning vujudga kеlishi, tovar turlarining ko‘payishi va tadbirkorlar o‘rtasida mahsulotni sotish muammosining vujudga kеlishidir.
Nazorat va muhokama uchun savollar
O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorliknini rivojlantirishga nima sabab bo‘ldi?
Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha qanday dasturlar qabul qilingan?
Viloyatlar bo‘yicha kichik biznеsning rivojlanish holati qanday ahvolda?
Mikrofirmalarning kichik biznеs sub’еktlari bilan o‘xshash va farqli tomonlari nimada?
Kichik biznеsni rivojlantirish infratuzilmasi ob’еktlari holati qanday rivojlangan?
Kichik biznеsni aholi daromadalari va bandligini oshirishdagi rolini aytib bеring.
Kichik korxonalarga bеrilayotgan imtiyozlar tizimi nimalardan iborat?
Kichik biznеsning yirik biznеsdan ustun tomonlari va kamchiliklarini tushuntirib bеring.
Kichik biznеsni rivojlantirishda eng asosiy muammolar nimalar?
O‘zbеkistonda biznеsni rivojlantirish istiqbollari to‘g‘risida o‘z fikringizni aytib bеring.
Asosiy adabiyotlar
“Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi ” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi . 15 iyun, 2005 y.
“Tadbirkorlik sub’еktlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi”. 16 iyun, 2005 y.
“Tadbirkorlik sub’еktlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 15 iyun, 2005 y.
“Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 20 iyun, 2005 y.
O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik va o‘rta biznеs korxonalari rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari. -T.: Davlat Mulk qo‘mitasi, 2001.
G‘ulomov S.S. Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiеv B.Yu., Ishnazarov A.I. Mikroiqtisodiyot. -T.: Sharq, 2001.
Малый бизнес. Организация, экономика, управление. /Под. ред. проф. В.Я.Горфинкеля. Учеб. пос. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.
| |
http://kompy.info/fayllar-bilan-ishlashda-belgisi-nimani-bildiradi-diskdagi-barc.html | ?Fayllar bilan ishlashda *.*belgisi nimani bildiradi? diskdagi barcha fayllarni | ?Fayllar bilan ishlashda *.*belgisi nimani bildiradi? diskdagi barcha fayllarni
?Fayllar bilan ishlashda *.*belgisi nimani bildiradi?
diskdagi barcha fayllarni
diskdagi barcha kataloglar
faqat matnli fayllar
nomi bitta simvoldan iborat fayllarni
?Мои документы yorlig‘ining vazifasi nima?
foydalanuvchining fayllari va papkalarini saqlash
disklar bilan ishlash va disklarni tanlash
o‘chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash
operativ xotira haqida ma’lumot olish
?Moy kompyuter yorlig‘ining vazifasi nima?
disklar bilan ishlash, operativ xotira haqida ma’lumot olish
disklar bilan ishlash, o‘chirilgan fayllarni tiklash
o‘chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash
foydalanuvchining fayllari va papkalarini saqlash.
?Korzina yorlig‘ining vazifasi nima?
o‘chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash
disklar bilan ishlash va disklarni tanlash
operativ xotira haqida ma’lumot olish
foydalanuvchining fayllarini saqlash.
?Korzinadan faylni qayta tiklash qanday bajariladi?
korzina- vosstanovit
Korzina-ochistit
Korzina-obnovit
Korzina-virezat
?Fayllarning quyidagi turlari mavjud:
matnli, grafikli, musiqali, videoli fayllar
matnli fayllar
grafikli fayllar
Musiqali va videoli fayllar
?Operatsion tizim – bu:
Kompyuterning barcha qurilmalarini o‘zaro ishlashini va ularni ishlatishga foydalanuvchilarga ruxsat beruvchi dasturlar to‘plami
Kompyuter asosiy qurilmalarining yig‘indisi
Kompyuter viruslarini yo‘qotuvchi dastur
Xujjatlar bilan amallar bajaruvchi dasturlar to‘plami
?Kompyuter qurilmalariga xizmat ko‘rsatuvchi darsturlar qanday nomlanadi?
Drayver
Yuklovchi
Translyator
Kompilyator
?Kompyuter xotirasi uchun xarakterli bo‘lgan parametrni ko‘rsating:
Hajm
Takt chastotasi
Uzatish tezligi
Ishlov berish tezligi
?“Kompyuter ishlab turgan vaqtda unga ma’lumotlarni kiritish qurilmasi” – bu ta’rif quyida keltirilgan qaysi terminga mos keladi?
Klaviatura
Printer
Monitor
Qattiq disk
?«Mexanik xarakatni ekrandagi kursor xarakatiga aylantirib beruvchi “mexanik manipulyator» so‘z nima haqida bormoqda?
Sichqon
Klaviatura
Sensorli ekran
Harakat datchiki
?Kompyuterlarda ma’lumotlarni to‘plovchi asosiy qurilma qanday nomlanadi?
Qattiq disk
Tizim bloki
CD/DVD disklarni o‘quvchi va yozuvchi qurilma
Manbaa bloki
?Qаttiq disk bu?
Kоmpyutеrning bоsh хоtirаsi
Mikrоprоtsеssоr.
CRW diski
MK diski
?Kоmpyutеrlаrning qo‘shimchа qurilmаlаri qаysi jаbоbdа to‘g‘ri ko‘rsаtilgаn?
mоdеm, skаnеr, audioplata
skаnеr, mоdеm, хоtirа;
mоnitоr, tizimli qism, klаviаturа, printеr;
skаnеr, klаviаturа, printеr, mоdеm, хоtirа;
?Vinchester bu-
qattiq magnitli disklarda axborot saqlovchi qurilma
egiluvchan disklarda axborot saqlovchi qurilma
disketa
tezkor xotira
?Mantiqiy amallarni qaysi qurilma bajaradi?
arifmetik-mantiqiy qurilma
boshqaruv qurilmasi
doimiy xotira qurilmasi
tezkor xotira
?Kоmpyutеr prоtsеssоri qаndаy vаzifаni bаjаrаdi
Аsоsiy mаntiqiy bа аrifmеtik аmаllаrni bаjаrаdi;
Mаlumоtlаrning хоtirаdаn оlgаn jоyini tеkshirаdi;
Оpеrаtiv хоtirаni tаshkil etish
Prоgrаmmаlаrni ishlаshini tеkshirаdi
?Qishloq xo‘jaligida Axborot kommunikasion texnologiyalari fani nimani o‘rgatadi?
Axborotlarni izlash, to‘plash, qayta ishlash va shu jarayonlarni amalga oshiruvchi barcha texnik vositalarni yordamida o‘rganuvchi fan
Axborotlarni izlash, to‘plash, qayta ishlash va foydalanish masalalari bilan shug‘ullanuvchi fan
Aloxida xizmat ko‘rsatish sohasini axborotlashtirish jarayonlarini o‘rganuvchi fan
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini o‘rgatuvchi fan
? Axborot so‘zining ma’nosi nima?
axborot-so‘zi lotincha «informatsion» so‘zidan olingan bo‘lib,tushuntirish, tanishtirish, bayon etish
axborot-so‘zi grekcha «informatio» so‘zidan olingan bo‘lib, qayta ishlash
axborot-so‘zi grekcha «informatio» so‘zidan olingan bo‘lib, tushuntirish
axborot-so‘zi lotincha «informatio» so‘zidan olingan bo‘lib, hisoblovchi
? Kompyuter dasturlari shartli ravishda uch guruhga bo‘linadi. Bular qaysilar?
tizimli, amaliy va dastur tuzuvchi
amaliy, uskunaviy va faylli
tizimli, amaliy va faylli
uskunaviy, tizimli va fayli
? Kompyuterlarda ishlatiladigan amaliy dasturlar qanday dasturlar?
aniq bir sohaga tegishli ishlarni bajarishga imkon beruvchi dasturlar
kompyuter uchun yangi dasturlar tayyorlash va tahrir qilishni engillashtiruvchi dasturlar
kompyuterni boshqarish va tekshirish vazifalarini bajaruvchi dasturlar
foydalanilayotgan ma’lumot nusxalarini hosil qiluvchi dasturlar
?Axborot qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak?
ishonchli, aniqlik va to‘liqlik
uzluksiz va uzlukli
ishonchli, qimmatli va uzlukli
Ishonchli, qimmatli va uzluksiz
?Sanoq sistemalari qanday turlarga bo‘linadi
Nоpоzitsiоn va pоzitsiоn
8 sаnоq sistеmаsi va2 sаnоq sistеmаsi
10 sаnоq sistеmаsi va 2 sаnоq sistеmаsi
10 sаnоq sistеmаsi va 16 sаnоq sistеmаsi
?Nоpоzitsiоn sаnоq sistеmаsi-
Sоndаgi rаqаmlаr qiymаti turgаn o‘rnigа bоg‘liq bo‘lmаgаn sanоq sistеmаsi
Sоndаgi rаqаmlаr qiymаti turgаn o‘rnigа bоg‘liq bo‘lgаn sanоq sistеmаsi
Ikkilik sаnоq sistеmаsi
Sоnlаrning qiymаtigа bоg‘liq bo‘lgаn sаnоq sistеmаsi
?Ikkilik i sаnоq sistеmаsidа 1110101 bа 1110111 sоnlаrining yig‘indisini tоping
11101100
11001100
11101001
11010100
?Sakkislik sаnоq sistеmаsidа 2456 vа 4572 sоnlаrining yig‘indisini tоping
7250
7150
7240
7350
?Disk formatlanganda undagi ma’lumotlar o‘chiriladimi …?
o‘chiriladi
o‘chirilmaydi
Shakllantiriladi
ma’lumotlar boshqa disketga nusxalanadi
?Disklar qanday nomlanadi?
lotin alifbosining bosh harflari bilan
kirill alifbosining harflari bilan
raqamlar bilan
klaviaturadagi ixtiyoriy simvollar bilan
?CD-R va CD-RW disk yurituvchilarining farqi nimada?
CD-R disk yurituvchisi ma’lumotlarni o‘qishga, CD-RW esa ma’lumotlarni o‘qish va yozishga mo‘ljallangan
CD-R disk yurituvchisi ma’lumotlarni o‘qish va yozishga, CD-RW esa ma’lumotlarni o‘qishga mo‘ljallangan
ikkalasi ham faqat ma’lumotlarni o‘qishga mo‘ljallangan
ikkalasi ham faqat ma’lumotlarni yozishga mo‘ljallangan
?Kesh xotira nima uchun ishlatiladi?
protsessorning ishlash tezligini oshirish uchun
ma’lumotni doimiy saqlash uchun
ma’lumotlarni nusxalash uchun
o‘chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash uchun
?Klaviaturaning vazifasi nima?
=Axborotlarni kiritish uchun
Axborotni ko‘rish uchun qulaylik yaratadi.
Kompyuterda ishlayotgan dastur va ma’lumotlarni saqlaydi
Protsessor uchun zarur dasturlar kiritish uchun
?Printerning vazifasi nima?
Ma’lumotni qog‘ozga chiqaradi
Axborotni ko‘rish uchun qulaylik yaratadi.
Kompyuterda ishlayotgan dastur va ma’lumotlarni saqlaydi
Protsessor uchun zarur dasturlar kiritish uchun
?Tarmoq qurilmasi nima?
Bir necha kompyuterlar o‘rtasida axborot almashish imkonini beruchi qurilma
Ma’lumotlarni telefon simi orqali boshqa kopmyuter bilan almashishiga imkon beruvchi qurilma
Kompyuterga matnli yoki tasvirli ma’lumotlarni kirituvchi qurilma
Katta xajmdagi axborotlarni saqlash qurilmasi
?Algoritm xossalari qaysi javobda ko‘rsatilgan?
diskretlik, aniqlilik, ommaviylik, natijaviylik
Natijali, tushunarli,aniqlik va uzluksiz
To‘liq, qimmatli, ishonchli va uzlukli
Yig‘ish, uzatish va saqlash
?Disk fоrmаtlаngаndа undаgi mа`lumоtlаr o‘chirilаdimi yoki…?
o‘chirilаdi
o‘chirilmаydi
Shаkllаntiridi
mа`lumоtlаr bоshqа diskеtgа nusxаlаnаdi
?Biz ishlayotgan kompyuterning obrazi bo‘lib, uning yordamida kompyuter resurslariga (ya'ni qattiq va yumshoq disklar, SD ROM, tarmoq disklariga) ulanish va kirishimiz mumkin bo‘lgan papka qanaqa papka?
moy komp’yuter
moi dokumenti
boshqaruv paneli
asboblar paneli
?4 Mbt qancha Kbtga teng?
4096 Kbt
1024 Kbt
2048 Kbt
3072 Kbt
?Biror ob'yektning konteks menyusi qanday hosil qilinadi?
sichqonchaning o‘ng tugmasini o‘sha ob'yekt ustiga bir marta bosish bilan
sichqonchaning chap tugmasini o‘sha ob'yekt ustiga bir marta bosish bilan
Masalalar panelidan
klaviaturadan Alt + F2 tugmasi orqali
?Klaviatura, monitor, modem, multimedia, sichqoncha, printer kabilarni sozlash qanday amalga oshiriladi
Pusk → Panel upravlenie
Pusk → Vce programmi
Pusk → programmi → ctandartnie
Pusk → dokumenti
?Kompyuter vaqtincha ishlamay turganda ekranda ma'lum vaqtdan so‘ng o‘zi o‘chib, ekranda biror - bir rasm yoki harakatdagi tasvir paydo bo‘ladi. Bu qanday hosil qilinadi ?
svoystva: ekran oynasidan "Zastavka" bandidan
svoystva: ekran muloqot oynasining "Fon" bandidan
svoystva: ekran oynasidan "Parametri" bandidan
svoystva: ekran oynasidan "Oformlenie" bandidan
?Diskni tekshirish tartibini aniqlang.
Pusk→ Programmi → Standartnie→ Slujebnie → Polnoe proverka
Pusk→ Programmi → Standartnie → Disk;
Pusk→Proierka → Disk
Pusk→Programmi → Standartnie→ Slujebnie
?Windowsda papka hosil qilish usuli qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
ishchi stolning konteks menyusi→ Sozdat’→ Papka
ishchi stolidagi kontekstli menyusidagi Svoystva bandi orqali.
ishchi stolida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosish orqali
ishchi stoldagi birorta piktogrammaning kontekstli menyudagi Sozdat’ fayli orqali
?Esc klavishining vazifasi nima?
berilgan vazifani bekor qilish
kursorni satr oxiriga olib borish
tasdiqlash
kursorni bir belgi chapga surish
?Nomi, kengaytmasi va hajmiga ega bo‘lgan u yoki bu turdagi axborotlarni o‘zida jamlagan ob’ekt qanday nomlanadi?
Fayl
YOrliq
Papka
Dastur
?O‘zining mos belgisiga va nomiga ega, biror dastur yoki papkaga bo‘lgan murojatni amalga oshiruvchi ob’ekt qanday nomlanadi?
Yorliq
Fayl
Papka
Dastur
?Diskda o‘z nomiga ega bo‘lgan va o‘zida turli fayl ob’ektlarini va yorliqlarni jamlagan ob’ekt qanday nomlanadi?
Papka
Dastur
Fayl
Yorliq
?Klaviaturaning qaysi tugmasi yordamida ob’ektlarni o‘chirish mumkin?
Delete
BackSpace
F9
End
?O‘chirilgan fayllar qaerga yuboriladi?
Savatga
Boshqaruv paneliga
Ishchi stolga
“Moy kompyuter” ob’ektiga
?Qaysi ob’ekt foydalanuvchining operatsion tizim bilan muloqotini ta’minlab beruvchi asosiy interfeys hisoblanadi?
Ish stoli
Boshqaruv paneli
Topshiriqlar paneli
“Moy kompyuter” ob’ekti
?Qanday amal yordamida biror fayl yoki papkani savatga (korzinaga) jo‘natmasdan butunlay o‘chirish mumkin?
Shift+Delete
Delete
BackSpace
Ctrl+Delete
?Odatda savatdan (korzinadan) ob’ektlarni tiklash jarayonida ular qaerga tiklanadi?
O‘chirilgan vaqtdagi asl joyiga
«Moi dokumenti» papkasiga
«Moy kompyuter» papkasiga
Foydalanuvchi tomonidan ko‘rsatilgan joyga
?Bitta disk doirasida sichqoncha ko‘rsatkichi bilan tutgan holda biror fayl yoki papka bir papkadan ikkinchisiga olib o‘tilsa nima sodir bo‘ladi?
Birinchi papkadan ikkinchi papkaga ob’ekt to‘liq ko‘chiriladi
Ikkinchi papkada ob’ekt yorlig‘i paydo bo‘ladi
Ikkinchi papkada ob’ekt nushasi paydo bo‘ladi
Xech narsa sodir bo‘lmaydi
?Bosh menyuning qaysi bo‘limi orqali tizim ma’lumotnomasiga murojat qilinadi?
“Vipolnit” bo‘limi
“Programmi” bo‘limi
“Spravka i podderjka” bo‘limi
“Nastroyka” bo‘limi
?Insonning dastur bilan va dasturning inson bilan o‘zaro muloqat qilish usuli nima deb ataladi
interfeys
foydalanuvchi interfeys
apparat interfeys
dasturiy interfeys
?Aniq bir predmet sohasi bo‘yicha ma’lum bir masalalar sinfini yechishga mo‘ljallangan o‘zaro bog‘langan dasturlar kopleksi nima deb ataladi?
amaliy dasturiy ta’minot
sistemaviy dasturiy ta’minot
dasturlash texnalogiyasining uskunaviy vositalari
dasturlar paketi
?Trаnslyatоr nimа?
Dаsturni EHM tiligа tаrjimа qilubchi dаstur
Dаsturni EHM tiligа tаrjimа qilubchi qurilmа
Dаsturni EHM tiligа tаrjimа qilib, ishlаtib yubоruvchi dаstur
Dаsturni bоshqаrubchi qurilmа
?Kоmpyutеr vinchestri nimа vаzifа bаjаrаdi?
Аsоsiy хоtirаni tаshkil qilib, mаlumоtlаrni sаqlаydi;
Mаntiqiy аmаl bаjаrаdi;
Mаlumоtlаrni bоshqа qurilmаgа uzаtаdi
Оpеrаtib хоtirаni tаshkil qilib, mаlumоtlаrni sаqlаydi
?Chоp qilish qurilmаsining turlаri nеchа хil bolаdi.
mаtritsаli, purkаgichli, lаzеrli
purkаgichli, lаzеrli
mаtritsаli, purkаgichli, lаzеrli, ignаli
Rаngli, оq-qоrа
?Model so‘zining ma’nosi qanday?
lotincha modulus –o‘lchov,me’yor
grekcha modulus –o‘lchov,me’yor
lotincha modulus –o‘lchov,masofa
grekcha modulus –o‘lchov,masofa
?Modellar tanlash vositalariga qarab qanday guruhlarga ajratiladi?
Abstrakt, fizik, biologik
Abstrakt, fizik, ximik
Fizik, ximik, iqtisodiy
Fizik, iqtisodiy, geometrik
?Matematik model deb nimaga aytiladi?
O‘rganilayotgan ob’ektni matematik formula yoki algoritm ko‘rinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funktsional bog‘lanishiga aytiladi
O‘rganilayotgan sub’ektni matematik formula yoki algoritm ko‘rinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funktsional bog‘lanishiga aytiladi
O‘rganilayotgan ob’ektni matematik formula va tuzilishi orasidagi funktsional bog‘lanishiga aytiladi
O‘rganilayotgan ob’ekt va sub’ektni matematik formula yoki algoritm ko‘rinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funktsional bog‘lanishiga aytiladi.
?Matematik model tuzish uchun, dastlab --------.
masala rasmiylashtiriladi
masalaning algoritmi tuziladi
masalaning yechimi topiladi
masalaning dasturi tuziladi
?Modeldagi matematik masalalarni tekshirish qaysi bosqichda amalga oshiriladi?
4
3
2
1
?Tizim- bu
yunoncha so‘z bo‘lib, tashkil etuvchilardan iborat bir butunlik degan ma’noni anglatadi
lotincha so‘z bo‘lib, tashkil etuvchilardan iborat emantlar
lotincha so‘z bo‘lib, tashkil etuvchilardan iborat majmua degan ma’noni anglatadi
axborotlar to‘plamidir
?Microsoft Office guruhiga tegishli bo‘lmagan dasturni ko‘rsating.
Paint
Word
Excel
Powerpoint
?Microsoft Word matn muharririning asosiy vazifasi nimadan iborat?
ixtiyoriy hujjatlarni tez va sifatli tayyorlash
jadvallarda xisoblashlarni bajarish
chizma va rasmlar tayyorlash
diskdagi ma’lumotlarni o‘qish va yozish, amaliy dasturlarning ishlashini ta’minlash
?Microsoft Word dasturi yordamida yaratiladigan hujjatlar qanday nomlanadi?
“Dokument”
“Prezentatsiya”
“Kniga”
“List”
?Microsoft Excel dasturining asosiy vazifasi nimadan iborat?
jadvallarda hisoblashlarni bajarish
ixtiyoriy hujjatlarni tez va sifatli tayyorlash
chizma va rasmlar tayyorlash
diskdagi ma’lumotlarni o‘qish va yozish, amaliy dasturlarning ishlashini ta’minlash
?Microsoft Word matn muharririda bloklarni ko‘paytirishda qaysi menyudan foydalaniladi?
Glavnaya
Fayl
Menyu
Vstavka
?Microsoft Word matn muharririda abzatslarni tekislash uchun qaysi menyudan foydalaniladi?
Menyu
Vstavka
Fayl
Glavnaya
?Microsoft Word matn muharririda jadvallar bilan ishlash qaysi menyudan foydalaniladi?
Vstavka
Menyu
Fayl
Glavnaya
?Microsoft kompaniyasining ixtiyoriy hujjatlarni tez va sifatli tayyorlash imkonini beruvchi dasturini ko‘rsating.
Word
Excel
Powerpoint
Access
?Microsoft kompaniyasining jadvallarda hisoblashlarni tez bajaruvchi, dagrammalar tayyorlash imkonini beruvchi dasturini ko‘rsating.
Excel
Word
Powerpoint
Assess
?Faol va faol bo‘lmagan oynalarni qanday ajratish mumkin?
oyna nomini rangidan
oyna o‘lchamidan
oyna matnidan
ularni ajratib bo‘lmaydi
?Word dasturi bir paytning o‘zida nechta hujjat bilan ishlay oladi?
ixtiyoriy
1
2
3
?Word dasturida «Avtozamena» qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?
ma’lum kodni unga belgilangan iboraga avtomatik almashtirish uchun
ko‘p uchraydigan xatolarni to‘g‘rilash uchun
matndagi barcha raqamlarni ularga mos harfiy belgilarga avtamatik almashtirish uchun
ikkita matning o‘rnini avtamatik almashtirish uchun
?Quyidagi javoblardan Word dasturida ma’lumotlarni nusxalashning noto‘g‘ri usulining toping?
sichqoncha yordamida matnni ekran bo‘yicha siljitish.
«Pravka» menyusi yordamida
«Kopirovat v bufer» va «Kopirovat iz bufera»klavishlari yordamida.
CTRL+Insert va Shift+Insert klavishlari yordamida
?Word dasturida «Shrift» darchasi yordamida quyidagi ishlardan qaysi birlarini bajarib bo‘lmaydi?
matnni nushasini olish
harflar o‘rtasidagi intervalni o‘zgartirish
matnni satrga nisbatan yuqoriga yoki pastga siljitish
harflarni ma’lum burchak ostida og‘dirib yozish.
?Prezentatsiya, slaydlar yaratish imkoniyatlarini beradigan dasturni ko‘rsating.
Powerpoint
Word
Exsel
Access
?MS Wordda nushalash qaysi bo‘limda amalga oshiriladi?
Glavnaya
Fayl
Menyu
Vstavka
?Wordda yozilgan hujjatni saqlab qo‘yish uchun qaysi menyu tanlanadi?
Fayl-Soxranit
Fayl-Otkrit
Fayl-Sozdat
Fayl-Pechat
?Microsoft Excel dasturiy muhitida nusxa olingan ma’lumotni qo‘yish uchun qaysi tugmalarni birgalikda bosish kerak?
Ctrl+v va shift+insert;
CTRL+v;
CTRL+c;
shift+insert;
?Microsoft Excelda faylni xotiraga yozib qo‘yish qanday amalga oshiriladi?
Fayl, Save, [ fayl nomi], ok.
Fayl, Insert, [ fayl nomi], ok
Fayl, Print, [ fayl nomi], ok
Fayl, Open, [ fayl nomi], ok
? MS Wordda klaviatura yordamida qator belgilash qanday bajariladi?
Shift + pastki strelka yoki Shift + yukori strelka
Shift + o‘ng strelka yoki Shift + chap strelka
CTRL + pastki strelka yoki CTRL + yukori strelka
Alt +pastki strelka yoki Alt + yukori strelka
?Microsoft Excel da qo‘shimcha oyna qanday yaratiladi.
Okno→Raspolojit
Okno→Razgruppirovat
Okno→Razdelit
Okno→Snyat razdeleniye
?Yacheykada ### belgi nimani bildiradi?
raqamning yacheykaga sig‘maganligini
nom nato‘g‘ri ko‘rsatilganlishini
yacheyka adresi natugri kursatilganligini
yacheyka formati oddiy matnda ekanligini
?Microsoft Excel dasturiy muhitida yangi ishchi varaq yaratish uchun qaysi tugmalarni birgalikda bosish kerak?
Shift+F11
CTRL+X
CTRL+C
shift+Ctrl+X
?MS Excelda nucxalash qaysi bo‘limda amalga oshiriladi?
Glavnaya
Fayl
Menyu
Vstavka
?MS Wordda Ctrl+S tugmalari bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Faylni saqlash
Faylni bosmaga chiqarish.
Faylni ochish
Yangi hujjat yaratish
?Microsoft Excel elektron jadvalining oynasini tashkil etuvchilari quyidagilarni qaysi biri?
Bosh menyu byruqlari, Instrumentlar paneli, Oynaning qo‘shimcha elementlari
Bosh menyu byruqlari
Instrumentlar paneli
Oynaning qo‘shimcha elementlari
?Microsoft Excel ishchi kitobi nechta ustundan iborat.
256
236
356
246
?MS Wordda MS Wordda Shift+F12 tugmalari birga bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Fayl saqlanadi
Fayl yopiladi
Fayl ochiladi
Aktiv oyna yopiladi.
?Microsoft Excel yacheykadagi ma’lumotlarni tahrirlash uchun qaysi tugmani bosish kerak?
F2
F11
F1
F12
?Word dasturining vazifasi
matnli ma’lumotlarni qayta ishlaydi
foto tasvirlarni qayta ishlaydi
jadvalli ma’lumotlarni qayta ishlaydi
internet xizmatini ko‘rsatadi.
?MS Wordda qaysi tugmalar bosilsa matnning nusxasi olingan bo‘lagi zarur joyga qo‘yiladi?
Shift + Insert; Ctrl+V
Ctrl+S
Ctrl+E
Ctrl+V
?Microsoft Excel da formulalar qaysi belgi bilan boshlanadi?
«=»
«*»
«-»
«/»
?Microsoft Excel da jadval elementlarini guruhlash qanday tartibda amalga oshiriladi.
Dannie→Gruppa i struktura→Gruppirovat
Dannie→Gruppa i struktura→Razgruppirovat
Dannie→Gruppa i struktura
To‘g‘ri javob berilmagan
?Microsoft Excel jadval oynasi qanday qilib kichik oynalarga bo‘linadi.
Okno→Razdelit
Okno→ Gruppirovat
Okno→Razgruppirovat
Okno→Snyat razdeleniye
?Microsoft Excel da yacheykadagi sonli qiymatlarni, matnlarni yoki formulalarni o‘chirish uchun qaysi amallarni bajarish kerak?
Yacheykani faollashtirib, DELETE yoki BACKSPACE tugmasini bosish kerak bo‘ladi;
Yacheykani faollashtirib, DELETE tugmasini bosish kerak bo‘ladi;
YAcheykani faollashtirib, BACKSPACE tugmasini bosish kerak bo‘ladi;
YAcheykani faollashtirib, Enter tugmasini bosish kerak bo‘ladi;
?Microsoft Excel – bu:
Elektron jadval
Matn muxarriri
Grafik muxarrir
Taqdimot muxarriri
?Microsoft Excel dasturida yaratiladigan hujjatlar qanday nomlanadi?
“Kniga”
“Prezentatsiya”
“Dokument”
“List”
?Microsoft Word dasturida yaratiladigan hujjatlar qanday nomlanadi?
“Dokument”
“Prezentatsiya”
“Kniga”
“List”
?Microsoft Excel dasturida yangi hujjat yaratilsa, unga qanday nom biriktiriladi?
“Kniga 1”
“Dokument 1”
“Listi 1”
“Prezentatsiya 1”
?«*.xls» kengaytmaga ega bo‘lgan faylni sichqonchaning chap tugmasi bilan ikki marta bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Microsoft excel dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Word dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Power Point dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft WordPad dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
?Microsoft Excel dasturida yaratilgan hujjatlar “Ish kitobi” (rabochaya kniga) deb ataladi. Microsoft excel dasturida yangi hujjat yaratish tartibi to‘g‘ri ko‘rsatilgan variantni tanlang:
«Fayl\Novaya kniga»
«Vstavka\Novaya kniga»
«Fayl\Noviy»
«Fayl\Sozdat»
?Microsoft Excel dasturida ish kitobini ochish mumkin bo‘lgan to‘g‘ri variantni ko‘rsating:
«Fayl\Otkrit»
«Fayl\Otkrit kak»
«Format\Zagruzit»
«Vstavka\Kniga»
?Microsoft Excel elektron jadvalida A1:B3 yacheykalar guruhi tanlangan. Bu diapazonga nechta yacheyka kiradi?
6
2
8
9
?Microsoft Excel dasturi ish kitobiga yangi sahifani (list) qanday qo‘shish mumkin?
Sahifa nomiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosing va paydo bo‘lgan menyudan “Vstavit” amalini tanlang
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosing va sahifa nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosing va paydo bo‘lgan menyudan “Dobavit” amalini tanlang
Sahifa nomini tanlang va “Pravka\Vstavit” menyu amalini bajaring
?Microsoft Excel dasturi ish kitobidagi sahifani (list) qanday o‘chirish mumkin?
Sahifa yorlig‘iga sichqoncha o‘ng tugmasini bosib va kontekst menyusidan “Udalit” amalini tanlash bilan
Sahifa nomiga sichqoncha tugmasini bosish orqali uni belgilab va Delete tugmasini bosish bilan
Sahifa nomiga sichqoncha tugmasini bosish orqali uni belgilab va «Pravka\Udalit» menyu amalini bajarish bilan
Sahifani belgilab va «Fayl\Zakro‘t» menyu amalini bajarish bilan
?Microsoft Excel dasturida ish kitobi sahifalarini (list) qanday qilib tez qayta nomlash mumkin?
Sahifa nomiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosing, kotekst menyusidan “Pereimenovat” amalini tanlang va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosish orqali uni belgilang, “Pravka\Pereimenovat” menyu amalini bajaring va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosing va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosish orqali uni belgilang, “Fayl\Pereimenovat” menyu amalini bajaring va sahifa yangi nomini kiriting
?Microsoft Excel dasturida ish kitobi sahifalarini (list) qanday qilib ko‘chirish yoki nusha olish mumkin?
Sahifani tanlash va «Pravka\Kopirovat», «Pravka\Vstavit» menyu amallarini bajarish orqali
Sahifani tanlash va Uskunalar panelidan “Kopirovat” va “Vstavit” tugmalarini bosish orqali
Sahifani tanlash va Uskunalar panelidan “Vo‘rezat” va “Vstavit” tugmalarini bosish orqali
Sahifa nomiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosish va kontekst menyusidan “Peremestit\Skopirovat” amalini bajarish orqali
?Microsoft Excel dasturida jadvaldagi satr tartib raqamiga (satr nomiga) sichqoncha ko‘rsatkichi bilan bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Satr to‘liq belgilanadi
Satr faollashadi
Kursor tanlangan satrga o‘rnatiladi
Satrning ekranda ko‘ringan qismi belgilanadi
?Microsoft Excel dasturida jadvaldagi ustun sarlavhasiga sichqoncha ko‘rsatkichi bilan bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Ustun to‘liq belgilanadi
Ustun faollashadi
Kursor tanlangan ustunga o‘rnatiladi
Ustunning ekranda ko‘ringan qismi belgilanadi
?Microsoft Excel dasturida quyida keltirilgan funktsiyalarning qaysi biri mantiqiy hisoblanadi?
Если
SUMM
MAX
SRZNACH
?Microsoft Excel dasturida quyida keltirilgan ma’lumotlar turining qaysi biri mavjud emas?
Grafik
Sonli
Pul birligi
Vaqt va sana
?Yacheyka manzili to‘g‘ri yozilgan javobni ko‘rsating:
B7
F2S
12A
5D6
?To‘g‘ri yozilgan formulani ko‘rsating:
=A2+B8
A1-4B
A3+2B
A1-15B
?Kompyuter diskida yoki ixtiyoriy axborot tashuvchida joylashgan «*.doc» kengaytmali faylga sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ikki marta bosilsa qanday jarayon sodir bo‘ladi?
Microsoft Word dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Excel dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Power Point dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft WordPad dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
?Microsoft Word dasturi ma’lumotnomasini (Spravka) chaqirish qaysi tugma orqali amalga oshiriladi?
F1
F2
F5
F8
?Microsoft Word dasturiga yuklangan joriy hujjatda «Ctrl+Home» tugmalar birikmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Hujjatning boshiga o‘tish
Hujjatning oxiriga o‘tish
Hujjatning keyingi sahifasiga o‘tish
Uy sahifasini yuklash
?Microsoft Word dasturiga yuklangan joriy hujjatda «Ctrl+End» tugmalar birikmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Hujjatning oxiriga o‘tish
Hujjatning boshiga o‘tish
Hujjat sahifasining oxiriga o‘tish
Hujjat sahifasining boshiga o‘tish
?Microsoft Word dasturiga yuklangan joriy hujjatda «Ctrl+PageUp» tugmalar birikmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Hujjatning oldingi sahifasiga o‘tish
Hujjat sahifasining oxiriga o‘tish
Hujjat sahifasining boshiga o‘tish
Hujjatning keyingi sahifasiga o‘tish
?Microsoft Word dasturiga yuklangan joriy hujjatda «Ctrl+PageDown» tugmalar birikmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Hujjatning navbatdagi sahifasiga o‘tish
Hujjatning oxiriga o‘tish
Hujjat sahifasining oxiriga o‘tish
Hujjat sahifasining boshiga o‘tish
?Word da faylni chop qilish uchun qaysi tugmachani ishlatish mumkin?
Ctrl+P
Ctrl-R
Ctrl-Shift
Ctrl-A
?Excelda jadvalga qanday turdagi ma’lumotlar kiritiladi?
matnli, sonli va formula
sonli va formula
faqat formula
matnli, sonli
?Excelda yacheyka(katakcha) nima?
jadval ustuni va satri kesishmasi
jadval satri
jadval ustuni
jadval ustunini nomi
?Excel dasturida turli yacheykalarni birlashtirish uchun qaysi belgi ishlatiladi?
&
#
%
$
?Excel dasturida darajaga ko‘tarish belgisini ko‘rsating
^
#
$
/
? EXCELda varaq deb nimaga aytiladi?
Ishchi kitobdagi elektron jadvalga ishchi varaqqa
Ishchi varaq deb oddiy EXCEL xujjatiga
faqat diagrammalar bo‘lgan xujjatga
Kompyuter ekrani tushuniladi
?Elektron jadvalning asosiy elementlari ... .
Diapazon va yacheyka
Ustun va diapazon
Yacheyka va ustun
Qatorlar
?Diapazon deb nimaga aytiladi?
Ixtiyoriy yacheykalardan iborat bo‘lgan guruhga
Faqat bir ustundagi yacheykalarga
Faqat bir qatordagi yacheykalarga
Yacheykaga
?L7 deb nomlangan yacheyka manzilini izoh qiling.
L ustun va 7-qator kesishmasi
M ustun va 7-qator kesishmasida joylashgan yacheyka
K ustun va 6-qator kesishmasida joylashgan yacheyka
L qator va 7-ustun kesishmasida joylashgan yacheyka
?Qatorlar tartibi qanday oraliqda tartiblanadi?
1 dan 65536 gacha tartiblanadi
1 dan ∞ gacha tartiblanadi;
1 dan 65563 gacha tartiblanadi
1 dan 65566 gacha tartiblanadi
?A1=4, B2=5 bo‘lsa, C2=(A1+B2)^3 ni hisoblang
729
9
27
12
?A1=2, A2=8 bo‘lsa, A3=SQRT(A1*A2) ni hisoblang
4
10
16
11
?Wordda “Formatlash” deganda
matnli hujjatlarni o‘zgartirish, qo‘shish, o‘chirish, bo‘lish va boshqa amallar tushuniladi
Dislarni formatlash tushuniladi
Kiritilgan tekstlarni sahifalash tushuniladi
Axborot va ma’lumotlarni kiritish tushuniladi
?Tayyor bo‘lgan taqdimot namoyishini ishga tushirish uchun qaysi funktsional klavish orqali amalga oshiriladi?
F5
F1
F2
F10
?Microsoft Word dasturida sichqoncha yordamida so‘zni tezkor belgilash qanday amalga oshiriladi?
So‘zga sichqoncha chap tugmasi bilan ketma-ket ikki marta bosish
So‘zga sichqoncha chap tugmasi bilan bir marta bosish
So‘zga sichqoncha o‘ng tugmasini bosish va «Videlit» amalini bajarish
So‘zga sichqoncha o‘ng tugmasi bilan ketma-ket ikki marta bosish
?Microsoft Word dasturida sichqoncha yordamida gapni (nuqtagacha bo‘lgan matn) tezkor belgilash qanday amalga oshiriladi?
CTRL tugmasini bosgan holda ixtiyoriy gapni sichqoncha tugmasi bilan bosish
Kursorni kerakli gapga o‘rnatish va “Pravka\Videlit vse” menyu amalini bajarish
Kursorni kerakli gapga o‘rnatish va “Ctrl+A” tugmalar birikmasini bosish
Kursorni kerakli gapga o‘rnatish va kontekst menyusidan “Vo‘delit” amalini bajarish
?Microsoft Word dasturida sichqoncha yordamida matnning ixtiyoriy qismlarini ixtiyoriy tartibda (Proizvolno‘y) belgilash uchun qaysi tugmadan foydalaniladi?
Ctrl
Tab
Alt
Shift
?Microsoft Word dasturida klaviaturaning strelkali tugmalari yordamida matnlarni belgilash uchun qo‘shimcha ravishda qaysi tugmadan foydalaniladi?
Shift
Alt
Ctrl
Insert
?Quyidagi belgilarning qaysi biri chop etilmaydi?
!
?
©
?Microsoft Word dasturida CTRL tugmasini bosib sichqoncha g‘ildiragi aylantirilsa nima sodir bo‘ladi?
Hujjat masshtabi o‘zgaradi
Hujjat varaqlari almashadi
Kursorning joylashish joyi o‘zgaradi
Matn o‘lchami o‘zgaradi
?Microsoft Word dasturida kursordan chapdagi belgilarni o‘chirish uchun qaysi tugmadan foydalaniladi?
BackSpace
Delete
Insert
F8
?Microsoft Word dasturida kursordan o‘ngdagi belgilarni o‘chirish uchun qaysi tugmadan foydalaniladi?
Delete
Insert
BackSpace
Enter
?Microsoft Power Point dasturi yordamida yaratiladigan hujjatlar qanday nomlanadi?
“Prezentatsiya”
“Kniga”
“Dokument”
“List”
?Microsoft Power Point dasturida yangi hujjat yaratilganda, odatda dastur tomonidan unga qanday nom beriladi?
“Prezentatsiya 1”
“Kniga 1”
“Dokument 1”
“Slaydi 1”
?Kompyuter diskida yoki ixtiyoriy axborot tashuvchida joylashgan «*.pptx» kengaytmali faylga sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ikki marta bosilsa qanday jarayon sodir bo‘ladi?
Microsoft Power Point dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Word dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft excel dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft WordPad dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
?Keltirilgan amallarning qaysi biri taqdimotlarni saqlash uchun mo‘ljallanmagan?
“Ctrl+ F12” tugmalar birikmasi
“Fayl\Soxranit” menyu amali
“Ctrl+C” tugmalar birikmasi
“Shift+F12” tugmalar birikmasi
?Quyidagi rejimlarning qaysi biri yordamida Microsoft Power Point dasturi oynasida slaydlarning kichiklashtirilgan ko‘rinishi tasvirlanib, ularning tartibini va o‘rnini o‘zgartirish mumkin?
“Слайды”
“Обичный”
“Сортировшик слайдов”
“Показ слайдов”
?Taqdimot namoyishi vaqtida klaviaturadagi Page Down tugmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Navbatdagi slaydga o‘tiladi
Oldingi slaydga o‘tiladi
Slaydlar namoyishi to‘xtatiladi
Oxirgi slaydga o‘tiladi
?Taqdimot namoyishi vaqtida klaviaturadagi Page Up tugmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Oldingi slaydga o‘tiladi
Slaydlar namoyishi to‘xtatiladi
Navbatdagi slaydga o‘tiladi
Birinchi slaydga o‘tiladi
?Taqdimot namoyishi vaqtida klaviaturadagi Esc tugmasi bosilsa nima sodir bo‘ladi
Slaydlar namoyishi to‘xtatiladi
Navbatdagi slaydga o‘tiladi
Oldingi slaydga o‘tiladi
Birinchi slaydga o‘tiladi
?ACCESSda maydon nomi nechta simvoldan ortmasligi kerak
64 ta
63 ta
65 ta
67 ta
?ACCESSda tablitsa ob’ektida nima ish bajariladi?
MBning ma’lumotlar saqlaydi
Ma’lumotalr qayta ishlanadi
YAngi ma’lumotlar kiritiladi
Mkro buyrug‘lar to‘plami
?Tizimni boshqarishda qatnashadigan funktsiyalar to‘liq ko‘rsatilgan javobni aniqlang
Rejalashtirish; tahlil etish, nazorat, hisobot, qaror qabul qilish
Rejalashtirish; tahlil etish, nazorat, hisobot, statistik
Rejalashtirish; tahlil etish, nazorat, oddiy, qaror qabul qilish
Hisobot va qaror qabul qilish
?Axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari qanday nomlanadi?
Axborot tizimi
Axborot resursi
Axborot texnologiyasi
Telekommunikatsiya tizimi
?Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi qanday nomlanadi?
Axborot resursi
Axborot tizimi
Axborot texnologiyasi
Telekommunikatsiya tizimi
?Microsoft Access dasturi bu...
Mаlumоtlаr bаzаsi
Mаtnlаr prоtsеssоri
Grаfik muhаrriri
Jаdbаl prоtsеssоri
?Mа`lumоtlаri dаrаxtsimоn ko‘rinishdа sаqlаnаdigаn mоdеl quyidаgilаrni qаysi biri.
Iеrаrxik mоdеl
Rеlyasiоn mоdеl
To‘rsimоn mоdеl
Yuqоridаgilаrni bаrchаsi
?Quyidagilarni qaysi biri ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi?
MS Access
MS Word
MS Exsel
MS Power Point
?MS Assess ning fukntsional imkoniyatlarini kengaytiradigan ob’ektini ko‘rsating.
«Moduli»
«Zaprosi»
«Formi»
«Otchyoti»
?Ma’lumotlar bazasi tarkibini tarkibi nimadan tashkil topadi?
maydon
yozuv
jadval
maydon va jadval
?Maydon nomi nechta simvoldan oshmasligi kerak?
64
65
74
54
?Maydonni nomlashda qo‘yidigilarni qaysi biridanfoydalanish mumkin?
harflar, probel, raqamlar, maxsus belgilar
harflar, probel
raqamlar, maxsus belgilar
harflar, probel, maxsus belgilar
?Quyidagilarni kengaytmalarni qaysi biri MS Assessda tayyorlangan hujjat hisoblanadi?
mdb
exe
doc
Zip
?ACCESS MBBT ob’ektlari-
jadvallar, forma(shakl)lar, zapros(so‘rov) lar, otchyot(hisobot)lar, makroslar
Jadvallar, формалар, запрослар
jadvallar, formalar
formalar,zaproslar
?Ma’lumotlar bazasini yaratuvchi dastur
MS Access
MS Word
Power Point
MS Windows
?. ... elеktrоn jаdbаlllаr оddiy mаtn muhаrririgа аylаnib qоlаdi. jumlаni toldiring.
“Fоrmulаlаrsiz”;
“Sоnlаrsiz”;
“Diаgrаmmаlаrsiz”;
“Grаfiklаrsiz”;
?Ma’lumotlar bazasi deganda nimani tushunasiz?
Kompyuter hotirasida saqlanadigan, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan, bir predmet slhadagi ma’lumotlarning to‘planishidir
Axborot jamlash va qayta ishlashning qonunlari va usullarini tushuniladi
Biror masala-ni echish uchun zarur bo‘lgan buyruqlarning tartiblanganketma-ketligiga aytiladi.
Ma’lumotlarni markazlashtirilgan tartibda yig‘ish
?Fayllar bilan ishlashda *.* belgisi nimani bildiradi?
diskdagi barcha fayllarni
diskdagi barcha kataloglar
faqat matnli fayllar
nomi bitta simvoldan iborat fayllarni
?O‘chirilgan fayllar qayerga yuboriladi?
Korzinaga
Boshqaruv paneliga
Ishchi stolga
“Moy kompyuter” ob’ektiga
?Nuqtalar o‘rniga to‘g‘ri javobni qo‘ying:Kompyuter tushunadigan til….deyiladi.
Dasturlash tili
Dasturchi
Dasturlash
Operator
?C++ dasturlash tili qachon va kim tomonidan yaratilgan?
1980 yillar boshida Bjarne Stroustrup
1964y T.Kurts
1964y J.Kemeni
1975y D.Harris
?Qo‘zg‘aluvchi nuqtali o‘zgarmas sonni ko‘rsating?
2.5E3
”informatika”
7
-3.2
?Qaysi javobda satrli miqdor tavsiflangan?
Var ch:String;
Var ch:Intiger
Var ch:Char;
Var ch:Real;
?Qaysi javobda butun sonli miqdor tavsiflangan?
Var ch:Intiger
Var ch:Char;
Var ch:String;
Var ch:Real;
?Qaysi javobda xaqiqiy sonli miqdor tavsiflangan?
Var ch:Real;
Var ch:Intiger
Var ch:Char;
Var ch:String;
?Qaysi javobda o‘zlashtirish operatori keltirilgan?
=
Read
Write
ClrScr
?Microsoft Word matn muharririda jadvallarni boshkarishda qaysi menyudan foydalaniladi?
Таблица
Правка
Файл
Формат
?Prezentatsiya, slaydlar, Web sahifa yaratish imkoniyatlarini beradigan dasturni ko‘rsating.
PowerPoint
Word
Exсel
Access
?Word da yozilgan hujjatni saqlab qo‘yish uchun qaysi menyu tanlanadi?
Файл-Сохранить
Файл-Открыть
Файл-Создать
Файл-Печать
?Power Point da faylni xotiraga yozib qo‘yish qanday amalga oshiriladi?
Файл, Сохранить, [ файл номи], ok.
Файл, Удалить, [ fayl nomi], ok
Файл, Печать, [ fayl nomi], ok
Файл, Открыть, [ fayl nomi], ok
?Power Point da klaviatura yordamida qator belgilash qanday bajariladi?
Shift + pastki strelka yoki Shift + yuqori strelka
Shift + ung strelka yoki Shift+ chap strelka
CTRL + pastki strelka yoki CTRL+ yuqori strelka
Alt + pastki strelka yoki Alt + yuqori strelka
?Power Point da Ctrl+S tugmalari bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Faylni saqlash
Faylni bosmaga chiqarish.
Faylni ochish
YAngi hujjat yaratish
?Power Point da Shift+F12 tugmalari birga bosilsa nima sodir bo‘ladi?
Fayl saqlanadi
Fayl yopiladi
Fayl ochiladi
Aktiv oyna yopiladi.
?Microsoft Excel dasturi ish kitobiga yangi sahifani (лист) qanday qo‘shish mumkin?
Sahifa nomiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosing va paydo bo‘lgan menyudan “Vstavit” amalini tanlang
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosing va sahifa nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosing va paydo bo‘lgan menyudan “Dobavit” amalini tanlang
Sahifa nomini tanlang va “Pravka\Vstavit” menyu amalini bajaring
?Microsoft Excel dasturi ish kitobidagi sahifani (лист) qanday o‘chirish mumkin?
Sahifa yorlig‘iga sichqoncha o‘ng tugmasini bosib va kontekst menyusidan “Udalit” amalini tanlash bilan
Sahifa nomiga sichqoncha tugmasini bosish orqali uni belgilab va Delete tugmasini bosish bilan
Sahifa nomiga sichqoncha tugmasini bosish orqali uni belgilab va «Правка\Удалить» menyu amalini bajarish bilan
Sahifani belgilab va «Файл\Закрыть» menyu amalini bajarish bilan
?Microsoft Excel dasturida ish kitobi sahifalarini (лист) qanday qilib tez qayta nomlash mumkin?
Sahifa nomiga sichqoncha o‘ng tugmasini bosing, kontekst menyusidan “Переименовать” amalini tanlang va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosish orqali uni belgilang, “Правка\Переименовать” menyu amalini bajaring va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosing va sahifa yangi nomini kiriting
Sahifa nomiga sichqoncha chap tugmasini bosish orqali uni belgilang, “Файл\Переименовать” menyu amalini bajaring va sahifa yangi nomini kiriting
?To‘g‘ri yozilgan formulani ko‘rsating:
=A2+B4
ZNACH!
ZNACH!
Имя?
?Microsoft Word dasturida yangi hujjat yaratilganda, odatda avtomatik ravishda dastur tomonidan unga qanday nom beriladi?
“Документ 1”
“Книга 1”
“Лист 1”
“Презентация 1”
?Kompyuter diskida yoki ixtiyoriy axborot tashuvchida joylashgan «.doc» kengaytmali faylga sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ikki marta bosilsa qanday jarayon sodir bo‘ladi?
Microsoft Word dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Excel dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Power Point dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft WordPad dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
?Word dasturi menyusi to‘g‘ri ko‘rsatilgan javobni toping?
Главная, Вид, Вставка, Разметка страница, Ссылки, Рассылки, Рецензирование, Foxit PDF,Конструктор, Макет
Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Расположение, Окно, Справка
Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Показ слайдов, Окно, Справка
Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Данные, Окно, Справка
?Excelda SRZNACH(A5:A50) funktsiyasi……. hisoblaydi?
A5 dan A50 gacha bo‘lgan yacheykalardagi qiymatlarning o‘rta arifmetigini hisoblaydi
A5 dan A50 gacha bo‘lgan yacheykalardagi sonli qiymatlarning ko‘paytmasini hisoblaydi
A5 dan A50 gacha bo‘lgan yacheykalardagi sonli qiymatlardan eng kattasini tanlaydi.
A5 dan A50 gacha bo‘lgan yacheykalardagi sonli qiymatlarning yig‘indisini hisoblaydi
?Excelda PROIZVED(B5: B10) funktsiyasi nimani hisoblaydi?
B5 dan B10 gacha yacheykalardagi qiymatlarning ko‘paytmasini hisoblaydi
B5 dan B10 gacha yacheykalardagi qiymatlarning yig‘indisini hisoblaydi
B5 dan B10 gacha yacheykalardagi qiymatlardan eng kattasini tanlaydi
B5 dan B10 gacha yacheykalardagi qiymatlardan eng kichigini tanlaydi
?Taqdimot slaydiga vaqtni sozlash uchun qaysi menyudan foydalaniladi?
Показ слайдов
Настройка анимации
выравнивание
Ветреная анимация
?Kompyuter diskida yoki ixtiyoriy axborot tashuvchida joylashgan «.pptx» kengaytmali faylga sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ikki marta bosilsa qanday jarayon sodir bo‘ladi?
Microsoft Power Point dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Word dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft Excel dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
Microsoft WordPad dasturi ishga tushiriladi va unga tanlangan hujjat yuklanadi
?Taqdimotlar yaratishda ko‘pgina hollarda ob’ektlardan nusxa ko‘chirishga to‘g‘ri keladi. Slaydlardagi ob’ektlarni nusxalash qanday amalga oshiriladi?
«Ctrl» tugmasini bosgan holda sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ob’ektni yangi joyga o‘tkazish
«Alt» tugmasini bosgan holda sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ob’ektni yangi joyga o‘tkazish
«Shift» tugmasini bosgan holda sichqoncha ko‘rsatkichi bilan ob’ektni yangi joyga o‘tkazish
Sichqoncha yordamida ob’ektni belgilash va enter tugmasini bosish
?Taqdimot vaqtida(demonstratsiya) slaydlar namoyishi so‘ngida slaydlar namoyishi tugallanganligini anglatuvchi qora ekran paydo bo‘ladi va ixtiyoriy tugmani bosish talab qilinadi. Ixtiyoriy tugma bosilgandan so‘ng nima sodir bo‘ladi?
Slaydlar namoyishi tugallanadi, Power Point oynasi va taqdimotga qaytiladi
Slaydlar namoyishi tugallanadi va Power Point dasturi yopiladi
Slaydlar namoyishi tugallanadi va taqdimot yopiladi
Slaydlar namoyishi qaytadan boshlanadi
?MS Access ning fukntsional imkoniyatlarini kengaytiradigan ob’ektini ko‘rsating.
«Модули»
«Запросы»
«Формы»
«Отчёты»
?Ma’lumotlar bazasining tarkibi nimadan tashkil topadi?
maydon
yozuv
jadval
maydon va jadval
?Ma’lumotlar bazasida satrlar nima deb ataladi?
yozuvlar
maydonlar
nomlar
Jadvallar
?Maydonni nomlashda quyidigilarni qaysi biridan foydalanish mumkin?
harflar, probel, raqamlar, maxsus belgilar
harflar, probel
raqamlar, maxsus belgilar
harflar, probel, maxsus belgilar
?Quyidagi kengaytmalarni qaysi biri MS Accessda tayyorlangan hujjat hisoblanadi?
mdb
exe
doc
Zip
?MS Access da modullar tuzishda quyidagi dasturlarni qaysi biridan foydalaniladi?
Visual Basic
Paskal
Basic
FoxPro
?Parol nima?
egasi haqiqiyligini aniqlashda ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi.
bu kalit
bu so‘zlar ketma-ketligi
kodlashtirilgan so‘zlar
?Arxivlovchi-dastur bu:
Fayllarni siquvchi dastur
Fayllarni nusxasini saqlab qoluvchi dastur
Fayllarni taxlagich
Ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi tizim
?ARJ, RAR ZIP bu:
Arxivator(ixchamlovchi) darsturlar nomlari
Oddiy fayllar kengaytmasi
Alifboning lotin harflari
MS-DOS buyruklari
?Berilganlarni arxivlash degani nima?
Berilganlar hajmini siqish va arxivga joylashtirish
Fayl hajmining avvalgisiga nisbatan kattalishishi
Fayllarni vaqtincha maxsus ko‘rinishda saqlash
Faylni elektron adres bo‘yicha jo‘natish uchun qadoqlash
?Berilganlarni arxivlashdan chiqarish nima?
Arxivdan berilganlarni chiqarish
Fayllarni arxivga joylash
Fayllarni vaqtincha maxsus ko‘rinishda saqlash
Arxivlangan faylni elektron pochta orqali qabul qilish
?Arxivlangan fayllar qayerda saqlanadi?
Saqlash joyini foydalanuvchi xal qiladi
Vaqtinchalik katalogda
Arxivator dastur kengaytmasiga ega mahsus fayllarda
Maxsus serverda.
?Faqatgina o‘zining qayd ma’lumoti sozlashlarini o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan, ammo dasturlarni o‘rnatish va operatsion tizim funktsiyalarini sozlash bo‘yicha cheklovlari mavjud bo‘lgan foydalanuvchi turini ko‘rsating:
Mehmon foydalanuvchi (Гость)
Adminstrator
Oddiy foydalanuvchi (Пользователь)
Tashrif foydalanuvchi
?Tizimga kirish uchun har bir foydalanuvchidan qanday ma’lumotlar kiritish talab qilinadi?
Login va parol
Faqat parol
Faqat login
Ismi sharifi
?Tizimga kirishda foydalanuvchining logini va paroli noto‘g‘ri kiritilsa qanday jarayon sodir bo‘ladi?
Login va parolni qaytadan kiritish so‘raladi
Loginni kiritish qaytadan so‘raladi
Parolni kiritish qaytadan so‘raladi
Tizim qayta yuklanadi
?Ma’lumotlari daraxtsimon ko‘rinishda saqlanadigan model quyidagilarni qaysi biri.
Iyerarxik model
Relyatsion model
To‘rsimon model
Jadval model
?Axborot texnologiyalari bu…
axborotni yig‘ish, saqlash, o‘zartirish, qayta ishlash va uzatish jarayonidir.
axborotni yig‘ish, saqlash usul va vositalari yig‘indisidir.
axborotni yig‘ish, saqlash, uzatish, o‘zartirish usul va vositalari yig‘indisidir
axborotni yig‘ish, saqlash, uzatish usul va vositalari yig‘indisidir
?Axborot vazifasiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
o‘zgaruvchan axborot
signalli axborot
tavsiyanoma axborot
ma’lumotnoma axborot
?Masofaviy ta’lim nima?
Masofaviy ta’lim - bu o‘qituvchi va talaba bir biri bilan masofa yoki vaqt orqali ajratilgan sababli, axborot texnologiyalaridan foydalaniladigan ta’lim turi
Kompyuterda dars berish
Masofavaiy ta’lim bu talabalarga auditoriyada dars berishdir
Masofaviy ta’lim bu maktab o‘quvchilariga o‘qituvchilarning dars o‘tishidir
?Animatsiya nima?
Dinamik va ovozli jarayonlarni ifodalashga imkoniyat beradigan grafik axborotlarni tashkil etish usuli.
signalli axborot
ma’lumotnoma axborot
Kompyuterda dars berish
?Algoritm nima?
Qatiy aniq qoidalar asosida bajariluvchi xarakatlar to‘plami.
Dastur
kompyuter
o‘zgaruvchan axborot
?Axborot turlari nima?
Texnik axborotlar; agrobiologik axborotlar; siyosiy axborotlar; huquqiy axborotlar; iqtisodiy axborotlar.
axborotlar; agrobiologik axborotlar; siyosiy axborotlar; huquqiy axborotlar; iqtisodiy axborotlar.
agrobiologik axborotlar; siyosiy axborotlar; huquqiy axborotlar; iqtisodiy axborotlar.
axborotlar; siyosiy axborotlar; huquqiy axborotlar; iqtisodiy axborotlar
?2.18e-6 ushbu son quyidagilardan qaysi biriga teng?
2.1810^-6
0,0000218
2.18-6
2.1810-6
?Windows muhitida ishlab turib faylning arxivlangan ekanligi qanday aniqlaydi?
Belgisi yoki kengaytmasi bo‘icha
Fayla rangi bo‘yicha
Faylning nomi bo‘yicha
Vizual anqilanmaydi
?Qanday fayllar zichroq arxivlanadi:
TXT formatdagi matnli fayllar
JPG formatdagi grafik fayllar
MP3 formatdagi musiqaviy fayllar
MDB formatdagi ma’lumotlar bazasi
?Kompyuterlarning o‘zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar majmui nima deb ataladi?
Kompyuter tarmoqlari
Brauzer
Ma’lumotlar bazasi
Texnologiya
?Ommaviy axborotlarga –
bunga barcha shaxslar uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot, bosma, audio va materiallar kiradi.
bunga cheklangan sondagi shaxslar uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot materiallar kiradi.
bunga cheklangan doiradagi shaxslar uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot kiradi.
bunga cheklanmagan doiradagi shaxslar uchun mo‘ljallangan audio, audiovizual xabarlar kiradi.
?Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki omillar keltirilgan javobni aniqlang
axborotlarning paydo bulishi, turlari. xossalari
axborotlarning xossalari
axborotlarning turlari
axborotlarning xususiyatlari
?Axborot texnologiyalarining shakllanishi uchun quyidagi unsurlar bo‘lishi shart
Mutaxassislar, texnik vositalar, axborotlar
Kompyuterlar va axborotlar
Mutaxassislar va aloqa vositalari
Mutaxassislar va loyihalar
?Axborot texnologiyalarining tarkibiy qismlari to‘liq keltirilgan javobni aniqlang
Texnik ta’minot, dasturiy ta’minot, tafakkur ta’mioti, qo‘llab-quvvatlash tarmog‘i
Texnik ta’minot, dasturiy ta’minot, tafakkur ta’mioti, qo‘llab-quvvatlash tarmog‘i, algoritmik ta’minot
dasturiy ta’minot, tafakkur ta’mioti, qo‘llab-quvvatlash tarmog‘i va algoritmik ta’minot
Texnik ta’minot va qo‘llab-quvvatlash tarmog‘i
?Avtomatlashtirilgan axbort texnologiyasi bu-
Boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun tizimli tashkil etilgan axborot jarayonlarini oshirishdagi usul va vositalari majmuidir
Ixtiyoriy vazifani hal qilish uchun tizimli tashkil etilgan axborot jarayonlarini oshirishdagi usul va vositalari majmuidir
Boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun tizimli tashkil etilgan tarmoqdir.
Boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun tizimli va dasturiy axborot jarayonlaridir
?Xabar elektron pochta orqali yuborilgandan so‘ng uning nushasi qaerga joylashtiriladi?
“Отправленные” bo‘limiga
“Входящые” bo‘limida
“Спам” bo‘limiga
“Черновики” bo‘limiga
?Axborot tizimlari yoki axborot resurslariga kim egalik qilishi mumkin?
Yuridik yoki jismoniy shaxslar
Tarmoq administratori
Kompaniya direktori
Tashkilot rahbari
?Axborot resurslarida saqlanayotgan va ishlov berilayotgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va qog‘oz ko‘rinishidagi xujjat bilan bir xil yuridik kuchga ega bo‘lgan axborot nima deb ataladi?
Elektron xujjat
Axborot resursi
Elektron raqamli imzo
Axborot
?O‘zbekiston Respublikasining ”Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq faoliyat yurituvchi, aloqa va axborotlashtirish sohasini muvofiqlashtiruvchi boshqaruv organi kim?
O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi
O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi
O‘zbekiston Respublikasi intellektual mulk agentligi
«O‘zbektelekom» aksionerlik kompaniyasi
?Axborot resurslari bu:
Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki va ma’lumotlar bazasi
Maxsus axborot
Hujjatlashtirilgan axborot
Audiovizual va boshqa xabarlar
| |
http://kompy.info/abdurasulova-dilnoza-jahongir-qizining.html | Abdurasulova Dilnoza Jahongir qizining | |
Abdurasulova Dilnoza Jahongir qizining
|
bet | 1/11 | Sana | 05.01.2024 | Hajmi | 29,49 Kb. | | #130369 |
Bog'liq Abdurasulova Dilnoza Jahongir qizining-fayllar.org
Abdurasulova Dilnoza Jahongir qizining
1148507Equation Chapter 8507 Section 14 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Fizika-Matematika fakulteti
Matematika va Informatika yo’nalishi
201-guruh talabasi
Abdurasulova Dilnoza Jahongir qizining
“Sonli qatorlar yig’indisini Fure qatori yordamida hisoblash” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
Toshkent-2022
MUNDARIJA:
KIRISH.
I.BOB. Sonli qatorlar va ularning xossalari.
1.1. Sonli qator tushunchasi va uning yig’indisi.
1.2. Yaqinlashuvchi qatorlarning xossalari.
II.BOB. Fure qatorlari va uning tadbiqlari.
2.1. Fure qatori va uning xossalari.
2.2. Fure qatori yordamida sonli qatorlarni hisoblash.
Foydalanilgan adabiyotlar.
KIRISH
Hozirgi kunda eng katta ahamiyat qaratilayotgan fan matematika hisoblanadi. Shu asosda matematikani o’rganish qiyinlashib bormoqda. Shu sababli oliy o’quv yurtlarda matematiikani elementar qismi bo’lmish matematika analiz fani, algebra va sonlar nazariyasi shu bilan birga geometriya o’qitiladi. Shu fanlarni o’ziga xos xislatlari bor lekin, eng qiziq fan matematika analiz fani hisoblanadi.
Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar quyidagilar etib belgilandi:
Har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o’rnatish, o’quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg’or pedagogik texnologiyalar, o’quv dasturlari va o’quv uslubiy materiallarini keng joriy qilish o’quv-pedagogik faoliyatga, master-klasslar o’tkazishga, malaka oshirish kurslariga xorijiy hamkor ta’lim muassasalaridan yuqori malakali o’qituvchilar va olimlarni faol jalb qilish, ularni bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant, yosh o’qituvchi va ilmiy xodimlarning stajirovka o’tashlarini, professor-o’qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;
Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashning maqsadli parametrlarini shakllantirish, oliy ta’lim muassasalarida o’qitish yo’nalishlari va mutaxassisliklarini istiqbolda mintaqalar va iqtisodiyot tarmoqlarini kompleks rivojlantirish, amalga oshirilayotgan hududiy va tarmoq dasturlarining talablarini inobatga olgan holda optimallashtirish;
Ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o’quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o’qitish usullarini keng joriy etish, magistratura ilmiy ta’lim jarayonini sifat jihatdan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada takomillashtirish;
Mamlakatimiz mustaqillik yillaridan boshlab turli soha va jabhalarda dadil odimlamoqda. Xususan ta’limni rivojlantirish va uni jahon standartlari darajasiga chiqarish Yangi Oʻzbekistonning oʻz oldiga qoʻygan eng asosiy va ustuvor vazifasi ekanligini soʻnggi yillarda qabul qilingan ta’limga oid qonun, qaror va loyihalarda koʻrishimiz mumkin. Yurtimizda 2020-yildan boshlab ilm-ma'rifat va raqamli iqtisodiyotga boʻlgan e’tibor tubdan yangi qiyofa kasb etdi. Aynan shu yildan boshlab milliy manfaatlarimizni koʻzlagan holda koʻp yillik tarixga va oʻziga xos an’analariga ega matematika ilmiy maktablariga boʻlgan e’tibor yangi bosqichga chiqdi deya olamiz. Xususan 2020-yilning 12-iyunida mamlakatimiz rahbari Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining Matematika instituti yangi binosiga boʻlgan tashrifida ushbu fanni eski uslubini tanqid qilib, matematikada raqobat muhitini yaratish maqsadini qoʻygan edi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Shu yil, 2021-yil 9 iyul kuni “Matematika ta’limi va fanlarini yanada rivojlantirishni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash, Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi fanllar akademiyasining V.I.Romanovskiy nomidagi matematika instituti faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risidagi qarorni imzoladi. Respublikamizda oshirilayotgan islohotlarining bosh maqsadi va harakatga keltiruvchi kishi – har tomonlama rivojlangan barkamol insondir. Hozirgi kunda amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar, tez sur’atda rivojlanayotgan fan-texnika talablari ta’lim usuli bilan jamiyatning raqobatbardosh yuqori malakali kadrlarni tayyorlashga, barkamol avlodni shakllantirishga boʻlgan ehtiyoj tafovudni vujudga keltirdi.
|
| | |
http://kompy.info/materiallar-ishlab-chiqarish-uchun-ishlatiladigan-homashyoni.html | Materiallar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan homashyoni | |
Materiallar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan homashyoni
|
bet | 1/5 | Sana | 16.05.2024 | Hajmi | 184 Kb. | | #238600 |
Bog'liq aylanma pechda gips
Kirish
Xalq xo’jaligida qurilish materiallarining ahamiyati juda katta. Sanoat va uy-joy qurilishining kun sayin o’sib borishi qurilish materiallariga bo’lgan ehtiyojni yanada oshirmoqda. Shuning uchun qurilish materiallari ishlab chiqarish texnologiyasi, ulardan yasalgan buyumlar tarkibini bilish va o’rganish har bir quruvchi-mutaxassis uchun muhimdir. Shuning uchun quruvchi-mutaxassis avvalo quyidagilarni yaxshi bilishi lozim:
Materiallar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan homashyoni;
Homashyoni ishlash va buyum tayyorlash jarayoni;
Qurilish materiallarining hossalari, ularni sinash usullari va qabul qilish;
Tashish va saqlash usullarini;
Materiallarning qurilishda va kerakli joylarda ishlatilishini;
Materiallarni tejash yo’llarini.
Qurilish materiallaridan tayyorlangan mahsulot qurilish buyumlari yoki konstruksiyalar deb ataladi. G’isht bloklari, temir-beton buyumlari va konstruksiyalar, yog’och fermalar va boshqalar shular jumlasidandir.
Qurilish materiallarini ishlab chiqarish va ularni xalq xo’jaligida ishlatishning o’ziga hos tarixi bor. Qadimda ko’p tarqalgan qurilish materiallari gil hisoblangan. Gil qurilish materiali sifatida insoniyat taraqqiyotining boshlang’ich davridayoq ishlatilgan. Inson gildan har xil shakldagi buyumlar tayyorlagan ekan, vaqt o’tishi bilan ularning mustahkamligini oshirish maqsadida uni quritish hamda kuydirishni ham kashf etgan.
Bog’lovchi moddalarning bundan 4-5 ming yil avval sun’iy yo’l bilan hosil qilinganligi ma’lum. Misr, Gretsiya, Rim va Vavilonda ohak qorishmasi va gidravlik qo’shimchalardan tayyorlangan beton inshootlar hozirgi davrgacha saqlanib kelmoqda. Bunday inshootlarning ichki va tashqi qismini bezashda metall chiqindilaridan yasalgan naqshdor koshinli buyumlar ishlatilgan. Muhandislik inshootlari uchun – gil, tosh, yog’och to’sinlar; turar joy uchun – qamish, palma shoxlari va boshqalar ko’plab ishlatilgan. Qadimgi Misr va Mesopotamiyada bundan 5-6 ming yil ilgari yasalgan shisha buyumlar topilgan.
Mamlakatimizda ham turli binokorlik materiallari ishlab chiqarishning tarixi uzoq moziyga borib tarqaladi.
Binokorlar o’rtasida asta-sekin g’isht teruvchilar, toshtaroshlovchilar, ohak tayyorlovchilar va boshqa kasb ustalariyetishib chiqqan. Shahar devorlari, minoralar, masjid va qasrlar kabi inshootlar qurilish materiallariga bo’lgan ehtiyojni oshirgan. Eramizdan oldingi to’rtinchi asrda Xorazmning chor atrofi qalin devorlar bilan o’rab chiqilgan to’rtta silindrsimon minoradan iborat bo’lgan. Minoralarning usti tekis qilib ishlangan. Bunday inshootlarni barpo etishda qo’shilmalar bilan birga ganch qorishmasi, giltuproqdan pishirilgan yapaloq g’ishtlar hamda tabiiy toshlar ishlatilgan.
Qorishma tayyorlashda quruvchilar vulqon shishasi, oq gil(kaolin) dan keng foydalanganlar. Bunda hayvon qoni, tuxum sarig’I, suyak yelimi, shirali moddalar qorishmalarning mustahkamligi va chdamliligini oshiruvchi moddalar vazifasini o’tagan.
Samarqanddagi Ulug’bek madrasasi, Qo’qondagi Xudoyorxon saroyini qurishda bunday qorishmalar bilan birga chang-g’isht qorishma va ohak-g’isht qorishmalaridan iborat betonlar ko’p miqdorda ishlatilgan.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib sement sanoati tez taraqqiy eta boshladi.
Sementning ixtiro qilinishi beton xossalarining yaxshilanishiga, qurilish texnikasida esa yangi davr ochilishiga olib keladi. Gidrotexnik inshootlar qurish zarurati suvga chidamli bo’lgan bog’lovchi moddalar izlashni talab etsa, temir-beton konstruksiyalarining qurilishda keng ishlatilishi portlandsementning yangi, tez qotuvchi, mustahkam turlarini yaratish ehtiyojini tug’dirdi. Sementning dengiz suvi ta’sirida buzilishi aniqlangach, bu boradagi tadqiqotlar natijasida yangi sement turi – sulfatga chidamli portlandsement ixtiro qilinadi. Natijada qurilish materiallari ishlab chiqarish bir necha marta ortdi. Mahsulotning sifati yaxshilandi, turlari ko’paydi va yangi texnologik usullar joriy qilindi.
Hozirgi paytda qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalar yuqori unumli mashinalar bilan jihozlangan. Ishlab chiqarishdagi deyarli barcha texnologik bosqichlar mexanizatsiyalashtirilgan. Ko’pgina korxonalarda esa avtomatik boshqaruvchi konveyerlar ishlab turibdi.
Temir-beton konstruksiyalarning vazni va ularga sarflanadigan material sarfini kamaytirish, chidamlilik muddatini oshirish, keng yuzali va yupqa konstruksiyalar yaratish, mustahkamligi yuqori bo’lgan betondan foydalanish hozirgi kunning asosiy vazifalaridan biridir, bu esa sement sifatini yanada yaxshilash va uning markasini oshirishni taqozo etadi. Beton vat emir-beton ilmiy tadqiqot-instituti tadqiqotchilarining fikricha, 300 markali beton tayyorlashda 400 markali portlandsementga nisbatan 500 va 600 markali portlandsement ishlatish quyidagi samarani beradi: sement sarfi 20% gacha kamayadi, zavodlarda buyumlarga issiqlik yordamida ishlov berish muddati 3-4 soat qisqaradi, ayni vaqtda texnologik liniyalarning unumdorligi va metall qoliplar ishlatilish tezligi ortadi, shu qoliplarga bo’lgan ehtiyoj 15-20% kamayadi, monolit betonning qotish muddatini qisqartirish hisobiga tayyor konstruksiyalarni topshirish muddati taxminan 20% qisqaradi. Nihoyat, yuqori markali betonlardan keng ko’lamda foydalanish konstruksiyalarda material sarfini qariyb 20% va ularning tannarxini 8-10% kamaytirish imkonini beradi. Shunday qilib, sement faolligining bir markaga ortishi (10 MPa) uni ishlab chiqarish miqdorini taxminan 15% ko’paytirish bilan barobar. Binobarin, beton konstruksiyalarining xilma-xilligi, qurilish ishlari sharoitining o’zgaruvchanligi va turli noqulay muhit omillari mutaxassislar oldiga maxsus texnik hossaga ega bo’lgan sement ishlab chiqarish vazifasini qo’yadi.
Hozirgi vaqtda gidroelektrostansiya va transport inshootlarida, oddiy va oldindan taranglashtirilgan temir-beton buyumlar sanoatida, dengiz va okeanda olib boriladigan qurilishlarda, avtomobil yo’llari va aerodrome qurilishlarida, neft va gaz quduqlarini burg’ulashda, asbosement mahsulotlari, o’tga chidamli beton va boshqalar ishlab chiqarishda maxsus sementlar keng ishlatilmoqda. Bulardan tashqari, ular har qanday ob-havo sharoitida, yilning turli faslida ishlatilishi mumkin.
Qurilish taraqqiyoti qurilish usullarini yanada takomillashtirish va avvaldan ishlatilib kelingan ayrim qurilish materiallari o’rniga yangi qurilish materiallari ishlab chiqarishni talab etadi.
Maxsus sementlar yaratish va ularni ishlab chiqarish sementshunoslik fani va texnologiyasining jadal su’atlarda rivojlanishiga olib keladi. O’zining kimyoviy va minerologik tarkibiga ko’ra bir-biridan farqlanadigan bunday sementlarga ehtiyoj yildan-yilga o’sib bormoqda. Shu ehtiyojni hisobga olib, O’zbekiston olimlari sement sanoatchilari bilan hamkorlikda mahalliy homashyo sifatida O’rta Osiyo respublikalari uchun zarur bo’lgan maxsus sementlar yaratib, ularni ishlab chiqarishga tavsiya etdilar.
|
| | |
http://kompy.info/hayot-faoliyati-xavfsizligi-v13.html | Hayot faoliyati xavfsizligi” | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi
“Hayot faoliyati xavfsizligi”
fanidan
AMALIYOT
TOPSHIRIQ № 2
Bajardi: Telekomunikatsiya ta’lim yo‘nalishi
044-20 guruh Karimov Axadjon
Qabul qildi: Abdullayeva S.M
Toshkent 2023
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fandan
Variant 17
I. Nazariy savollar:
12. Elektromagnit maydonlarning inson organizmiga ta’siri. Himoya chorasi.
74. Maxsus kiyim boshlar, shaxsiy himoya vositalari va parhez oziq-ovqatlar bilan ta’minlash.
1-savolga javob.
1.Elektromagnit maydonining organizmga ta’siri.
2.Elektromagnit maydonini normalash va undan himoyalanish.
1. Elektromagnit maydonining organizmga ta’siri
Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’siri elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing ma’lum yuzasida to’planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’sir ko’rsatishining asosiy sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta’sirida musbat va manfiy qutblarga bo’lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo’nalishga qarab harakatlana boshlaydi.
Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’siri natijasida qon, hujayralar oralig’idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta’siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O’zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o’zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek, o’tkazuvchi toklar hosil bo’lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik samarasi elektromagnit maydonlarining energiya yutishi hisobiga bo’ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning hosil bo’lishi biologik hujayralarga maxsus ta’sir ko’rsatishi bilan kechadi, bu ta’sir inson ichki organlari va hujayralaridagi nozik elektr patensiallari ishini buzish va suyuqlik aylanish funksiyalarining o’zgarishi hisobiga bo’ladi.
O’zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnit momentlari yo’nalishlarining o’zgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga ta’sir ko’rsatish jihatidan kuchsiz bo’lsada, lekin organizm uchun befarq deb bo’lmaydi.
Maydonning kuchlanishi qancha ko’p bo’lib uning ta’sir davri davomli bo’lsa, organizmga ko’rsatuvchi ta’siri shuncha ko’p bo’ladi.
Tebranish chastotasining ortishi tana o’tkazuvchanligi va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo’lgan to’lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to’g’ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi.
Organizmda hosil bo’lgan ortiqcha issiqlik ma’lum chegaragacha inson organizmining tyermoregulyasiyasi hisobiga yo’qotilishi mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma’lum miqdordan boshlab (I>10 mVt/sm2), inson organizmda hosil bo’layotgan issiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo’lmay qoladi va tana harorati ko’tariladi, bu esa o’z navbatida organizmga katta zarar etkazadi.
Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga syerob qismlarida yaxshi kechadi (qon, muskullar, o’pka, jigar va h.k). Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va tyermoregulyasiya ta’siri kam bo’lgan organlar uchun juda zararlidir. Bularga ko’z, bosh miya, buyrak, ovqat hazm qilish organlari, o’t va siydik xaltalari kiradi. Ko’zning nurlanishi ko’z korachig’ining xiralashishiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko’z qorachig’ining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin paydo bo’ladi.
Elektromagnit maydoni inson organizmiga ma’lum o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan dielektrik moddiy sifatida hujayralarga issiqlik ta’sirini ko’rsatibgina qolmasdan, balki bu hujayralarga biologik ob’ekt sifatida ham ta’sir ko’rsatadi. Ular to’g’ridan-to’g’ri markaziy nyerv sistemasiga ta’sir ko’rsatadi, hujayralarning yo’nalishini o’zgartiradi yoki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish chiziqlari yo’nalishiga aylantiradi, qon tarkibi oqsil molekulalari biokimyo faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Qon tomir sistemasining funksiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va minyeral moddalar almashinivuni o’zgartiradi. Ammo bu o’zgarishlar funksional xaraktyerda bo’lib, nurlanish ta’siri to’xtatilishi bilan ularning zararli ta’siri va og’riq sezgilari yo’qoladi.
2.Elektromagnit maydonini normalash va undan himoyalanish
Respublikamizda yo’lga qo’yilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni tashkil qiladi. SHuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish ta’sirida bo’lgan taqdirda ham hech qanday o’zgarish bo’lmasligi mumkin.
SN 848-70 bo’yicha ko’zda tutilgan «YUqori, o’ta yuqori va haddan tashqari yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va qoidalar» quyidagicha ruxsat etilgan norma va chegaralarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo’yicha 100 kGs-30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligikerak. Magnit tarkibi bo’yicha esa 100 kGs- 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo’lishikerak.
SVCH 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm2 , ish kunining 2 soatidan ortiq bo’lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk V/sm2 dan oshmasligikerak. Bunda albatta muhofaza ko’zoynagi taqilishikerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/sm2 dan oshmasligikerak.
SVCH diapazonida kasbi nurlanish bilan bog’lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/sm2 dan oshmasligikerak.
YUqorida keltirib o’tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit maydonidan ish joylarini uzoqrok joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini yo’naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofani o’zgartirish, genyeratorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va kamaytiruvchi ekranlar o’rnatish, shuningdek, shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalashning asosiy vositalari hisoblanadi.
Oraliqni uzaytirish yo’li bilan yerishiladigan muhofaza usuli eng oddiy va eng samarali hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit maydonlaridan tashqarida bo’lgan ishchilar va shuningdek, nurlanuvchi qurilmalarni uzoqdan turib boshqarish imkoniyatini beradigan hollarda foydalanish mumkin.
Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona etarlicha kattalikda bo’lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi.
Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish genyeratorini, kuchsizroq nurlanish genyeratori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda texnologik jarayonni hisobga olish zarur.
Nurlanish kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida antennaga ekvivalent bo’lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni antenyuatorlarni qo’llash, genyeratordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo’lgan oraliqdagi nurlanish kuchini yo’qotishi yoki kamaytirishi mumkin.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksil va to’lqin qaytaruvchi bo’lishi mumkin. Bu qurilmalarning sxemasi 31-rasmda keltirilgan.
Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa uglyerodli qotishma ishlatiladi. SHuningdek, ba’zi bir dielektrik materiallardan foydalanish mumkin.
Bunday materiallar qatoriga rezina, podevorirol va boshqalarni kiritish mumkin.
Bunday energiya yutuvchi qurilmalarning energiya ta’sirida qizishini hisobga olib, ularda sovutish yuzalari hosil qilinadi shuningdek suv oqimlari harakatidan foydalaniladi
rasm. Nurlanishni yutuvchi moslamalar: a-suv oqimi yordamida sovutish; b, s-qovurg’asimon yuzalar yordamida sovutish.
Koaksil va to’lqin qaytaruvchi va yutuvchi qurilmalarni muvofiqlashtirish maqsadida ular qiyshiq yuzali, ponasimon va pog’onali shuningdek, dielektrik shaybalar sifatida bajarilishi mumkin.
Nurlanish quvvatini kamaytirish maqsadida ishlatiladigan attenyuatorlar doimiy va o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Doimiy attenyuatorlar elektromagnit to’lqinlarini yutish koeffisienti katta bo’lgan materiallardan ishlanadi.
Bu attenyuatorlarning pichoqlari va plastinkalari dielektrik moddiydan tayyorlanadi va ustki qavati yupqa metall plastinka bilan qoplanadi. Ular elektromagnit kuchi chiziqli maydoniga parallel ravishda o’rnatiladi. Attenyuatorlarning so’ndirish kuchi pichoqni to’lqin o’tkazgichga chuqurroq botirish yoki plastinkalarni bir-biriga yaqinlashtirish yo’li bilan oshiriladi yoki kamaytiriladi.
Nurlanish yutuvchi qurilmalardan va attenyuatorlardan to’g’ri foydalanish elektromagnit energiyasini tashqi muhitga tarqalishini 60 dB dan ko’proq miqdorda kamayishini ta’minlaydi va nur kuchlanish oqimi 10 mk Vt/sm2 dan bo’lmagan miqdorini taminlash imkoniyati mavjud bo’ladi.
Elektromagnit nurlanishlaridan muhofazalanishning asosiy usullaridan biri-ekranlar usulidir. Ekranni to’g’ridan-to’g’ri elektromagnit to’lqinlarini tarqatayotgan manbaga yoki ish joylariga o’rnatish mumkin. Nur qaytarish ekranlari elektr tokini yaxshi o’tkazadigan materiallardan yasaladi. Ekranlarning muhofazalash xususiyati, elektromagnit maydoni ta’sirida ekran yuzasida Fuko tokining hosil bo’lishiga asoslangan. O’z navbatida Fuko toki elektromagnit maydoniga qarama-qarshi zaryadga ega bo’lgan zaryad hosil qiladi.
Natijada ikqila maydonning qo’shilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha katta kuchga ega bo’lmagan maydon qoladi.
Ekran yuzasida bo’lgan yo’qotilgan energiya va ma’lum miqdordagi nurlanishni yo’qotish mumkin bo’lgan ekran qalinligini hisoblash mumkin. Ekrandan o’tib kelayotgan nur oqimi quvvati va zichligini Ro va Io bilan, ekransiz nur oqimi quvvati va zichligini R va I bilan belgilaymiz.
Bunda kuchsizlangan nurlanish quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L=101g 101g
Ekranning mustahkamligiga asoslanib, ular yaxshi elektr o’tkazuvchan, qalinligi 0,5 mm dan kam bo’lmagan yaxlit materiallardan tayyorlanadi. Kuzatish uchun va texnologiya nuqtai nazaridan qoldirilgan ochiq joylar yacheykasi 4x4 mm dan kam bo’lmagan metall to’r bilan to’silishikerak. Ekran albatta yyerga ulanishi zarur. To’r va ekran elementlari o’zaro yaxshi payvandlangan bo’lishikerak. CHunki elektr o’tkazuvchanlikning pasayishi ekran effektining keskin kamayishiga olib keladi.
Ekran bilan elektromagnit maydonining kuchsizlanish darajasi shartli ravishda elektromagnit to’lqinlarining ekran materialiga kirib borishi chuqurligi ekran qalinligidan kamroq bo’lishi bilan belgilanadi.
Magnit maydonining ekranga kirib borish chuqurligi d bo’lganda, undagi kuchsizlanish e=2,718 marta bo’lsa, quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Bunda: -ekran moddiyining mutloq magnit qarshiligi g/m; -ekran moddiyining solishtirma o’tkazuvchanligi, Sm/m; f-chastota, Gs.
Bunda ekranni muhofazalanish samaradorligi quyidagi tengsizlikni qanoatlantirishkerak:
E>jd/
Bunda: d-ekran moddiyining qalinligi, mm; f-qancha katta bo’lsa, maydonning ekran qalinligiga kirib borish chuqurligi shuncha kam bo’ladi; bu esa ekranni yupkalashtirish imkonini beradi.
Odatda yuqori va o’rta yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlarining kirib borish chuqurligi juda kichkina (mm dan ancha kichkina), shuning uchun bunday ekranlarni tanlash konstruksiya nuqtai nazaridan karaladi.
2-savolga javob.
Maxsus kiyim-boshlar, shaxsiy himoya vositalari va parhez oziq-ovqatlar bilan ta’minlash
O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi» va «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunlari asosida mehnat sharoiti zararli bo‘lgan ishlarda, shuningdek, alohida harorat sharoitida bajariladigan yoki ifloslantiradigan ishlarda ishlovchi xodimlarga begilапgaп me’yorda maxsus kiyim-bosh, poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalari tekinga beriladi.
Korxona, muassasa yoki tashkilot ma’muriyati maxsus kiyim-bosh, poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalarinisaqlash, yuvish, tozalash va ta’mirlashni, shuningdek, bu vositalardan foydalanilishni doimiy nazorat qilib borishlari zarur.
Bundan tashqari, ifloslanish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarda ishlovchilarga belgilangan те’yorda sovun (har oyda 400 gr) va boshqa xil zararsizlantiruvchi vositalar ham tekinga beriladi Maxsus kiyim-boshlar va shaxsiy himoya vositalarining o‘rniga ularni tayyorlash uchun materiallar yoki sotib olish uchun pul berish taqiqlanadi.
Yuqorida ta’kidlangan maxsus kiyim-boshlar va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish muddatlari o‘rnatilgan bo‘lib и quyidagicha belgilangandir:
korjomalar, poyabzallar - 12 оу; qo‘1qoplar - 1 yoki 2 оу;
himoya kaskalari - 2 yil; himoya ko‘zoynaklari, maxsus oynali kaskalar va gazniqoblar - yaroqsiz holga kelgunga qadar; issiq kiyim-boshlar (paxtali kurtka, shim va b.) оу. Bundan tashqari, ishchilar sog‘ligini ta’minlash va ularga ta’sir etuvchi zararli moddalarning ta’sir darajasini kamaytirish maqsadida mehnat sharoiti zararli bo‘lgan ishlarda ishlovchilarga belgilangan me’yorlarga muvofiq sut yoki unga teng keladigan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tekinga berib turiladi. Agar ish issiq sexlarda bajariladigan bo‘lsa, tekinga gazli sho‘г suv berilishi shart.
| |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html#3._Buni_huquqning_tartibga_solish_funksiyasi_deb_hisoblash_mumkinmi__Ushbu_holatdan_foydalanib,_huquqning_funksiyalari_haqida_qisqacha_fikr__yuriting. | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan Toza | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan “Toza
havo” oyligi doirasida barcha vazirliklar, idoralar, korxona va tashkilotlar,
Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi, shuningdek,
shahar va viloyatlar
hokimliklarini barcha xodimlarni chaqirdi. 10-may, har juma kuni “Avtomobilsiz
kun” oʻtkazilishi e’lon qilindi.
“Ushbu aksiyadan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini
kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat”, — deyiladi xabarda.
Eslatib o‘tamiz, avvalroq Toshkent shahar hokimligi 28 aprel kuni
“Avtomobilsiz kun” o‘tkazilishi haqida xabar bergan edi.
Shaxsiy avtomobillarda
sayohat qilishni qisqartirish, jamoat transporti, velosiped va piyoda yurish
afzalliklarini aholi o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan “ko‘p tadbirlar” e’lon qilindi.
Savollar:
1. Bir oy muddatga chaqiriq e’lon qilishga vazirlikning shu kabi vakolatlari
qaysi huquqiy hujjatda mavjudligini mamlakat qonunchiligidan aniqlashga
harakat qiling.
2. Vazirlik xabari yuridik faktmi? Ha bo'lsa, unda bu faktni nazariy jihatlarga
ko'ra tasniflashga harakat qiling.
3. Buni huquqning tartibga solish funksiyasi deb hisoblash mumkinmi?
Ushbu holatdan foydalanib, huquqning funksiyalari haqida qisqacha fikr
yuriting.
4. Jamoat transportidan foydalanishning huquqiy afzalliklarini sanab o‘ting.
Yuqorida berilgan kazusimizga davlat va huquq nazariyasi nuqtai nazaridan
hamda amaldagi qonunchilikdagi normativ-huquqiy hujjatlardan foydalanib
huquqiy yechim berishga harakat qilamiz.
Demak, birinchi savolga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, bir oy muddatga
chaqiriq e’lon qilishga tabiat resurslari vazirligining shu kabi vakolatlari qaysi
huquqiy hujjatda mavjudligini amaldagi qonunchilikdagi hujjatlardan aniqlashga
urinib ko`ramiz.
Biz
bilamizki, respublikamiz hududida har yili ikki bosqichda “Toza havo”
tadbiri oʻtkaziladi. Shuningdek ,joriy yilning 10-apreldan boshlangan mazkur tadbir
Davlat ekologiya qoʻmitasi, Ichki ishlar vazirligi va Sogʻliqni saqlash vazirligi bilan
hamkorlikda oʻtkazilmoqda. Ushbu tadbirdan koʻzlangan asosiy maqsad
avtotransport vositalaridan atrof-muhitga yetkazilayotgan zararli taʼsirlarni
kamaytirishga, shuningdek atmosfera havosini muhofaza qilishga qaratilgan
qonunchilik talablariga rioya qilinishiga yoʻnaltirilgan. Buning ustiga shuni
ta'kidlash kerakki, soʻnggi yillarda ishlab chiqarish korxonalari, avtomobillar
sonining koʻpayishi atmosferaga chiqarilayotgan tashlamalar miqdorining sezilarli
ortishiga sabab boʻlmoqda. Bu esa o‘z
navbatida respublikamizda, ayniqsa,
Toshkent shahrida havoning ifloslanish darajasi oshishiga xizmat qilmoqda.
Tadbir davomida avtotransport vositalaridan tashlanayotgan zararli gazlarning
toksiklik darajasi va tutun qalinligi bevosita maxsus asboblardan foydalanilgan
holda oʻlchash yoʻli bilan nazoratdan oʻtkaziladi.
Endilikda esa kazusning birinchi savolining asosiy mohiyatini ochib beradigan
bo`lsak, tabiat resurslari vazirligining vakolat va vazifalari quyidagilardan iboratdir;
– Ekologiya, atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat boshqaruvi;
– Atrof muhitning maqbul ekologik holatini,
ekologik tizimlarni, tabiiy
komplekslarni va alohida ob’ektlarni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni
yaxshilash;
– Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmonlar, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar,
o‘simliklar va hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va ulardan foydalanish
sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat ekologik nazoratini o‘tkazish,
atmosfera havosini muhofaza qilish;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlarini muvofiqlashtirish,
yagona ekologik va resurslarni tejash siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda
idoralararo hamkorlikni ta’minlash;
– Chiqindilarni boshqarish sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan
davlat nazoratini amalga oshirish, maishiy chiqindilarni yig‘ish, tashish,
joylashtirish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishning samarali tizimini tashkil etish,
mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat kadastrini
yuritish, shuningdek, yovvoyi hayvonlar, yovvoyi o‘simliklar, zoologiya va botanika
kollektsiyalarini ko‘paytirish va parvarish qilish uchun pitomniklarni davlat
ro‘yxatiga olish;
–Va boshqalar;
1
Ushbu tadbirdan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat bo`lganligi sababli tadbirni tashkillashtirish va uning ijrosini
ta`minlash Tabiat resurslari vazirligining aynan atrof muhit bilan aloqador dolzarb
vazifasidir. |
http://kompy.info/biznes-sistem-kimi.html | Biznes sistem kimi | |
Biznes sistem kimi
|
bet | 1/8 | Sana | 01.02.2024 | Hajmi | 0,94 Mb. | | #150080 |
Bog'liq Dərs 1. Biznes sistem kimi. Biznes sistem kimi Biznes anlayışı nədir? Terminologiya lüğətlərində “biznes” – “gəlir əldə etməyə yönəldilmiş iqtisadi fəaliyyət” kimi izah edilir, yəni bizneslə məşğul olmaq, gəlir əldə etmək deməkdir, biznesin məqsədi isə gəlir əldə etməkdir. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadiyyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada adamlar əvvəlcədən özlərinin Biznes-planlarını tərtib etmədən işə başlasınlar. Bu tamamilə aqrobizneslə, yəni kənd təsərrüfatı, emal sənayesi və onların xidmət sahələri ilə məşğul olan iş adamlarına da aiddir. Biznes-Plan 2 hissədən ibarətdir: 1) görüləcək işin ideyasından 2) məqsədindən və bu məqsədin həyata keçirilməsindən, təşkilindən Biznes-Planın tərtib edilməsinin 3 mühüm əhəmiyyəti vardır: 1. Biznes-Plan biznesin, yəni gəlir əldə etməyin idarə olunmasının əsaslarını hazırlamaqda istifadə edilə bilər. 2. Biznes-Plan elə bir alətdir ki, iş adamı onun köməkliyi ilə təsərrüfatın müəyyən dövr ərzində faktiki fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirə bilər. 3. Biznes-Plan təsərrüfatın inkişafına pul vəsaitinin cəlb edilməsinin, “tapılmasının” vasitəsidir. Biznes-Planın tərtib edilməsi olduqca vacibdir və əksinə, bunsuz işə başlamaq kompassız okeana çıxmağa və tanımadığın bir ölkəyə xəritəsiz səyahətə getməyə bənzəyir. Biznesin təsviri 1) Ehtiyatlar. Bu bölmədə biznesi aparmaq üçün mövcud ehtiyatlarınızı göstərməlisiniz. Yəni nə qədər torpaq sahəniz, bina, maşın, avadanlıq və işçi qüvvəniz vardır? Avadanlığınız nə vəziyyətdədir, onu qaydaya salmaq üçün nə etmək lazımdır? Əlavə istehsal vasitələrinə ehtiyac varmı və onlar necə və haradan alınacaqdır və ya icarəyə götürüləcəkdir. 2) Təsərrüfatın (müəssisənin) yerləşəcəyi yer. Siz öz bisnesinizlə harada məşğul olacaqsınız? Təsərrüfatın (müəssisənin) yerləşdiyi sahə biznesin inkişafına təminat verirmi? Təsərrüfatın yerləşdiyi sahənin infrastrukturu (su, elektrik enerjisi və nəqliyyatla təminatı) müştərinizlə əlaqə yaratmağa imkan verirmi?
|
| | |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html#Savollar:__1._Bir_oy_muddatga_chaqiriq_e’lon_qilishga_vazirlikning_shu_kabi_vakolatlari | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan Toza | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan “Toza
havo” oyligi doirasida barcha vazirliklar, idoralar, korxona va tashkilotlar,
Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi, shuningdek,
shahar va viloyatlar
hokimliklarini barcha xodimlarni chaqirdi. 10-may, har juma kuni “Avtomobilsiz
kun” oʻtkazilishi e’lon qilindi.
“Ushbu aksiyadan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini
kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat”, — deyiladi xabarda.
Eslatib o‘tamiz, avvalroq Toshkent shahar hokimligi 28 aprel kuni
“Avtomobilsiz kun” o‘tkazilishi haqida xabar bergan edi.
Shaxsiy avtomobillarda
sayohat qilishni qisqartirish, jamoat transporti, velosiped va piyoda yurish
afzalliklarini aholi o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan “ko‘p tadbirlar” e’lon qilindi.
Savollar:
1. Bir oy muddatga chaqiriq e’lon qilishga vazirlikning shu kabi vakolatlari
qaysi huquqiy hujjatda mavjudligini mamlakat qonunchiligidan aniqlashga
harakat qiling.
2. Vazirlik xabari yuridik faktmi? Ha bo'lsa, unda bu faktni nazariy jihatlarga
ko'ra tasniflashga harakat qiling.
3. Buni huquqning tartibga solish funksiyasi deb hisoblash mumkinmi?
Ushbu holatdan foydalanib, huquqning funksiyalari haqida qisqacha fikr
yuriting.
4. Jamoat transportidan foydalanishning huquqiy afzalliklarini sanab o‘ting.
Yuqorida berilgan kazusimizga davlat va huquq nazariyasi nuqtai nazaridan
hamda amaldagi qonunchilikdagi normativ-huquqiy hujjatlardan foydalanib
huquqiy yechim berishga harakat qilamiz.
Demak, birinchi savolga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, bir oy muddatga
chaqiriq e’lon qilishga tabiat resurslari vazirligining shu kabi vakolatlari qaysi
huquqiy hujjatda mavjudligini amaldagi qonunchilikdagi hujjatlardan aniqlashga
urinib ko`ramiz.
Biz
bilamizki, respublikamiz hududida har yili ikki bosqichda “Toza havo”
tadbiri oʻtkaziladi. Shuningdek ,joriy yilning 10-apreldan boshlangan mazkur tadbir
Davlat ekologiya qoʻmitasi, Ichki ishlar vazirligi va Sogʻliqni saqlash vazirligi bilan
hamkorlikda oʻtkazilmoqda. Ushbu tadbirdan koʻzlangan asosiy maqsad
avtotransport vositalaridan atrof-muhitga yetkazilayotgan zararli taʼsirlarni
kamaytirishga, shuningdek atmosfera havosini muhofaza qilishga qaratilgan
qonunchilik talablariga rioya qilinishiga yoʻnaltirilgan. Buning ustiga shuni
ta'kidlash kerakki, soʻnggi yillarda ishlab chiqarish korxonalari, avtomobillar
sonining koʻpayishi atmosferaga chiqarilayotgan tashlamalar miqdorining sezilarli
ortishiga sabab boʻlmoqda. Bu esa o‘z
navbatida respublikamizda, ayniqsa,
Toshkent shahrida havoning ifloslanish darajasi oshishiga xizmat qilmoqda.
Tadbir davomida avtotransport vositalaridan tashlanayotgan zararli gazlarning
toksiklik darajasi va tutun qalinligi bevosita maxsus asboblardan foydalanilgan
holda oʻlchash yoʻli bilan nazoratdan oʻtkaziladi.
Endilikda esa kazusning birinchi savolining asosiy mohiyatini ochib beradigan
bo`lsak, tabiat resurslari vazirligining vakolat va vazifalari quyidagilardan iboratdir;
– Ekologiya, atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat boshqaruvi;
– Atrof muhitning maqbul ekologik holatini,
ekologik tizimlarni, tabiiy
komplekslarni va alohida ob’ektlarni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni
yaxshilash;
– Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmonlar, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar,
o‘simliklar va hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va ulardan foydalanish
sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat ekologik nazoratini o‘tkazish,
atmosfera havosini muhofaza qilish;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlarini muvofiqlashtirish,
yagona ekologik va resurslarni tejash siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda
idoralararo hamkorlikni ta’minlash;
– Chiqindilarni boshqarish sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan
davlat nazoratini amalga oshirish, maishiy chiqindilarni yig‘ish, tashish,
joylashtirish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishning samarali tizimini tashkil etish,
mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat kadastrini
yuritish, shuningdek, yovvoyi hayvonlar, yovvoyi o‘simliklar, zoologiya va botanika
kollektsiyalarini ko‘paytirish va parvarish qilish uchun pitomniklarni davlat
ro‘yxatiga olish;
–Va boshqalar;
1
Ushbu tadbirdan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat bo`lganligi sababli tadbirni tashkillashtirish va uning ijrosini
ta`minlash Tabiat resurslari vazirligining aynan atrof muhit bilan aloqador dolzarb
vazifasidir. |
http://kompy.info/biznes-jarayonlarini-modellashtirish.html?page=39 | Tashkent- 2006 - Biznes-jarayonlarini modellashtirish | Tashkent- 2006
Shodiev T.Sh., Ishnazarov A.I., Boltayeva L.R., Khakimov T.Kh., Muminova M.A., Nurullaeva Sh.T. “Modeling of business-processes” (course manual). Tashkent: TSUE © 2006 – 175 p.
In this textbook the modeling business-processes of enterprises in the marketing conditions is described. The meaning of business-processes, their management, reengineering, business development in the Republic of Uzbekistan, the usage of economic-mathematical methods and models and also modern information technologies are investigated.
The textbook is intended for the undergraduate students of institution of higher education who are majoring in "Informatics and information technologies" - 5521900. It could be used to also by aspirants and postgraduate students and specialists desiring to lean modeling of business-processes.
Responsible Editor:
Prof. Begalov B.A. – Doctor of economic sciences of Economical informatics department, TSUE
Reviewers:
Prof. Khujaev N.Kh. – Head of Pedagogical and psychology department, TSUE; Doctor of economic sciences
Prof. Kuchkarov A.X. – Head of marketing in aviaspheres department, Tashkent institute of Aviation; Doctor of economic sciences
Experts:
Prof. Makhmudov N.M. - Head of Economical informatics department, TSUE; Doctor of economic sciences
Prof. Salimov B.T. - Head of Agribusiness department, TSUE; Doctor of economic sciences
MUNDARIJA
Kirish 3
I-Bob. Biznеs-jarayonlarining asosiy tushunchalari va tasnifi 5
1.1. Biznеs-jarayonlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar
1.2. Biznеs-jarayonlarining tasnifi
1.3. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish uslubiyati
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
II-Bob. Korxonalarda jarayonli boshqaruv 10
2.1. Jarayonli boshqaruvning mohiyati
2.2. Jarayonli boshqaruv turlari
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
III-Bob. Biznеs-jarayonlarining ichki va tashqi muhiti tahlili 20
3.1. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash zarurligi
3.2. Kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlari
3.3. Biznеs jarayonlari ichki va tashqi muhitining tahlili
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
IV-Bob. Biznеs-jarayonlari rеinjiniringi 30
4.1. Rеinjiniringning mohiyati va zarurligi
4.2. Rеinjiniring turlari va uni o‘tkazish asosiy bosqichlari
4.3. Biznеs-jarayonlari rеinjiniringini tashkil etish
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
V-Bob. Mikro- va makro darajadagi biznеs-jarayonlar 40
5.1. Biznеsda markеting tushunchasi va mohiyati, uning asosiy tamoyillari
5.2. Tadbirkorlikni rivojlantirishda markеtingning ahamiyati
5.3. Mikro darajada markеting tadqiqotlarini tashkil etish
5.4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda markеting faoliyatini
tashkil etish
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
VI-Bob. O‘zbеkistonda biznеsning rivojlanish istiqbollari 50
6.1. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni shakllanishining ijtimoiy-iqtisodiy
asoslari
6.2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyat ko‘rsatish
mеxanizmi va uni takomillashtirish masalalari
6.3. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash
tuzilmalari va uni davlat tomonidan tartibga solish
6.4. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish istiqbollari va
ustuvor vazifalari
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
VII-Bob. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish tamoyillari 60
7.1. Biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning uslubiy yondashuvlari
7.2. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirishning roli va ahamiyati
7.3. Biznеs-jarayonlarida qo‘llaniladigan modеllar
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
VIII-Bob. Biznеs-jarayonlarining tahlili va sintеzi 70
8.1. Biznеs faoliyati natijalari tahlili
8.2. Ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
8.3. Foyda - biznеs faoliyatining asosiy maqsadi
8.4. Raqobat yutug‘i tahlili
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
IX-Bob. Biznеs-jarayonlarida iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllarni
qo‘llash 80
9.1. Biznes-jarayonlarida matematik usullar va modellar qo‘llashning zarurligi
9.2. Optimal dasturlash usulining asosiy masalalari
9.3. Ikkilangan masalalarning iqtisodiy mohiyati
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
X-Bob. Biznеs-jarayonlarini korrеlyatsion-rеgrеssion tahlil qilish90
10.1. O‘zaro bog‘lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari
10.2. To‘g‘ri chiziqli rеgrеssiya tеnglamasini aniqlash
10.3. Egri chiziqli rеgrеssiya tеnglamalarini aniqlash
10.4. Bir omilli rеgrеssiya tеnglamasini baholash va tahlil qilish.
Juft korrеlyatsiya koeffitsiеnti
10.5. Ko‘p o‘lchovli korrеlyatsiya. Muhim va mohiyatli omillarni tanlash
10.6. Korrеlyatsion-rеgrеssion modеllardan iqtisodiy tahlil va
prognozlashda foydalanish yo‘llari
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
XI-Bob. Biznеsda rеja-boshqaruv qarorlarini optimallash va
bozor tamoyili bo‘yicha modеllashtirish 100
11.1. Tadbirkorlik faoliyatini rеjalashtirish va rеjalashtirishning
asosiy elеmеntlari
11.2. Rеjalashtirish bosqichlari va uning turlari
11.3. Biznеs-rеjaning mohiyati, mazmuni hamda uni ishlab chiqish
11.4. Biznеs-rеjani tayyorlash va undan foydalanish
11.5. Biznеs-rеjaning asosiy bo‘limlari mazmuni
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
XII-Bob. Biznеs-jarayonlarida axborot tеxnologiyalarini qo‘llash 110
12.1. PER – iqtisodiy masalalarni yеchish dasturi to‘g‘risida
12.2. Transport masalasini PER dasturida yеchish tеxnologiyasi
12.3. Chiziqli dasturlash masalalarini PER dasturida yеchish tеxnologiyasi
12.4. Olingan natijalarni tahlil qilish
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
XIII-Bob. Biznеs-jarayonlarining axborot ta’minoti 120
13.1. Biznеs-jarayonlarida axborotning ahamiyati va axborot turlari
13.2. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning axborot tizimi
13.3. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni axborot bilan ta’minlashni
tashkil etish
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
XIV-Bob. Biznеs-jarayonlarini standart dasturlash pakеtlari
yordamida modеllashtirish 130
14.1. Ekonomеtrik modеllashtirish dasturi TSPda ishlash asoslari
14.2. Pakеtni kompyutеrga joylashtirish va uni chaqirish
14.3. Ekonomеtrik modеl tuzish jarayoni
14.4. Modеl tеnglamalar tizimini yеchish
Qisqacha xulosalar
Nazorat va muhokama uchun savollar
Asosiy adabiyotlar
Internet veb-saytlari
“Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish” fanini o‘tishda
ilg‘or pedagogik texnoligiyalarni qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlari
Zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llab
“11-Mavzu. Biznеsda rеja-boshqaruv qarorlarini optimallash va
bozor tamoyili bo‘yicha modеllashtirish” mavzusida
masalalarni yechish
Izohli lug‘at
Adabiyotlar ro‘yxati
CONTENT
Introduction
Chapter 1. The terms and meaning of business-processes
1.1. Major terms of business-processes
1.2. Business-processes classification
1.3. methods of modeling of business-processes
Chapter 2. Process management of enterprises
2.1. Essential of business-processes management
2.2. Types of processes management
Chapter 3. Internal and external environment of business-processes
3.1. The need to supports of entrepreneurs
3.2. Government support programs of small entrepreneurship
3.3. Government policy on licensing
3.4. Internal and external environment of business-processes
Chapter 4. Reengineering of business-processes
4.1. Essential and need of reengineering
4.2. Types of reengineering and their implementation
4.3. Organization of business-processes reengineering
Chapter 5. Micro and macro business-processes
5.1. Marketing in business, its essential and princips
5.2. The role of marketing in business development
5.3. Research in marketing on the micro level
5.4. Organization of marketing in enterprises of the market economy
Chapter 6. Paradigm of business development in Uzbekistan
6.1. Socio-economic basis of the small business and
entrepreneuralship in Uzbekistan
6.2. The mechanism of small business and private entrepreneurship
activities at enterprises and its improvement
6.3. Support systems of small business and private entrepreneurship
and its government regulation
6.4. Paradigm of small business and private entrepreneurship and
priority tasks
Chapter 7. The principles modeling of business-processes
7.1. Modeling approaches for business activities of enterprises
7.2. The role and importance of business-process modeling
7.3. Models used in business-processes
Chapter 8. Methods of analysis and synthesis of business-processes
8.1. Analysis of business activities performance
8.2. Analysis of production costs
8.3. Profit is the aim of business-processes
8.4. Competition analysis
Chapter 9. Application of economic-mathematical methods and models in
business-processes
9.1. The application need of economic-mathematical methods and
models in business-processes
9.2. The basic task of optimal programming
9.3. The economical need duality problem
Chapter 10. Correlation-regression analysis of business-processes
10.1 Terms and types of interdependence
10.2. Linear regression model
10.3. Nonlinear regression model
10.4. Estimation and analysis of one variable regression model
10.5. Multiple regression. Selection of important variables.
Pair correlation coefficient
10.6. Ways of usage of correlation-regression models in the
economic analysis and forecasting
Chapter 11. The optimal decision making and modeling in the preparation
of business plans
11.1. Elements of planning and planning of entrepreneurs activities
11.2. Planing steps and their types
11.3. Essential, content and work out of business plan
11.4. Business plan preparation and its usage.
11.5. Structure and content of business plan
Chapter 12. Application of information technology in the analysis
of business-processes
12.1. PER - as an instrument for solving economic problems
12.2. Technology of solving transportation tasks in PER
12.3. Solving technology of linear programming tasks in PER
12.4. Outcome analysis
Chapter 13. Information basis of business-processes
13.1. Essential of infirmation, information types in business-processes
13.2. Information system of small business and private entrepreneurship
13.3. Organization of database for small business and private
entrepreneurship
Chapter 14. Standard softwares in the modeling of business-processes
14.1. Usage TSP for econometric modeling
14.2. Characteristics of TSP
14.3. Beginning of econometric modeling
14.4. Solving system of econometric equations
Glossary
Proper characteristics of using new pedagogical technologies on teaching
“Modeling of business-processes”
List of Bibliography
Model program for “Modeling business-processes”
Contents
| |
http://kompy.info/ekologik-ekspertiza-va-ekologik-monitoring.html | Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring | EKALOGIK NAZORAT EKALOGIK MANITORING VA EKOLOGIK EKSPERTIZA
Reja:
1. Davlat ekologik ekspertizasi va uning asosiy maksadi.
2. Davlat ekologik ekspertizasini tashkil kilish, utkazish, xujjatlarga bulgan talablar va uning xulosalari.
3. ekologik monitoring.
“Ekspertiza” atamasining asl ma`nosi “tekshiruv”, “taxlil” dir. ekologik ekspertizani o`tkazish tartibi O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza қilish davlat қo`mitasi tomonidan қabul қilingan maxsus қaror (1993 yil 4 may M:8-TK sonli қaror) asosida amalga oshiriladi.
Mazkur қaror қuyidagilarni belgilaydi:
Xalқ xo`jaligi ob`ektlarini va komplekslarini ko`rish loyixalari va texnika—iқtisodiy asoslarini Davlat ekologik ekspertizasidan (Dee) o`tkazishning bir xil tartibini belgilaydi.
Dee dan o`tkazish paytida tomonlar (ya`ni, buyurtmachi va
loyixalash tashkilotlari)ning vazifalari va javobgarliklarini
belgilaydi.
Mazkur қarorni bajarish қuyidagi muassasa va tashkilotlar uchun asosiy vazifa қilib belgilangan:
O`z faoliyatida salbiy ekologik oқibatlarni bartaraf etish yoki
ularni engillatishga jamiyat oldida kafillik beruvchi loyixa—
xujjatlarga buyurtma beruvchi tashkilotlar.
Loyixa—xujjatlarni ishlab chiқuvchiga va buyurtma beruvchiga
ekologik xavfsizlikni ta`minlashga kafillik beruvchi
tashkilotlar.
Tabiatdan foydalanish va atrof-muxitni muxofaza қilishni
nazorat қiluvchi davlat tashkilotlari.
Atrof-muxit musaffoligini saқlab қolish, atmosfera xavosi, suv xavzalari, tuproқ, o`simliklar dunyosi ifloslanishning oldini olish maқsadida yangitdan vujudga keltiriladigan қanday muҳandislik loyiҳasini uning katta-kichikligidan қat`i nazar avvalo Davlat ekologik ekspertizasidan o`tkaziladi. Bu majburiyat 1992 yil 9 dekabrda kabul kilingan “Tabiatni muҳofaza қilish to`ғrisidagi қonun”da xam yozib қuyilgan.
Dee ning maқsadi - xo`jalik korxonasining tevarak-atrof xolatiga nisbatan ekologik xavfini aniқlash, ushbu xavf darajasi— ning me`yoriy ko`rsatgichlarga nisbatan қanchalik kattaligini baxolashdir. Dee dan o`tkazilishi shart bo`lgan loyixada tabiatning ifloslanishi oldini oluvchi chora-tadbirlar ilmiy jixatdan asoslangan bo`lishi zarur.
Dee sidan sanoat korxonalari, gidrotexnik inshootlar, konlar, shaxar қurilishi, chiқindilar to`planadigan joylar, ularni ko`mib yoki yondirib zararsizlantirish maxsus joylari, kimyoviy moddalar va ular ishlatiladigan ҳududlar va boshқa xo`jalik ob`ektlari loyiҳalari albatta o`tkaziladi. Loyixada xo`jalik ob`ektlarining uz faoliyati davrida atrof-muxitga zarar etkazishi oldi olingan bo`lsa, ya`ni maxsus tozalash қurilmalari va inshootlari mavjud bo`lgan taқdirda, ushbu loyixani amalga oshirishga ruxsat beriladi.
Toglardagi daryo xavzalarida ishga tushirilishi lozim bo`lgan ma`dan konlari, ularning boyitish fabrikalari loyixalari ekolo gik ekspertizadan maxsus mutaxassislar ishtirokida o`tkaziladi.
Chunki bunday nozik loyixalarda texnologik tizim yoki ma`danlarni saқlash joylaridan ularning bir қismi soy suvlariga aralashishi butun xavzada noxush oқibatlarga olib kelmasligiga xech kim kafolat bera olmaydi.
Binobarin, ekspetriza chorida ro`y berishi mumkin bulgan mazkur noxush xodisaning қanday oldi olinishi mumkinligi xamma tomonlama chuқur tekshiriladi.
Dee si asosan Tabiatni muxofaza қilish davlat ko`mitasida o`tkaziladi.
Dee ni o`tkazish uchun me`yoriy manbalar sifatida қuyidagi 3 ta xujjat asos қilib olinadi:
1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1992 yil 9 dekabrda
қabul қilingan “Tabiatni muҳofaza қilish to`krisida”gi қonun;
O`zbekiston Ruspublikasi Tabiatni muxofaza қilish davlat
қo`mitasining 1992 yilda tasdiқlangan xalқ xo`jaligi va kompleks—
larini ^urish uchun maydon tanlashda texnika-iқtisodiy asoslar va
loyixalarni ishlab chiқishda (rekonstrukciyalashda), kengaytirish va
tsxnik қayta jixozlashda atrof-muҳitga ta`sirini baxolash
tartibi to`krigidagi yo`riқnoma (ingtrukciya);
Korxonalar, binolar va inshootlarni қurish uchun loyixa
xujjatlarning tarkibi, ularni ishlab chiқish va muvofiқlashtirish
tartibi to`ғrisidagi 1.02.01-85 raқamli sanitar me`yor va қoidalar
yo`riқnomasi.
Umuman olganda, Dee sini o`tқazish paytida қuyidagi masalalarga e`tibor beriladi:
1. Xo`jalik faoliyatida vujudga kelgan ekologik xavf darajasini
aniқlash;
Tabiatni muxofaza қilish қonun va қoidalari talablariga
xo`jalik faoliyatini mos kelishi yo kelmasligini baxolash;
Loyixalarda tabiatni muxofaza қilishga қaratilgan chora-tadbirlarning ilmiy asoslanganligi va etarliligini aniқlash.
Қuyidagi ob`ektlar Dee sidan o`tishlari kerak:
1. Ishlab chiқarish kuchlari va xalқ xo`jaligi tarmoқlarini
joylashtirish va kengaytirishning sxemalari va asosiy
yo`nalishlari, koncepciyalari , davlat rejalari va loyixalari.
2. Barcha turdagi қurilishlar uchun tanlangan maydonlar, қurilish
materiallari, rejadagi va rejadan oldingi (agar korxonani
kengaytirish lozim bo`lsa) loyixa xujjatlari.
Tabiiy resurslardan foydalanish va xo`jalik faoliyatini
belgilovchi instruktiv—uslubiy loyixalar va me`yoriy—texnik xujjatlari.
Yangi moddalar va materiallar yaratish bo`yicha texnika va
texnologiyalar, xujjatlar, maxsulot standartlari, shu jumladan
xorijdan olib keladigan texnika va texnologiyalar, yangi maxsulotlar, ularning tarkibi va davlat andozalariga mos kelishi xujjatlari.
O`zbekiston Respublikasiga keltiradigai va undan olib chiқib
istiladigan maxsulotlar va kimyoviy moddalar.
Ayrim xududlar, aloxida joylar va ob`ektlarning ekologik
vaziyatlari.
Yangi maxsulot ishlab chiқarish jarayonida vazirliklar, boshkarmalar, korxonalar, buyurtmachi va xujjatlarni tayyorlovchi tashkilotlar o`rtasida ekologik masalalar bo`yicha kelishmovchilik kelib chiққanda, respublika xududida pudrat asosida yoki xamkorlikda қurilayotgan қo`shma korxonalarga yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarning ayrim turlari keltirilganda ekspertiza o`tkazilishi zarur.
Yukorida ko`rsatib o`tilgan xujjatlarni Dee dan o`tkazish O`zbekiston Respublikasi Bosh Davlat ekologik ekspertizasi topshirigiga binoan viloyat tabiatni muxofaza қilish davlat қo`mitalari ekspertlari tomonidan mas`ul tashkilotlar vakillarini jalb қilingan xolda amalga oshiriladi.
Yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarni yaratish bo`yicha ҳujjatlar қuyidagilardan iborat bo`lishi kerak:
Texnik vazifa.
Texnik shartlar loyiҳasi.
Texnik saviya va sifat kartasi.
ekspluataciya қilish bo`yicha yo`riқnoma loyixasi.
Yangi maҳsulotning texnik vazifasi.
Standart.
7. Sanitar—gigienik va tabiatni muҳofaza қilish me`yor va қoidalariga mos kelishi to`krisidagi ma`lumotnoma.
8. Rejalashtirilayotgan ishlab chiқarish dasturi to`ғrisidagi ma`lumotnoma.
9. ekspluataciya davrida atrof—muҳitni ifloslantiruvchi chiқindilar, tashlamalar va ularning solishtirma (rejalashtirilgan) miқdori.
10. Chiқindi va tashlamalarni neytrallash, ularni ushlab қolish, қayta ishlash yoki zararsizlantirish usullari va manbalari xaқida ma`lumotnoma.
11. Ishlab chiқarilishi mo`ljallanayotgan yangi maҳsulotning ekspluataciya қilish davridagi ekologik oқibatlar (atrof-muxitga ta`sirini baҳolash natijalari) to`grisidagi ma`lumotnoma.
12. Yangi maxsulotni ishlab chiқayotganda tabiatni muҳofaza қilish me`yorlariga va talablariga rioya қilinishini nazorat қilish natijalari to`grisidagi tarmoқ xulosalari.
Shuni aloҳida ta`kidlash kerakki, ekologik ekspertizaga topshiriladigan ҳujjatlar қuyidagi tavsifnomalardan iborat bo`lishi kerak:
1. Chiқindilar, oқindilar, tashlamalar, ularning turlari, fizikaviy—kimyoviy tarkibi, ularning ҳajmi, xavflilik darajalari, biologik chidamliligi, portlash қobiliyatlari va me`yoriy қiymatlariga nisbatan taққoslangan moddiy va energetik balans ҳisoblari .
2. Me`yoriy қiymatlar va parametrlarga taққoslangan shovқin,
vibraciya (tebranishlar).elektromagnit maydon, ionizaciyalanuvchi va
issiқlik nurlanishlarning tirik organizmlar va tuproқ қatlamiga
ta`siri, sanitariya ҳimoya mintaқalari va sanitariya buzilish
o`lchamlarining ҳisoblangan va tajriba natijalari.
ekologik - texnogen tavsifnomalarga қuyidagilar kiradi:
1. Chiқindisiz va kamchiқindili, resurslar va energiya tejovchi
texnologik echimlarning sxemalari;
2. Ҳavoga va suvga tashlangan chiқindilarni tozalash tizimlarining sxemalari.
3. Chikndilarni tashlash usullari, ularni kayta ishlash sxemalari va principlari.
4. Ishlatish muxlatini utab bulgan asbob uskunalar va jixozlarni zararlantirish principlari va sxemalari.
Adabiyotlar:
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994
6. www.ziyonet.uz
| |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html#Demak,_birinchi_savolga_to`xtalib_o`tadigan_bo`lsak | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan Toza | Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan “Toza
havo” oyligi doirasida barcha vazirliklar, idoralar, korxona va tashkilotlar,
Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi, shuningdek,
shahar va viloyatlar
hokimliklarini barcha xodimlarni chaqirdi. 10-may, har juma kuni “Avtomobilsiz
kun” oʻtkazilishi e’lon qilindi.
“Ushbu aksiyadan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini
kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat”, — deyiladi xabarda.
Eslatib o‘tamiz, avvalroq Toshkent shahar hokimligi 28 aprel kuni
“Avtomobilsiz kun” o‘tkazilishi haqida xabar bergan edi.
Shaxsiy avtomobillarda
sayohat qilishni qisqartirish, jamoat transporti, velosiped va piyoda yurish
afzalliklarini aholi o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan “ko‘p tadbirlar” e’lon qilindi.
Savollar:
1. Bir oy muddatga chaqiriq e’lon qilishga vazirlikning shu kabi vakolatlari
qaysi huquqiy hujjatda mavjudligini mamlakat qonunchiligidan aniqlashga
harakat qiling.
2. Vazirlik xabari yuridik faktmi? Ha bo'lsa, unda bu faktni nazariy jihatlarga
ko'ra tasniflashga harakat qiling.
3. Buni huquqning tartibga solish funksiyasi deb hisoblash mumkinmi?
Ushbu holatdan foydalanib, huquqning funksiyalari haqida qisqacha fikr
yuriting.
4. Jamoat transportidan foydalanishning huquqiy afzalliklarini sanab o‘ting.
Yuqorida berilgan kazusimizga davlat va huquq nazariyasi nuqtai nazaridan
hamda amaldagi qonunchilikdagi normativ-huquqiy hujjatlardan foydalanib
huquqiy yechim berishga harakat qilamiz.
Demak, birinchi savolga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, bir oy muddatga
chaqiriq e’lon qilishga tabiat resurslari vazirligining shu kabi vakolatlari qaysi
huquqiy hujjatda mavjudligini amaldagi qonunchilikdagi hujjatlardan aniqlashga
urinib ko`ramiz.
Biz
bilamizki, respublikamiz hududida har yili ikki bosqichda “Toza havo”
tadbiri oʻtkaziladi. Shuningdek ,joriy yilning 10-apreldan boshlangan mazkur tadbir
Davlat ekologiya qoʻmitasi, Ichki ishlar vazirligi va Sogʻliqni saqlash vazirligi bilan
hamkorlikda oʻtkazilmoqda. Ushbu tadbirdan koʻzlangan asosiy maqsad
avtotransport vositalaridan atrof-muhitga yetkazilayotgan zararli taʼsirlarni
kamaytirishga, shuningdek atmosfera havosini muhofaza qilishga qaratilgan
qonunchilik talablariga rioya qilinishiga yoʻnaltirilgan. Buning ustiga shuni
ta'kidlash kerakki, soʻnggi yillarda ishlab chiqarish korxonalari, avtomobillar
sonining koʻpayishi atmosferaga chiqarilayotgan tashlamalar miqdorining sezilarli
ortishiga sabab boʻlmoqda. Bu esa o‘z
navbatida respublikamizda, ayniqsa,
Toshkent shahrida havoning ifloslanish darajasi oshishiga xizmat qilmoqda.
Tadbir davomida avtotransport vositalaridan tashlanayotgan zararli gazlarning
toksiklik darajasi va tutun qalinligi bevosita maxsus asboblardan foydalanilgan
holda oʻlchash yoʻli bilan nazoratdan oʻtkaziladi.
Endilikda esa kazusning birinchi savolining asosiy mohiyatini ochib beradigan
bo`lsak, tabiat resurslari vazirligining vakolat va vazifalari quyidagilardan iboratdir;
– Ekologiya, atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat boshqaruvi;
– Atrof muhitning maqbul ekologik holatini,
ekologik tizimlarni, tabiiy
komplekslarni va alohida ob’ektlarni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni
yaxshilash;
– Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmonlar, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar,
o‘simliklar va hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va ulardan foydalanish
sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat ekologik nazoratini o‘tkazish,
atmosfera havosini muhofaza qilish;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlarini muvofiqlashtirish,
yagona ekologik va resurslarni tejash siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda
idoralararo hamkorlikni ta’minlash;
– Chiqindilarni boshqarish sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan
davlat nazoratini amalga oshirish, maishiy chiqindilarni yig‘ish, tashish,
joylashtirish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishning samarali tizimini tashkil etish,
mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari;
– Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat kadastrini
yuritish, shuningdek, yovvoyi hayvonlar, yovvoyi o‘simliklar, zoologiya va botanika
kollektsiyalarini ko‘paytirish va parvarish qilish uchun pitomniklarni davlat
ro‘yxatiga olish;
–Va boshqalar;
1
Ushbu tadbirdan ko‘zlangan maqsad transport vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat bo`lganligi sababli tadbirni tashkillashtirish va uning ijrosini
ta`minlash Tabiat resurslari vazirligining aynan atrof muhit bilan aloqador dolzarb
vazifasidir. |
http://kompy.info/mesafeden-zondlamanin-fiziki-esaslar.html | Məsafədən zondlamanin fiziki əsasları | |
Məsafədən zondlamanin fiziki əsasları
|
bet | 1/4 | Sana | 30.12.2019 | Hajmi | 140,93 Kb. | | #6526 |
“Məsafədən zondlamanin fiziki əsasları” fənnindən test sualları
QRUP: 2315a
Mikroskop.....
yunanca “ mikros ” – kiçik, “ skopeo ” – görürəm sözlərindəndir.
Yunanca “mikro” - cırtdan sözü kimi başa düşülür.
Ingiscə“ mikros ” – kiçik, “ skopeo ” – görürəm sözlərindəndir .
gözlə görünməyən mümkün olmadığı kiçik hissələrdir.
Göstərilən cavabların hamısı.
GPS-qəbuledici modellərinin tam spektrini qrupları:
Fərdi GPS-qəbulediciləri;
Avtomobil GPS-qəbulediciləri;
Dəniz GPS-qəbulediciləri;
Aviasiya GPS-qəbulediciləri.
Çöstərilənlərin hamısı
1,2,3
2,4
1,2
2,4
İnterpretasiya nədir?
Proqramın hər bir əmri oxunduqdan sonra translyasiya edilir.
mətn redaktorudur.
verilənlər yığımıdır.
tətbiqi proqramlar yığımıdır.
əsas qurğulardan biridir
GPS-qəbulediciləri hansı koordinatdan məlumatların əldə olunmasına imkan verir?
Çöstərilənlərin hamısı
sürətin müəyyən olunması;
dəqiq vaxtın müəyyən edilməsi
əlavə məlumatların qəbulu və emalı.
en, uzunluq dairələri və dəniz səthindən yüksəklik
Məsafədən zondlamanın köməyi ilə nəyi öyrənmək olar?
Obyektin kimyəvi və fiziki xüsusiyyətini
MZ-nın təbii formasını
İnsanin görmə ,iybilmə və eşitməsini
Obyektin kimyəvi xüsusiyyətini
Obyektin fiziki xüsusiyyətini
Azərbaycanın su ehtiyatları Məsafədən zondlama məlumatlarından nələri təyin etmişdir?
səthlərinin xəritələşdirilməsi
Subasma yerlərinin xəritələşdirilməsi
Canlı orqanizmlərin tədqiqi
Regional strukturların aydınlaşdırılması
Su mühitinin çirklənməsi
1,2
1,3
1,2,3
1,3,4
3,4,5
Foto şəkil çəkilməsi hansı üsula aiddir?
MZ üsuluna
Kosmik aparatların çəkilməsi üsuluna
Coğrafi informasiya sisteminə
Elektromaqnit şüaların üsuluna
MZ ideal sahəsinə
Sensor nədir?
Kosmik aparatlarda yerləşdirilir və elektromaqnit şüalarını qeyd edir
Obyektin fiziki və kimyəvi xüsusiyətlərini öyrənir
Maddə ilə qarşılıqlı əlaqəni öyrənir
Obyektin fiziki vassələrini öyrənir
Təsnifləşdirilmənin rəqəmli üsullarını qeyd edir
Şüa nədir?
Atmosferdə qarşılıqlı əlaqədə olmur
Havada enerji itkisi olmadan yayılır
Obyektin maddəsilə qarşılıqlı təsirdə olur
dalğa uzunluqları dapazonunda eyni cinsli olur
Atmosferlə qarşılıqlı əlaqədə olur
Ən kiçik zərrəcikləri görmək mümkün olan elektron mikroskopu ilk dəfə nə vaxt və kim tərəfindən ixtira edikib?
1933-cü ildə alman alimi Maks Kroll və Ernst Ruska
1590 – cı ildə hollandiyalı Zaxari və Hans Yansenlər
XVI əsrin sonunda Hans Yansen
1723-cü ildə məşhur fizik Robert Boyl Levenhukun
1674-cü ildə ingilis fiziki və botaniki Robert Huk
İdeal və sensor hansı xüsusiyyətə malik olmalıdır?
Sadə və yığcam konstruksiyaya və yüksək dəqiqliyə malik olmalıdır
Yüksək dəqiqliyə malik olmalıdır
Mürəkkəb konstruksiyaya malik olmalıdır
Dalğa uzunluqları diapazonunda eyni cinsli olur
Elekromaqnit şüaları generesiya etmələdir
Məsafədən zondlama anlayışı neçənçi əsrdə meydana çıxdı?
XlX əsirdə
XX əsirdə
XVll əsirdə
XVl əsirdə
XVlll əsirdə
MZ- dan hərbi sahədə hansı məqsəd üçün istifadaə olundu?
Düşmən haqqında məlumatların toplanması və strateji qərarların qəbul olunması üçün
Düşmən haqqında məlumatların toplanması üçün
Mülki məqsədlər üçün
Ərazilərin ikşafının qiymətləndirilməsi üçün
Strateji qerarların qəbul olunması üçün
İlk metroloji stansiya nə vaxt buraxılmışdır?
1960-cı ildə
1961-ci ildə
1965-ci ildə
1971-ci ildə
1973-cü ildə
1 Aprel 1960-cı ildə ABŞ da hansı stansiya buraxılmışdı?
İlk metroloji stansiya
Salyut -1
Apollo
Vosxod
Soyuz
Yer səthinin böyük ərazilərini müntəzəm olaraq çəkmək üçün tətbiq edilən peyk hansı olmuşdur?
TİROS-1
ERTS-1
MZ PEYKİ
Vosxod
Soyuz
İlk ixtisaslaşdırılmış peyk hansıdır?
ERTS-1
TİRON -1
VOSXOD
QPOLLO
MZ PEYKİ
ERTS-1 peyki neçenci ildə buraxilmişdı
1972- ci il
1975- ci il
1996 -ci il
1987- ci il
1977-ci il
Orbitin bir neçə ardıcıl nöqtəsində çəklişlərin alınması 3 ölçülü obyeklər haqqında ən dəqiq təsvir almağa və siqnal səsi nisbətən yüksəltməyə imkan veren çəkliş hansıdır?
çoxzonalı çəkliş
çoxzamanlı çəkliş
stereoçekliş
stereoçekliş və çoxzonalı çəkliş
çoxzonalı çoxzamanlı çəkliş
MZ məlumatlarının tətbiq sahələrinin ətraf mühit necə tədqiq olunur?
Faydalı qazıntı yataqları olan yerlərin monitorinqi
Su mühitinin çirklənməsinin monitorinqi
Ətraf mühitə antopogen təsirin monitorinqi
Optik diapazona aid şüalar
Elektromaqnit spekterinin xarakteristikaları
1,2,3
3,4,5
1,2,5
3,2,5,
2,4,5
MZ məlumatlarının tətbiq sahələrində elektromaqnit şüaları necə öyrənilir?
Elektromaqnit şüalarının xarakteristikası
Elektromaqnit dalğalarının dairəvi tezliyi
Obyektdən şüalanan enerjinin miqdarı
Cisimlərin şüalanması qabiliyyəti
Hava mühitinin çirklənməsinin monitorinqi
1,2,3,4
1,3,4,5
1,2,4,5
2,3,4,5
1,3,4
Elektromaqnit şüaları enerjisinin ölçülməsi necə öyrənilir?
Elektromaqnit şüaları enrjisinin ölçülməsi
Günəş işığının parametrlərini ölçmək
Obyektdən şüalanan enerjinin miqdarı
Elektromaqnit şüalarının atmosfer və ya səthi ilə qarşılıqlı əlaqəsi
Dalğa modelində elektromaqnit şüaları
1,2,4
1,3,4
1,4,5
2,3,4
3,4,5
MZ da istifadə edilən ən uzun dalğalar hansı diapozona malikdir?
İstilik infra qırmızı və mikrodalğalar diapazonu
İşiq diapazonu
Optik diapazonu
Ultrabənövşəyi şüaların təsiri
Mikrodalğalı diapazon
1
1,2,
2,3
4 ,5
2,3,4,5
Şüaların atmosferələ qarşılıqlı əlaqəsi mənbələri hansılardır?
Elektromaqnit şüalarının əsas mənbəyi günəşdir
Şüaların atmosferdə udulması və dağılması
Şüaların səpələnməsi
Şüaların Releya səpələnməsi
Dalğaların yayılma sürəti
1,2,3,4
2,3,4
3,4,5
1,2,3,5
1,2,4
Şüaların atmosferlə əlaqəsi necə tipə bölünür?
3
4
6
7
1
Günəş şüalarını ən çox udma qabilliyyətinə hansı maddələr malikdir?
O3 (ozon)
O3 ; CO2
O2 ; CO2
CO ; H2O; NH3
CO; H2O; SO2
MZ üçün istifadə olunan diapazonlar atmosferin......
Atmosferin şəffaflıq pəncərəsi adlanır
Optik sensorları adlanır
İnfraqırmızı diapozon adlanır
Deniş pəncərələri adlanır
Güclü udulma adlanır
Şüaların səpələnməsi nəyə əsaslanır?
Elekromaqnit dalğalarının yayılması istiqamətinin dəyişməsinə
Tam buludluq və mi səpələnməsinə
Mütləq aydın səmaya
Görünən şüalara
Sensorların qeyd etmədə səpələnən şüalara
Atmosferdə səpələnmə neçə tipə bölünür?
3
4
5
6
7
Şüaların yer səthi ilə qarşılıqlı əlaqələri hansılardır ?
Şüaların yastı səthdə əks etməsi
Ərazilərdə şüaların diffuz etməsi
Yer səthinin spektral əks etmə qabilyyəti
Əksolunma
Enerjinin saxlanma qanunu
1,2,3
2,3,4
4,5
1,3
2,3,4
Düşən elektomaqnit şüalarının yer səthindəki obyeklərlə qarşılıqlı əlaqəsi hansılardır?
Əksolunma
Udulma
Kecirilmə
Parcalanma
İ stiləşmə
1,2,3
1,3,4
4,5
2, 3
3,4,5
Düşən elektromaqnit şüalarının yer səthindəki obyeklərlə qarşılıqlı əlaqəsi tipləri
Əksolma, udulma və keçirilmə
Düşən şüanın əksolunması
Torpağın və bitki örtüyünün əks etmə qabiliyyəti
Torpaqların spektral əks etmə qabiliyyəti
Obyektin səthinin spektal əks etmə qabilliyəti
Aşağıda qeyd olunan peyklərdən hansıları ehtiyat peykləri deyil?
Əsas ehtiyat peykləri
Yerin süni peykləri
LANDSAT serialı peyklər
SPOT peykləri
Günəş sinxron orbiti
2,5
3,4
2,4
1,3
3,5
İlk peykin hansıdır və orbitə nə vaxt buraxılmışdır?
LANDSAT-1 -23 may 1972-ci ildə
SPORT peykləri- 25 may 1983-cü ildə
HRVİR və VEÇETATİON -18mart 1985-ci ildə
İRS peykləri -26 may 1985-ci ildə
HRVİR peyki -26 aprel 1999-cu ildə
Bitki örtüyünün ən mühüm spektral xarakteristikaları deyil?
Görünən yaxın və uzaq infraqırmızı diapazonlarda əksetmə qabiliyyətiniin aydın tərəfləri
Spektrin görünən hissəsində yarpaqların piqmentləşdirilməsinin üstün rolu
Şüaların yarısının buraxıldığı, yarısının əks olunduğu infraqırmızı diapazonda bitkilərin strukturunun rolu
Şüaların cox hissəsinin udulduğu orta infraqırmızı diapazonda bitki örtüyünün nəmliyinin üstünlükləri
Nəmlik mövcud olduqda torpağın hər bir hissəciyi nazik qatı ilə örtülmüş olur.
Enerji mənbəyinə yanaşmaya görə bütün sensorları ... ayırmaq olar?
aktiv və passiv
daimi və müvəqqəti
15 illik və 3 aylıq
Orbitli və orbitsiz
Avtomatıt və platformalı
Bitki örtüyünün ən mühüm spektral xarakteristikası hansı variantda əks olunub?
1. Görünən yaxın və uzaq infraqırmızı diapazonlarda əksetmə qabiliyyətinin aydın fərqləri. 2. Spektrin görünən hissəsində yarpaqların piqmentləsməsinin üstün rolu. 3. Şüaların yarısının buraxdığı, yarısının əks olunduğu yaxın infraqırmızı diapazonlarda bitkilərin strukturlarının üstün rolu. 4. Şüaların cox hissəsinin udulduğu orta infraqırmızı diapazonda bitki örtüyünün nəmliyinin üstünlükləri
5. Orta infraqırmızı diapazonda spektral əks etmə qabiliyyəti
1,2,3,4
2,3,4,5
3,4,5
1,2,3,5
2,3,5
Torpaq örtüyünün spektral əksetmə qabiliyyətinə hansı amillər təsir göstərə bilər?
Nəmlik
Üzvi maddələrin olması
Fe2O3 (dəmir oksidinin) miqdarı
Çöküntülərin nisbi hissəsi,səthin qeyri-hamarlığı
Quru torpaqlar
1,2,3,4
1,2,3,5
1,3,5
1,2,3,5
2,3,5
Torpağın spektral xarakteristikaları haqqında hansı nəticələri əldə etmək olar?
Torpağın nəmliyinin artması əksetmə şüalarının bütün spektral diapazonunda onun əksetmə qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur
Torpağı təşkil edən hissəciklərin ölçüləri kiçildikcə onun əksetmə qabiliyyəti yüksəlir
Səthin qeyri hamarlıqların azalması onun əksetmə qabiliyyətini yüksəldir
Torpaqda üzvi maddələrin artması ilə onun qabiliyyəti aşağı düşür
Su səthlərinin əksetmə qabiliyyəti
1,2,3,4
2,3,5
2,4,5
1,3,4,5
1,2,3,4,5
Yer səthinin böyük ərazilərini müntəzəm olaraq çəkmək üçün tətbiq edilən ilk peyk hansı olmuşdur?
TİROS-1
ERTS-1
Apollo
BOSTOK
SOYUZ
İlk ixtisaslaşdırılmış peyk olan ERTS-1 (1972-ci ildə) əsasən hansı məqsəd üçün istifadə olunurdu?
Bu peyk əsasən kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə olunurdu
Su səthlərinin əksetmə qabiliyyətini ölçmək üçün
Torpaqda üzvi maddələrin artmasını ölçmək üçün
Su tutumlarında əksetmənin zirvəsini ölçmək
Bulanlıq su səthlətinin ölçülməsi
.......... peyklərində quraşdırılmış sensorlar nişanlı çəkilişlər yerinə yetirməyə imkan verir.
SPOT
HRV
ETM
TM
RBV
..... seriyalı peyklər Hindistanın ehtiyatlarının Milli istifadə sisteminin bir hissəsidir və onların buraxılması dövlət səviyyəsində həyata keçirilir.
İRS
LİSS
HRVİR
SPOT-4
İRS-p3
İlk İRS-1A peyki neçənci ildə buraxılmışdır.
17 mart 1988-ci ildə
17 aprel 1989-cu ildə
20 mart 1985-ci ildə
7 may 1984-cü ildə
20 may 1985-ci ildə
İRS-1C və İRS-1D peyklərində neçə sensor quraşdırılmışdır?
2
3
4
5
6
Kosmik aparatlarda quraşdırılan yeni PAN və ÜİFS sensorları hansı tədqiqat işlərini aparmışlar?
Təbii ehtiyatların monitorinqi, şəhər infrastrukturlarının inkişafının planlaşdırılması, meşələrin inventarlaşdırılması,təbii fəlakətlərlə mübarizə və ətraf mühitin tədqiqatı
Okeanoloji tədqiqatlar, ətarf mühitin tədqiqatı, şədərsalma
Bitki örtüyünün müvəqqəti dəyişilmələrini tədqiq etmək
Təbii fəlakətlərlə mübarizə
Təbii eytiyatların monitorinqi
.... sensoru əsasən okeanoloji tədqiqatlar aparmaq üçün təyin olunmuşdur.
MOS sensoru
PAN sensoru
ÜİFS sensoru
MOS-A sensoru
MOS- sensoru
Orbitin bir neçə ardıcıl nöqtəsindən çəkilişlərin alınması -3 ölçülü obyektlər haqqında ən dəqiq təsvir almağa və siqnal səs nisbətini yüksəltməyə imkan verən çəkiliş hansıdır?
Stereo çəkiliş
Çoxzonalı çəkiliş
Çoxzamanlı çəkiliş
Stereo çəkiliş və çoxzonalı çəkiliş
Çoxzonalı və çoxzamanlı çəkiliş
Müxtəlif obyektlərin səs (ton) xarakteristikalarının nadirliyinə əsaslanan çəkiliş hansıdır?
Çoxzonalı çəkiliş
Stereo çəkiliş
Çoxzamanlı çəkiliş
Stereo çəkiliş və çoxzonalı çəkiliş
Çox onalı və çoxzamanlı çəkiliş
MZ-nın əsas üstünlükləri aşağıdakılardan hansıdır?
Su ehtiyatlarının, kənd təsərrüfatı bitkilərinin, aqrotexniki vəziyyətinin, torpaqların aşılanmasının, şəhər infrastrukturlarının inkişafının və təbii antropogen amillərin təsiri altında dəyişən proses, obyekt və təzahürlərin monitorinqini keçirməyə imkan verir
Alınan məlumatların emalı və təhlili üçün çox yüksək peşəkarlıq və böyük praktir tələb olunmur.
Böyük olmayan ərazilərin fərdi tədqiqində belə məlumatlardan iqtisadi cəhətdən effektiv olmur
Kosmik şəkillərdən mühəndis işləri üçün, planların tərtibində istifadə etmək olur
Rəqəmsal şəkillərin işlənməsi üçün tətbiq edilən proqramlı təmin etmə də yüksək qiymətə malikdir
MZ məlumatlarının mənfi cəhəti aşağıdakılardan hansıdır?
Rəqəmsal şəkillərin işlənməsi üçün tətbiq edilən proqramlı təmin etmədə yüksək qiymətə malikdir
Su ehtiyatlarının kənd təsərrüfatı bitkilərinin aqrotexniki vəziyyətinin monitorinqini keçirməyə imkan verir
Obyekt və təzahürlərin monitorinqini keçirməyə imkan verir
Torpaqların aşılanmasının şəhər infrastrukturlarının monitorinqini keçirməyə imkan verir
Şəhər infrastrukturlarının , inkişafının və təbii antropogen amillərin təsiri altında dəyişən proses, obyekt və təzahürlərin monitorinqini keçirməyə imkan verir
Kosmik şəkillərin tətbiqi sahələrini neçə kateqoriyaya bölmək olar?
5
4
3
2
1
Xəritələrin rəqamsal ifadəsi üçün hansı qurğudan istifadə olunur?
Diqitayzer
Miqitazer
Fotoqraf
Mikraskop
Kompüter
Xəritələrin rəqəmsal ifadəsinin digər üsulu nəyə əsaslanır?
Skaynerlərdən istifadəyə
Fotoqrameriyaya
Aerofotoşəkilə
Rəqəmsal ifadə etməyə
Ölçmə üsullarına
Skaynerdən istifadə üsulunu başqa nə hansı üsul adlandırırlar?
Nöqtəvi ifadə etmə
Rəqəmsal ifadə etmə
Nöqtəvi və rəqəmsal ifadə etmə
Vektorlu ifadə etmə
Diqitayzerli ifadə etmə
Fotoqrametrik üsuldan nə vaxt istifadə olunur?
Tətqiq olunan ərazi böyük sahəyə və ya nahamar relyefə malik olduqda
Tətqiq olunan ərazinin xəritələşməsi və ölçülməsi lazım olduqda
Obyeklərin böyük sahəyə malik olduqda
Obyeklərin nahamar relyefə malik olduqda
Tətqiq olunan obyeklərin nəticələri məlum olduqda
Elektron siqnal rəqəmləyicilərinin köməyi ilə çevrilir.....
X Nöqtələrin koordinat qiymətinə
ətti qurğulara
Rəqəmsal qurğulara
Formal qurğulara
Koordinat qurğulara
Rəqəmsal topoqrafik məlumatları hansı üsulla alamq olar?
Birbaşa ölçmə üsulu ilə
Dolayı ölçmə üsulu ilə
Nöqtəvi ölçmə üsulu ilə
Rəqəmsal ölçmə üsulu ilə
Xətti ölçmə üsulu ilə
Elektron taxeometrin köməyi ilə nəyi ölçmək olar?
Məsafə və bucaqları ölçmək olar
Bucaqları ölçmək olar
Məsafəni ölçmək olar
Sürəti ölçmək olar
Təcili ölçmək olar
GPS sisteminin köməyi ilə ölçmə üsulu hansılardır?
Statik və müxtəlif (fərqli)
Statik və sadə
Akiv, passiv və skayner
Akiv və passiv
Dinamik və Statik
Heç biri
Statik üsuladan nə üçün istifadə olunur?
Yerin nöqtələrinin koordinatlarının müəyyən olunmasında
Peykin koordinatlarının müəyyən olunmasında
Yerin öıçülərinin müəyyən olunmasında
Qəbuledicilərin məlumatlarının təyin olunması
Siqnalların qəbul olunmasın üçün
“Nano” sözünün mənası...
yunanca – nános – cırtdan ölçü
fransızca çox balaca
yunanca nannos – bölünməz
almanca –texnologiya
Göstərilən cavabların heç biri düzgün deyil
Stansiyalar öz aralarındakı müxtəlif məlumatları necə saxlayır?
Ötürmə vastələrinin köməyi ilə
Texniki vastələrinin köməyi ilə
Peyklərin köməyi ilə
Kabellərin köməyi ilə
Telefon xətlərinin köməyi ilə
Kanalları birləşdirmək üçün hansı qurğulardan istifadə olunur?
Kamunukasiya qurğularından
Xətti qurğularından
Nöqtəvi qurğularından
Nisbi qurğularından
Heç bir qurğulardan
Məlumatların ötrülməsi nəyin köməyi ilə həyata kecrilir?
Standart şəbəkələr arası TCP/JP pratakolunun
VEB-in
Standart şəbəkələrin
Komunukasiya qurğularının
Standart qurğularının
”İnternet” sözünün sinonimi kimi hansı termindən istifadə olunur?
“VEB” terminindən
”ERT” terminindən
”SBT” terminindən
”ASD” terminindən
”DFG” terminindən
Nöqtələrin yerinə uyğun gələn sözü yazın. Məlumatların emalının mühüm mərhələsi onların ... ?
Səhvlərin düzəldilməsi
Ölçmələrin düzəldilməsi
Vektorların düzəldulməsi
Sahələrin düzəldilməsi
Bucaqların düzəldilməsi
IRS-P4 seriyalı peyk nə adlanır və neçənci ildə buraxılmışdır?
Oceansat – 26 may 1999-cu ildə
Okeanoc– 24 aprel 1997-ci ildə
Kosmodrom – 18 aprel 1995-ci ildə
Topoqratik -20avqust 1998-ci ildə
Kaetoqrafiya – 17 mart 1992-ci ildə
İRS-1C və İRS-1D peyklərinin rəqəmsal əkslərindən necə istifadə etmək olar?
Şəhərlərin 1:10000 miqyasında topoqrafik xəritələrinin yeniləşdirilməsində
Relyefin hündürlüyü haqqında məlumat
Peyklərin buraxılmasında ərazilərin modeli
Yerin 1:100000 miqyasında topoqrafik xəritələrinin yeniləşdirilməsində
Kosmik əkslərin fəza yerinə yetirilməsi
CARTOSAT – 1 peyki necenci ildə buraxıldı?
5 may 2005-ci ildə
10may 2001-ci ildə
12may 2003-cü ildə
12may 2003-cü ildə
6may 2005-ci ildə
........... peyklərindən 1:25000 miqyasında xəritələri yeniləşdirmək üçün istifadə etmək olar.
SPOT; İRC -1C və İRC -1D peyklərindən
CARTOSAT-1 və İRC-1D peyklərindən
İRC-P4 və İRC-P6 peyklərindən
İRC P-3 və İRC-P4 peyklərindən
PSLV və İRC-P3 peyklərindən
........... panxrometrik və multispektral əkslər olmaqla imkan verən ilk peyk oldu.
İKONOS peyki
LOKXİD peyki
CMS peyki
STOP-5 peyki
İRC-P6 peyki
İKONOS peykinin məmulatlarından istifadə sahələri aşağıda göstərilənlərdən hansı deyil.
çəkilmiş aparatların sonrakı təkminləşdirilməsi
yüksək fəza dəqiqliyi tələb etməyən şəkillərin deşifrələnməsi və təhlili
kütləvi informasiya vasitələrinin, sığorta şirkətlərinin xəritələşdirilməsi
kommersiya təşkilatlarının sifarişi ilə böyük ərazilərin xəritələşdirilməsi və CMS-də istifadə
şəhər ifrastrukturlarının planlaşdırılması, müxtəlif qarşılıq təsirinin qiymətləndirilməsi.
........... peykində 2 müxtəlif tipli sensor quraşdırılmışdır. Ali Hyperion və LEISALAC
EO-1 peykində
LANDSAT peykində
İNSAT peykində
TİROS-1 peykində
DELTA-7320 peykində
TİROS-1, ÇOES, AVHRR, İNSAT-çoxməqsədli peykləri nə peykləri adlanır?
meteoroloji peyklər
radiometrlər
çoxməqsədli peyklər
LANDSAT peyklər
əsas tətbiq sahələri
Kosmik fəzanın tədqiqi üzrə Milli agentliyi yeni minilliyin proqramı çərçivəsində buraxilan ilk peyk hansı olmuşdur?
EO-1 peyki
ÇOES peyki
AVHRR radiometrləri
İNSAT çoxməqsədli peykləri
LEİSALAS sensorları
........... peykləri ATS seriyalı peyklərinin əvəzedicisi kimi, Yer səthinin və bulud örtüyünün kiçik miqyaslı çəkilişlərini yerinə yetirir. O, praqnozu və manitorinqi üçün meteoroloqlar tərəfindən istifadə olunur. Bu hansı peykddir?
ÇOES peykləri
TİROS-1
AVHRR
LEİSALAS
İNSAT
Neçə ........ ÇOES peyki 36000km hündürlüdə ekvatorial orbitə çıxarılımışdır. Onların çəkiliş sistemlərinin hər biri Yer səthinin təxminən üçdə birini əhatə edir.
2
3
4
5
6
ÇOES peyklərinin istifadə zonalarına hansı variantlar uyğundur?
Şimali və Cənubi Amerikanın manitorinqi
Şimali Amerika və sakit okean hövzəsinin müşahidəsi
ABŞ-ın Milli meteoroliji xidmət marağı
Ətraf mühitin tədqiqat şəbəkələrinin inkişafı
Yüksək fəza dəqiqliyi tələb edən şəhər ərazilərinin xəritələşdirilməsi
1,2
1,2,3
1,3,4
3,4,5
1, 2, 3, 4
......... 1975-ci ildə orbitə buraxılmış ÇOES-1-dən 1992-ci ildə buraxılmış ÇOES-1 peykləri aid edilir...
I nəslə
II nəslə
III nəslə
IV nəslə
Axırıncı
Hansı intervalda Yerin çəkilişi yerinə yetirilir?
15 dəq intervalı
20 dəq intervalı
10 dəq intervalı
25 dəq intervalı
30 dəq intervalı
II nəsl peyklər neçə ədəd çəkiliş sistemi ilə təhciz olunmuşdur?
3
2
4
5
6
I sistem çəkilişləri spektrin görünən və infraqırmızı hissələrinin neçə spektral diapazonunda aparılır.
5
6
7
8
9
ÇOES peyklərindən alınan məmulatların hansı düzgün deyil.
yer səthinin qlobal əhatəsini təmin etmək
yer səthinin temperaturasının ölçülməsi
bulud örtüyünün üst hissəsini müşahidə etmək
nəmliyi qiymətləndirmək
ozon paylanmasını təhlil etmək
ABŞ-ın okean və atmosferin tədqiqi üzrə Milli idarəsi geostasionar peyklərdən başqa neçə meteoroloji peykin işinə nəzarət edir?
3
4
2
5
6
Meteoroloji peyklər Günəş sinxron subpolyar orbitinin hansı hündürlüyünə çıxarılmışdır?
715 dəq intervalı
30-770 km
830-890 km
830-860 km
830-870 km
880-870 km
Peyklərin cütlükdə işlənməsi sayəsində Yer səthinin istənilən sahəsi üçün alınan məmulatların intervalı neçə saatdan çox olmur?
6saat
7saat
8saat
9saat
10saat
Okean və Atmosfer üzrə Milli idarəetmənin peyklərinin bortunda meteoroloji məqsəd üçün quraşdırılmış əsas çəkiliş sistemi hansı radiometridir?
AVHRR
İNSAT-1
İNSAT-1R
İNSAT-1A
İNSAT-1
İNSAT çoxməqsədli peyklərdən neçə müxtəlif sahələrdə istifadə edilir?
3
4
5
6
7
İNSAT çoxməqsədli peyklərdən müxtəlif sahələrdə istifadə olunur.Aşağıda adları qeyd olunan sahələrin hansı düz deyil.
Spektral diapazonunda aparılan çəkilişlər
Teleradio verlişlərində
rabitəni təmin etmək üçün
hava xidmətləri üçün
buludların hərəkət istiqamətini müəyyən edən siklon
İNSAT-2 peyklərinin əsas tətbiq sahələri hansılardır?
okeanın səthindəki temperatur və torpağın nəmliyinin təyin edilməsi
musson və küləklərə qarşı müşahidə olunan şüaların uzundalğalı hissəsinin qiymətləndirilməsi
orta miqyaslı təzahürlərin tətbiqi sahəsində daşqınlarla mübarizə
buludların hərəkət istiqamətini müəyyən edən siklon
qar örtüyünün sahələrinin təyini
2, 3, 4, 5
1, 2, 3
1, 3, 4, 5,
1, 4, 5,
1, 2, 3,4
Hansı ölkədə subpolyar orbitə DMSP hərbi peyklərinin seriyası buraxılıdı?
ABŞ
Kanada
İtalya
Yaponiya
İsveçrə
DMSP hərbi peykləri nə üçün istifadə olunur?
Mülki meteoroloji xidmətlərdə
Meteoroloji xidmətlərdə
Mülki xidmətlərdə
İnşaatda
İstehsalatda
OLS sensorunin maraqlı xüsusiyyəti hansıdır?
görünən diapazona görə gecə çəkilişlərinin çox zəif işıqlanmada apara bilir.
görünən diapazonun olması çox aydın olması
zəif işıqlanması və enerji az sərf olunması
çəkilişlərin asan olması
çəkiliş qiymətinin ucuz başa gəlməsi
Avropa orbitə hansı peyklərinin seriyasını buraxdı?
Meteostat peykləri
İMS peykləri
OLS peykləri
CZCS peykləri
GMS peykləri
Yaponiya orbitə hansı peyklərinin seriyasını buraxdı?
GMS peyklərinin
OLS peyklərinin
Meteostat peyklərinin
İMS peyklərinin
CZCS peyklərinin
GMS peyklərinin çəkilişləri neçə diapazonda görünür?
2
3
4
5
Sadə və müqəkkəb
Meteostat peyklərinin çəkilişləri neçə diapazonda görünür?
3
1
4
2,5
2
Okeanları vəziyyətinin manitorinqi üçün hansı peyklərdən istifadə edilir?
Meteoroloji və Ehtiyyat peykləri
GOES peyklərindən
OLS peyklərindən
Meteoroloji peyklərindən
Ehtiyyat peyklərindən
Nimbus-7 peyki neçənci ildə səmaya buraxılımışdır?
1978-ci ildə
1950-ci ildə
1850-ci ildə
1650-ci ildə
1918-ci ildə
Nimbus peyki subpolyar günəş-sinxron orbiti hansı hündürlükdə çıxarılmıçdır?
955 km
957km
960 km
990 km
994 km
CZCS sensorunun işi nə vaxt dayandırılmışdır?
1986-cı ildə
1987-ci ildə
1989-cu ildə
1993-cü ildə
1998-ci ildə
MOS-1 peyki hansı ölkə tərəfindən orbitə buraxılımışdır?
Yaponiya
İtalya
Azərbaycan
İran
Türkiyyə
MOS-1 peyki nə vaxt buraxılıb?
1987-ci ildə
1988-ci ildə
1989-cu ldə
1990-cı ildə
1991-ci ildə
MOS-1b peyki nə vaxt orbitə buraxılıdı?
1990-cı ildə
2000-ci ildə
2002-ci ildə
2004-cü ildə
2006-cı ildə
SEA-WİFS sensorları nədən ibarətdir?
okeanların vəziyyətinin manitorinqi üçün təkminləşdirilmiş aparat tipindən
torpağın təkinini öyrənən aparat tipindən
Kənd təsərrüfatında proqnozların veriməsini öyrənən aparatdan
Peyklərin işene idarə edən aparatdan ibarətdir
peykləri müşahidə etməkdən ibarətdir
Sensor neçə spektral diapazonda çəkiliş aparır?
8
3
4
11
2
Peyklərin orbitlərinin hündürlüyü nə qədərdir?
705 km
801 km
854 km
856 km
800 k
Hər diapazonda çəkilişi neçə diapazonda aparmaq olar
2
3
5
7
6
Yayılan məlumatların çəkiliş sistemləri necə əldə olunur?
peyklərlə
sensorlarla
sensorların istiqamətilə
Yerüstü stansiya ilə
Çəkiliş sistemləri ilə
Peyklərdən məlumatların Yerə ötürülməsinin neçə üsulu var?
3
4
5
6
7
MZ-nin məlumatlarını ənənəyə görə nə adlandırırlar?
şəkil
qrafik
görmə
sensor
fotoaparat
Ənənəvi fotoşəkil nədir?
plyonka üzərində alınan təsvirdir
şəkillərin deşifrlənməsi
infraqırmızı şüalanmadır
şəkillərin kodlaşdırılmasıdır
şəkillərə nəzarətdir
Müasir MZ-də hansı sistemlərdən istifadə olunur?
sürətçıxarma sistemlərdən
rəqəmsal sistemlərdən
naviqasiya sistemlərindən
skayner sistemlərindən
ötürmə sistemlərdən
Şəkilərin dəyişilməsi üçün nələrdən istifadə olunur?
xüsusi üsullardan və əlavə məlumatlardan
xüsusi və ümumi üsullardan
yalnız əlavə məlumatlardan
çöl tədqiqatlarından
deşifrələnmədən
Deşifrələnmə nəyə əsaslanır?
obyekt və təzahürlərin xarakteristikasına
qiymətlərin dəyişmə xarakteristikasına
məlumatların toplanmasına
peyk məlumatlarına
sensorlara
Deşifrələnmənmin ilk mərhələsi nədən ibarətdir?
obyektlərin təsnif olunmasından
obyektlərinn ilk başlanğıcından
qiymət və istiqamətdən
obtektin kənardan görünüşünə
obyektin eyniləşdirilməsindən
Obyektin həndəsi xarakteristikalarının təyin olunması deşifrələnmənin neçənci mərhələsidir?
3 mərhələsi
4 mərhələsi
5 mərhələsi
6 mərhələsi
7 mərhələsi
Obyektin ölçüsü nədən asılıdır?
miqyasdan
ölçülən məlumatlarlardan
deşifrələnmədən
uzuluqdan və hündürlükdən
heç nədən
Obyektin tonu onun nəyini səciyyələndirir?
Parlaqlığını və rəngini
Enerji və rəngini
Rəngin təhrif olunması
İstiqamət və ölçüsünü
Şəffalıq və ölçüsünü
Obyektin təsviri necə olunur?
Tünd orta və açıq
Yalnız tund və açaq
Rəqəmsal
Yalnız qırmızı
Şifrələnmiş
Tekistura nədir?
Tonun dəyişmə tezliyidir
Rəngin ardıcıllığıdır
Rəngin parlaklığini bilrən
Topoqrafiyanın bir növüdür
Ölçü kiriteriyadır
Kölgə nədir?
Şiriflənmənin kiriteriyasıdır
Rəngin ardıcıllığıdır
Tonun dəyişmə tezliyidir
Topoqrafiyadır
Kiriteriyadır
Atribut məlumatları yoxlamaq ücün nədən istifadə olunur?
Üz çıxarmadan
Ötürmə vasitələrindən
Peyklərdən
“VEB” dən
Sensorlardan
Fəza atribut məlumatlarında səhvlərin səbəbi nədir?
Fəza məlumatlarınınm natamamlığı və qeyri bir mənalığı
Fəza məlumatlarında təhriv olmalar
Qeyri peşəkar mütəxəsis işindən
Rəqəmsal məlumatların yanlış oxunmasından
Göstərilənlərin hamısı
Nöqtəvi təsirlərin vektorlaşmasından nöqtələrin buraxilması nəyə səbəb olur?
Xəttlərin qırılmasına, rəqəmlə ifadənin kobud səhvlərin isə qırılmasına səbəb olur
Məlumatların təhriv olunmasına
Oxşar xətaların yaranmasına səbəb olur
CİS proqramının silinməsinə səbəb olur
Məlumatların təhrif olunmasına
Coğrafi mövqenin təyin olunmasının təsadüfi xətaları nə ilə bağlıdır?
Rəqəmsal ifadə etmənin natamam dəqiqliyi
Koordinat sistemlərinin səhv secilməsi
Fəzadakı şüaların təsiri
Yalnız natamam ölçülərlə
Nöqtəvi təsirlərin vektorlaşmasındakı nöqtələrin buraxilması ilə
Müntəzəm xətaların səbəbi nədir?
Kordinat sisteminin səhv seçilməsi
Peşəkar mütəxəsisin olmaması
Xətaların təkrarlanması
Koordinat sistemlərinin yerinin dəyişməsi
vektorlaşmasındakı nöqtələrin buraxilması
Xətalar hansı proses anında yarana bilər?
Kordinat sistemlərinin dəyişdirilməsi prosesində
Obyektlərin düzgün seçilmədikdə
Fəzada xəttlərin qırılmasına prosesində
Deşfrləmə prosesində
Kiçik müqyaslı ölçüləri böyüdülməsi zamanı
Məlumatların təkrar rəqəmsal ifadə olunması üçün nədən istifadə olunur?
Diqitayzerlərdən
2 sensorlu peyklərdən
“Veb” aparatlarından
Fotoaparatlardan
Deşifrləmələrdən
Kosmik şəkillərdən hansı sahələrdə istifadə olunur?
Təbii antropogen təsirlərin təhlili aparılan sahələrdə
Xəritələşdirmə sahəsində
Kadastır işləri aparılması sahəsində
Nanotexnologiya sahəsində
Hava məlumatlarını öyrənmək üçün
Kosmik çəklişlər metodu imkan verir....
Yerin böyük sahələrinin təsvirini müntəzəm olaraq almaq
Ərazinin inkişafını qiymətləndirir
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafı haqqında proqnoz
Ərazinin müntəzəm olaraq çəkilişinə
Məlumatların müntəzəm ötürülməsinə
Hansı ölkədə böyük sayda rəqəmsal xəritələr mövcuddur?
ABŞ-da
Misirdə
Romada
İspaniyada
Türkiyədə
Relyefin qarışıq düşməsi və radial təhrif olunmalar aradan qaldırılmış, dəyişdirilmiş aerofotoşəkillər nə adlandırılır?
Ortofotoşəkillər
Kosmik fotoşəkillər
Spektrli fotoşəkillər
Kiçik miqyaslı fotoşəkillər
Aerofotoşəkillər
TİROS-1 peyki nə üçün tətbiq edilirdi?
Yer səthinin böyük ərazilərini müntəzəm olaraq çəkmək üçün
Kənd təsərrufatı məqsədləri üçün
Hava haqqında məlumat vermək üçün
Siklonların hərəkət istiqamətin müşahidə etmək üçün
Məlumatların işlənməsi və deşiriflənməsi üçün
Coğrafi İnformasiya Sistemləri(CİS) üçün faydalı informasiya mənbəyi nədir?
İnternet
Telekanallar
Regional mənbələr
Elektromaqnit şüaları
Optik diapazona aid şüalar
Demoqrafik məlumatları aşağıdakılardan hansılar xarakterizə edir?
Əhalinin yaş və ictimai quruluşu
Cinslərin nisbəti
Məşğulluq strukturu
Şəhər və kənd əhalisinin nisbəti
Miqrasiya təmayülü
Hamısı
1,3,5
2,3,4
1,4,5
1, 2
Aqroiqtisadi məlumatlar hansı informasiya mənbələrindən ibarətdir?
Əkin və suvarılan sahələr
Kənd təsərrüfatı istehsalı
Mal-qaranın sayı
Bazarlar və qiymətlər
Hamısı
1,2
3,4
1,4
2,3
MZ - nın təbii formasına aşağıdakılardan hansılar aiddir?
İnsanın görmə, iybilmə və eşitməsi
Şüaların infraqırmızı dapazonu və radio diapozonu
Fotoşəkilin çəkilməsi
Şüaların sınaraq rənglərin dəyişməsi
Göstərilən cavabların hamısı
Aşağıdakılardan hansı infrastruktur haqqında məlumatlara aiddir?
Təhsil
Səhiyyə
Nəqliyyat şəbəkəsi
Rabitə xətləri
Hər biri
1, 3
1, 2, 4
3, 4
2,4
Xəritələrin rəqəmsalla ifadəsi üsulu hansıdır?
Rəqəmsal məlumatların nisbətən baha olmayan üsulu
Cisimlərin mövcud olmadığı obyektlər
Dalğa uzunluğuna malik olan çəkilişlər
Cisimlərin şüalanma intensivliyi
Heç biri
Xəritələrin rəqəmsal ifadəsi üsulu nəyə əsaslanır?
Skanerlərdən istifadəyə
Şüaların fəzada səpələnmə prosesinə
İşıq diapazonuna
Rentgen şüalarına və Mi səpələnməsinə
Heç birinə
Skanerləşdirmə nəticəsində alınan nöqtəvi təsvirlər ....
Vektorlu təsvirə çevrilir
Spektirin nisbətini aydınlaşdırır
Şüalanmanın foksunun alınmasına
Dalğa uzunluğunun diapazonuna
Heç birinə
CİS-dən nə üçün istifadə olunur?
Təbii həm də antropogen təsirləri tətbiq etmək üçün
Xəritələrin miqyasını ölçmək üçün
Şüaların seçmə qabiliyyətini öyrənmək üçün
Dalğa uzunluğunu təyin edir
Heç biri
Fəza məlumatları nəyi xarakterizə edir?
Öz koordinatları ilə (x,y) təsvir olunur, forma , ölçü və obyektlərin qarşılıqlı yerləşməsini
Peyk sistemlərini
Süni peyklərin öyrənilməsini
Günəş şüalarının yayılma sferasını
Heç birini
Qəbuledicilər siqnalları peyklərdən təxminən neçə saat ərzində qəbul edirlər?
6 saat
7 saat
8 saat
9 saat
1 saat
Atrubutiv məlumatlar hansı informasiyaları saxlayır?
obyektin uzunluğunu
sahəni
əhalinin sayını
əkin sahələrini
Hər birini
1,4
2,3
yalnız 2
yalnız 1
Adətən fəza məlumatları hansı şəkildə təqdim olunur?
”Bərk” surət (kağız, xəritə və s.) şəklində
Rəqamsal şəklində
Planlaşdırma şəklində
İnformasiya şəklində
Dioqram şəklində
Pozisiya məlumatları nədir?
Obyektlərin indiki, keçmiş və gələcək yerləşmə yerini xarakterizə edən məlumatlardır
Yer səthinin geofiziki təsirini əldə edən məlumatlardır
Kosmik şəkilişlərin təsvirini göstərən məlumatlardır
Səpələnmənin intensivliyini araşdıran məlumatlardır
Atmosfer havasının qatılığını öyrənən məlumatlardır
İnsan fəaliyyəti dedikdə nə başa düşülür?
Antropogen təsirlərin xüsusiyyətləri
Mülki tikinti və şəhər planlaşdırılmasında ətraf mühit monitorinqinə qədər işlər və müxtəlif elmi-praktik tədqiqatlar
Ətraf mühitə təsirlərin qiymətləndirilməsi
Yalnız elmi-praktik tədqiqatlar
Heç biri
Aerofotoçəkiliş və məsafədən zondlama üsullarının meydana çıxması nəyə imkan verdi?
Yer səthinin geniş yüksək dəqiqliklə yaratmağa
Peyklərin yaranmasına şərait yaratdı
Fəza məlumatları sistemləşdirildi
Landşaft müxtəlifliyi öyrənildi
Kosmik çəkilişləri məhdudlaşdırdı
”Coğrafi İnformasiya Sistemi” anlayışının mənası ....
İki anlayışdan - coğrafiya və informasiya sistemindən
Coğrafi tədqiqatlar sistemindən
Geomorfoloji struktur sistemindən
Məlumatların tədqiqi sistemindən
Göstərilən cavablarının hamısı
Coğrafiya sözünün mənası nə deməkdir?
“Yerin təsviri”
“Yerin görünüşü”
“Yerin ölçüsü”
“Yerin əyriliyi”
“Yerin tərkibi”
Diqitayzerlər hansı tələblərə cavab verməlidir ?
Dəqiqlik və nəticələrin təkrarlanması tələblərinə
Düzgün görünüş tələblərinə
Nəticələrin rəqamsal şəkildə olunmasına
Elektromaqnit şüalarından istifadəyə
Göstərilən cavabların hamısı
Coğrafiyaşünasın qarşısında duran mühüm vəzifələr:
Müəyyən ərazi ilə insan fəaliyyəti nəticələri arasında qanunauyğunluqları tədqiq etmək
Yer səthinin dəqiqliklə öyrənilməsi
Antropogen təsirləri zaltmaq
Sosial-iqtiasi təsirləri müəyyən etmək
Heç biri
Aşağıdakılardan hansı informasiya mənbəyidir?
Xəritə
coğrafi sahər
Topoqrafik çəkilişlər
Yeni texnologiyaların həyata keçirilməsi
Heç biri
CARTOSAT peyki hansı hündürlükdə orbitə çıxarılmışdır?
Peyk 618 km-likdə qütb günəş-sinxron orbitinə
Peykə 2ədəd PAN kameri yerləşdirilmiş və 221km orbitinə
Peykin mailliyi 97.87⁰ dəqiqlikdə 6718km hündürlüyünə
Çəkilişin dövrülüyü 116 gün olmaqla orbitə 678km hündürlüyünə
Peykin mailliyi 97.17⁰ dəqiqlikdə 1678km hündürlüyünə
Məlumat ötürmə vasitələrinə aid edilir....
Peyk, lifli optik şəbəkələr, kabellər, telefon xətləri
Peyk xətləri, “Veb”
Kabel xətləri , Peyk
Telefon xətləri , Almanax
İifli optik şəbəkələr
Okeanologiya nələri tədqiq edir?
canlı orqanizmlərin tədqiqi
dalğa və okean buruqlarının öyrənilməsi
suyun bulanıqlığın və axının tədqiq
çöllərin inventarlaşdırılması
suyun yosunla ötürülməsi
1,2,3
1,2,4
1,4,5
1,3,4
3,4,5
Coğrafi İnformasiya Sistemi .....
Fəza məlumatlar bazası və onların emalı üçün vasitələr dəstidir
Torpağın və onun əks olunma qabiliyyətinin təsviridir
Hissəciklərin xarakterik diametrini müəyyən sistemdir
Yer səthində yerləşən obyektlərin xarakteristik təsviridir
Heç biri
......... 1994-cü ildə orbitə buraxılan ÇOES-8 peykləri hansı nəsildir?
II nəsl
I nəsl
III nəsl
IV nəsl
V nəsl
Sahəsi və uzunluğu 0-a bərabər olan obyekt necə adlanır?
Nöqtə
Çevrə
Konus
Romb
Düz xətt
Nöqtələrdən necə istifadə etmək olar?
Müxtəlif coğrafi obyektlərin təsviri üçün
Landşaft planlaşdırılmasında
Ekoloji layihələndirmədə
Ərazilərin ölçülməsində
Təbiət hadisələrində
Nöqtənin əsas əlamətlərindən biri nədir?
Onun koordinatlarıdır
Düzgün seçilməsidir
Bucaq əlamətidir
Müəyyən tematik üsullarıdır
Heç biri
Öz aralarında birləşmiş nöqtələrin ardıcılından ibarət olan fəza obyektidir:
Xətt
Paraleloqram
Nöqtə
Koordinat
Parça
Coxzonalı çəkliş dedikdə nə başa düşülür?
Müxtəlif spektral diapozonlarda olan çəkilişlərdən alınan aydın məlumatların birləşdirilməsi müəyyən fəza strukturlarını səhvsiz seçmək imkanı yaradır.
Əvvəlcədən müəyyən olunmuş planlı çəkiliş xarakteristikaları zaman üzrə dəyişən obyektlərin şəkillərinin müqayisəli təhlilinin yerinə yetirilməsinə imkan yaradır.
Orbitin bir neçə ardıcıl nöqtəsində çəklişlərin alınması 3 ölçülü obyeklər haqqında məlumatlar
Məlumatların dəqiqliyi və deşiriflənməsi
Siqnalın səs nisbətini yüksəltməyə imkan verir
Xəttin eni nəyə bərabərdir?
sıfıra
Uzunluğuna
Diametrinə
sahəsinə
Heç biri
Müxtəlif xətlərin birləşmə yeri və ya bir xəttin müxtəlif seqmentləridir:
Düyünlər
Çeviricilər
Əyrilər
Kordinat sistemi
Xətlər
Aşağıdakı variantlarda göstərilənlərdən biri spektral xarakteristikası deyil?
Torpağın spektral əks etmə qabilliyəti əhəmiyyətli dərəcədə onun tərkibində dəmir oksidinin olmasından asılıdır
Torpağın nəmliyinin aırtması əksetmə şüalarının bütün spektral dapazonunda onun eks etmə qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur
Torpağın təşkil edən hissəciklərin ölçüləri kiçildikcə onun əksetmə qabilliyyəti yüksəlir
Səthin qeyri hamarliqlarının azalması onun əksetmə qabilliyyətini yüksəldir
Torpaqda üzvi maddələrin artması ilə onun qabiliyyəti
ÇOES peyklərinin II çəkiliş sistemi görünən spektin 1 diapazonunda çəkiliş aparmaq üçün neçə kanal və neçə istilik diapazonu ilə təhciz olunmuşdur?
19 və 18
19 və 17
18və 17
19 və 15
19 və 15
Təcrübə meydanının sərhədlərinin seqmenti necə adlanır?
Qövs
Səth
maillik
Sürüşmə
Təsvir
Mövzu xəritələri dedikdə nə başa düşülür?
Hansısa eyni bir parametrin fəza variasiyasının təsvir olunması
Ölçmələrin stasionar xarakteristikası
Aktiv sensorların dəyişkənliyi
Obyektlər haqqında ən dəqiq məlumatlar
Heç biri
Kartoqrammalardan adətən nə üçün istifadə olunur?
Fasiləsiz paylanmış parametrlərin sərhədləri daxilində nisbi qimətlərini müqayisə etmək üçün
Obyektlərin düzgün təsviri üçün
Orbitin tipinin seçilməsi üçün
Platforma kombinasiyalarının yaradılması üçün
Heç biri
Tədqiq olunan əlamətlərə görə nisbi eynicinsli ərazilər üçün hansı xəritələrdən istifadə olunur?
Dozimetrik xəritələrdən
Geofiziki xəritələrdən
Tətbiqi xəritələrdən
Təcrübi xəritələrdən
Heç biri
Tədqiq olunan parametrlərin qiymətləri arasındakı fərq nə ilə təsvir olunur?
Rəng və ştrixləmə ilə
Xüsusi parametrlərlə
Yalnız ştrixlərlə
Qısavə uzun xətlərlə
Göstərilənlərin hamısı
İzoxət xəritələr hansı xətlərdən ibarətdir?
Eyni parametr qiymətə malik xətlərdən
Müxtəlif paramrtrə malik xətlərdən
Qarışıq parametrə malik xətlərdən
Uyğun parametrə malik xətlərdən
Göstərilənlərin hamısı
Vektorların xəritələrində nələr təsvir olunur?
Planlaşdırılan və ya mövcud olan oxların istiqaməti və kəmiyyəti
Qarşıya qoyulan vəzifələr
Deşifirləmə üçün materiallar
Stereocütlərin fotoqrammetrik təhlili
Çəkilişin həndəsi parametrləri
Relyefin həcmi xəritəsi necə göstərilir?
Yer səthinin sahəsi aerofotoşəkildə müəyyən bucaq altında göründüyü kimi
Relyefin topoqrafiq modelinin bərpası kimi
Böyüdücü transferoskop qurğuları kimi
Fotoqrammetrik təhlilin çəkilişi kimi
Heç biri
Hər hansı təzahürün dinamikada təsvir olunması üçün istifadə olunan xəritə növüdür?
Video xəritə
Regional xəritə
Sistematik xəritə
İzoxət xəritələr
Dünya xəritəsi
Ən geniş istifadə olunan qrafik tipləri hansılardır?
Sütunlu dioqram
Sektor dioqram
Səpələnmə dioqram
1,2,3
1,3
1, 2
3
1
Diqitayzer qurğularının rolunun keçrilməsinə səbəb nə olmuşdur?
Skanerlərdən daha çox istifadə olunması
Skanerlərdən daha az istifadə olunması
Dəqiqliyin azalmasına
Skanerlərdən səmərəli istifadə olunması
Vektorlu təsvirin istifadə olunması
Skaynerdən istifadə üsulunun vəzifəsi nədir ?
Alınan məlumatları sonradan vektorlaşdırır
Alınan məlumatları əvvəlcədən vektorlaşdırır
Alınan hər bir məlumatı rəqamsallaşdırılmasıdır
Alınan məlumatları tez ötürülməsidir
Hec biri doğru deyil
Müxtəlif tipli obyektlərin məlumatlarının fərqini göstərmək üçün istifadə olunur:
Sütunlu dioqramdan
Xarici dioqramdan
Spektor diapazonundan
Elrktromaqnit şüalarından
Səpələnən şüalardan
Sekrorlara bölünmüş dairə kimi təsvir olunur və hər hansı nisbətin əyani təsviridir:
Sektor dioqram
Təsviri dioqram
İntensiv dioqram
Sütunlu dioqram
Mərkəzi dioqram
Bir parametrin digərindən aslılığını göstərmək üçün istifadə olunur:
Səpələnmə dioqramı
Xarici dioqram
Mərkəzi dioqram
Sütunlu dioqram
İntensiv dioqram
Aşağıdakılardan hansı video xəritələrə aiddir?
Zamana görə əhalinin sayının və şəhərin sahəsinin artımı
Çəkilişlərin həndəsi parametrləri
Peyklərlə çəkilişlərin təyini
Zonaların bölünməsi
Göstərilən cavabların hamısı
Aşağıdakılardan hansı sektor dioqramına aiddir?
Ölkədə şəhər,şəhərətrafı və kənd əhalisinin %-lə miqdarı
Çayların hidravlika və morfologiyası
Bitki örüyünün yaradılması
Çayda dayaz yerlərin əmələ gəlməsi
Heç biri
Statik üsuldan müxtəliflik...
real zamanda, kinematik zamanda
real zamanda
kinematik zamanda
Statistiq zamanda
Heç biri düzgün deyil
Kembilə görə deşifirləmənin neçə üsulu mövcuddur?
5
4
3
2
6
Reyestr neçə funksiyanı yerinə yetirir?
2
3
4
5
6
Stereoskoplar nədir?
Aerofotoşəkillərin stereoskopik baxışı üçün təyin olunmuş cihazdır
Peyklərdə istifadə olunan mürəkkəb quruluşlu cihazlardır
Mürəkkəb tipli stereoskopun baxıçı üçün təyin olunmuş cihazdır
Şəkillərin daha ətraflı oyrənilməsi üçün cihazdır
Mürəkkəb cihazlardır
Ən sadə stereoskop hansıdır?
Cib steroskopu
Şkalalı stereoskop
Təsviredici stereoskop
Kiçik stereoskop
Tez işləyən
Böyüdücülərdən nə məqsədlə istifadə olunur?
Şəkilləri daha ətraflı öyrənmək üçün
Şəkilləri oxumaq üçün
Miqyası böyütmək üçün
Yerdəyişməni ölçmək üçün
Sürəti ölçmək üçün
Densitometr nədir?
işləmə prinsipi işıq şüaları plyonkadan keçən zaman onun parlaqlığının dəyişməsinə əsaslanan cihazdır.
stereoskopla birgə istifadə olunan quruluşdur
şəkillərin daha ətraflı öyrənilməsi üçün təyin olunmuş qurulaşlardır
Bouş və Lomb korporasiyası tərəfindən şəkillərin vizual birləşdirilməsi üçün cihazdır.
Aerofotoşəkillərin stereoskopik baxışı üçün təyin olunmuş cihazlardır. Bu qurulaşlardan ən sadəsi cib stereoskopudur.
Parallaksometr nədir?
Stereokopla birgə istifadə olunan quruluşdur
Onun köməyi ilə müxtəlif miqyasa malik xəritə və şəkilləri dəqiqliklə birləşdirmək (uyğunlaşdırmaq) olar.
Aerofotoşəkillərin stereoskopik baxışı üçün təyin olunmuş cihazlardır.
şəkillərin daha ətraflı öyrənilməsi üçün təyin olunmuşqurulaşlardır.
işləmə prinsipi işıq şüaları plyonkadan keçən zaman onun parlaqlığının dəyişməsinə əsaslanan cihazdır.
Bouş və Lomb korporasiyası tərəfindən şəkillərin vizual birləşdirilməsi üçün lazım olan cihaz hansıdır?
Böyüdücü, trasferosuep
Densitometr
Paralloksometr
Stereoskop
Böyüdücü linzalar
LANDSAT-1 peykinin buraxılması ilə məlumatlardan geniş istifadə nə vaxt başladı?
1972-ci ildə
1950-ci ildə
1850-ci ildə
1999-cu ildə
2002-ci ildə
Su çatışmamazlığının aradan qaldırılması necə üsulla yerinə yetirilir?
2
3
4
5
6
Coğrafi məlumatlar hansı növlərə bölünür?
Fəza və atributiv məlumatlara
Fizikivə kimyəvi səthlərin məlumatlarına
Antropogen məlumatlara
Regional məlumatlara
Göstərilən cavabların hamısı
İRS-1A məlumatlarının təhlili hansı ölkəyə məxsusdur?
Hindistana
Çexiyaya
Rusiyaya
Türkiyəyə
Çin
ÇOES peykləri neçə nəslə bölünürlər?
2
3
4
5
6
İRS-1A məlumatı proqramının əsas məqsədi nədir?
Hindistan əhalisini içməli su ilə təmin etmək
Afrika əhalinin sayını öyrənməkdir
Çin telekommunikasıyasını yaxşılaşdırmaq
Azərbaycan əhalini xəbərlərlə məlumatlandırmaq
Heç biri
Andamon adaları yaxınlığında güclü zəlzələ nə vaxt baş verdi?
26 dekabr 2004-cü ildə
8 dekabr 2000-ci ildə
20 sentyabr 2007-ci ildə
4 sentyabr 2001-ci ildə
11oktyabr 1999-cu ildə
Daşqınların tədqiqi və məlumatların təhlili üçün istifadə olunur:
Vizual və rəqəmsal üsuldan
Skayner və vizual üsuldan
Sensorun aktiv və passiv üsullarından
MZ üsullarından
Göstərilən cavabların hamısı düzgündür
Radio dalğaların dalğa uzunluğu radiotexnikada aşağıdakı kimi qruplaşdırılr:
Uzun dalğalar, Orta dalğalar, Qısa dalğalar, Ultraqısa dalğalar
Orta dalğalar, Ultrasəs dalğaları
Uzun dalğalar, Qısa dalğalar
Uzun dalğalar, Yüksək tezlikli dalğalar
Yüksək tezlikli dalğalar, Alçaq tezlikli dalğalar
İnterpretasiya nədir?
Proqramın hər bir əmri oxunduqdan sonra translyasiya edilir.
Proqramdakı mətnin redaktorudur.
Peykdən verilənlərin rəqəmsal yığımıdır.
tətbiq olunan proqramların rəqəmsal yığımıdır.
Peykdəki əsas qurğulardan biridir.
İRS-1A proqramında iribuynuzlu heyvana gündə neçə litr su vermək lazımdır?
30 L
20 L
10 L
50 L
40 L
Azerspace-1 Azərbaycanın ilk süni peyki nə vaxt kosmosa buraxılıb?
8 февral 2013-cü il
18 fevral 2014-cü il
18 fevral 2012-ci il
1 fevral 2013-cü il
18 aprel 2014-cü il
Süni peyk nədir?
yerin ətrafında pilotsuz uçan kosmik aparatdır
elektromaqnit şüalari vasitəsilə obyektin şəkillərini şəkən aparatdır
şəbəkələrdən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
Məlumatlar məcmusunu dəqiqliklə göndən aparatdır
Döstərilən cavabların hamısı
Statiq üsul nəyə tətbiq olunur?
2 və ya daha 2 tezlikli GPS qəbuledicilərin köməyi ilə 2 nöqtə arasındakı məsafənin dəqiq ölçmələrdən tətbiq olunur.
2 və ya daha 1 tezlikli GPS qəbuledicilərin köməyi ilə tətbiq olunur.
2 nöqtə arasındakı məsafənin dəqiq ölçmələrdən tətbiq olunur.
Bucaqları ölçmək üçün istifadə olunur.
Heç biri
Peyk Azərbaycana neçəyə başa gəlib?
230 milyon manat
210 milyon manat
220 milyon manat
250 milyon dollar
230 milyon dollar
Məsafədən zondlama üsulunun əsasını təşkil edir...
Göstərilənlərin hamısı
ənənəvi tətbiq sahəsini təbii ehtiyatlardan istifadənin və regionların inkişafının planlaşdırılmasının əlverişliyini artırmaq
elektromaqnit şüalarla ölçmənin nəticələri
Yerin Peyk ilə tədqiq olunmasına
Yerin öz şüası ilə ölçülməsi
İşlədicilər informasiyanı hansı proqramların köməyi ilə əldə edirlər?
Veb- müşahidəcinin köməyi ilə
Almanax proqramlarının köməyi ilə
GPS-lərin köməyi ilə
Asd- müşahidəcinin köməyi ilə
Dfg- müşahidəcinin köməyi ilə
Məsafədən ölçmə metodları neçə cür olur?
2
3
4
1
6
Oxşar steroplotter nə ücün təyin olunmuşdur?
Aerofoto şəkillə 3 ölcülü məlumatların alınması üçün
dispetçer məntəqəsinə avtomatlaşdırılmış şəkildə ötürmək üçün
Məlumatlar məcmusunu dəqiqləşdirmək üçün
x, y, z koordinatlarını çox yüksək dəqiqliklə müəyyən etmək üçün
Yer səthindəki obyektin yerini yüksək dəqiqliklə müəyyən etmək üçün
Məsafədən ölçmə metodlarıni göstərin...
aktiv, passiv, skaner
skaner, fotoemulsiya
aktiv, passiv
görmə, eşitmə, duyma və s....
peyk, fotoapart, sonsor və s.
Xəritələrin rəqəmsalla ifadə üsulunun digər üsullardan fərqi nədir?
Boyük zaman fərqi tələb etməməsi
Spektral diapazonunun müxtəlifliyi
Cisimlərin şüalanma intensivliyi
Mikrodalğalı diapazondakı səthi
Heç biri
İkinci İRS-1B peyki neçənci ildə orbitə buraxılmışdır?
29 avqust 1991-ci ildə
25 may 1993-cü ildə
18 mart 1991-ci ildə
20 aprel 1982-ci ildə
26 may 1985-ci ildə
MZ-də aktiv metodun əsas fərqləndirici cəhəti....
peyk öz enerji mənbəyindən Yerə siqnal göndərir və həmin siqnalın Yerdən əks olunmasını qeydə alır.
peyk Yerə siqnal göndərmir, yalnız Yer səthində olan obyektlərdən Günəş enerjisinin əks olunmasını qeydə alır.
Peykdən fotoşəkil, obyektin və ya mənzərənin fotokamera vasitəsilə lent üzərində əks olunmasıdır
skanerlərdən istifadə olunması
obyekt haqqıda informasiyalan rəqəmsal formatda qeydə alır və hazır materiallar istifadəçiyə həm rəqəmsal, həm də analoq formasında təqdim oluna bilməsi
Xəritələrin rəqəmsal ifadəsi üçün hansı qurğudan istifadə olunur?
Diqibayzerdən
Mikrodalğalı qurğulardan
Releya qurğularından
Alternativ qurğulardan
Almanaxlardan
Passiv metodun fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, ....
peyk Yerə siqnal göndərmir, yalnız Yer səthində olan obyektlərdən Günəş enerjisinin əks olunmasını və ya Yerin istilik şüalandırmasını qeydə alır.
peyk öz enerji mənbəyindən Yerə siqnal göndərir və həmin siqnalın Yerdən əks olunmasını qeydə alır.
obyekt haqqıda informasiyalan rəqəmsal formatda qeydə alır
Sensorla sürətçıxarma prosesində elektrik siqnalı generasiya olunur ona görə də siqnalın intensivliyi yer səthi sahəsinin parlaqlığından asılı olaraq dəyişir.
Hazır materiallar istifadəçiyə həm rəqəmsal, həm də analoq formasında təqdim oluna bilir.
Xəritə və ortofotoşəkillərin fərqi nədir?
Ortofotoşəkillər sonsuz sayda obyekt haqqında informasiyaya malikdir
Ortofotoşəkillər okeanların səthi haqqında məlumat verir
Ortofotoşəkillər yalnız fəlakətlərin öyrənilməsini təmin edir
Ortofotoşəkillər dağ süxurlarının tipini müəyyən edir
Heç biri
Məsafədən zondlamada hansı informasiya formatından istifadə olunur:
BİP formatı, BİL formatı
BSQ formati, Veb formarı
Band Interleaved by Pixel
Band Interleaved by Line
Göstərilən cavabların hamısı
Rəqəmsal fotoqrametrik texnologiyaların peykdə olması nəyə imkan yaratdı?
İlk dəfə relyef haqqında rəqəmsal məlumatların alınmasına
Məlumatların alınmasına
Relyef haqqında məlimat toplamağa
Rəqəmsal fotoqrametriyaya
Bir başa ölçməyə
Internet....
işçi stansiyaları birləşdirən geniş kompüter şəpəkəsidir.
müxtəlif məlumat ötürmə vasitələrinin köməyi ilə əlaqə saxlayır.
peyk və digər radiokanallr lifli-optik şəbəkələr, koakksial kabellər vintşəkilli cüt tipli kabellər və telefon xətləri aiddir.
ümumi şəbəkədə birləşdirilmiş Yerin müəyyən miqdarda süni peyklərindən və yerüstü izləmə stansiyalarından məlumatlar almaqdan ibarətdir.
Bu sistem peyk şəbəkələrindən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə məlumatlar göndərir.
RADARSAT seriyalı peyki istifadəyə vermişdir....
1995-ci ildə Kanadada
1970-ci ildə Yaponiyada
1962-ci ildə Böyük Britaniyada
1994-ci ildə Türkiydaə
1975-ci ildə Hindistanda
Onun sensorlarının çəkiliş zolağının eni 11 km təşkil edir. Təkrar çəkiliş dövrü 3 gündür, ekvatoru keçmə vaxtı 10.30-dur. 726⁰ meyilliyinin olması sayəsində əhatə zolağının eni 700km-ə çatır. Hansı peykdən söhbət edir?
İKONOS peyki
İRS P6 peyki
STOP-5 peyki
PSLV və İRC-P3 peyki
CARTOSAT-1 peyki
GPS nədir?
peyk şəbəkələrindən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir.
Məlumatlar məcmusunun dəqiq göndərilmə vaxtıdır.
peyklərin orbital məlumatlarını özündə əks etdirir.
fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
Göstərilən cavabların hamısı
Elektron taxeometr nə ilə təchiz olunmuşdur?
Məlumatlaı müvəqqəti saxlayan xarici yazan quruluşla
Məlumatlaı müvəqqəti saxlayan qurğularla
Müasir adanlıqlar və qurğularla
Statisik qeyd aparma üsulluyla
Passiv və aktıv üsullarla işləyən sensorlarla
Hava haqqında proqnoz vermək, siklonların hərəkət istiqamətini meşahidə etmək üçün hansı stansiyadan istifadə olunurdu?
İlk metroloji stansiya
Salyut
Apollo
Vosxod
Soyuz
GPS nə vaxt yaradılmışdır?
ABŞ Müdafiə Nazirliyinin sifarişi ilə 1969-cu ildə
ABŞ Baş Asembleyasının sifarişi ilə 1996-cı ildə
Fransa hökumətinin tapşırığı ilə 1969-cu ildə
ABŞ Müdafiə Nazirliyinin sifarişi ilə 1963-cü ildə
Fransa Müdafiə Nazirliyinin sifarişi ilə 1972-ci ildə
İRS-1A proqramında bir adama gündə neçə litr su vermək lazımdır?
40 L
30 L
50 L
10 L
20 L
GPS nədən ibarətdir?
peyk şəbəkələrindən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
ümumi şəbəkədə birləşdirilmiş Yerin müəyyən miqdarda süni peyklərindən və yerüstü izləmə stansiyalarından ibarətdir
Məlumatlar məcmusunun dəqiq göndərilmə vaxtıdır
Sensor və platformalardan
Siqnal və şüa ötürücülərindən
Əvvəlcədən müəyyən olunmuş planlı çəkiliş xarakteristikaları zaman üzrə dəyişən obyektlərin şəkillərinin müqayisəli təhlilinin yerinə yetirilməsinə imkan yaradan çəkiliş hansıdır?
Çoxzamanlı çəkiliş
Stereo çəkiliş və çoxzonalı çəkiliş
Çoxzamanlı və çoxzonalı çəkiliş
Stereo çəkiliş
Çoxzonalı çəkiliş
Peyklər Yerə hansı informasiyanı ötürür?
sistemin düzgün işləməsi və ya hər hansı çatışmazlığın olub olmaması haqqında; Cari tarix Cari vaxt; Almanax məlumatları; Məlumatlar məcmusunun dəqiq göndərilmə vaxtı.
şəbəkələrindən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir.
peyklərin orbital məlumatlarını özündə əks etdirir.
Məlumatlar məcmusunun dəqiq vaxtını göndərir.
Göstərilənlərin heç birini
Almanax nədir?
məlumatları hər bir peyk üçün orbit və saat parametrləri bildirir
Məlumatlar məcmusunun dəqiq göndərilmə vaxtıdır
peyklərin orbital məlumatlarını özündə əks etdirir
peyk şəbəkələrindən ibarət olmaqla, fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
Rəqəmsal fotoqrametrik işci stansiya hansı kompleksdən ibarətdir?
Əsas avadanlıq, proqram təminatı, plyonka skanerlər və plotterlərdən
Əsas avadanlıq siqnalları, GPS qəbuledicilərindən
Proqram təminatı üçün peyk sistemindən
efimeris və GPS-qəbuledicilərdən
Plotterlərdən
GPS peykləri hansı məlimatları ötürürlər?
almanax, efimeris
Cari tarix , Cari vaxt;
Cari tarix, zondlama;
hər bir peyk üçün orbit və saat parametrləri
fasiləsiz rejimdə işləyərək Yerə elektromaqnit siqnalları göndərir
Koordinatlar necə hesablanır?
GPS-qəbulediciləri peyklərdən alınmış informasiyalar əsasında Yerdən hər bir peykə qədər olan məsafəni, onların qarşılıqlı mövqelərini müəyyən edir və həndəsi qaydalar üzrə koordinatlarını hesablayır.
GPS-qəbulediciləri məlumatların əldə olunmasına imkan verir və dəqiq vaxtın müəyyən etməklə
Yer səthinin böyük olmayan sahəsində və bütün yer kürəsində müşahidə olunan bu və ya digər təzahürün müəyyən etməklə
GPS-qəbulediciləri üç cari koordinatdan en, uzunluq dairələri və dəniz səthindən yüksəklikliyi təyin etməklə
Göstərilənlərin heç biri
Xəritə nədir?
Yer səthinin böyük olmayan sahəsində və bütün yer kürəsində müşahidə olunan bu və ya digər təzahürün qrafik təsvir
Geomorfoloji qruluş
Yer səthinin dinamik quruluşu
Yer səthində baş verən dəyişmələr
Heç bri
İstənilən xəritələrin, o cümlədən torpaq xəritələrinin tərtibində əsas hansı parametrlərdən istifadə edilir?
ölkə ərazisinin coğrafi mövqeyi
X, y, z parametrlərdən xüsusiyyətlərindən
riyazi qanunlar, kartoqrafik generalizasiya
ərazinin üfiqi və şaquli differensiasiyası
üzvi maddələrin və dispers hissəciklərin yayılması
Kiçik miqyaslı xəritələrdə torpaq konturlarının birləşdirilməsi prosesi necə adlanır?
kadastr
Efimeris
almanax
kartoqramma
aeroçəkiliş
Dünyanın quru hissəsinin nə qədər sahəsi tropik torpaqlar altındadır?
1/2
1/3
1/4
1/5
4/5
Azerbaycanin peyk şəhəri hansıdir?
Bakı
Mingeçevir
Sirvan
Gencə
Sumqayit
Süni intellekt (Artificial intelligence) nәdir?
informatikanın insanın hәll etdiyi mәsәlәlәri xatırladan mәsәlәlәrin formalaşması ilә mәşğul olan bölmәsidir
insanın hәll etdiyi mәsәlәlәri xatırladan mәsәlәlәrin formalaşması ilә mәşğul olan proqram tәminatıdır
insanın hәll etdiyi mәsәlәlәri xatırladan mәsәlәlәrin formalaşması ilә mәşğul olan proqram vasitәlәrinin mәcmusudur
informatikanın informasiyanın axtarışı vә emalı alqoritmlәrini öyrәnәn bölmәsidir
biliklәrin (metaverilәnlәrin) idarә olunması üçün, yәni biliklәrin yığılması,
saxlanması, axtarışı vә verilmәsi üçün işlәnib hazırlanmış xüsusi növ verilәnlәr bazasıdır
.... adlı eyni sensor əsasən bitki örtüyünün xarakteristikasının ölçmək üşün təyin olunmuşdur
İ VEGETATİON
RS
LİSS
SPOT-1
SPOT-2
İdarәedici obyekt ................ üçün nәzәrdә tutulmuşdur.
yığılmış informasiya әsasında informasiya tәsirlәrinin emalı vә onların idarәetmә obyektlәrinә ötürülmәsi
xarici mühitin vәziyyәti haqqında informasiyanın verilmәsi
idarәedici obyektdәn informasiya tәsirlәrinin qәbulu
alınmış informasiya әsasında idarәedici әmәliyyatların hәyata keçirilmәsi
daxili mühitin vәziyyәti haqqında informasiyanın verilmәsi
Müasir peyklərin hər biri öz gövdəsində yüksək texnologiyalı avadanlıqlar daşıyır. Bunlardan ən əsasları aşağıdakılardır:
atom saatı;
batareya (kadium-nikelli);
Günəş batareyası (gücü 1136 Vt);
peyklərin idarə olunması üçün kiçik dalğa diapazonlu anten;
istifadəçilərlə rabitə üçün uzundalğalı diapazona malik anten;
1,2,3
1,3
2,3,4,5
4,5
Göstərilənlərin hamısı
İlk milli peykin tam adı belədir:
Azerspace/Africasat-1a
Azerspace-1a
Africasat-1a
Azerasat/Africspace-1a
Africasat-1a/ Azerspace
NAVSTAR peyk sisteminə Yerin neçə süni peyki daxildir?
24 süni peyki
14 süni peyki
22 süni peyki
25 süni peyki
23 süni peyki
"Azerspace-1" süni peyki hansı şirkətin istehsalıdir?
"Orbital Sciences" şirkəti
Böyük Britaniyaya məxsus şirkətinin
“BYGEA ASC” şikətlər qrupunun
GİDS şikəti
“Wal-Mart” şirkəti
GPS-qəbulediciləri aşağıdakı məlumatların əldə olunmasına imkan verir:
sürətin müəyyən olunması;
2-dəqiqəyə vaxtın müəyyən edilməsi
0,1 saniyədən artıq dəqiqliklə
əlavə məlumatların qəbulu və emalı
peyk üçün orbit və saat parametrləri
1 3,4
1,2
1,2,3,4
1,2,5
2, 4, 5
Hansı elektromaqnit şüalanması daha böyük tezliyə malikdir?
radiodalğalar
infraqırmızı şüalar
ultrabənövşəyi şüalar
Rentgen şüaları
qamma şüalar
İnformasiya termini ........... deməkdir.
latınca “informatio” sözündən götürülmüş və obyekt, hadisə, fakt haqqında məlumat, xəbər verilməsi, nəyinsə izah edilməsi
fiziki kəmiyyəti ölçən və onu hər hansı bir müşahidəçi və ya alət tərəfindən oxuna bilən
Obyektlərin ölçülərinin təyini və uyğun sahələrin ölçülməsi üçün obyektlərin fəza sərhədlərinin və strukturunun müəyyən olunması
məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu
Göstərilən cavabların hamısı.
Məlumat
|
| | |
http://kompy.info/azerbaycan-respublikas-hokumeti-ile-iran-islam-respublikas-hok.html | Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında «Beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında» Sazişin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu | Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında «Beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında» Sazişin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qərara alır:
I. Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında «Beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında» 2002-ci il mayın 20-də Tehran şəhərində imzalanmış Saziş təsdiq edilsin.
II. Bu Qanun dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər ƏLİYEV
Bakı şəhəri, 2 iyul 2002-ci il
№ 352-IIQ
«Azərbaycan» qəzetində dərc edilmişdir (26 avqust 2002-ci il tarixli № 195) («VneshExpertService» LLC).
«Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu»nda dərc edilmişdir (31 avqust 2002-ci il, № 8, maddə 461) («VneshExpertService» LLC).
Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında
Saziş
Bundan sonra Razılığa gələn Tərəflər adlandırılan Azərbaycan Respublikası Hökuməti və İran İslam Respublikası Hökuməti,
iki ölkə arasındakı iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirmək məqsədi ilə ölkələrinə, ölkələrindən və ölkələrinin ərazilərindən tranzitlə yük və sərnişin avtomobil daşımalarının inkişafına yardım göstərilməsini arzu edərək,
aşağıdakılar barədə razılığa gəldilər:
| |
http://kompy.info/8-mavzu-asosiy-fondlarning-tarkibi-va-ulardan-foydalanish-kors.html | 8-Mavzu: Asosiy fondlarning tarkibi va ulardan foydalanish ko`rsatkichlari. 1-topshiriq | |
8-Mavzu: Asosiy fondlarning tarkibi va ulardan foydalanish ko`rsatkichlari. 1-topshiriq
|
bet | 1/5 | Sana | 01.06.2024 | Hajmi | 140 Kb. | | #259078 |
Bog'liq 8-mavzu Asosiy fondlarning tarkibi va ulardan foydalanish ko`rsatkichlari.
8-Mavzu: Asosiy fondlarning tarkibi va ulardan foydalanish ko`rsatkichlari.
1-topshiriq
Asosiy fondlar ulardan foydalanish maqsadiga ko’ra ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashishini “klaster”(shajarada) ifodalang?
Zarur mehnat sharoitlarini ta’minlaydigan asosiy fondlarni “klaster” (shajarada) ifodalang? (bino va arxitektura-qurilish ob’ektlari. Binolarga sexlarni ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar kiradi).
Asosiy fondlar tuzilmasini “klaster” (shajarada) ifodalang? (tasviriy tuzilma, texnologik tuzilma, tarmoq tuzilmasi, hududiy tuzilma, takror ishlab chiqarish tuzilmasi).
2-topshiriqga oid ko’rsatma
Ehtiyot chorali rejali ta’mir sistemasi jihozlarning ish xalatini ta’minlash maqsadida avvaldan belgilangan reja asosida o’tkaziladigan tashkiliy va texnik tadbirlar kompleksidir. Ta’mirlar joriy, o’rtacha, kapital ta’mirlarga bo’linadi.
Ta’mirlash muddati quyidagi formula asosida aniqlanadi.
A
Dt = ----------
Sm *N
Buy yerda, Dt – uskunani ta’mirlash davomiyligi
A – ta’mirlash uchun ketgan vakt
N – brigadadagi ta’mirlovchilar soni
Sm - Smena davomiyligi
Kapital ta’mirlanadigan mashinalar soni quyidagi formula asosida aniqlanadi.
Pk = M * 12 / ik
Bu yerda,
M – stanoklar soni
ik - kapital ta’mir davriyligi
Energetika xo’jaliklari korxonalarni energiyaning barcha turlari – elektr, issiklik, Bug, siqilgan havo va hokazolar bilan ta’minlaydi, energetika jihozlarini remont qilishni tashkil qiladi.
Xarakatga keltiruvchi energiyaga bo’lgan extiyoj quyidagi formula aniqlanadi.
ex = Dish * Sm *Ss * Ky * Dk
Bu yerda,
Dish - rejalashtiriladigan yildagi ish kunlari soni
Sm – Smena davomiyligi
Ss – Smenalar soni
Ky – elektr energiyasidan foydalanishda yuqotish koeffisienti
|
| | |
http://kompy.info/tasdiqlangan-bron-sanasi-sesh-yanvar-16-2024-bron-raqami-qwqf4.html | Tasdiqlangan Bron sanasi Sesh, Yanvar 16, 2024 Bron raqami qwqf4p uchish reysi Toshkent to Bukhara | 1/16/24, 3:04 PM
Itinerary
https://booking.flyhumo.com/ibe/HJ/paysys-redirect/2024011610024237683/success#0
1/3
Bron
statusi
Tasdiqlangan
Bron sanasi
Sesh, Yanvar 16, 2024
...
Bron raqami
QWQF4P
Uchish reysi
Toshkent to Bukhara
Uchish :
Qo‘nish :
TAS
BHK
Islom Karimov nomidagi Toshkent
xalqaro aeroporti
Bukhara
Terminal
TERMINAL 3
Sun, Jan 21, 2024
Sun, Jan 21, 2024
10:15
11:20
Ro‘yxatga olish boshlanishi :
Sun, Jan 21, 2024 08:15
Ro'yxatdan o'tish tugaydi :
Sun, Jan 21, 2024 09:45
Reys raqami
HJ031
Status:
TASDIQLANGAN
Samolyot
Toʻxtash(lar) : 0
Davomiylik : 01h:05m
Yo'lovchi haqida ma'lumot
Yo'lovchi nomi
Elektron bilet
Klass
Segment
O‘rin Qo‘shimchalar Bagaj
Ms . AMINOVA , ROBIYA 0031000055583
Ekonom / N
TAS > BHK
0kilogramm
Master . YARASHOV ,
AMINJON
0031000055584
Ekonom / N
TAS > BHK
0kilogramm
Kontakt ma’lumotlari
Kontakt shaxsi
Kontakt raqami
Email
ROBIYA AMINOVA
+998-919476677
[email protected]
1/16/24, 3:04 PM
Itinerary
https://booking.flyhumo.com/ibe/HJ/paysys-redirect/2024011610024237683/success#0
2/3
To‘lov ma’lumotlari
Tarif
391,100
TAS -BHK NBASIC
391,100
soliqlar
99,600
Uzairports
Departure Tax
80,000
Uzairports Arrival Tax
19,600
yig'imlar/to'lovlar
84,960
Uzairports Security Fee
19,600
Service Fee
37,660
Uzairports Terminal Fee
27,700
Yordamchi
0
Umumiy narx (UZS)
575,660
To'lov usuli
To'langan miqdor
UzCard/HUMO
Sesh, Yanvar 16, 2024
575,660 UZS
Jami to‘lov
575,660 UZS
Humo Air aviachiptalari qoida va shartlari:
Tarif qoidasi
BASIC
TAS-BHK
Baggage
1 ta 5 kg qoʻl yuki uchun joy ( 40 X 30 X 25 cm) Bagaj joyi mavjud emas
Rebooking
Chiptaga oʻzgartirishlar kiritib boʻlmaydi
Cancellation/Refund
Chiptani qaytarib boʻlmaydi
QOIDALAR VA SHARTLAR
1. Viza, sayohat hujjatlari va roʻyxatdan oʻtish:
a) Aeroportda ro’yxatdan o’tish parvozning rejalashtirilgan jo’nash vaqtidan ikki soat oldin boshlanadi va rejalashtirilgan
jo’nash vaqtidan 40 daqiqa oldin yopiladi. Turli aeroportlarda salomatlik va xavfsizlik tartib-qoidalariga oid hukumat
rasmiyatchiliklari farq qilishi mumkin. Yo’lovchilar ushbu rasmiyatchilik va tartiblarga rioya qilishlarini ta’minlash uchun
javobgardir. O’z vaqtida ro’yxatdan o’tmagan yo’lovchilar sayohatga qabul qilinmaydi va reys va chiptadan mahrum bo’ladi.
b) Jo’nab
ketish joyidan borish manzilga, shu jumladan toʻxtash joyi boʻlgan har qanday mamlakatlarga sayohat qilishda
immigratsiya talablarini qondirish uchun zarur hujjatlar, jumladan vizalar mavjudligini taʼminlash yoʻlovchining
javobgarligi
hisoblanadi. Yo’lovchilar vizada ko’rsatilgan maksimal qolish muddatiga, shuningdek kirishlar soniga rioya qilishlari kerak.
2. Bagajni ro’yxatdan o’tkazish:
a) Ro’yxatdan o’tkaziladigan har bir dona bagajning ruxsat etilgan umumiy o’lchamlari (uch o’lcham yig’indisi bo’yicha
(W+D+L)) 158 sm/62 dyuym bilan maksimal vazni 23 kg.
b) "Maxsus tarif" qoidasi bo’yicha sayohat qiladigan yo’lovchilar uchun 30 kg bagajni bepul tashish huquqi beriladi.
c) Boshqa barcha aeroportlarga yoki aeroportlardan kelayotgan yo’lovchilar uchun: mavjudligidan kelib chiqqan holda,
yo’lovchilar bronlash jarayoni orqali o’zlari xohlagan bagaj miqdori va joylar sonini nominal tariflar bo’yicha
oldindan bron
qilishlari mumkin.
d) Oldindan band qilingan ruxsatdan tashqari har qanday qo’shimcha og’irlik ortiqcha bagaj sifatida qabul qilinadi va tegishli
tarif qo’llaniladi.
e) Bepul bagaj ruxsati chaqaloqlarga taalluqli emas, lekin chaqaloq sumkasi va/yoki bolalar ovqati va/yoki og’irligi 2
kg gacha
bo’lgan yig’iladigan beshik tashishga bepul ruxsat beriladi.
f) 40″ (dyuym) va undan yuqori o’lchamdagi har qanday televizorni tashish uchun 20 AQSh dollari to’lanadi. Ruxsat etilgan
maksimal o’lcham – 60″ (dyuym). Bu tizimda joy oldindan bron qilinishi va aeroport standartlariga muvofiq qadoqlanishi kerak.
g) Umumiy oʻlchamlari (uch o’lcham yig’indisi bo’yicha (W+D+L)) 203 CM/ 62 IN dan ortiq boʻlgan katta oʻlchamdagi yuk
uchun 15 USD to’lanadi. Bu tizimda joy oldindan bron qilinishi kerak.
h) Humo Air aviakompaniyasining yo‘qolgan yoki shikastlangan bagaj uchun javobgarligi Varshava konventsiyasiga muvofiq
har bir kg uchun 17 SDR bilan cheklangan. Humo Air qimmatbaho buyumlar yoki hujjatlarga yetkazilgan
zarar uchun javobgar
emas.
1/16/24, 3:04 PM
Itinerary
https://booking.flyhumo.com/ibe/HJ/paysys-redirect/2024011610024237683/success#0
3/3
i) Humo Air bortiga lityum batareyalar bilan ishlaydigan o’z-o’zini muvozanatlashtiruvchi elektr skuter yoki shaxsiy motorli
transport vositalari qabul qilinmaydi. Taqiqlangan narsalar roʻyxatini tekshirish uchun www.flyhumo.com saytiga murojaat
qiling.
3. Qo’l yuki:
a) Yuk qo’llanmalari tarif qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. Qo’l yukining maksimal o’lchamlari 40 x 30 x 20 sm. Har
qanday qo’shimcha yoki talablarga javob bermaydigan bagaj uchun ro’yxatdan o’tish vaqtida ortiqcha yuk to’lovi olinadi.
Bundan
tashqari, bagaj hajmi bortga chiqishdan oldin tekshirilishi mumkin. |
http://kompy.info/7-mavzu-hisob--kitob-operatsiyalari-hisobi-2-soat-v2.html | 7-mavzu. Hisob – kitob operatsiyalari hisobi (2 soat) | |
7-mavzu. Hisob – kitob operatsiyalari hisobi (2 soat)
|
Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 1,58 Mb. | | #246994 |
Bog'liq Hisob – kitob operatsiyalari hisobi
7-MAVZU. HISOB – KITOB OPERATSIYALARI HISOBI (2 SOAT)
Reja:
7.1. Bank plastik kartochkalari bilan hisob-kitoblar va ularning hisobini yuritish tartibi.
7.2. Xoʼjalik yurituvchi subektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablagʼlarini hisobdan chiqarish tartibi.
7.3. Banklararo hisob-kitoblar hisobi.
Adabiyotlar: 8, 9, 10, 11, 12, 13, 20, 21, 22, 25, 26, 27, 28
7.1. Bank plastik kartochkalari bilan hisob-kitoblar va ularning hisobini yuritish tartibi.
7.2. Xoʼjalik yurituvchi subektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablagʼlarini hisobdan chiqarish tartibi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘ida (keyingi o‘rinlarda asosiy hisobvaraq deb yuritiladi) yetarli miqdorda pul mablag‘lari bo‘lganda, mablag‘larni hisobdan chiqarish qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda mijozning farmoyishiga va boshqa pul-hisob-kitob hujjatlarining kelib tushishi tartibida amalga oshiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘ida mablag‘ unga qo‘yilgan talablarni qondirish uchun yetarli bo‘lmagan holda, pul-hisob-kitob hujjatlari 2-son kartotekaga kirim qilinadi. 2-son kartoteka xo‘jalik yurituvchi subyektning faqat asosiy hisobvarag‘i ochilgan bankda shakllantiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘iga davlat ijrochilari tomonidan soliq qarzi bo‘yicha inkasso topshiriqnomalari qo‘yilgan taqdirda, shu qarzdorlik miqdorida oldin davlat soliq xizmati organlari tomonidan qo‘yilgan inkasso topshiriqnomalari ijrosiz qoldiriladi. Davlat ijrochilari tomonidan banklarga davlat soliq xizmati organlarining ijrosiz qoldiriladigan inkasso topshiriqnomalari raqami, sanasi, summasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar taqdim qilinadi.
Banklar shu kunning o‘zida davlat soliq xizmati organlariga ijrosiz qoldiriladigan inkasso topshiriqnomalari to‘g‘risida elektron xabar beradi. Davlat soliq xizmati organlari shu kunning o‘zida ushbu xabarnoma asosida ijrosiz qoldiriladigan inkasso topshiriqnomalarini banklardan chaqirib oladi.
Banklar tomonidan davlat ijrochilarining inkasso topshiriqnomalarining to‘lanmagan summasi ijroga qabul qilinadi.
Ijroga qabul qilingan inkasso topshiriqnomalarining davlat ijrochilariga qaytariladigan nusxasining orqa tomoniga qabul qilingan summa ko‘rsatilib, bank mas’ul ijrochi xodimi tomonidan imzo chekilib, shtamp bosiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘idagi mablag‘lar unga qo‘yilgan talablarni qondirish uchun yetarli bo‘lmaganda, asosiy hisobvaraqqa xizmat ko‘rsatuvchi bank 2-son kartoteka paydo bo‘lganligi to‘g‘risida 3-so‘rovnomaning “taqiq” faylini “2” belgisi bilan shakllantirib, Bank depozitorlari milliy axborotlar bazasiga dasturiy ravishda yuboradi. Ushbu ma’lumotlar Bank depozitorlari milliy axborotlar bazasi orqali barcha boshqa hisobvaraqlar ochgan banklarga uzatiladi.
Mazkur ma’lumotlar Bank depozitorlarining milliy axborotlar bazasi orqali Davlat soliq qo‘mitasiga axborot tariqasida uzatilib boriladi.
Hisobvaraq ochgan banklar ushbu ma’lumotnomani amaliyot kuni davomida olganda, shu amaliyot kunidan kechikmagan holda, ma’lumotnomani amaliyot kunidan keyin olganda esa keyingi amaliyot kunida mazkur mijozning asosiy hisobvarag‘iga qo‘yilgan talablarni qondirish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa hisobvaraqlaridagi pul mablag‘larini uning asosiy hisobvarag‘iga memorial order asosida o‘tkazib berishlari shart.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘ida 2-son kartoteka paydo bo‘lgandan so‘ng, uning boshqa barcha ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari ochilgan banklar tomonidan pul-hisob-kitob hujjatlarini qabul qilish va asosiy hisobvarag‘iga bo‘lgan to‘lovlardan tashqari boshqa to‘lovlarni amalga oshirish taqiqlanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa hisobvarag‘idan to‘lovlar asosiy hisobvarag‘i ochilgan bankdan uning 2-son kartotekasi mavjud emasligi to‘g‘risidagi fayl ma’lumot dasturiy ravishda olingandan so‘ng amalga oshiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘i ochilgan bankda 2-son kartoteka mavjud bo‘lgan hollarda to‘lovlar quyidagi navbatda amalga oshiriladi:
a) navbatdan tashqari, hisobvaraq egasining arizasiga ko‘ra bevosita ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlari uchun to‘lovlar o‘tgan oy davomida uning faqat asosiy hisobvarag‘iga kelib tushgan jami tushumlarning 5 foizi miqdorigacha, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan ro‘yxatga asosan o‘ta muhim obyektlarni qo‘riqlovchi bo‘linmalar xizmatidan foydalanuvchi hisobvaraq egalari uchun esa 6 foiz miqdorigacha amalga oshiriladi.
2-son kartoteka paydo bo‘lganda, hisobvaraq egasi tomonidan ariza kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar miqdoriga bog‘liq hisob-kitob bilan birga shu oyning keyingi dekadasi birinchi sanasiga, joriy oyning uchinchi dekadasi va keyinchalik esa keyingi oyning uchinchi sanasigacha bankka taqdim qilinadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, bevosita ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘ta muhim obyektlarni qo‘riqlovchi bo‘linmalar xizmati bo‘yicha xarajatlarni ham hisobga olgan holda zaruriy xarajatlar ro‘yxatini aniqlaydi.
Hisobvaraq egasi kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar uchun mablag‘lar hisob-kitobini va arizani bankka taqdim etgan kunning ertasidan boshlab joriy oy davomida ushbu to‘lovlarni to‘liq yoki bo‘lib-bo‘lib amalga oshirishi mumkin. Kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar uchun mablag‘lar limitining ishlatilmagan qismi joriy oyning oxirgi kunigacha ishlatilishi mumkin va keyingi oyga ishlatish uchun o‘tkazilmaydi.
Kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar uchun to‘lovlar hisobvaraq egasining to‘lov topshiriqnomalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda to‘lov topshiriqnomalarining “to‘lov maqsadi” grafasida “kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar summasi hisobiga”, deb yozilgan bo‘lishi shart.
Banklar kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar uchun sarflanadigan mablag‘lar limitining to‘g‘ri hisoblanganligi (aniqlashini) va unga rioya qilinishini nazorat qiladi.
Kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlar uchun sarflanadigan mablag‘lar limiti noto‘g‘ri hisoblanganligi aniqlangan taqdirda, ular bo‘yicha taqdim etilgan ariza va to‘lov hujjatlari bank tomonidan ijro uchun qabul qilinmaydi;
b) birinchi navbatda, mutanosib ravishda budjetga, budjetdan tashqari fondlarga to‘lovlarni hamda ish haqi to‘lash uchun pul mablag‘lari berilishini nazarda tutuvchi to‘lov (ijrochi) hujjatlari bo‘yicha, alimentlarni undirishga doir talablarni qondirish uchun hisobvarag‘idan pul mablag‘larini o‘tkazish yoki pulni berishni nazarda tutuvchi ijrochi hujjatlar bo‘yicha, mualliflik shartnomalariga binoan mukofotlarni to‘lash bo‘yicha, shuningdek hayoti va salomatligiga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash bo‘yicha, budjetga to‘lovlar bo‘yicha hamda mehnatga oid va unga tenglashtirilgan huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan to‘lovlar bo‘yicha xo‘jalik subyektlarining majburiyatlari teng darajada bajarilishini ta’minlovchi ijrochi hujjatlar bo‘yicha pul o‘chiriladi;
v) ikkinchi navbatda, navbatdan tashqari va birinchi navbatdagi to‘lovlar amalga oshirilgandan keyin asosiy hisobvaraqdan quyidagi majburiyatlarning kalendar navbati tartibida bajarilishi ta’minlanadi:
mazkur bandning “b” kichik bandida nazarda tutilmagan boshqa ijro hujjatlari bo‘yicha inkasso topshiriqnomalari yuzasidan to‘lovlar;
banklar tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga Hukumat kafolati ostida berilgan muddatli va muddatida qaytarilmagan kreditlarni (ularning foizlarini ham) qaytarish uchun qo‘yilgan mijozning talabnomalari bo‘yicha to‘lovlar;
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti hisobidan berilgan budjet ssudasi, kredit liniyasi va ular bo‘yicha hisoblangan foizlar;
O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi resurslari hisobidan berilgan kreditlar bo‘yicha qarzlar va ular bo‘yicha to‘lovlar;
g) uchinchi navbatda, ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag‘iga qo‘yilgan boshqa pul talablari yuzasidan to‘lovlarni amalga oshirish bo‘yicha to‘lov hujjatlarining kelib tushish sanasiga qarab kalendar navbatida hisobdan chiqariladi.
7.3. Banklararo hisob-kitoblar hisobi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-xalqaro-iqtisodiy-tashkilotlar-va-ularning-vazifalari-ba.html | Mavzu: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari Bajardi | |
Mavzu: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari Bajardi
|
bet | 1/8 | Sana | 12.12.2023 | Hajmi | 32,83 Kb. | | #117106 |
Bog'liq Kurs ishi mavzu Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazi-fayllar.org
Kurs ishi mavzu: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari Bajardi
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM. FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Byudjet Hisobi va G’aznachilik Fakuliteti
“IQTISOD” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari
Bajardi: Saydaxmatov Sayidusmon
Ilmiy rahbar: Allaberganov Z.
Reja:
Kirish……………………………………………………………………….3
1. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning mohiyati……………………………..6
2. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning funksiyalari va vazifalari…………....8
3. O'zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashlikotlar bilan hamkorligi…………….9
4. Davlatlararo iqtisodiy munosabatlarda iqtisodiy tashkilotlarning o’rni…12
Xulosa…………………………………………………………………………………………………14
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………………15
Kirish
Xalqaro tashkilotlar — davlatlarning yoki hukumat qaramogʻida boʻlmagan milliy jamiyatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, fantexnika, madaniyat va shu kabi sohalarda umumiy maqsadlarga erishish uchun tuzilgan uyushmasi; davlatlar oʻrtasidagi koʻp tomonlama hamkorlikning eng muhim shakllaridan biri. Xalqaro tashkilotlar XIX asrda vujudga keldi va 2-jahon urushidan keyin koʻplab tuzila boshladi. Hozirgi kunda Xalqaro tashkilotlarning soni 4 mingdan ortiq boʻlib, 300 tasi hukumatlararo tashkilotdir. Xalqaro tashkilotlar oʻziga xos bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jumladan, Xalqaro tashkilotlarning tuzilmasi, asosiy maqsad va tashkilot faoliyatining yoʻnalishlarini belgilab beruvchi taʼsis hujjati boʻladi; bunday tashkilotlar doimiy yoki vaqti-vaqti bilan faoliyat yuritadi; koʻp tomonlama muzokaralar va muammolarni muhokama qilish ular faoliyatining asosiy usuli hisoblanadi; qarorlar ovoz berish yoki konsensus yoʻli bilan qabul qilinadi; qarorlar, odatda, tavsiyaviy kuchga ega boʻladi. Hukumatlararo Xalqaro tashkilotlar va nohukumat Xalqaro tashkilotlar, shuningdek, umumjahon va mintaqaviy tashkilotlar farqlanadi.
Xalqaro tashkilotlar tashkilot, ittifoq, jamgʻarma, bank, agentlik, markaz va shu kabi nomlar bilan ataladi.
Oʻzbekiston Respublikasi 50 dan ortiq nufuzli Xalqaro tashkilotlarning teng huquqli aʼzosidir.
|
| | |
http://kompy.info/hci003-talabasi-abdisoatov-jasur.html | Hci003 talabasi Abdisoatov Jasur | |
Hci003 talabasi Abdisoatov Jasur
|
Sana | 15.12.2023 | Hajmi | 6,37 Mb. | | #119678 |
Bog'liq Mustaqil ish Mavzu: Microsoft Kinect va uni HCI da qo‘llash imkoniyatlaridan foydalanish Reja: - 1.Kirish
- 2.Microsoft Kinect
- 3.HCI
- 4.Microsoft Kinect ni HCI da qo’llash
- 5.Xulosa
Kirish - Bu qilingan mustaqil ish davomida biz Microsoft Kinect nima va uning dasturi haqida gaplashamiz hamda uni HCI da qo’llanilishini qisqacha ko’rib o’tamiz. Shuningdek, ular haqida qisqacha gaplashamiz
Microsoft Kinect - Microsoft Kinect - bu foydalanuvchilarga sichqoncha, klaviatura yoki boshqa jismoniy boshqaruv vositalaridan foydalanmasdan kompyuterlar va boshqa qurilmalar bilan o'zaro aloqa qilish imkonini beruvchi harakatni sezuvchi kiritish qurilmasi. U dastlab Xbox 360 video o'yin konsoli uchun ishlab chiqilgan, ammo u boshqa keng ko'lamli ilovalarda, jumladan, inson va kompyuter o'zaro ta'sirida (HCI) ham ishlatilgan.
Microsoft Kinect - Kinect — Microsoft tomonidan ishlab chiqarilgan va birinchi marta 2010-yilda chiqarilgan harakatni sezuvchi kiritish qurilmalari qatori. Qurilmalar odatda RGB kameralari va infraqizil proyektor va detektorlarni o‘z ichiga oladi, ular o‘z navbatida tizimli yorug‘lik yoki parvoz vaqtini hisoblash bo‘yicha chuqurlikni xaritalaydi. real vaqtda imo-ishoralarni tanish va tana skeletini aniqlash va boshqa imkoniyatlarni amalga oshirish. Shuningdek, ularda nutqni aniqlash va ovozni boshqarish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan mikrofonlar ham mavjud.
Microsoft Kinect HCI - HCI - bu odamlarning kompyuterlar va boshqa qurilmalar bilan o'zaro ta'sirini o'rganish. Bu psixologiya, informatika va dizayn kabi ko'plab turli fanlarni o'z ichiga olgan keng sohadir. HCI maqsadlaridan biri odamlar uchun yanada tabiiy, samarali va yoqimli bo'lgan kompyuterlar bilan muloqot qilishning yangi va innovatsion usullarini ishlab chiqishdir.
HCI - Inson va kompyuterning o'zaro ta'siri (HCI) - bu odamlar (foydalanuvchilar) va kompyuterlar o'rtasidagi interfeyslarga qaratilgan kompyuter texnologiyalarini loyihalash va ishlatish bo'yicha tadqiqot. HCI tadqiqotchilari odamlarning kompyuterlar bilan o'zaro ta'sir qilish usullarini va odamlarga kompyuterlar bilan yangi usullarda o'zaro ta'sir o'tkazish imkonini beruvchi dizayn texnologiyalarini kuzatadilar.
HCI Microsoft Kinect ni HCI da qo’llash - Microsoft Kinect odamlarning kompyuterlar bilan o'zaro munosabatini inqilob qilish imkoniyatiga ega. Undan tabiiyroq, immersiv va jozibali yangi va innovatsion HCI ilovalarini yaratish uchun foydalanish mumkin.
Bugungi kunda Microsoft Kinect-ning HCI-da qanday ishlatilishiga misollar: - O'yin: Kinect o'yinchilarga o'z tanalari va imo-ishoralari yordamida o'yinni boshqarishga imkon berish uchun turli xil video o'yinlarda qo'llaniladi. Misol uchun, ba'zi o'yinlarda o'yinchilar o'z xarakterini o'yin dunyosi bo'ylab harakatlantirish, qilich silkitish yoki afsun qilish uchun Kinect-dan foydalanishlari mumkin.
- Ta'lim: Kinect interaktiv ta'lim tajribasini yaratish uchun ta'lim muassasalarida qo'llaniladi. Masalan, talabalar virtual olamlarni kashf qilish, boshqotirmalarni echish yoki turli madaniyatlar haqida ma’lumot olish uchun Kinect’dan foydalanishlari mumkin.
Bugungi kunda Microsoft Kinect-ning HCI-da qanday ishlatilishiga misollar: - Foydalanish imkoniyati: Kinect nogironlar uchun qulayroq HCI ilovalarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Misol uchun, harakatchanligi cheklangan odamlar o'zlarining tana imo-ishoralari yordamida kompyuterlarini boshqarish uchun Kinect-dan foydalanishlari mumkin.
- Sog'liqni saqlash: Kinect sog'liqni saqlash muassasalarida reabilitatsiya va terapiya bilan og'rigan bemorlarga yordam berish uchun qo'llaniladi. Masalan, Kinect bemorning harakatlarini kuzatish va ularning harakat diapazoni yoki muvozanatini yaxshilashga yordam beradigan fikr-mulohazalarni taqdim etish uchun ishlatilishi mumkin.
Microsoft Kinect ni HCI da qo’llash - Bular bugungi kunda Microsoft Kinect-ning HCI-da qanday qo'llanilishiga bir nechta misollar. Kinect texnologiyasi rivojlanishda davom etar ekan, biz kelajakda yanada innovatsion va ilg'or ilovalarni ko'rishimiz mumkin.
HCI-da Microsoft Kinect-ning ba'zi qo'shimcha potentsial ilovalari: - Aqlli uylar: Kinect imo-ishoralar va ovozli buyruqlar yordamida chiroqlar, termostatlar va ko'ngilochar tizimlar kabi aqlli uy qurilmalarini boshqarish uchun ishlatilishi mumkin.
- Virtual haqiqat: Kinect yanada chuqurroq va interaktiv virtual haqiqat tajribalarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin.
- Robototexnika: Kinect inson xatti-harakatlarini yaxshiroq tushunadigan va javob beradigan robotlarni ishlab chiqish uchun ishlatilishi mumkin.
- Imo-ishora tilini aniqlash: Kinect imo-ishora tilini taniydigan va tarjima qiladigan tizimlarni ishlab chiqish uchun ishlatilishi mumkin.
Xulosa - Microsoft Kinect bu kuchli vosita bo'lib, u kompyuterlar va boshqa qurilmalar bilan o'zaro munosabatlarimizni tubdan o'zgartirishi mumkin. Bu HCI tadqiqot va ishlanmalarida ishtirok etishning hayajonli vaqti va Kinect ufqdagi eng istiqbolli yangi texnologiyalardan biridir.
Foydalanilgan saytlar: - 1.Wikipedia
- 2.bard.google.com
- 3.Think360 Studio
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-biznes-reja-tuzish-biznes-reja-tushunchasi.html | Mavzu: Biznes reja tuzish Biznes-reja tushunchasi | |
Mavzu: Biznes reja tuzish Biznes-reja tushunchasi
|
bet | 1/4 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 0,94 Mb. | | #243224 |
Bog'liq Biznes reja
Mavzu: Biznes reja tuzish
- Biznes-reja tushunchasi
- Biznes-reja-bu shunday xujjatki, firmaning unda o'z ishini qanday boshlashi, qanday ishlab chiqarishini samarali yurgizish va tovarni bozorga olib chiqishi, qanday texnologiyani qo'llashi, qachon dastlabki daromad olishi, tavakkalchilik (risk) ni kamaytirishi, sarf-xarajat darajasi va foyda olishi, raqobat kurashida yutib chiqish kabi ko'rsatkichlarning loyihasi o'z aksini topadi.
- Beznes-reja korxona (firma)ning rivojlanish strategiyasini belgilab beradigan asosiy hujjatlardan biridir. Shu bilan birga firma taraqqiyotining umumiy kontseptsiyasiga asoslanadi, strategiyaning iqtisodiy va moliyaviy jihatlarini birmuncha batafsil bayon etadi, aniq-tayin chora-tadbirlarni texnik iqtisodiy jihatdan asoslab beradi.
- Boshqacha qilib aytganda, biznes-reja tadbirkor uchun go'yo bir ish qurolidir, aniqrog'i, kompasdir. U firmaning ish jarayonini tasvirlab, firma rahbarlarining o'z maqsadlariga qay tariqa erishishlarini, birinchi galda ishning daromaddorligini qay tariqa oshirish mumkinligini ko'rsatib beradi. Yaxshi ishlab chiqilgan biznes-reja firmaga:
- 1. o 'sib borishga
- 2. bozorda yangi mavqelarni qo 'Iga kiritishga;
- 3. o'z taraqqiyotining istiqbollarini belgilab olishga;
- 4. yangi tovarlar ishlab chiqarish va yangi xizmat turlarini yaratishga;
- 5.yangi mo'ljallangan amalga oshirishning maqsadga muvofiq usullarini tanlab olishga yordam beradi;
BIZNES REJA TUZAYOTGANDA BULARGA E’TIBOR BERING
1.Biznes reja yozishdan maqsad nima ekanligini aniqlab oling
Biznes reja nima maqsadda yozilayotganiga qarab turli shaklda bo’lishi mumkin. Biznes rejalar odatda quyidagi maqsadlarda yoziladi:
|
| | |
http://kompy.info/auditning-turlari-va-shakllari.html?page=3#Operatsion_audit | Tashqi audit - Auditning turlari va shakllari | |
Auditning turlari va shakllari
|
bet | 3/6 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 176,41 Kb. | | #274850 |
Bog'liq Auditning turlari va shakllariTashqi audit - xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining haqiqiyligini ob’ektiv baholash maqsadida shartnoma asosida auditorlik kompaniyalari yoki yakka auditorlar tomonidan o’tkaziladi. Tashqi auditning asosiy xususiyatlaridan biri – bu mijoz korxonaga nisbatan hech qanday manfaati bo’lmagan, ya’ni uning mulkdori, ta’sischisi, boshlig’i yoki boshqa lavozimida ishlamaydigan, mustaqil, xolis auditor tomonidan o’tkazilishidadir. Agarda auditor tekshirayotgan korxonaning mulkdori, ta’sischisi, boshlig’i yoki boshqa lavozimida ishlaydigan shaxsi bo’lsa, u holda auditorlik faoliyati uchun berilgan litsenziya bekor qilinishi ham mumkin.
Tashqi audit korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini baholash hamda uning moliyaviy hisobotini tasdiqlash uchun o’tkaziladi. Bundan tashqari tashqi audit xo’jalik yurituvchi sub’ektning xarajatlarini minimallashtirish va foydani maksimallashtirish maqsadida ularning faoliyatini yaxshilash, hisob ishlarini tashkil qilish va qayta tashkil qilish, hisob oshlarini yuritish, soliqqa tortish bo’yicha takliflar beradi.
Tashqi audit natijalari korxonaning buxgalteriya hisobi holati, ichki nazorat tizimi ahvoli, yillik moliyaviy hisoboti ishonchliligini tasdiqlovchi xulosada bayon qilinadi. Bundan tashqari, tashqi audit natijalari loyihalar, sxemalar, biznes-rejalar, ma’lumotnomalar ko’rinishida taqdim etilishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazilishining majburiy yoki majburiy emasligiga ko’ra 2 ga bo’linadi:
Majburiy audit;
Tashabbuskorlik auditi.
Xalqaro amaliyotda auditning uchta turi alohida ajratib ko’rsatiladi:
Operatsion audit;
Mos keluvchanlik auditi;
Moliyaviy hisobotlar auditi.
Operatsion auditda barcha xo’jalik muomalalari va jarayonlari, ularning ish samaradorligiga va unumdorligiga bo’lgan ta’siri o’rganiladi. Operatsion auditda unumdorlik va samaradorlik ko’rsatkichlari, qimmatli qog’ozlar hamda moliyaviy tizimga rioya qilishning buxgalteriya tamoyillariga mos kelishi nuqtai nazaridan ham ko’rib chiqiladi.
Mos keluvchanlik auditi – bu xildagi tekshirishda audlitning mamlakat miqyosidagi qonunlarga, shuningdek, barcha me’yoriy hujjatlarga mos kelishi yoki kelmaslik sabablari o’rganiladi. Masalan, korxona faoliyatini auditorlik tekshirishdan o’tkazishda uning korxona Nizomiga yoki mavjud yo’riqnomalarga mos bo’lishini tekshiruvdan o’tkazish.
Moliyaviy hisobotlar auditi – bunday tekshiruv moliyaviy va buxgalteriya xodimlari tomonidan o’tkazilib, asosan korxonaning to’lov qobiliyati moliyaviy natijalar, sotish jarayonlarining hisobotlarda qanchalik darajada aks ettirilganligi tekshiriladi.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazilishining davriyligiga ko’ra ikkiga bo’linadi:
Dastlabki audit;
Davriy audit.
Dastlabki audit auditor yoki auditorlik tashkiloti tomonidan ushbu korxonani birinchi marta tekshirishni anglatadi.
Davriy audit takroriy shartnomalar orqali bir korxona bitta auditor yoki auditorlik firmasi tomonidan amalga oshiriladi. Bu esa, albatta, mijozning malakali
auditor bilan uzoq muddatli hamkorlik qilishga bo’lgan qiziqishidan kelib chiqadi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-otim-yakorli-boshqarishda-mexanik-tavsiflari-otim-qutbli.html | Mavzu: O‘tim yakorli boshqarishda mexanik tavsiflari. O‘tim qutbli boshqarishda mexanik tasnifi | |
Mavzu: O‘tim yakorli boshqarishda mexanik tavsiflari. O‘tim qutbli boshqarishda mexanik tasnifi
|
bet | 1/2 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 22,04 Kb. | | #228733 |
Bog'liq ‘TIM yakorli boshqarishda mexanik tavsiflari . O‘TIM qutbli boshqarishda mexanik tasnifi
Mavzu: O‘TIM yakorli boshqarishda mexanik tavsiflari . O‘TIM qutbli boshqarishda mexanik tasnifi
O‘zgarmas tok mashinalari tuzilishi va ishlash prinsipi.
O‘zgarmas tok mashinasining o‘ziga xos xarakterli belgisi kollektror-shchetka tizimi, o‘zgarmas tokni o‘zgaruvchan tokka aylantiruvchi va, uning aksi, - mexanik o‘zgartkich mavjudligidir. Bunday o‘zgartkichning zarurati shu bilan tushuntiriladiki, o‘zgarmas tok mashinasining yakor chulg‘amida o‘zgaruvchan tok oqishi shart, chunki faqat shu sharoitda mashinada elektromexanik energiya o‘zgartirilishining uzluksiz jarayoni sodir bo‘ladi.
O‘zgarmas tok generatorining ishlash prinsipini ko‘raylik. 14.1-rasmda generatorning soddalashtirilgan modeli tasvirlangan: ikki qo‘zg‘olmas o‘zgarmas magnit qutblari N va S orasiga generatorning aylanuvchi qism - yakor joylashtirilgan. Uning vali shkiv va tasma uzatkich mexanizmi yordamida birlamchi motor - mexanik energiya manbai (rasmda ko‘rsatilmagan) vali bilan ulangan. Yakor magnit o‘zagi tashqi silindrik yuzasida qirqilgan ikki bo‘ylama pazda bir o‘ram sifatida keltirilgan a,b,c,d chulg‘am joylashtirilgan. O‘ramning boshi va keti soddalashtirilgan kollektorni tasvirlovsi, o‘z-aro izolyasiyalangan ikki mis yarim xalqalarga ulangan. Kollektor yuzasiga A va V shchetkalar o‘rnatilgan. Kollektor va shchetkalar, generator yakor chulg‘amini tashqi zanjir (R qarshiligi bo‘lgan yuklama) bilan bog‘lovchi, sirpanuvchi kontaklar vazifasini bajaradi.
Faraz qilaylik, birlamchi motor generator yakorini soat miliga teskari yo‘nalishda aylantirsin, unda o‘zgarmas magnit qutblarining magnit maydonida aylanayotgan yakor o‘ramida oniy qiymati bo‘lgan EYK induktivlanadi. EYK yo‘nalishi yakorning rasmda ko‘rsatilgan holati uchun strelkalar bilan ko‘rsatilgan.
Generatorning ishlash jarayonida uning yakori aylanadi va o‘ram a,b,c,d xar hil fazoviy holatlarni qabul qiladi, shuning uchun yakor chulg‘amida o‘zgaruvchan EYK induktivlanadi. Agar mashinada kollektr bo‘lmaganda, u holatda tashqi zanjirda (R yuklamada) tok o‘zgaruvchan bo‘lar edi, ammo kollektor va shchetkalar yordamida yakor chulg‘amidagi o‘zgaruvchan tok generator tashqi zanjirlari (yuklanish)da pulslanuvchi tokka, ya’ni yo‘nalishi o‘zgarmaydigan tokka aylanadi.
O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
Ko‘rilgan o‘zgarmas tok motorining soddalashtirilgan modeli motor uchun turg‘un ishlash rejimini ta’minlamaydi, chunki yakor chulg‘ami o‘tkazgichining geometrik neytral dan (14.3-rasm) o‘tishida elektromagnit kuchlar nolga teng =0 (iagnit qutblari orasidagi oraliqda magnit induksiyasi nolga teng). Biroq, yakor chulg‘amida o‘tkazgichlar (yakor yuzasida chulg‘am o‘tkazgichlari bir tekisda ravon joylashtirilsa) va kollektor plastinalari soni ortishi bilan motorning yakori aylanishi turg‘un va ravon bo‘lib boradi
Xozirgi kunda elektr mashinasozlik sanoati korxonalari xalq xo‘jaligining xar hil sohalari uchun o‘zgarmas tok elektr mashinalarini ishlab chiqarmoqda. Shu sababli o‘zgarmas tok elektr mashinalarining alohida qismlari xar hil tuzilishga ega bo‘lishi mumkin, biroq, mashinaning umumiy konstruktiv sxemasi bir xil. Mashinaning qo‘zg‘olmas qismini stator deyiladi, aylanuvchi qismi - yakor deyiladi (14.4-rasm).
Yakor. O‘zgarmas tok mashinasining yakori (14.4-rasm) val 10, magnit o‘zak 3, yakor chulg‘ami 9 va kollektor 1dan iborat. Yakor magnit o‘zagi shixrovka qilingan konstruksiyadan iborat va yupqa tunikasimon elektrotexnik po‘latdan shtamplangan plasinalardan iborat. Plastinalar lak bilan qrplanadi, paketlarga yig‘iladi va quritiladi. Tayyor magnit o‘zak yakor valiga presslanib maxkamlanadi. Yakor magnit o‘zagining bunday tuzilishi, uning magnit maydonda aylanishidan hosil bo‘lgan qayta magnitlanishda induktivlanadigan uyurma toklarni keskin kamaytirish imkonini beradi. Yakor tashqi silindrik yuzasida bo‘ylama pazlar bo‘lib, ularda yakor chulg‘ami joylashtiriladi.
Stator. Stator 6 staninadan va unga boltlar bilan maxkamlangan 4 bosh qutblardan iborat. Staninaga qutblardan tashqari, podshipnik 7 va 12 qalqonlari maxkamlanadi. Stanina magnit o‘zakning bir qismi hisoblanib, u orqali magnit maydon tutashadi va berk konturni hosil qiladi. Stanina etarli darajada mexanik mustahkamlik va katta magnit singdiruvchanlikka ega bo‘lgan materialdan (po‘latdan yasaladi).
Bosh qutblar mashinada magnit maydon qo‘zg‘atish uchun mo‘ljallangan. Bosh qutb magnit 6 o‘zak va qutb g‘altagi 5 dan iborat. Qutbning yakorga qaratilgan tomonida qutb uchliklari (polyusnqe nakonechniki) mavjud. U mashina havo oralig‘ida magnit maydonning zaruriy taqsimlanishini ta’minlaydi. Bosh qutb magnit o‘zaklari 1-2 mm qalinlikdagi konstruksion po‘lat tunikachalardan yoki 3411 markali sovuq jo‘valangan anizotrop elektrotexnik po‘lat tunikachalardan shixtovka qilinadi. Bosh qutb shtamplangan plastinalari ataylab o‘zaro izolyasiyalanmaydi, chunki plastinalar yuzasidagi yupqa oksid plenka ularda induktivlanadigan uyurma toklarni keskin pasaytirish uchun etarli bo‘ladi. Anizotrop po‘lat jo‘valag yo‘nalishi bo‘yicha yuqori magnit singdiruvchanlikka ega bo‘lib, plastinalar shtamplanishida va qutb paketi yig‘ilishida e’tiborga olinishi kerak. Jo‘valash yo‘nalishiga ko‘ndalang bo‘lgan yo‘nalishda magnit singdiruvchanlik pastligi yakor reaksiyasining ta’sirini kuchsizlantiradi va bosh va qo‘shimcha qutblar tarqoq magnit oqimni kamaytiradi.
Kichik quvvatli o‘zgarmas tok mashinalari qutb g‘altaklari karkassiz qilinadi - qutb o‘zagiga izolyasion qistirma (prokladka) joylashtirilib, misdan yasalgan chulg‘am o‘tkazgichlarini bevosita o‘raladi (14.5,a-rasm). Ko‘pgina mashinalarda (quvvati 1 kVt va undan kattaroq) qutb g‘altagi karkasli qilinadi: chulg‘am o‘tkazgichi karkasga (aksariyat, plastmassadan) o‘raladi, so‘ngra qutb o‘zagiga kiygiziladi (14.5,b-rasm). Mashinalarning ba’zi konstruksiyalarida qo‘zg‘atish chulg‘ami intensiv sovutilish uchun balandligi bo‘yicha birnecha qismlarga bo‘linadi, ular orasida ventilyasiya kanallari qoldiriladi.
|
| | |
http://kompy.info/tesdiq-edirem-telekommunikasiya-silsilesinin-reisi.html | Təsdiq edirəm" "Telekommunikasiya" silsiləsinin rəisi | |
Təsdiq edirəm" "Telekommunikasiya" silsiləsinin rəisi
|
bet | 1/2 | Sana | 13.02.2024 | Hajmi | 0,57 Mb. | | #155685 |
Bog'liq M. 4.2. q.m
“Təsdiq edirəm”
“Telekommunikasiya” silsiləsinin rəisi
polkovnik-leytenant Zamin Fərzəliyev
“__”___________ 2024-cü il
“Sxemotexnikanın əsasları-1” fənnindən XX.XX.2024-cü il tarixdə
21-ci qrupla XX.XX.2024-cü il tarixdə 22-ci qrupla keçiriləcək məşğələnin konspekti.
|
|
Mövzu 4.
|
Elektron gücləndiriciləri.
|
|
|
Məşgələ 2.
|
Bipolyar tranzistorlu gərginlik gücləndiriciləri.
|
|
|
Məqsəd:
|
Bipolyar tranzistorlu gərginlik gücləndiriciləri barədə biliklərə yiyələnmək.
|
|
|
Tədris sualları:
|
1. Bipolyar tranzistorlu gərginlik gücləndiriciləri.
2. Tranzistorlu gücləndiricilərin iş prinsipi.
|
|
|
Məşğələnin növü:
|
Qrup məşğələsi
|
|
|
Keçirilmə yeri:
|
Tədris sinfi
|
|
|
Vaxt:
|
120 dəqiqə
|
|
|
Tələb olunan tədris-material baza:
|
barko, marker, konspekt, slayd
|
|
|
Ədəbiyyat:
|
1. A.M. Paşayev, A. R.Həsənov, İ.Ə. İskəndərov, F.A. Əbdülrəhimov. Elektron qurğularının əsasları. Cild 1. Elektron qurğularının element bazası. ─Bakı. Azərbaycan Hava Yolları, 2014
2. O.Q. Mürsəliyev, Ə.M.İsayev. Radiotexniki qurğuların elementləri. ─Bakı. Hərbi Nəşriyyat, 2010.
3.“Radio-Elektronikanın əsasları” Bakı-1992. B.B.Davudov, K.M.Daşdəmirov.
4. A.M. Paşayev, A. R.Həsənov, İ.Ə. İskəndərov, F.A. Əbdülrəhimov. Elektron qurğularının əsasları. Cild II. Analoq və impuls qurğulari. ─Bakı. Azərbaycan Hava Yolları, 2014
5. Səfa Məcidov ELEKTRONİKA-1. Yeni başlayanlar üçün praktik vəsait. -“Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” QSC-nin mətbəəsi, 2020
6. “ELEKTRONİKA”, Sənaye və İnnovasiyalar üzrə Bakı Dövlət Peşə Təhsil Mərkəzi, 2019
|
Vaxt (dəq.)
|
Baxılan sualların məzmunu
|
|
Giriş hissə10 dəq.
|
|
Kursantlarla salamlaşıram. Qeydiyyat üzrə kursantlarn varlığını yoxlayıram, mövzunu və məşğələni elan edirəm. Vətənpərvərlik mövzusunda qısa söhbət aparıram. Qoyulmuş tapşırıqları yoxlayıram.
|
|
Əsas hissə 100 dəq.
|
|
I sual.
Bipolyar tranzistorlu gərginlik gücləndiriciləri.
40 dəqiqə
|
Gücləndirici, tam dövrə və ya diskret elementlərlə reallaşdırırılır. Tam dövrə (blok, kaskad, çip şəklində) istifadə edilərək reallaşdırıldığında hazırlanması bir çox elementlərdən ibarət olur. Diskret elementlər istifadə edildiyində gücləndirici dövrədə bir çox tranzistor və ya yarımkeçirici çox elektrodlu(ayaqlı) elementlər olur. Gücləndirici diskret yada tam dövrələr istifadə edilərək reallaşdırıldığında, əvvəlki dövrənin çıxışı, sonrakı dövrənin girişinə gələcəkdir. Bu cür bağlantı formasına Kaskad əlaqəsi deyilir. Kaskad əlaqəli gücləndirici hazırlandığında nizamların bir-birinə sabit komponentlər tərəfindən təsirlənməsi vacib olmasını əvvəlki mövzularda danışmışdıq. Sabit komponentlərə (diod, tranzistor,kondensator və.s) görə dövrələri təcrid etmə məqsədi ilə kondensator və ya transformator istifadə edilir. Alçaq tezlikli tətbiqlərdə kondensator məsləhət görülür. Sabit komponentləri təcrid etmək məqsədi ilə istifadə edilən kondensatorlara əlaqələndirici kondensatoru deyilir. Gücləndirici içərisində istifadə edilən tranzistor və buna bənzər elementlərin iç tutumları vardır. Bu tutumlar, tranzistor, və bənzəri yarımkeçirici elementlərin quruluşundan qaynaqlanır və transformasyia metodları tətbiq olunduğunda elektrodları arasından ixtisarlana bilər. Elektrodlar arasına azaldılmış tutumlar tezlik yüksəldiyində təsirli olaraq gücləndiricinin yüksək tezliklərdəki davranışını göstərər. Gücləndirici, dəyişkən siqnallara görə giriş və çıxış olmaqla iki qapılı(gate və ya zatvor) bir dövrə kimi düşünülə bilər.
Şəkil 1. Gücləndiricinin blok sxemi
Dövrənin girişində dəyişən siqnalı təmin edən mənbə, çıxışında dəyişən siqnalın transfer olmuş şəkli olur. Dəyişən siqnal mənbəyi, bir çevirici ola bildiyi kimi, başqa bir dövrənin çıxışıda ola bilir. Gücləndiricilərin çıxış və giriş dəyərlərinin nisbəti gücləndirmə əmsalı(kazanc) adlanır. Gücləndiricidə çıxış gərginliyinin giriş gərginliyinə nisbəti gərginliyə görə gücləndirmə əmsalı adlanır. Gərginliyə görə gücləndirmə əmsalı yəni gərginlik güclənməsi,
Kv=V0/Vi
şəklində ifadə edilir.
Cərəyana görə gücləndirmə əmsalı yəni cərəyan qazancı,
𝐾𝑖 = 𝐼𝑦 /𝐼𝑖
formasındadır.
Kaskad gücləndiricisi:
Gücləndiricilər bir-biri ilə ardıcıl bağlandığında bir əvvəlki dövrənin çıxışı, sonra gələn dövrənin girişinə bağlanacaqdır. Bu növ əlaqəyə kaskad əlaqə adı verildiyi yəqin sizə yad deyildir.
Kaskad əlaqələnmiş gücləndirici yəni kaskad gücləndirici üçün şəkil 2-də verilən nümunə dövrə göstərilmişdir. Bu dövrədə gücləndiricilərin yüksüz gərginlik güclənmələri 𝐾𝑉∞1 və 𝐾𝑉∞2 ilə göstərilmişdir. 𝑅𝑦 yükü və gücləndiricilər kaskad bağlandığıında dövrələrin giriş müqaviməti səbəbiylə gərginlik güclənməları dəyişir. Şəkil 2. də verilən dövrədən gücləndiricinin gərginlik güclənməı,
formada hesablanır. 𝑉1/𝑉𝑖 =𝐾𝑣1, 𝑉0/𝑉𝑖=𝐾𝑣2 olaraq təyin edildikdə, kaskad gücləndiricinin gərginlik güclənməı,
𝐾𝑉=𝐾𝑉1∙𝐾𝑉2
olacaqdır. Kaskaq quruluşu əmələ gətirən gücləndiricilərin güclənməları 𝐾𝑉1 və 𝐾𝑉2 yüksüz güclənmələr və gücləndiricilərin yükünə görə hesablanarsa,
Şəkil 2. Kaskaq quruluşu nümunəsi
olacaqdır.
|
|
Verilən sualları cavablama və qısa sorğu
Kursantlara veriləcək suallar:
- Gücləndiricinin blok sxemi?
- Kaskad gücləndiricisi?
|
|
|
|
| | |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html?page=4 | Xulosa qilib shuni aytish joizki - Tabiiy resurslar vazirligi 10 apreldan 10 maygacha davom etadigan Toza | Xulosa qilib shuni aytish joizki , vazirliklarning istalgan mavzuda chiqargan
xabari , yoki bayonati jamiyatdagi ijtimoiy hodisalariga bevosita ta`sir
qilganligi
sababli ,
masalan , “Toza havo” oyligi doirasida
amalga oshirilgan barcha
harakatlar va yuzaga keldigan huquqiy munosabat va hodisalar jamiyatning ijtimoiy
holatiga bevosita kuchli huquqiy ta`sirga ega bo`lganligi
va jamiyatda biror bir
dolzarb mavzu doirasida amalga oshirilganligi sababli
huquqiy tartibga solish ,
shuningdek yuridik fakt bo`la olish imkoniyatiga ega.
4
https://cyberleninka.ru/article/n/shaharlarda-yo-lovchilarni-jamoat-transporti-xizmatidan-foydalanish-
afzalliklari/viewer
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Saydullayev Sh.Davlat va huquq nazariyasi.Darslik. Toshkent:TDYU, 2022.
2. Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi.Darslik. Toshkent:TDYU, 2022.
Foydalanilgan internet manbalari.
1. www.tsul.uz
2. cyberleninka.ru
http://fayllar.org |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html?page=2 | Ikkinchi savolga keladigan bo`lsak | Demak, yuridik faktlar – bu huquqiy normalar asosida huquqiy munosabatlarni
vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi va barham toptiruvchi hayotiy hodisalardir.
Yuridik faktlar huquqiy tizimda, huquqiy tartibga solish mexanizmida muhim
rol o‘ynaydi va katta ahamiyat kasb etadi. Ular huquqiy norma bilan konkret
huquqiy munosabat o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘indir
.
Oqibatlarining xususiyatiga ko‘ra
huquqni vujudga keltiruvchi, huquqqa
barham beruvchi va huquqni o‘zgartiruvchi faktlar farqlanadi. Iroda belgisiga ko‘ra
yuridik faktlar ikki guruhga - hodisalar va harakatlar (harakatsizliklar)ga bo‘linadi.
Yuridik faktlar xarakteriga ko’ra oddiy va murakkab yuridik faktlarga
bo’linadi. Oddiy yuridik faktga magazindan kerakli tovarlarni
sotish natijasida
haridor va sotuvchi o’rtsida huquqiy munosabatning paydo bo’lishini yaqqol
misol qilib ko`rsatsak bo`ladi. Murakkab yuridik faktlar esa aytib turilganidek
murakkab tarzda amalga oshiriladigan va bir necha
huquqiy munosabatlarning
ma’lum bir maqsad yuzasidan amalga oshirilishi bilan yuzaga keladi.
Demak , ushbu holatda ya`ni vazirlik tomonidan chiqarilgan xabar hech qanday
yuridik munosabat yoki oqibat keltirib chiqarmaydi . chunki yuqorida aytib
o`tganimizdek , vazirlik bergan xabar
huquqni tartibga solish mexanizmida muhim
rol o‘ynamaydi.
shuningdek , ushbu vaziyat yuzasidan chiqarilgan xabar uni
bajargangan holda ham bajarmagan holda biror bir javobgarlikka sabab bo`lmaydi.
Yuridik faktlar ular keltirib chiqaradigan huquqiy oqibatlarga qarab: huquqni
yaratuvchi, huquqni o‘zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi faktlarga bo‘linadi.
Yuqorida ta`kidlab o`tilgan xabar esa na huquqni o`zgartirish , na uni bekor qilish va
na jamiyat uchun biror bir huquq yaratish imkoniyatiga ega. Shuningdek , ushbu
vaziyat yuzasidan chiqarilgan xabar uni bajargangan holda ham bajarmagan holda
biror bir javobgarlikka sabab bo`lmaydi
2
.
Demak yuqorida berib o`tilgan sabablar Tabiat resurslari vazirligining
10
apreldan 10 maygacha davom etadigan “Toza havo”
oyligi doirasidagi yuritgan
2
Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi.Darslik.-Toshkent:TDYU,2022. 142-bet
harakatlari va vaziyat yuzasidan chiqargan xabar va qarorlari ularning hech qanday
yuridik fakt bo`la olmasligiga yaqqol misol bo`la oladi. |
http://kompy.info/scipy-matematik-operatsiyalarni-bajaruvchi-moduldan-foydalanis.html | SciPy matematik operatsiyalarni bajaruvchi moduldan foydalanish | |
SciPy matematik operatsiyalarni bajaruvchi moduldan foydalanish
|
Sana | 05.06.2024 | Hajmi | 20,86 Kb. | | #260671 |
Bog'liq SciPy
Mavzu: SciPy matematik operatsiyalarni bajaruvchi moduldan foydalanish.
1990-yillarda Python Numeric deb nomlangan hisoblash uchun massiv turi bilan kengaytirildi. Oxir oqibat bu paket 2006-yilda Numeric va Nummaryni birlashtirgan Numpy bilan almashtirildi.
2000-yildan boshlab modular soni ortib bordi va ilmiy va muhandislik hisoblash uchun to’liq muhit yaratishga qiziqish ortdi. 2001-yilda Travis Oliphant, Erik Jones va Piaru Peterson o’zlari yozgan kodni birlashtirib, hosil bo’lgan paketni SciPy deb nomladilar. Ko’p o’tmay, Fernando Peres texnik hisoblashlar hamjamiyatida keng qo’llaniladigan ilg’or interaktiv ramka IPytonni chiqardi va Jon Hunter Matplotlibning birinchi versiyasini chiqardi, hisoblash uchun 2D chizmalar kutubxonasi. O’shandan beri SciPy muhiti texnik hisoblash uchun ko’proq paketlar va vositalarni joriy etish bilan o’sishda davom etdi.
SciPy-bu Python dasturlash tilida amaliy matematik, ilmiy kompyuterlik texnika va statistika uchun kengaytirilgan ilovalar to’plamidir. Ushbu to’plamga mazkur bo’limdagi keng matematik va ilmiy amaliy funksiyalarni o’z ichiga olgan, shu jumladan integral, differensial, tenglamalar, matriks operatsiyalari, funksiya optimizatsiyasi, statistik analiz va boshqalar kiradi.
SciPy ni o’rnatish uchun, o’z Python tarmog’ingizda ‘pip’ yordamida ‘scipy’ paketini o’rnatishingiz kerak.
Pip install scipy
SciPy kutubxonasini o’rnatgandan keyin, boshqa kutubxonalarga o’xshash ko’rinishda uni chaqirish talab etiladi:
Import scipy
Keyingi qadam, kerakli modullarni chaqirish, masalan:
from scipy import integrate, optimize, stats
Keyin Python skriptingizda scipy modulidan foydalanishingiz mumkin. Masalan, quyidagi misolga e’tibor bering:
from scipy import integrate
# Funksiya
def f(x):
return x ** 2
# Funksiyani integrallashtirish
result, error = integrate.quad(f, 0, 1)
print("Natija:", result)
print("Xato:", error)
Ushbu misol ‘scipy’da ‘integrate’ modulini chaqiradi va ‘quad’ funksiyasi orqali funksiyaning integralini hisoblaydi.
SciPy modulining matematik operatsiyalarni bajaruvchi qismi juda keng. Ushbu modul orqali matematik amaliyotlar, statistika, matritsalarni boshqarish, integratsiya, differentsial tenglamalar yechish, optimallashtirish, signallarni ishlash va ko’p narsalarni bajarish mumkin.
Quyidagi funksiyalarni misol sifatida keltirish mumkin:
1.scipy.integrate-integralni yechish uchun funksiya
2.scipy.optimize-funksiyalarni optimallashtirish
3.scipy.stats-statistik distributsiyalar, funksiyalar va statistik amaliyotlar
4.scipy.linalg-lineyni algebraga oid operatsiyalar
5.scipy.signal-signallarni ishlash uchun funksiyalar
6.scipy.special-maqbul funksiyalar va qavslar
7.scipy.fftpack-Fast Fourier Transform (FFT) va boshqa signal ishlash vositalari
8.scipy.sparse-sferaviy matritsalarni ishlash
9.scipy.cluster- K-means va boshqa klasterlash algoritmlari.
Misol uchun, quyidagi kod yordamida normal distributsiyani yarating:
import numpy as np
from scipy.stats import norm
# Normal distributsiyani yaratish
mean = 0
std_dev = 1
normal_dist = norm(mean, std_dev)
# Normal distributsiyadan raqam olish
x = 0.5
probability = normal_dist.pdf(x) # PDF (Probability Density Function)
print("Normal distributsiyadan foydalanish:", probability)
Bu kodda, ‘scipy.stats’modulidan ‘norm’ funksiyasi normal distributsiyani yaratadi.
Keyin, ‘pdf’ metodi orqali berilgan nuqta (‘x=0.5’) uchun normal distributsiyadagi qiymatni topish mumkin.
Scipy kutubxonasining ‘optimize’ moduli optimallashtirish algoritmlarini o’z ichiga oladi. Bu modul optimallashtirish, funksiyalar, qavslar yoki dastlabki qiymatlar uchun minimal yoki maksimal qiymatlarni qidirishni amalga oshirishga yordam beradi.
Quyidagi misolda, Scipy ‘optimize’ modulidan foydalanib, bir funksiyani minimal qiymatga qidirishni ko’ramiz:
from scipy.optimize import minimize_scalar
# Qidirilayotgan funksiya
def my_function(x):
return (x - 3) ** 2 + 5
# Optimallashtirish
result = minimize_scalar(my_function)
print("Minimal qiymat:", result.x)
Bu kod ‘minimize_scalar’ funksiyasini chaqirib, berilgan funksiyaning minimal qiymatini topadi. ‘my_function’ funksiya ‘x’ ning kvadratini oladi va uchga mos ravishda 5 qo’shadi. Natijada, minimal qiymatga ega bo’lgan ‘x’ni chiqaradi.
Начало формы
|
| | |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi.html?page=3 | Endilikda kazusimizning uchinchi savoliga e’tibor beradigan bo`lsak | va faollikni taqsimlash kabi bir qancha muammolar tufayli motorli transportga
bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi. Yo‘lovchining jamoat transport xizmatlari
sifatining eng muhim parametrlari orasida quyidagilar mavjud:
1. Xavfsizlik. Xizmat ko‘rsatishda haydovchi fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i,
atrof-muhit uchun xavfsizlik talablariga rioya etilishini ta’minlaaydi . Ushbu holat
esa jamoat transportlarida xavfsizlik darajasini oshiradi.
2. O‘z vaqtida va tezlik. Haydovchi transportni belgilangan jadvalga, transport
shartnomasida nazarda tutilgan transport vositalarining vaqt va tezligi bo‘yicha
boshqa talablarga muvofiq amalga oshiradi .
3.
Qulaylik, axloq va estetika. Transport xizmati ko‘rsatishda haydovchi
transport vositasida yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish shartlariga,
shuningdek,
dastlabki, oraliq va yakuniy kuzatuv punktlariga qo‘yiladigan talablarga rioya
etilishini ta’minlaydi.
4. Axborot va ishonchlilik. Xizmat ko‘rsatish jarayonida tashuvchi,
yo‘lovchilarni transport vositalarini jo‘natish (kelish), bagaj,
marshrut, yong‘in
o‘chiruvchi va birinchi yordam to‘plami joylashgan joylar, avariya chiqishlar
joylashgan joylar va ularni ochish usullari, ijrochi bilan aloqa qilish usullari haqida
to‘liq va ishonchli ma’lumot bilan ta’minlanadi
4
. |
http://kompy.info/talimiy-oyinlar-yoki-raqobatchilik.html#3._Case_studi | Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik | Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
O‘qitish metodlari (
Sruikshank, Bainer & Metcalf
)
1. Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik
– raqobat orqali yoki o‘yin orqali qaysi
guruh yoki alohida olingan shaxsning boshqalardan ustunroq ekanligini anglashga
yordam
beradi.
Komyuterli
o‘yinlar
ham
juda
mashhurdir.
2. Brainstorming
– ijodiy fikrlarni to‘plash uchun o‘tkaziladi,bunda
ishtirokchilar tanqid va kesatiqlarsiz muayyan muammo yuzasidan o‘z
fikrlarini
ochiq oydin bayon etadilar va ushbu muammoning . Yechimini izlaydilar.
Masalan
O‘rgatish metodlari
O‘rganish metodlari
Axboriy-ma’lumotli
Ijro etish (bajarish)
Tushuntirishli
Reproduktiv
Ko’rgazmali-amaliy
Ijodiy-amaliy
Tushuntirishli-undovchi
Qisman izlanishli
Undovchi
Izlanishli
o‘quvchilarga dunyodagi ocharchilik muammosi haqida fikr bildirish vazifa qilib
topshirilsa o‘quvchilar o‘z fikr mulohazalarini birin – ketin aytadilar, hamma fikrlar
qayd etib olinganidan so‘ng ushbu muammo bilan
kurashish usullarining eng
maqbul
variantlari
ko‘rib
chiqiladi.
3. Case studi
-Case ta’limi turida 1 ta talaba yoki odatda bir guruh talabalar biror
sodir bo‘lgan voqea yoki ma’lum vaziyatni tafsilotini namoyish etadilar. Keyin ular
biror bir aniq va to‘g‘ri fikrga kelishdan oldin, shu vaziyatni muhokama va o‘rganish
un yig‘ilgan bilim va tushunchalarni amalda qo‘llashlari talab qilinadi. Texnologiya
bilan ta’minlangan case ta’limi odatda tibbiyot ta’limida qo‘l keladi/foydalaniladi.
Bunda case ta’limi tibbiyot tarixini va bemorning simptomplari, ko‘pincha
ko‘rgazmaviy qurollar, turli holatlar bilan bog‘liq simptomplar haqidagi ma’lumot
va
mutaxassining ishi haqidagi turli xil fikrlar bog‘liqligi to‘g‘risidagi resurslarni
o‘z
ichiga oladi. Talabalar esa ma’lum bir fikrga kelishdan oldin hamma berilgan
ma’lumot va fikrlar ko‘rib chiqib muhokama qiladilar.
Bir qator omillar yaxshilab
tushunilib qaralsa, va ma’lum bir vaziyatda to‘g‘ri
qaror
qabul qilinsa, case
ta’limining juda ko‘plab sohalarda foydasi katta. Chunki case
ta’limi
talabalarda
ko‘p va kerakli resurslardan foydalanishni talab qiladi,
bu guruhli
yoki masofadan o‘qitish muhitiga o‘rganish imkoniyatini yaratuvchi eng yaxshi
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
yo‘nalish hisoblanadi, keyin esa talabalarga mavzu bilan shug‘ullanishalari uchun
dastlabki imkoniyatlar beriladi. O‘qituvchi doim ham hamma kerakli ma’lumotni
o‘zlari yaratishlari shart emas, chunki har qanday sohadagi eng sara ma’lumotlar
internet saytlarida allaqachon joylashtirilgan. Bu dagani o‘qituvchi
shu berilgan
vazifa bo‘yicha tushuncha va savollarni berishi keyin esa sayt manzilalrini berib va
shu orqali atrofda va berilgan vaziyatlarda nima sodir bo‘lganligi, asosiy
tushunchalar, boshqa o‘xshash misollar va kerakli izohlar orqali ma’lumot olishlari
mumkin. Bundan tashqari,talabalar uchun bebaho bo‘lgan har qanday holatdagi turli
muloqotlar
talab
qilinishi
mumkin. |
http://kompy.info/talimiy-oyinlar-yoki-raqobatchilik.html#2._Brainstorming | Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik | Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
O‘qitish metodlari (
Sruikshank, Bainer & Metcalf
)
1. Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik
– raqobat orqali yoki o‘yin orqali qaysi
guruh yoki alohida olingan shaxsning boshqalardan ustunroq ekanligini anglashga
yordam
beradi.
Komyuterli
o‘yinlar
ham
juda
mashhurdir.
2. Brainstorming
– ijodiy fikrlarni to‘plash uchun o‘tkaziladi,bunda
ishtirokchilar tanqid va kesatiqlarsiz muayyan muammo yuzasidan o‘z
fikrlarini
ochiq oydin bayon etadilar va ushbu muammoning . Yechimini izlaydilar.
Masalan
O‘rgatish metodlari
O‘rganish metodlari
Axboriy-ma’lumotli
Ijro etish (bajarish)
Tushuntirishli
Reproduktiv
Ko’rgazmali-amaliy
Ijodiy-amaliy
Tushuntirishli-undovchi
Qisman izlanishli
Undovchi
Izlanishli
o‘quvchilarga dunyodagi ocharchilik muammosi haqida fikr bildirish vazifa qilib
topshirilsa o‘quvchilar o‘z fikr mulohazalarini birin – ketin aytadilar, hamma fikrlar
qayd etib olinganidan so‘ng ushbu muammo bilan
kurashish usullarining eng
maqbul
variantlari
ko‘rib
chiqiladi.
3. Case studi
-Case ta’limi turida 1 ta talaba yoki odatda bir guruh talabalar biror
sodir bo‘lgan voqea yoki ma’lum vaziyatni tafsilotini namoyish etadilar. Keyin ular
biror bir aniq va to‘g‘ri fikrga kelishdan oldin, shu vaziyatni muhokama va o‘rganish
un yig‘ilgan bilim va tushunchalarni amalda qo‘llashlari talab qilinadi. Texnologiya
bilan ta’minlangan case ta’limi odatda tibbiyot ta’limida qo‘l keladi/foydalaniladi.
Bunda case ta’limi tibbiyot tarixini va bemorning simptomplari, ko‘pincha
ko‘rgazmaviy qurollar, turli holatlar bilan bog‘liq simptomplar haqidagi ma’lumot
va
mutaxassining ishi haqidagi turli xil fikrlar bog‘liqligi to‘g‘risidagi resurslarni
o‘z
ichiga oladi. Talabalar esa ma’lum bir fikrga kelishdan oldin hamma berilgan
ma’lumot va fikrlar ko‘rib chiqib muhokama qiladilar.
Bir qator omillar yaxshilab
tushunilib qaralsa, va ma’lum bir vaziyatda to‘g‘ri
qaror
qabul qilinsa, case
ta’limining juda ko‘plab sohalarda foydasi katta. Chunki case
ta’limi
talabalarda
ko‘p va kerakli resurslardan foydalanishni talab qiladi,
bu guruhli
yoki masofadan o‘qitish muhitiga o‘rganish imkoniyatini yaratuvchi eng yaxshi
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
yo‘nalish hisoblanadi, keyin esa talabalarga mavzu bilan shug‘ullanishalari uchun
dastlabki imkoniyatlar beriladi. O‘qituvchi doim ham hamma kerakli ma’lumotni
o‘zlari yaratishlari shart emas, chunki har qanday sohadagi eng sara ma’lumotlar
internet saytlarida allaqachon joylashtirilgan. Bu dagani o‘qituvchi
shu berilgan
vazifa bo‘yicha tushuncha va savollarni berishi keyin esa sayt manzilalrini berib va
shu orqali atrofda va berilgan vaziyatlarda nima sodir bo‘lganligi, asosiy
tushunchalar, boshqa o‘xshash misollar va kerakli izohlar orqali ma’lumot olishlari
mumkin. Bundan tashqari,talabalar uchun bebaho bo‘lgan har qanday holatdagi turli
muloqotlar
talab
qilinishi
mumkin. |
http://kompy.info/pdfview/talimiy-oyinlar-yoki-raqobatchilik.html | Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik | Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik
Download
0,62 Mb.
Matnni ko'rish
bet
1/2
Sana
14.05.2024
Hajmi
0,62 Mb.
#230558
Download
0,62 Mb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik
Download
0,62 Mb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/adam-and-eve-virus-takes-a-couple-of-bytes-out-of-your-apple.html | Adam And Eve Virus Takes a couple of bytes out of your Apple | Adam And Eve Virus Takes a couple of bytes out of your Apple.
Airline Luggage Virus You're in Dallas but your data is in Singapore.
Bob Dole Virus Could be virulent but it's been around too long to be
much of a threat.
Colin Powell Virus Makes its presense known but doesn't do anything.
Secretly you wish it would . . .
Congressional Virus Your computer locks up and the screen splits in
half with the same message apprearing on each half. The message says
that the blame for the gridlock is caused by the other side.
Dan Quayle Virus Their is sumthing rong with your komputer, but ewe
just cant figyour outt watt!
Elvis Virus Your computer gets fat, slow and lazy, then self-
destructs only to resurface at shopping malls and service stations
across rural America.
Federal Bureaucrat Virus Divides your Hard Drive into hundreds of
little units each of which does practically nothing but all of which
claim to be the most important part of your computer.
Freudian Virus Your computer becomes obsessed with marrying its own
motherboard.
Gallup Virus 60% of the PC's infected will lose 30% of their data 14%
of the time (+/- 3.5% margin of error).
George Bush Virus Starts by boldly stating, "read my docs . . . no
new files!" Proceeds to fill up all the free space on your hard drive
with new files and blames it on the Congressional Virus.
Government Economist Virus Nothing works but all your diagnostic
software says everything is fine.
Health Care Virus Tests your system for a day, finds nothing wrong -
then sends you a bill for $4,500.00!
Hillary Clinton Virus Files disappear only to reappear mysteriously a
year later in another directory.
Jimmy Hoffa Virus: Your programs can never be found again.
Kevorkian Virus Helps your computer shut down as an act of mercy.
Lorenna Bobbitt Virus Turns your 5.25" Hard Drive into a 3.5" Floppy.
New World Order Virus Probably harmless but it makes a lot of people
mad just thinking about it.
Nike Virus Just does it!
O. J. Simpson Virus You know it's guilty of trashing your system but
you just can't prove it.
Ollie North Virus Causes your printer to become a paper shredder.
Pat Buchannan Virus Your system works fine but complains loudly about
foreign software.
Paul Revere Virus This revolutionary virus doesn't horse around. It
warns you of an impending Hard Drive Attack: once if by LAN and twice
if by C.
PBS Virus Your programs stop every few minute to ask for money.
Politically Correct Virus Never identifies itself as a "virus" but
instead refers to itself as an "Electronic Micro-Organism".
Ross Perot Virus Activates every component in your system just before
the whole thing quits.
Sears Virus Your data won't appear until you buy new cables, power
supply and a set of shockwaves.
Star Trek Virus Invades your system in places no virus has gone
before.
Steve Forbes Virus All files are reported as being of the same size.
Ted Turner Virus Colorizes your monochrome monitor.
Texas Virus Makes sure it's bigger than any other file or folder.
| |
http://kompy.info/educational-natural-and-social-sciences-v2.html | Educational, natural and social sciences | |
Educational, natural and social sciencesBog'liq uslubchining-liderlik-va-rahbarlik-xususiyatlari
Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
VOLUME 2 | ISSUE 2
ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor
SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor
ASI Factor = 1.7
950
w
www.oriens.uz
February
2022
USLUBCHINING LIDERLIK VA RAHBARLIK XUSUSIYATLARI
Taniqulova Sanobar Karimjonovna
Jizzax, Zomin tumani MTB tassarufidagi 16-DMTT direktori.
Ergasheva Dilovarxon Umidjon qizi
JDPI “Maktabgacha ta’lim “ fakulteti III bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada maktabgacha ta’lim tashkiloti uslubchisi va uning vazifalari,
maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim-tarbiya ishlarini talab darajasida amalga
oshirishi, boshqarish, metodik yordam, liderlik sifatlari haqida ma’lumotlar
keltirilgan.
Kalit so’zlari: uslubchi, liderlik, boshqaruv usuli, siyosiy ong, axborot
texnologiyalar, tashabbus, tajriba.
ABSTRACT
This article provides information about the methodologist of the preschool
organization and his responsibilities, the implementation of educational work in the
preschool organization at the required level, management, methodological assistance,
leadership qualities.
Keywords:
methodologist,
leadership,
management
style,
political
consciousness, information technology, initiative, experience.
АННОТАЦИЯ
В данной статье представлена информация о методисте дошкольной
организации и его обязанностях, осуществлении воспитательной работы в
дошкольной организации на необходимом уровне, руководстве, методической
помощи, лидерских качествах.
|
| | |
http://kompy.info/talimiy-oyinlar-yoki-raqobatchilik.html?page=2 | Qiziqishlar markazi – - Ta’limiy o‘yinlar yoki raqobatchilik | 4. Qiziqishlar markazi –
muayyan bir mavzuga tegishli turli kolleksiya va
ekspozitsiyalar orqali o‘quvchilarni qiziqishlarini orttirishga hizmat qiladi. Masalan
o‘quvchilarga o‘zlarining etnik eklib chiqishlarini izohlovchi turli materiallar, oila
shajarasining rasmlarini maktabga olib kelish va uni sinfdoshlariga so‘zlab berish
vazifasi topshiriladi. Bu metod orqali o‘quvchilarning dunyo millatlarini kelib
chiqishini o‘rganishga qiziqishlari ortadi va o‘zga madaniyat namoyondalarini
hurmat
qilishga
o‘rgatiladi
5. Colliqua –
sinfdagilarning qiziqishlaridan kelib chiqib sinfga taklif qilingan
mehmonlar o‘z faoliyatlari va kasblari haqida so‘zlab beradilar. Masalan sinfga
taklif
qilingan sozanda o‘z kasbi va faoliyati haqida o‘quvchilarga ma’lumot berishi,
jonli
ijro orqali esa o‘quvchilarda musiqaga bo‘lgan muhabbatni tarbiyalashi
mumkin.
6. Hamkorlikda o‘qitish-
yuklatilgan vazifa va muammolarni bir guruh bo‘lib
hal
etishga
o‘rgatadi.
7. Ommaviy madaniyat tazyiqi (culture jumming)-
ommaviy axborot
vositalari umuman ommaga qarshi tura olishga va turli stereotiplarni еngishga
o‘rgatadi.
8. Debat –
muayyan mavzu yoki muammoli vaziyatga turli nuqtai nazarlar bilan
yondoshish va o‘z fikrini omma oldida himoya qilishga o‘rgatadi.
9. Debrifing –
muayyan tajriba yoki sinovdan so‘ng o‘z hissiy kechinmalari va
intelektual zaxiralari bilan almashinishdan iborat bo‘ladi.
10. Demonstartsiya –
muayyan jarayon yoki qurilmani sihlash va faoliyat
yuritishini ko‘rsatish ya’ni namoyish qilishdir.
11. Kashfiyot yoki tadqiqotchilik –
muayyan vaziyat yoki holatga
nisbatan yangilik yoki o‘z nuqtai nazarni ilgari surishni taqazo etadi.
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
Xaydarov Jasur TEL : +998 99 126 76 92 @pm_attestatsiya
12. Diskussiya –
muayyan mavzu, vaziyat yoki holatni muhokama qilish.
Manba: “Pedagogika nazariyasi va tarixi” 85-bet
DIQQAT: Pedagogik mahorat va kasb standarti
bo’yicha PULLIK darslarga qo’shilish uchun
telegram orqali @BozorovichJX ga yozing.
Tel: +998 99 126 76 92
Xaydarov Jasur
!!! Kuzgi attestatsiya uchun qabul
boshlangan
| |
http://kompy.info/ichki-audit-usullari.html | Ichki audit usullari | |
Ichki audit usullari
|
Sana | 01.02.2024 | Hajmi | 3,36 Mb. | | #149923 |
Bog'liq Ichki audit usullari p
Islomov S, Ibrohimov M 406 -guruh
Ichki audit usullari
Ichki audit usuli haqida
Reja:
01
02
03
Mutlaq va nisbiy miqdorlar usuli
Usullar
Kirish
Xulosa
KIRISH
Bugungi kunda O’zbekiston kompaniyalari nafaqat xavfdan qochishlari, balki uni oldindan ko'rishlari kerak. Nima uchun korxona faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilish, iqtisodiyot tarmoqlarining to'g'ri ishlashini, shuningdek, moliyaviy hisob va hisobotlarning to'g'riligini nazorat qilish kerak. Demak, menejerlarni kompaniya faoliyati to'g'risida ishonchli ma'lumotlar bilan ta'minlaydigan samarali ichki nazorat elementidan foydalanish zarurati tug'iladi. Ushbu element ichki audit xizmatidir. Bugungi kunda ichki audit butun dunyoda yanada dolzarb bo'lib qoldi. Uning rivojlanishiga katta e'tibor qaratilmoqda, chunki ichki audit raqobatbardosh ustunlik va kompaniya faoliyati sifatini oshirishning samarali vositasidir. O’zbekiston amaliyotida bu tushuncha yaqinda o'rnatildi
Ichki audit usuli haqida
Ichki audit bugungi kunda axborot makonida iqtisodiy diagnostika, rivojlanish
strategiyasini aniqlash, risklarni boshqarishni o'z ichiga ola boshladi.
Boshqacha qilib aytganda, audit risklarni boshqarish jarayonida ichki nazorat tizimi samaradorligining kafolati vazifasini bajara boshladi.
O’zbekiston kompaniyalarida ichki audit xizmatini yaratish va ularni tartibga solish dolzarb masala, lekin ayni paytda juda qiyin. Bu, birinchi navbatda, buxgalteriya hisobini tashkil etish, yo'qotish xavfini kamaytirish uchun zarurdir. Ichki audit xo'jalik operatsiyalarini hujjatlashtirish vaqtida amalga oshiriladi, bu ishdagi xatolarni o'z vaqtida topish va ularning oldini olish uchun zarur choralarni ko'rish imkonini beradi.
Auditorlik faoliyati to'g'risidagi standartga muvofiq, "ichki audit ishini ko'rib chiqish" ichki audit sifatida korxonada tashkil etilgan, korxona rahbariyati va mulkdorlari manfaatlarini ko'zlab ishlaydigan, ichki standartlar bilan tartibga solinadigan tizim tushuniladi. hisob yuritish, tuzish va hisobot berishning belgilangan tartibiga rioya etilishini hamda ichki nazorat tizimi faoliyatining ishonchliligini nazorat qilish tizimi
Rasmiy xarakterga ega va moliyaviy hisobga asosan o’tkazilgan tashqi auditdan farqli o’laroq, ichki audit tashkilot uchun ham rejalashtirilgan, ham to’satdan o’tkazilish xarakteriga ega bo’lishi mumkin.
Shuning uchun ham ichki audit uchun nazoratning uch bosqichi xarakterlidir: taxminiy — ho’jalik muomalalari sodir etilguncha; joriy — ho’jalik muomalalari sodir etilayotgan paytda va keyingi — ho’jalik muomalalari sodir etilgandan so’ng.
Tashkilot ichki auditi jarayonlari (o’z-o’zini nazorat qilish) uchun umumiylik ularning ikki yoqlama yozuv, balans umumlashganligi, nazorat, tahlil va boshqalar kabi buxgalteriya hisobi funktsiyalari va tamoyillariga asoslanganligi hisoblanadi.
Ichki auditda auditorlik dalillarini to’plash uchun turli usullardan keng foydalaniladi. Ularni quyidagi yo’sinda tasniflash mumkin:
Nazoratning umumiy metodik usullari (tahlil, sintez, induktsiya, deduktsiya, taqqoslash, modellashtirish, mavhumlashtirish, tajriba va boshqalar.);
Nazoratning empirik metodik usullari (inventarizatsiya, ishlarning nazorat o’lchovi, uskunalarning ishga tushirilishi, formal va arifmetik tekshiruv, ikki tomonlama tekshiruv, teskari hisoblash usuli, bir turdagi faktlarni solishtirish metodi, xizmat tekshiruvi, turli ko’rinishdagi tekshiruvlar, skanerlash, mantiqiy tekshiruv, yozuv va og’zaki so’rovlar va boshqalar.);
Iqtisodiy fanlarga yaqin fanlarning maxsus usullari (iqtisodiy tahlil usullari, iqtisodiy-matematik usullar, ehtimollar nazariyasi va matematik statistika usullari).
dastlabki-xo‘jalik muammolari sodir etilguncha;
joriy-xo‘jalik muomalalari sodir etilayotgan vaqtda;
keyingi-xo‘jalik muomalalari sodir etilgandan so‘ng
Ichki audit usullari xususiyatlari
Rasmiy xarakterga ega va moliyaviy hisobga asosan o‘tkazilgan tashqi auditdan farqli o‘laroq, ichki audit tashkilot uchun ham rejalashtirilgan, ham auditdan o‘tkazilish xarakteriga ega bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun ham ichki audit uchun nazoratning uch bosqichi xarakterlidir:
•Ko‘rik- Hujjatlari ko‘rsatib o‘tilgan xo‘jalik mablag‘larining haqiqatdagi holatining ta‘minlovi ma’lum bir obyektlarni ko‘rikdan o‘tkazish va tekshirish yo‘li orqali amalga oshiriladi.
•Ko‘rik tegishli mutaxassis tomonidan xo‘jalik tizimida qandaydir aniq bir funksiyalarini bajaruvchi ma’lum bir obyektlarni o‘rganib chiqish va agar zarur bo‘lsa, ko‘rib chiqilgan obyektlar to‘g‘risida ma’lumotlarni qayd etishdan iboratdir.
Ko‘rik, tekshiruv, nazorat o‘lchash
•Tekshiruv- ko‘rik kabi mas’ul xodimlar tomonidan xo‘jalik tizimining ma’lum obyektlarini bilvosita o‘rganib chiqishdir. Biroq, tekshiruvda ko‘proqshakllarning aniqlangan qo‘shimcha xususiyatlari to‘g‘risidagi muhim ma’lumotlarni hujjatlashtirish amalga oshiriladi. Bular, dalolatnoma, bayonnoma shunga o‘xshash hujjatlardir.
•Nazorat o‘lchash- ichki nazorat usulining uslubidir. Uning yordamida xo‘jalik asosida haqiqatda amalga oshirilgan ishlar hajmi va ular bo‘yicha to‘lovning haqqoniyligi aniqlanadi.
•Odatda o‘lchash tegishli mutaxassislarni jalb qilish orqali amalga oshiriladi. O‘lchashga tayyorlanishda tekshirilishi lozim bo‘lgan obyektlar, elementlar va ish turlari aniqlanadi. Shundan so‘ng, bajarilgan ishlarni qabul qilish dalolatnomalari bo‘yicha to‘langan va davr boshidan beri amalga oshirilgan ishlar miqdori va qiymati hisoblab chiqiladi.
Mutlaq va nisbiy miqdorlar usuli
Mutlaq miqdorlar orqali iqtisodiy ko‘rsatkichlarning umumiy hajmi aniqlanadi. Nisbiy ko‘rsatkichlar esa biznes-rejaning bajarish darajasini va ishlab chiqarishni rivojlantirish sur’atini belgilaydi. Tаhliliy amallar ko’rsаtkichlаrni o’rgаnish mutlаq miqdоrlаrdаn fоydаlаnish bilаn bоshlаnаdi. Misоl uchun, mаhsulоt ishlаb chiqаrish hаjmi (nаturаl vа qiymаt o’lchоvlаridа), tоvаr аylаnish hаjmi, mаhsulоt ishlаb chiqаrish tаnnаrхi, yalpi tushum, ishchilаr sоni vа hаkоzо. Nisbiy ko’rsаtkichlаr bir хil tur vа mаzmundаgi ko’rsаtkichlаrni o’zаrо nisbаtini аniqlаb fоiz, kоeffisiеnt, indеks ko’rinishidа аks ettirib bеrаdi.
Usullar
Mutloq farq usuli (determinallashgan omillar)
Bu usulning mohiyati quyidagidan iborat: miqdor omilida bo‘lgan farqni sifat omilini o‘tgan yildagi darajasiga ko‘paytiriladi. Sifat omilida bo‘lgan farqni miqdor omilini hisobot yilidagi darajasiga ko‘paytiriladi.
Mаhsulоt sоtishdаn оlingаn sоf tushum hаjmi5102594 ming so’mgа оshgаn. Bu o’zgаrishgа quyidаgi оmillаr tа’sir ko’rsаtdi:
Хоdimlаrining o’rtаchа ro’yхаtdаgi sоni (miqdor omil): +30 х 318105,06=+9543152 m.s.
Bir хоdimgа to’g’ri kеlаdigаn o’rtаchа yillik ish unumi (sifat omil):-68316,27х 65= -4440557 m.s.
Оmillаr bаlаnsi: 9543151,8 + (-4440557,55)= +5102594 m.s.
hisob formulasi tarkibiga kirgan o‘tgan yil doirasidagi ayrim olingan miqdoriy ko‘rsatkichlarini aynan shu ko‘rsatkichlarning haqiqatdagi darajasiga ketma-ket almashtiriladi. U yoki bu omilning ta’siri ketma-ket ayirish yo‘li bilan aniqlanadi: ikkinchi hisobdan birinchi hisob ayriladi, uchinchi hisobdan ikkinchi hisob ayriladi va hokazo. Birinchi hisobda hamma ko‘rsatkichlar o‘tgan yil doirasida olinadi, so‘nggi hisobda esa-haqiqatdagi bajarilishi.
Zanjirli bog‘lanish usuli
Tahliliy tartib-taomillarning natijalarini quyidagi hollarda qo‘llash kerak:
Auditorlik xulosasini tuzishda zarur bo‘lgan auditorlik dalillarini olish uchun;
Ichki auditorning iqtisodiy subyekt rahbariyatiga auditni o‘tkazish natijalari bo‘yicha yozma axborotini tayyorlash uchun.
Tahliliy amallarni o‘tkazish tartibi ularning aniq bir muammoga oydinlik kiritishni tanlashga asoslanadi. Quyidagi bosqichlardan kelib chiqqan holda tahliliy amallarni shakllantirishning umumiy tamoyillari mavjud:
* Amalning maqsadini aniqlashtirish;
* Amal turini tanlash;
* Amalni o ‘tkazish;
* Amalni o‘tkazishdan olingan natijalarni tahlil qilish.
Korxona va tashkilotlarning xo‘jalik va moliyaviy faoliyati avvalambor ushbu korxonaning xodimlari tomonidan tekshiriladi. Korxonalarning xo‘jalik va moliyaviy holati bo’yicha ma’lumotlardan asosan reja iqtisod, buxgalteriya va moliya bo‘limlari manfaatdordir.
Korxonaning ichki audit natijalaridan bevosita yuqori tashkilotlar xam manfaatdorlar, chunki ular korxona moliyaviy hisobotlarini tasdiq-laydilar va tegishli qarorlar chiqaradilar.
Ichki audit usullari orqali ma’lumotlar qayta ishlanadi, foizlarda, koeffitsentlarda, mutloq va nisbiy miqdorlarda aniqlanadi, pirovard natijaga ta’sir ko’rsatgan (obektiv va subektiv, ijobiy va salbiy, bevosita va bilvosita) omillar aniqlanib bir biridan ajratilgan holda tegishli xulosa va tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Ichki audit subyеktlаrining kеng qаmrоvliligi vа ulаr mаnfааtlаrining turlichаligi tаhliliy amallarni o’tkаzish bo’yichа аniq kоnsеptuаl аsоslаrni bеlgilаshni tаlаb etаdi. Lеkin, хo’jаlik yurituvchi subyеktning mоliyaviy hоlаtini bаhоlаshning mе‘yoriy hujjаtlаrgа tаyangаn rаsmiy vа nоrаsmiy jihаtlаri mаvjud.
Rаsmiy jihаtlаr
хo’jаlik subyеktlаrining rеyting bаhоsini chiqаrishdа, to’lоvgа qоbillik vа krеditgа qоdirligini bаhоlаshdа, iqtisоdiy nоchоrlik vа bаnkrоtlik dаrаjаlаrini bеlgilаshdаgi ko’rish mumkin.
Nоrаsmiy jihаtlаr
ichki auditorlаr o’zlаri uchun mаqbul shаkldа tаrtib vа qоidаlаrni bеlgilаshlаri vа ulаrgа mоs аnаlitik jаrаyonlаrni tuzib chiqishlаri mumkin.
ICHKI AUDIT USULLARINI QO‘LLASHNING АSОSIY QОIDАLАRI
Ichki audit usullarini qo‘llash va o’tkаzish jаrаyonlаri quyidаgi tаlаblаrgа аsоslаnаdi:
Mаjburiyatlаrnito‘g‘ri tаqsimlаnishi
Amallarning kаmchiqim nаtijаsi esа sаmаrаli bo‘lishi
Mа’lumоtgа bo’lgаn eхtiyojlаrni to’lа qоndirishgа yo’nаltirilishi
Tahliliyamallarni rеglаmеntlаsh vа unifikаtsiyaqilish
Xulosa
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasini sarhisob qilsak, shuni aytishimiz mumkinki, ichki audit doimiy, kelajakka yo'naltirilgan jarayon bo'lib, u biznes jarayonlarini, biznes va moliyaviy risklarni boshqarish va boshqarish tizimlarining samaradorligini baholashdan iborat. faqat O’zbekistonda rivojlanayotgan holda kompaniyaning rivojlanish maqsadlariga erishishga to'sqinlik qiladigan hodisalar. Kompaniyalarning amaliy tajribasi,xulosalari va tavsiyalari, allaqachon ichki auditdan foydalanadigan boshqa O’zbekiston kompaniyalari ichki audit xizmatlarini yaratishda foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, barcha qiyinchiliklarga qaramay, talab O’zbekistonda ichki audit barcha to'siqlarni bosqichma-bosqich engib o'tish tufayli har yili o'sib bormoqda. Va tez orada, menimcha, biz O’zbekistonda to'liq huquqli ichki auditni kuzatishimiz mumkin.
E’tiboringiz uchun rahmat !
Ichki audit
|
| | |
http://kompy.info/tabiiy-resurslar-vazirligi-10-apreldan-10-maygacha-davom-etadi-v2.html | Tabiiy resurslar vazirligi 10-apreldan 10-maygacha davom etadigan Toza | 1
Kazus
Tabiiy resurslar vazirligi 10-apreldan 10-maygacha davom etadigan “Toza
havo” oyligi
doirasida barcha vazirliklar, idoralar,
korxona va tashkilotlar,
Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi,
shuningdek, shahar va viloyatlar
hokimliklarining barcha xodimlarini chaqirdi. 10-may, har juma kuni “Avtomobilsiz
kun” o‘tkazilishi e’lon qilindi.
“Ushbu aksiyadan ko‘zlangan maqsad taraqqiyot vositalarining atrof-muhitga
ta’sirini
kamaytirish, shuningdek, sog‘lom turmush
tarzi uchun velosipeddan
foydalanishdan iborat”,- deyiladi xabarda.
Eslatib o‘tamiz, avvalroq Toshkent shahar hokimligi 28-aprel kuni
“Avtomobilsiz kun” o‘tkazilishi haqida xabar bergan edi. Shaxsiy avtomobillarda
sayohat qilishni qisqartirish,
jamoat transporti, velosiped va piyoda yurish
afzalliklarini aholi o‘rtasida targ‘ib qilishga qaratilgan “ko‘p tadbirlar” e’lon qilindi.
SAVOLLAR:
1. Bir oy muddatga chaqiriq e’lon qilishga vazirlikning shu kabi
vakolatlari qaysi huquqiy hujjatda mavjudligini mamlakat qonunchiligidan
aniqlashga harakat qiling.
2. Vazirlik xabari yuridik faktmi? Ha bo‘lsa, unda bu faktni nazariy
jihatlarga ko‘ra tasniflashga harakat qiling.
3. Buni huquqni tartibga solish funksiyasi deb hisoblash mumkinmi?
Ushbu holatdan foydalanib, huquqning funksiyalari haqida qisqacha fikr
yuriting.
4. Jamoat transportidan foydalanishning huquqiy afzalliklarini sanab
o‘ting. |
http://kompy.info/guruhli-kop-yillik-rejalashtirish-qanday-amalga-oshiriladi.html | Guruhli ko'p yillik rejalashtirish qanday amalga oshiriladi | Guruhli ko'p yillik rejalashtirish qanday amalga oshiriladi
Rejalashtirish, nazorat va hisobot sportchini tayyorlashni boshqarishning tarkibiy elementlaridir. Sportchilarni rejalar ishlab chiqishga, bajarilgan ishlarni ma’lum vaqtda tahlil qilishga e’tiborlarini qaratishda, jalb qilishda shug‘ullanuvchilar rejalashtirish va nazoratni qay tarzda tushunishlariga, uni mazmun va texnologiyasining ahamiyati qandayligini anglashlariga alohida e’tibor berish kerak.
Rejalashtirish deganda, avvalambor, turli vaqt oralig‘iga mo‘ljallangan rejalar tizimini ishlab chiqish jarayoni tushuniladi. Ushbu rejalar tizimi asosida bir-biri bilan uzviy bog‘liq maqsad va vazifalar mazmuni hamda mashg‘ulot mohiyati kiradi. Sportchini tayyorlash jarayonida mashg‘ulotning maqsad va vazifalari, vosita usullari, mashg‘ulotlar va musobaqa yuklamasi hajmi, sportchi tanasidagi ichki va tashqi o‘zgarishlar, mashg‘ulotlar samaradorligi, o‘quv-mashg‘ulot ishlari, dam olishlar soni, tiklanish jarayonlari tizimi, nazorat normativlari, tarbiyaviy ishlar, mashg‘ulot va musobaqa sharoitlarini rejalashtirish predmetlari hisoblanadi.
O‘z navbatida, mashg‘ulot rejasi alohida hujjat hisoblanib, unda mashg‘ulotli va mashg‘ulotlardan tashqaridagi mashqlarning ma’lum yo‘nalishi, mazmuni, tizimi, ketma-ketligi va bajarilish muddatlari joy olgan bo‘ladi, ular murabbiy va sportchi oldiga qo‘yilgan katta va kichik, yaqin va uzoq vazifalar bilan bog‘liqdir. Ilmiy asoslangan rejalar murabbiy va sportchi harakatlarida kutilmagan qo‘polliklar salbiy oqibatlarini daf etishga yordam beradi. Suningdek ortiqcha vaqt, kuch va moddiy harakatlarning sarflanmasligiga, tanlangan sport turida yuqori natijalarga erishishda ham yordam beradi. Mashg‘ulot alohida sportchiga yoki bo‘lmasa jamoaga rejalashtirilayotganiga qarab individual hamda umumiy (guruhli) rejalashtirishga bo‘linadi. Aralash rejalar (individual guruhli) kamdan-kam hollarda ishlab chiqiladi.
Rejalashtirilayotgan davr davomiyligiga qarab quyidagi turdagi rejalarni ajratish mumkin: ko‘p yillik, yillik, oylik (mezotsiklga), haftalik (mikrotsiklga), bir kunlik, bitta mashg‘ulotga atalgan. Individual rejalar qisqa davrga ham (mikrotsikl, mezotsikl, bosqich, davr, yil), uzoq davrga ham (4 yil va undan ko‘proq) ishlab chiqilishi mumkin. Uzoq muddatli individual rejalar asosan juda tajribali sportchilarga tegishli bo‘ladi (sport ustaligiga nomzod va undan yuqori). Guruhli rejalashtirish avvalambor jamoada ishlab chiqiladi (sport o‘yinlarida).
Shuni e’tiborga olish lozimki, rejalashtirish murabbiy ning o‘quv mashg‘ulot jarayonini boshqarishdagi eng yetakchi va muhim omil hisoblanadi (2-jadvalga qarang). Boshqarishning markaziy nuqtasi, yadrosi mashg‘ulot dasturi, mashg‘ulot dasturi esa sport pedagogi (murabbiyi) va uning o‘quvchilarni boshqaruvi hisoblanadi. Uning yordami bilan murabbiy sportchilar tayyorgarligining rivojlanishini, natijalarning o‘sishini boshqarib turadi. Ba’zi paytlarda murabbiy dasturga yoki rejaga majburiy yoki majburiy bo‘lmagan o‘zgarishlar kiritishi kuzatiladi. Bunday paytlarda sportchi rejalashtirilgan vazifani yoki ortig‘i bilan (oldinroq) bajaradi yoki kechroq yakunlashiga to‘g‘ri keladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, rejalashtirish, nazorat va hisobot (bashoratlash) uzviy bog‘liq va bir-birini to‘ldirib turadi. Sportchi larning mashg‘ulotni rejalashtirish jarayoni bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
sportchining bo‘lajak holati, modelini tuzishga qaratilgan mashg‘ulot loyihasini ishlab chiqish bosqichi;
tayyorgarlik rejasini ishlab chiqish bosqichi;
uni o‘zgartirish va unga tuzatishlar kiritish bosqichi.
Mazkur bosqichlar sportchi mashg‘ulotini rejalashtirishning barcha ko‘rinishlariga tegishlidir. Biroq, bosqichlarning tuzilishi, bajarilish rejasiga qarab turlicha ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘p yillik mashg‘ulot rejasini tuzish tarkibi, bir yillik mashg‘ulot rejasidan farqlanadi. Bunda bosqichlar soni, yosh chegarasi, mashg‘ulotlarning davomiyligi asosiy farqlab turuvchi hisoblanadi.
Yillik reja odatda quyidagi bo‘limlardan tashkil topgan bo‘ladi: sportchining qisqacha tavsifnomasi; bir yilga mo‘ljallangan asosiy maqsad va vazifalar; yil davomida bo‘ladigan asosiy musobaqalar taqvimi; tayyorgarlik sikllari; nazorat me’yorlari; qo‘shimcha vositalarni qo‘llash; pedagogik va tibbiy tekshiruvlar va boshqalar.
Yillik rejalashtirish ishlari kelayotgan joriy yil uchun mashg‘ulot tavsifnomasini tuzishdan boshlanadi. Bu esa sportchining jismoniy xususiyatlari, tayyorgarligi dinamikasi, sport formasi, mashg‘ulotlar yuklamasini o‘z ichiga oladi. Tavsifnoma albatta asosiy xato va kamchiliklar, tegishli xulosalarning tahlili bilan yakunlanishi lozim. Bu kelajakdagi ishlar yo‘nalishini aniqlab beradi.
Keyin, aniq maqsadlarga qaratilgan yillarning, barcha musobaqalarning aniq taqvimi kiritilgan (asosiy, saralash, ikkinchi darajali mashg‘ulotli musobaqalar). Masalan, asosiy saralash musobaqalarida ma’lum bir natijani ko‘rsatish, ikkinchi darajali musobaqalarda yangi taktik variantni qo‘llab ko‘rish, yangiliklarni tekshirib ko‘rish.
Keyingi bosqich – tayyorgarlikning siklliligini hamda sport formasi dinamikasini aniqlash. Tayyorgarlik siklini o‘rganib bo‘lgach, tayyorgarlik turlari bo‘yicha (jismoniy, texnik, taktik va boshqalar) mashg‘ulot jarayoni tarkibini, so‘ng esa yuklamalar hajmi va xususiyatini aniqlashga o‘tiladi.
Yillik rejalashtirish reja-grafik, jadval yoki jadval-grafik ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Amaliyotda qo‘llanadigan mashg‘ulotni ko‘p qirrali rejalashtirish murabbiyga ancha keng imkoniyatlarni yaratib beradi.
| |
http://kompy.info/korxona-ichki-muxiti-korxona-ichki-muxitini-ichki-uzgaruvchila.html | Korxona ichki muxiti. Korxona ichki muxitini ichki uzgaruvchilar aniklaydi. Ichki uzgaruvchilar | |
Korxona ichki muxiti. Korxona ichki muxitini ichki uzgaruvchilar aniklaydi. Ichki uzgaruvchilar
|
bet | 1/10 | Sana | 29.11.2023 | Hajmi | 336,5 Kb. | | #107932 |
Bog'liq korxona
Korxona ichki va tashki muhiti.
Reja:
Korxona ichki muxiti.
Korxona tashki muxiti.
Korxona IChKI MUXITI. Korxona ichki muxitini ichki uzgaruvchilar aniklaydi. Ichki uzgaruvchilar – bu korxona ichida buladigan vaziyatli omillar. Ichki uzgaruvchilar boshkarish karorlari natijalaridir. Lekin bu xamma ichki uzgaruvchilar raxbarlar tomonidan nazorat etiladi, degani emas. Odatda ichki uzgaruvchi – bu raxbariyat uz faoliyatida erishishi kerak bulgan bir xolat yoki tadbirdir.
Korxonaning asosiy uzgaruvchilari bu maksadlar, struktura, vazifa, texnologiya va odamlar.
Maksadlar. Korxonani maksadlarga erishishda odamlarni birgalikda ishni bajarishga imkon beradigan vosita sifatida karash mumkin. Maksad – bu gurux birga ishlab, erishishga intiladigan konkret oxirgi xolat yoki kuzda tutilgan natija xisoblanadi. Rejalashtirish jarayonida raxbariyat maksadlarini kuzlaydi va ularni korxonaning xamma a’zolariga yetkazadi. Bu jarayon kuchli muvofiklashtirish mexanizmi xisoblanadi, chunki u butun jamoaga nimaga intilishlari kerakligini kursatib beradi.
Korxonada maksadlar turlicha bulishi mumkin, ayniksa bu turli tipdagi korxonalarga taalukli. Biznes bilan shugullanadigan korxonalar uz faoliyatini, asosan, xarajatlar va olinadigan foyda chegaralarida ma’lum tovarlarni yaratishga karatishadi. Bu vazifa ularning rentabellikni va unumdorlikni oshirish maksadlarida aks etadi. Davlat korxonalari, ukuv muassasalari foyda olmaydi, lekin ularni xarajatlar xayajonlantiradi. Bu esa ma’lum byudjet cheklanmalari chegarasida uz xizmatlarini kursatish uchun zamin yaratadigan maksadlar tuplamida ifodalanadi.
Bundan tashkari yirik korxonalar kup maksadlarga ega bulishadi. Masalan, foyda olish uchun, biznes bozor xissasini oshirish, yangi maxsulot ishlab chikish, xizmatlar sifati, raxbarlarni tayyorlash va xatto ijtimoiy mas’uliyatlilik kabi maksadlarni kuyishi kerak. Butun korxona kabi, korxona bulimlari xam uz maksadlariga ega bulishlari kerak.
Struktura. Rasmiy korxonalar bir kancha boshkaruv pogonalari va bulinmalaridan iborat. Boshkaruvning funksional soxasi termini butun korxona uchun bulinma bajaradigan ishga taalluklidir, masalan, marketing, moliya va x.k.
|
| | |
http://kompy.info/guruh-talabasi-atojonov-otajon-tarmoq-skanerini-tadqiq-etish.html?page=3 | Bepul skaner dastur - Guruh talabasi Atojonov Otajon Tarmoq skanerini tadqiq etish | |
Guruh talabasi Atojonov Otajon Tarmoq skanerini tadqiq etish
|
bet | 3/3 | Sana | 20.12.2023 | Hajmi | 6,53 Kb. | | #125341 |
Bog'liq Guruh talabasi Atojonov Otajon Tarmoq skanerini tadqiq etish-azkurs.orgBepul skaner dastur
Free IP-scanner - bu ishlatish uchun qulay dastur bo'lib, uning asosiy vazifasi skaner qilingan IP-manzillardan (har qanday qurilmalar, veb-saytlar va hk) ochiq tarmoq portlarini aniqlashdir. Dasturning rus tiliga tarjimasi yo'q, bepul tarqatiladi va Windows 9-dan boshlab Windows-ning istalgan versiyasidan foydalanish mumkin.
Free IP-scanner - bu avvalgi IP-brauzerning kengaytirilgan IP-skaneriga yoki tarmoq portini ko'rish funktsiyasiga ega bo'lmagan boshqa shunga o'xshash dasturlarga yaxshi qo'shimcha bo'lishi mumkin bo'lgan juda ixtisoslashgan yordamchi dastur. Bepul IP-skaner asosan ikkita asosiy funktsiyaga ega:
1.Mavjud ("jonli") va kirish imkoni bo'lmagan ("o'lik") xostlar ro'yxatini yaratish bilan bir qator IP-manzillarni skanerlash, ularning MAC-manzili va xost nomlarini ko'rsatish (iloji bo'lsa).
2. Skanerlangan IP-manzillarga ulanish uchun ochiq tarmoq portlarini aniqlash. Dastur barcha mavjud portlarni skanerdan o'tkazmaydi (bu juda uzoq vaqt talab qilishi mumkin), faqat foydalanuvchi sozlamalarda ko'rsatganlarini (har qanday port raqamlarini vergul bilan ajratib ko'rishingiz mumkin).
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
http://azkurs.org
|
| | |
http://kompy.info/guruh-talabasi-atojonov-otajon-tarmoq-skanerini-tadqiq-etish.html?page=2 | -bosqich . Muammoli vaziyatlar | |
-bosqich . Muammoli vaziyatlar
|
bet | 2/3 | Sana | 20.12.2023 | Hajmi | 6,53 Kb. | | #125341 |
Bog'liq Guruh talabasi Atojonov Otajon Tarmoq skanerini tadqiq etish-azkurs.org
Skanerlash jarayoni qanday jarayon?
Qancha vaqt talab etadi va qanday tashkillashtirilgan?
Tarmoqni skanerlash vositalaridan foydalanib qanday ma'lumotlarni to'plash mumkin?
Tarmoqni skanerlash nima uchun muhim?
3-bosqich . Javoblar Skanerlash jarayoni 100% avtomatlashtirilgan, sodda va ko'p vaqtni talab qilmaydi. Shu bilan birga, brauzerning rolini hech qachon e'tibordan chetda qoldirmaslik kerak, chunki u tarmoqni raqamli tahdidlardan va har qanday zarardan himoya qiladi.
Skanerlash jarayoni 100% avtomatlashtirilgan, sodda va ko'p vaqtni talab qilmaydi. Shu bilan birga, brauzerning rolini hech qachon e'tibordan chetda qoldirmaslik kerak, chunki u tarmoqni raqamli tahdidlardan va har qanday zarardan himoya qiladi.
Mahalliy tarmoqni skanerlash dasturi barcha aniqlangan tarmoq qurilmalari to'g'risida to'liq ma'lumot oladi. Odatda bu quyidagilarni o'z ichiga oladi:
OT turi va kompyuter ta'minotchisi; Qaysi portlar ochiq va ularning holati; Uskunalar va dasturlarning ro'yxati va boshqalar. IP-manzilni skanerlash - bu tarmoqni monitoring qilish vositalari tomonidan taqdim etiladigan asosiy funktsiyalar. Tarmoq ma'murlari, penetratsion sinovchilar va hatto xakerlar tarmoqni skanerlashda keng tarqalgan IP-skanerlash va paketlarni hidlash vositalariga ishonadilar. Ushbu vositalar yordamida xavfsizlik guruhlari tarmoqni, uning topologiyasini xaritada ko'rishlari va korporativ tarmoqlarda yashirilgan ruxsatsiz qurilmalarni topishlari mumkin. IT-guruhlar uchun o'z tashkilotlarida soya IT-ga oid yorliqlarni saqlash juda muhim va tarmoqni skanerlash vositalari bu yo'nalishda katta yordam beradi.
IP-manzilni skanerlash - bu tarmoqni monitoring qilish vositalari tomonidan taqdim etiladigan asosiy funktsiyalar. Tarmoq ma'murlari, penetratsion sinovchilar va hatto xakerlar tarmoqni skanerlashda keng tarqalgan IP-skanerlash va paketlarni hidlash vositalariga ishonadilar. Ushbu vositalar yordamida xavfsizlik guruhlari tarmoqni, uning topologiyasini xaritada ko'rishlari va korporativ tarmoqlarda yashirilgan ruxsatsiz qurilmalarni topishlari mumkin. IT-guruhlar uchun o'z tashkilotlarida soya IT-ga oid yorliqlarni saqlash juda muhim va tarmoqni skanerlash vositalari bu yo'nalishda katta yordam beradi.
1. Acunetix
2. OpenVas
3. Wireshark
4. Nikto
5.Qualys Freescan
6.SoftPerfect
7. Retina tarmoq skaneri
8. Nmap
9. Nessus
10. Metasploit Framework
11. Snort
12. OpenSSH
13. Nexpose
4-bosqich. Tavsiya Muammolarni yechish uchun skaner dasturlar
Tarmoq xavfsizligini ta'minlash va baholash uchun mo'ljallangan turli xil tarmoq skanerlash vositalari (IP va tarmoq skaneri) mavjud
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-11-kranlarni-ekspluatatsiya-qilish-operatsion-hujjatlar.html | Mavzu 11. Kranlarni ekspluatatsiya qilish. Operatsion hujjatlar. Texnik tadqiqotlar | |
Mavzu 11. Kranlarni ekspluatatsiya qilish. Operatsion hujjatlar. Texnik tadqiqotlar
|
bet | 1/4 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 296,43 Kb. | | #241633 |
Bog'liq kran Mavzu 14. YUK KO’TARISH KRANLARINING BOSHQARUVCHI VA YUK ILUVCHILARI UCHUN ISH YURITISHDA XAVFSIZLIK KO’RSATMASI.
Ko’prikli kran operatori kran mexanizmlarini ishga tushirishdan oldin, uni sinchkovlik bilan ko’zdan kechirish kerak, bundan maqsad barcha qismlar va tizimlarda buzilishlar va nosozliklar yo'qligini tekshirishdan iboratdir. Ishni boshlashda kran operatori smenani qabul qilish jurnalidagi yozuvlarni tekshiradi. Shundan so'ng operator quyidqgilarni tekshiradi:
• kran mexanizmlarining holati;
• elektr jihozlarining xizmatga yaroqliligi;
• tormoz va tutqich uskunasining xizmatga yaroqliligi;
• metall konstruksiyalar va ularga borish joylaridagi detallarning holati;
• yoritish va ovozli signallar berish;
• arqonning holati va uni to’g’ri taxlanganligi;
• ilgak osmasini ushlagichga mahkamlash;
• Trolley liniyalarining holati;
• buferlar va kranning harakatlanib ketishiga qarshi qurilmalarning sozligi.
Ko’prikli kranlarni ishga tayyorlash elektr jihozlari o'chirilgan holatda amalga oshiriladi va uni yoqishdan oldin biz boshqaruv tutqichlarini nol holatda turganligiga ishonch hosil qilishimiz kerak. Shundan keyingina kran elektr manbaiga ulanadi.
Qoidabuzarliklar yoki nosozliklar aniqlansa, operator kranni qabul qilish jurnaliga tegishli yozuvni kiritishi kerak. Shundan so'ng, kran operatori rahbarlarga nosozlik haqida xabar beradi va kamchiliklar bartaraf etilganidan so'ng operator ishni boshlashi mumkin bo’ladi.
Kran operatoriga quyidagilar taqiqlanadi:
• ta'mirlash ushlarini yolg’iz o’zi bajarishi;
• rubilnik yoqilgan holatda , kranni tekshirish va tozalash ishlarini bajarish;
• galereyada mahkamlanmagan yuklarni , yoki asboblarni qoldirish;
• ko‘prik orqali kran yo‘llari va galereyalar bo‘ylab harakatlanish;
• detallarni pastga tashlash;
• kranda ishchilar bo'lganda , unga xizmat ko’rsatish yoki ta'mirlash.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-test-sinovlarini-yozish-va-tekshirish-exploratory-testin.html | Mavzu: Test sinovlarini yozish va tekshirish. Exploratory testing | |
Mavzu: Test sinovlarini yozish va tekshirish. Exploratory testing
|
bet | 1/4 | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 1,13 Mb. | | #247433 |
Bog'liq Dasturiy injiniringga kirish Mavzu: Test sinovlarini yozish va tekshirish. Exploratory testing Tayyorladi: Batirov Nurbek Djumabekovich O’qituvchi: Turg’analiyev Shohruz Reja: - Exploratory Testing - bu …
- Nima uchun Exploratory Testdan foydalanish kerak?
- Exploratory testdan qachon foydalanish kerak?
- Tekshirish test jarayoni necha bosqichdan iborat?
- Tekshirish testining qiyinchiliklari
- Tekshirish testining afzalliklari
- Tekshirish testining kamchiliklari
- Xulosa
Exploratory Testing - bu dasturiy ta'minotni sinab ko'rishning bir turi bo'lib, unda tester dasturiy ta'minotni sinab ko'rish uchun har qanday mumkin bo'lgan metodologiyani tanlashi mumkin. Bu dasturiy ta'minotni sinovdan o'tkazish uchun yozilmagan yondashuv. Izlanish testlarida dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilari o'zlari ishlab chiqqan dasturiy ta'minotni sinab ko'rish uchun o'zlarining bilimlari, bilimlari, ko'nikmalari va qobiliyatlaridan foydalanadilar. Tekshirish testi dasturiy ta'minotning funksionalligi va ishlashini tekshiradi, shuningdek undagi funktsional va texnik nosozliklarni aniqlaydi. Tekshirish testi dasturiy ta'minotni har tomonlama optimallashtirish va yaxshilashga qaratilgan. Tekshirish testi texnikasi testerlarning tajribasini testga tizimli yondashuv bilan birlashtiradi. Ko'pincha qora quti sinov usuli sifatida amalga oshiriladi. Exploratory test - bu yozilmagan test usuli. - Exploratory Testing - bu dasturiy ta'minotni sinab ko'rishning bir turi bo'lib, unda tester dasturiy ta'minotni sinab ko'rish uchun har qanday mumkin bo'lgan metodologiyani tanlashi mumkin. Bu dasturiy ta'minotni sinovdan o'tkazish uchun yozilmagan yondashuv. Izlanish testlarida dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilari o'zlari ishlab chiqqan dasturiy ta'minotni sinab ko'rish uchun o'zlarining bilimlari, bilimlari, ko'nikmalari va qobiliyatlaridan foydalanadilar. Tekshirish testi dasturiy ta'minotning funksionalligi va ishlashini tekshiradi, shuningdek undagi funktsional va texnik nosozliklarni aniqlaydi. Tekshirish testi dasturiy ta'minotni har tomonlama optimallashtirish va yaxshilashga qaratilgan. Tekshirish testi texnikasi testerlarning tajribasini testga tizimli yondashuv bilan birlashtiradi. Ko'pincha qora quti sinov usuli sifatida amalga oshiriladi. Exploratory test - bu yozilmagan test usuli.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=14#Dars_materiallarini_tushuntirish_(materiallarni_tushuntirish_dars_prezentatsiyasi_va_videorolik,_amaliy_harakatlar,_tayyor_ishlar_ko’rgazmasini_namoyish_qilish_bilan_birgalikda_olib_boriladi). | Tayanch va fanga oid kompetensiyalar | |
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar
|
bet | 14/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKATayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: real hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalana oladi va bu usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
FK: grafik ko‘rinishda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, monotonlik oraliqlari, maksimumi va minimumini, asimptotalarini topa oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
PhotoShopning tarixi haqida gapirib bering.
PhotoShopning imkoniyatlarini aytib bering.
PhotoShop interfeysi nimalardan iborat?
PhotoShop asosiy menyusining qanday bo‘limlari mavjud?
Asosiy menyuning Редактирование (Tahrirlash) va Окно (Oyna)
bo‘limlaridagi bandlar bilan tanishib chiqing.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
PhotoShopning uskunalar panelida 23 ta tugma bo‘lib, ular dastlab bitta ustun ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi. Panelning sarlavha satrida joylashgan qo‘shaloq uchburchak ko‘rinishidagi tugmani bosib, uskunalami ikki ustun ko‘rinishida joy lab chiqish mumkin. Yangidan paydo bo‘lgan qo‘shaloq uchburchaklami yana bir marta bosib, uskunalar panelini awalgi holatiga qaytarish mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/uber-parallels-desktop-15-fur-mac.html | Über Parallels Desktop 15 für Mac | Über Parallels Desktop 15 für Mac
Parallels Desktop® 15 für Mac ist die einfachste, leistungsfähigste Lösung, um Windows und Windows-Anwendungen für Mac® ohne einen Neustart auszuführen. Weitere Informationen finden Sie in der Dokumentation für Parallels Desktop 15 für Mac.
Neue Features in Parallels Desktop 15
Grafiken
Die Grafiken in Parallels Desktop 15 wurden im Vergleich zu früheren Produktversionen deutlich verbessert:
Mithilfe von Apple Metal führt Parallels den DirectX 11-Support ein. So können Sie jetzt Autodesk 3ds Max 2020, Lumion, ArcGIS Pro 2.3, Produkte der MasterSeries und mehr ausführen. Sie können auch viele beliebte Spiele spielen, darunter Madden NFL 19 und Age of Empires: Definitive Edition, Anno 2205, Railway Empire, Space Engineers, Frostpunk, Risk of Rain 2 und viele mehr.
DirectX 3D-Grafiken werden nun durch die Apple Metal Engine beschleunigt.
Verbesserte Kompatibilität mit neuen Linux-Distributionen dank VirtIO-Grafikprozessor, der Gleitmaus unterstützt (wenn Parallels Desktop den Mauszeiger des Gastbetriebssystems erfasst), dynamische Auflösung (wenn sich die Bildschirmauflösung dynamisch ändert, wenn Sie die Größe des Fensters der virtuellen Maschine ändern) und Unterstützung für mehrere Bildschirme auch ohne Parallels Tools.
Unterstützung für DRM-basierte Grafiken, die von aktuellen Versionen wichtiger Linux-Distributionen benötigt werden.
Leistung
Trotz kontinuierlicher Leistungssteigerungen pro Jahr und nahezu nativer Leistung in vielen Szenarien ist es uns gelungen, das Produkt noch schneller und effizienter zu machen:
Einige Anwendungen können DirectX 11 verwenden und sind daher viel schneller, während sie in den Vorgängerversionen unbrauchbar langsam waren.
3D-Grafiken sind bis zu 15 % schneller.
Starten Sie Microsoft Office-Anwendungen bis zu 80 % schneller.
Die Benutzeroberfläche ist reaktionsschneller.
Vorbereitung auf macOS 10.15 Catalina
Mit der Veröffentlichung von macOS 10.15 Catalina erhalten Sie noch mehr Grafikleistung. Spielen Sie mehr DirectX 11-Spiele, darunter FIFA 19, Fallout 4, Elite Dangerous, Prey (2017), Crysis 3, Anno 1800 und andere.
Verbesserte Unterstützung für die Zeichenfunktionen von Apple Pencil bei der Arbeit mit Windows-Anwendungen auf dem iPad mit Sidecar.
Neigungsunterstützung für Apple Pencil.
Tippen Sie doppelt auf Apple Pencil, um neue Optionen für die Touch Bar aufzurufen:
- Wechseln Sie zwischen Stift-, Radiergummi- und Mausmodus.
- Schneiden Sie einfach etwas aus, aktivieren Sie den Tablet-Modus für Windows oder öffnen Sie die Windows-Tastatur auf dem Display mithilfe der Touch Bar.
Hardware
Unterstützung für NVMe-Festplattencontroller, die nächste Generation von Speichercontrollern. NVMe ist virtualisierungsfreundlicher und effektiver als AHCI. NVMe nutzt nicht nur Solid-State-Speicher, sondern auch moderne Multicore-CPUs.
Unterstützung für Intel HDA-Audiokarte:
- Unterstützt bis zu 8/2 Kanäle (out/in), 192-kHz-Abtastrate, 32-Bit-Abtastungen.
- Verbesserte Klangqualität bei VoIP-Telefonen.
- Unterstützung für „Jack Sense“:
- Automatische Erkennung, wenn das Mikrofon stummgeschaltet ist: Wenn der Zugriff auf das Mikrofon des Mac vom Benutzer oder den macOS-Einstellungen nicht erlaubt ist, zeigt Windows das Mikrofon als stummgeschaltet an.
- Automatische Erkennung bei deaktivierter Tonausgabe: Wenn sie in den Einstellungen der virtuellen Maschine deaktiviert ist, zeigt Windows auch die Tonausgabe als deaktiviert an.
Unterstützung für BLE (Bluetooth Low Energy). Dadurch können Sie mehr Geräte (z. B. Logitech Craft, IrisPen, etc.) verwenden, einschließlich IoT-Geräte (Smart Home Appliances, Smart Bands).
Die Version des Bluetooth-Treibers ist 4.0.
Komfort
Verbesserungen für auf Boot Camp basierende virtuelle Maschinen:
- Windows wurde beim Start stabiler.
- Es wurde das Problem behoben, dass auf Boot Camp basierende virtuelle Maschinen aufgrund der Rekonfiguration der Festplatte beschädigt wurden.
- Verbesserte Unterstützung für wichtige Windows-Updates: Wenn Windows ein wichtiges Update in einer virtuellen Maschine installiert, bietet Parallels Desktop die Möglichkeit, die Update-Installation in Boot Camp nativ abzuschließen.
- Das neue Boot Camp-Symbol wird anstelle des Windows 10-Symbols für auf Boot Camp basierende virtuelle Maschinen verwendet.
Wenn Sie zu einem Snapshot zurückkehren, bietet Parallels Desktop an, den aktuellen VM-Status als neuen Snapshot zu speichern.
Obwohl Drag&Drop von Anfang an unterstützt wird, können einige der neuesten MacOS-Screenshots aufgrund des neuen Formats nicht einfach nach Windows gezogen werden. Wir haben Drag&Drop verbessert – jetzt können Sie Screenshot-Vorschauen, Bilder aus Safari, Photos und anderen MacOS-Anwendungen in Ihre Windows-Anwendungen ziehen.
Völlig neu gestaltete Tastaturbelegungen unterstützen die Verbesserung mehrerer Aspekte, darunter:
- Excel-Kurzbefehle „Strg“ + „+“ und „Strg“ + „-“ werden nun unterstützt.
- Verbesserte Unterstützung für die JIS-Tastatur.
- Feste Eingabe mit aktivierter Feststelltaste für die meisten nicht-englischen Tastaturbelegungen.
Jetzt können Sie Dateien von macOS als Anhang mit der in Windows standardmäßig eingestellten E-Mail-Anwendung senden. Klicken Sie mit der rechten Maustaste auf eine MacOS-Datei, zeigen Sie auf Freigeben > Mehr > Mit Windows E-Mail-Anwendung senden.
Die Standard-E-Mail-Anwendung kann in den Windows-Einstellungen geändert werden.
Verbesserte automatische USB-Verbindung: Wenn vor Parallels Desktop 15 ein USB-Gerät zur wiederholten Verbindung mit einer virtuellen Maschine verwendet wurde, konnte Windows dieses Gerät als neu behandeln und die Treiberinstallation einleiten. Jetzt speichert Parallels Desktop den Verlauf von USB-Geräten und verbindet ein Gerät jedes Mal mit dem gleichen USB-Anschluss, sodass Benutzer bei wiederholter Geräteverbindung nicht mit der Treiberinstallation beschäftigt sind.
Parallels Desktop speichert Ihre Anmeldedaten für das Parallels-Konto auf Mac Keychain. Wenn Sie sich das nächste Mal anmelden müssen, werden Ihre Kontoanmeldeinformationen automatisch von Keychain ausgefüllt.
Ähnlich wie das CD/DVD-Symbol in der Titelleiste der virtuellen Maschine haben andere Geräte wie Kamera, Mikrofon und Lautsprecher nun eine Anzeige, wenn sie deaktiviert sind.
Upgrade auf Windows 10 Adviser: Im Januar 2020 wird Windows 7 das Ende des erweiterten Supports (keine Sicherheitspatches mehr) erreichen. Ein neuer Menüpunkt für Windows 7-Benutzer öffnet einen Assistenten mit den Details zum Upgrade auf Windows 10.
Neue Parallels Desktop-Benutzer haben möglicherweise Probleme damit, zu verstehen, was Coherence ist. Wir haben ein animiertes Dialogfeld erstellt, das erklärt, wie eine virtuelle Maschine in diesem Ansichtsmodus funktioniert.
Die Installation von Windows-Updates ist ein ressourcenintensiver Vorgang. Um die Benutzerfreundlichkeit des Produkts zu verbessern, werden bei neuen virtuellen Windows 10-Maschinen die Windows-Aktualisierungen für 7 Tage angehalten.
Bei Bedarf können Sie die Updates in den Windows-Einstellungen fortsetzen.
Wenn ein Benutzer Parallels Desktop manuell aktualisiert oder ein Upgrade durchführt, während eine frühere Version ausgeführt wird, bietet der Installer nun eine Schaltfläche zum Beenden von Parallels Desktop mit einem Klick an, sodass der Benutzer dies nicht manuell zu tun braucht.
Verbessertes Dialogfeld für den Download von Windows 10 – es war nicht offensichtlich, was zu tun ist, wenn Sie den Download abbrechen wollen. In dieser Version haben wir die Schaltfläche „Abbrechen“ hinzugefügt.
Look-and-Feel
Verbesserter Boot Camp-Importprozess:
- Wenn Sie einen Monat lang nicht nativ in Boot Camp booten, empfiehlt Parallels Desktop, dass Sie Boot Camp in eine eigenständige virtuelle Maschine importieren. Wenn alle erforderlichen Windows-Anwendungen in dieser virtuellen Maschine ordnungsgemäß funktionieren, können Sie die Boot Camp-Partition entfernen, um Festplattenspeicher auf der Festplatte des Mac zu sparen.
- Es wurden neue Dialogfelder erstellt.
- Die Schaltfläche „Importieren“ im Dialogfeld „Festplattenspeicher freigeben“ wurde hinzugefügt.
Windows wechselt nahtlos zu Coherence – Login, Shutdown, Black (auf langsamen virtuellen Maschinen) und einige andere Windows-Bildschirme sind nun hinter dem Parallels Desktop-Dialogfeld versteckt.
Die von Parallels Shared Applications verwendeten Symbole für moderne Windows 10-Anwendungen wurden verbessert und sind leichter zu erkennen.
Nur für Parallels Desktop 15 und Business Edition
Externe physische Festplatten mit virtueller Maschine als interne Festplatten verbinden. Die Funktionalität bietet Ihnen folgende Vorteile:
- Installieren von Windows oder einem anderen Betriebssystem auf dieser Festplatte.
- Booten mit dem Betriebssystem, das auf dieser Festplatte installiert ist.
Nicht native Boot Camp-Installationen verwenden (zum Beispiel wiederherstellen mit WinClone).
Einschränkungen: Wenn die Festplatte über ein Apple-Partitionsschema oder ein Apple File System (HFS+ oder APFS) verfügt, kann die Festplatte nicht mit einer virtuellen Windows-Maschine verbunden werden, um Datenverlust zu verhindern.
Unterstützung für virtuelle TPM – jetzt können Sie TPM (Trusted Platform Module) zu Ihrer Konfiguration der virtuellen Maschine hinzufügen. Es kann von einigen Windows-Sicherheitsfunktionen wie BitLocker oder Windows Hello verwendet werden.
Unterstützung für Python 3.0 im Parallels Virtualization SDK.
Nur für Parallels Desktop 15 Business Edition
Es wurde die Möglichkeit zugefügt, Benutzer davon abzuhalten, den Ansichtsmodus der virtuellen Maschine mit einem MacOS-Administrator- oder einem benutzerdefinierten Passwort zu ändern.
Jetzt kann die Konfiguration der virtuellen Maschine (config.pvs-Datei) mit einem Administrator- oder benutzerdefinierten Passwort vor Änderungen geschützt werden.
Support für DNS-Anfragen über TCP im Shared Networking-Modus.
Jetzt können Sie Zeit und Netzwerkauslastung sparen, indem Sie virtuelle Maschinen im archivierten (.pvmz) Format bereitstellen.
Benutzer, die im Single Application-Modus arbeiten, werden nicht mehr mit Parallels Desktop-Benachrichtigungen belästigt.
Mehr Kontrolle über Support-Tickets für Administratoren eines Business Accounts:
- Standardmäßig können alle Account-Administratoren alle Support-Tickets sehen.
- Lizenzadministratoren können Support-Tickets erstellen.
- Account-Administratoren oder Ticketersteller können Beobachter zu einem bestimmten Ticket hinzufügen.
- Die Beobachter erhalten E-Mail-Benachrichtigungen über die Ticket-Updates.
Weitere Informationen unter https://kb.parallels.com/124709
Was ist veraltet oder wurde aus Parallels Desktop 15 entfernt?
Mehr als 5 Millionen Nutzer weltweit vertrauen auf Parallels Desktop. Deshalb ist es unser Ziel, dass sich unsere Ingenieurteams darauf konzentrieren, den größtmöglichen Nutzen für die meisten Anwender zu erzielen. Neben der Erweiterung der Parallels Desktop-Funktionalität müssen wir sicherstellen, dass eine umfangreiche Liste der vorhandenen Funktionen auch in der sich ständig verändernden Umgebung von Mac und Windows einwandfrei funktioniert. Aus diesem Grund müssen wir dafür sorgen, dass bei unserer Entwicklungsarbeit bestimmte Prioritäten berücksichtigt werden.
In diesem Jahr haben wir daher beschlossen, wenig genutzte oder nicht genutzte Funktionen aus Parallels Desktop für Mac zu entfernen. Das Parallels-Team verwendet Statistiken, die von den Personen gesammelt werden, die der Teilnahme am Customer Experience Program zugestimmt haben. Wenn Sie sich dafür interessieren, dass Nutzungsszenarien berücksichtigt werden, stellen Sie bitte sicher, dass Sie Ihre Teilnahme an diesem Programm in den Parallels Desktop-Einstellungen aktiviert haben.
Unten finden Sie zwei Listen – eine für veraltete Funktionen und eine für entfernte Funktionen.
Veraltete Funktionen stehen weiterhin in Parallels Desktop 15 zur Verfügung, werden aber nicht mehr unterstützt und werden in den nächsten Versionen von Parallels Desktop entfernt.
Entfernte Funktionen sind in Parallels Desktop 15 nicht mehr verfügbar. Sie wurden entfernt, weil sie entweder nicht mehr von den neuesten Betriebssystemen unterstützt werden oder gar nicht mehr verwendet werden (<50 gegenüber 5 Millionen Anwender auf der ganzen Welt).
Die meisten dieser Funktionen sind nicht geschäftskritisch. Außerdem gibt es alternative Möglichkeiten, den gewünschten Effekt zu erzielen.
Veraltete Funktionen:
Windows-Programm hinzufügen zu LaunchPad
Diese Funktionalität wird nicht mehr unterstützt, da die API in macOS 10.15 Catalina nicht mehr verfügbar ist. Und es gibt keine Möglichkeit, Nicht-AppStore-Anwendungen einfach aus LaunchPad zu entfernen.
Coherence für Linux
Ihre virtuelle Linux-Maschine kann in Coherence arbeiten, aber dieser Ansichtsmodus wird nicht mehr unterstützt. Laut Statistik ist es eine selten verwendete Funktion, die aber ziemlich kompliziert zu unterstützen ist. Stattdessen haben wir uns entschieden, mehr Ressourcen in den Betrieb von Linux im Window-Modus, Linux 3D-Beschleunigung usw. zu investieren.
Beibehalten von Internet Explorer- und Edge-Passwörtern in Mac Keychain
Wir denken, dass es eine nützliche Funktion ist, da es Ihnen ermöglicht, Passwörter zwischen virtuellen Maschinen auszutauschen, aber wir können es aufgrund der internen Änderungen in Windows-Browsern nicht mehr unterstützen. Es funktioniert bereits nicht mehr im Internet Explorer und wird wahrscheinlich bald auch nicht mehr in Edge funktionieren.
Entfernte Funktionen:
Verwendung von selbst erstellten Verschlüsselungs-Plugins
Mit Parallels Desktop können Sie Ihre Daten auf virtuellen Maschinen verschlüsseln. Standardmäßig erfolgt dies mit dem AES-Verschlüsselungsalgorithmus. Sie konnten aber auch Ihre eigenen Verschlüsselungs-Plugins nutzen. Diese Funktionalität wird entfernt, da sie nicht verwendet wird.
Kontrollkästchen in der Konfiguration der virtuellen Maschine, um den Zugriff auf Ihren aktuellen Standort zu steuern.
In den neuesten Versionen von macOS wird der Zugriff auf Ihren aktuellen Standort pro Anwendung über die Systemrichtlinie gesteuert. Ein zusätzliches Kontrollkästchen in der Konfiguration der virtuellen Maschine kann nur dann nützlich sein, wenn ein Benutzer den Zugriff auf den Speicherort in einer virtuellen Maschine erlauben und in anderen verbieten möchte. Dieses Kontrollkästchen wurde jedoch aufgrund der sehr geringen Nutzung entfernt.
Windows 8-Benachrichtigungen im macOS-Benachrichtigungscenter
Da die meisten Benutzer zu Windows 10 gewechselt sind, wo diese Funktion nicht genutzt werden kann, wurde sie aus dem Code und dem Test entfernt. Wenn Sie der Meinung sind, dass Sie diese Funktion in Windows 10 benötigen, lassen Sie es uns bitte im Feature Suggestions Forum wissen.
Power Menu für Windows 8.1 in Coherence
Da die meisten Benutzer zu Windows 10 gewechselt sind, wo diese Funktion nicht genutzt werden kann, wurde sie aus dem Code und dem Test entfernt. Wenn Sie der Meinung sind, dass Sie diese Funktion in Windows 10 benötigen, lassen Sie es uns bitte im Feature Suggestions Forum wissen.
Anzeigen von Cloud-Speicherlaufwerken im Menü „Speichern unter“ von Windows Office
Diese Funktion steht in modernen Office-Paketen nicht zur Verfügung, sondern nur in Office 2013. Wenn Sie Microsoft Office 2013 verwenden, können Sie weiterhin Dateien in den mit dem Mac verbundenen Cloud-Verzeichnissen speichern, die im Datei-Explorer als freigegebene Ordner angezeigt werden.
Anrufen mit dem iPhone durch Rechtsklick auf eine Telefonnummer im Internet Explorer
Diese Funktion wurde aufgrund der geringen Nutzung entfernt.
macOS-Freigabemenü im Kontextmenü des Internet Explorer
Diese Funktion wurde aufgrund der geringen Nutzung entfernt.
Finder Tags für Parallels Desktop
Diese Funktion wurde aufgrund von Beschwerden und der geringen Nutzung entfernt.
Gesprochene Befehle
Diese Funktion wurde entfernt, da Apple in macOS 10.15 Catalina die Sprachsteuerung einführt, die weitaus mehr Möglichkeiten bietet. Wir konzentrieren daher unsere Ressourcen besser darauf.
Umschalten der Stufe der 3D-Beschleunigung für Windows
Ein spezielles Kontrollkästchen in der Konfiguration von virtuellen Windows-Maschinen ermöglichte es Ihnen, die 3D-Beschleunigung in Windows zu deaktivieren oder zu ändern. Die meisten Benutzer arbeiteten mit der Standardeinstellung und das Kontrollkästchen wurde aufgrund einer sehr geringen Nutzung entfernt.
Jetzt unterstützt Parallels Desktop entweder DirectX 10 oder DirectX 11.0 für Windows – abhängig von der auf Ihrem Mac installierten Version von macOS. Wenn Sie macOS 10.14.4 Mojave oder höher haben, unterstützt Parallels Desktop DirectX 11.0.
Bekannte Probleme
Es gibt einige bekannte Probleme mit Parallels Desktop 15 unter macOS 10.15 Catalina. Die Beschreibung finden Sie unter https://kb.parallels.com/124705
Die Bildfrequenz ist auf dem Mac mit macOS 10.15 Catalina auf 60 fps begrenzt.
Systemvoraussetzungen
Beliebiger Mac mit Intel Core 2 Duo, Core i3, Core i5, Core i7, Core i9, Intel Core M oder Xeon Prozessor.
Betriebssystem des Mac: macOS 10.15 Catalina*, macOS 10.14 Mojave, macOS 10.13 High Sierra, macOS 10.12 Sierra.
4 GB Speicher (8 GB empfohlen).
500 MB Festplattenspeicher auf dem Startvolume (Macintosh HD) für die Installation von Parallels Desktop.
Weiterer Festplattenspeicher für virtuelle Maschinen (SSD-Laufwerke für bessere Leistung empfohlen). Beispielsweise benötigen Sie für Windows 10 mindestens 16 GB Speicherplatz.
Internetverbindung (für Produktaktivierung, einige Funktionen usw.).
* Sobald macOS 10.15 High Sierra offiziell veröffentlicht wird, müssen Sie Parallels Desktop eventuell aktualisieren.
Copyright-Vermerk
Copyright© 1999-2019 Parallels International GmbH. Alle Rechte vorbehalten.
Dieses Produkt ist durch US-amerikanische und internationale Copyrights und Urheberrechtsgesetze geschützt. Die dem Produkt zugrunde liegenden Technologien, Patente und Marken finden Sie unter http://www.parallels.com/de/about/legal/.
Microsoft, Windows, Windows Server, Windows Vista sind eingetragene Marken der Microsoft Corporation.
Apple, Mac, das Mac-Logo, OS X, macOS, iPad, iPhone, iPod touch sind in den USA und anderen Ländern eingetragene Marken der Apple Inc.
Linux ist eine eingetragene Marke von Linus Torvalds.
Alle anderen hierin erwähnten Marken und Namen sind ggf. Marken ihrer jeweiligen Inhaber.
Kontakt
Produkt-Website: parallels.com50>
| |
http://kompy.info/oddiy-va-murakkab-topgullar-topgul-inflorescentia.html | Oddiy va murakkab to’pgullar toʻpgul (inflorescentia) | |
Oddiy va murakkab to’pgullar toʻpgul (inflorescentia)
|
bet | 1/3 | Sana | 28.11.2023 | Hajmi | 20,4 Kb. | | #106952 |
Bog'liq ODDIY VA MURAKKAB TO’PGULLAR
ODDIY VA MURAKKAB TO’PGULLAR
Toʻpgul (inflorescentia) — oʻsimlikdagi bir yillik novdaning gul chiqaradigan qismi. T. oddiy va murakkab boʻlishi mumkin. Oddiy T. botrik (ratsemoz, yongulli) va simoz (tepagulli) T. ga boʻlinadi. Botrik T. monopodial shoxlanishi va gullarining markazga qarab (pastdan yuqoriga) ochilishi bn; simoz T. esa uchki gulining mavjudligi, simpodial shoxlanishi va gullarining markazdan qochib (yuqoridan asosiga qarab) ochilishi bn tavsiflanadi. Oddiy T.da gullar asosiy gulpoya (birinchi tartibli gulpoya) da yoki ikkinchi tartibli gulpoyani tashkil qiluvchi gulbandlarda, murakkab T.da esa gullar uchinchi va undan ham yuqori tartibli gulpoyalarda joylashadi. Oddiy botrik T.lar: oddiy shingil T.; asosiy gulpoyaga gullar uzun gulbandlari bn joylashgan (karam, rediska, achambiti); oddiy boshoq T.; uzun gulpoyaga mayda bandsiz gullar bn oʻrnashgan (zubturum); kallaksimon T. kalta; yoʻgon gulpoyaga gulbandsiz gullar bn zich joylashgan (toʻngʻiztaroq, beda, sebarga); oddiy soyabon T.; asosiy gulpoyadan uzun gulbandli gullar soyabon simlari kabi har tomonga tarqalgan boʻladi (navroʻzgul, piyoz, olcha va boshqalar); oddiy savatcha T.da mayda gullar gulpoyaning yoʻgʻonlashgan uchiga joylashadi (moychechak, kungaboqar, boʻtakoʻz). Oddiy simoz T.ga oddiy mono, di va pleyoxaziylar mansub boʻlib, T.ning uchki gulidan pastroqda bitta (ayiqtovonda), ikkita (yulduzchada) yoki bir nechta (sutlamada) yon gullar rivojlanib, ular kechroq navbat bn ochiladi.
Murakkab T. esa bir xil yoki bir necha xil oddiy T.lardan hosil boʻladi. Mac, ikkiuchta guldan hosil boʻlgan bugʻdoy boshoqchalarining bir nechtasi asosiy gulpoyaga birikib, bugʻdoyning murakkab boshogʻini, koʻpchilik soyabongullilarning bir necha oddiy soyabonlari murakkab soyabonni tashkil etadi.
T.ning tuzilishi sistematikada muhim ahamiyatga ega boʻlib, birbiriga yaqin oʻsimliklarning evolyutsiya yoʻnalishlari haqida fikr yuritishga imkon beradi.
GULLASH NIMA
gullar alohida ajratish mumkin. Ular, odatda, katta o'lchamli va yorqin rangli Corolla bo'ladi. Lekin kichik odatda inflorescences ichida guruhlangan bo'ladi. Lekin, bu bir guldasta emas. Bu tarkibida, barcha gullar ma'lum bir tartibda Shu o'qi ajratish va uning qonunlariga bo'ysunadi etiladi.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=14#Dars_turi:_Yangi_bilim_berish._O’quv_jarayonining_amaliga_oshirish_texnologiyasi | Tayanch va fanga oid kompetensiyalar | |
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar
|
bet | 14/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKATayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: real hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalana oladi va bu usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
FK: grafik ko‘rinishda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, monotonlik oraliqlari, maksimumi va minimumini, asimptotalarini topa oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
PhotoShopning tarixi haqida gapirib bering.
PhotoShopning imkoniyatlarini aytib bering.
PhotoShop interfeysi nimalardan iborat?
PhotoShop asosiy menyusining qanday bo‘limlari mavjud?
Asosiy menyuning Редактирование (Tahrirlash) va Окно (Oyna)
bo‘limlaridagi bandlar bilan tanishib chiqing.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
PhotoShopning uskunalar panelida 23 ta tugma bo‘lib, ular dastlab bitta ustun ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi. Panelning sarlavha satrida joylashgan qo‘shaloq uchburchak ko‘rinishidagi tugmani bosib, uskunalami ikki ustun ko‘rinishida joy lab chiqish mumkin. Yangidan paydo bo‘lgan qo‘shaloq uchburchaklami yana bir marta bosib, uskunalar panelini awalgi holatiga qaytarish mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-zararli-kodni-aniqlash-usullarining-ijobiy-va-salbiy-tom.html | Mavzu: Zararli kodni aniqlash usullarining ijobiy va salbiy tomonlari | 13-Amaliy mashg’ulot
Mavzu: Zararli kodni aniqlash usullarining ijobiy va salbiy
tomonlari
Zararli kodni aniqlash usullarining ijobiy va salbiy
tomonlari haqida hisobot
tayyorlang Zararli kodni aniqlash usullarining ijobiy va salbiy tomonlari haqida
hisobot quyidagicha:
Ijobiy tomonlari1:
Antivirus Dasturlar: Antivirus dasturlar zararli kodlarni aniqlashda katta
rol o’ynaydi. Ular o’zgaruvchan virus ma’lumotlar bazasidan foydalanib,
kompyuterda yoki tarmoqda zararli kodlarni
aniqlaydi va izolatsiya
qiladi1.
Firewall: Firewall kompyuter tarmoqlariga kirishni nazorat qiladi va
zararli kodlarning o’rtasiga chiqishini to’xtatadi.
Ushbu vosita tarmoqni
himoya qilish uchun juda muhimdir1.
Yangilanuvchi Dasturlar: Operatsion tizimlarni,
dasturlarni va antivirus
dasturlarni yangilab turish ham muhimdir. Eng so’ngi yangilanishlar
ko’rsatilgan xavfsizlik yomonlashtiruvchilariga qarshi himoya qiladi1.
Dasturlarni Xavfsiz O’rnatish: Dasturlarni
rasmiy manzillardan yoki
ishonchli manbalardan o’rnatish kerak. Bu, zararli dasturlarni oldini
olishga yordam beradi1. Salbiy tomonlari1:
Foydalanuvchi Ta’limi: Foydalanuvchilarga
zararli fayllardan, phishing
xamkorliklardan va boshqa xavfsizlik hujjatlari bo’yicha ta’lim
berish
muhimdir. Bu, foydalanuvchilarning xavfsiz foydalanishini ta’minlashga
yordam beradi1.
Ma’lumotlarni Xavfsiz Saqlash: Maxfiy ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va
ularga yaxshi nazorat qilish juda muhimdir. Yaxshi xavfsizlik taqvimi va
maxfiylik siyosatlaridan foydalansh, ma’lumotlar havfsiz saqlanadi1.
Taqiqotchilar va Nazorat Sistemalari: Zararli kodlarni aniqlashda
taqiqotchilar va nazorat sistemalari foydalaniladi. Bu tizimlar kompyuter
tarmoqlarini
monitoring qilish, yangi anomaliyalarni aniqlash va ularni
bartaraf qilishga yordam beradi1.
Nazorat va Ko’rsatkichlar: Kompyuter va tarmoq tizimlarini nazorat qilish
uchun ko’rsatkichlar, signalizatsiyalar va xabarnomalar foydalaniladi.
Bular kompyuter xavfsizligini oshirish va zararli kodlarni tez aniqlashda
yordam beradi1. |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=14#Darsning_borishi:__Tashkiliy_qism | Tayanch va fanga oid kompetensiyalar | |
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar
|
bet | 14/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKATayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: real hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalana oladi va bu usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
FK: grafik ko‘rinishda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, monotonlik oraliqlari, maksimumi va minimumini, asimptotalarini topa oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
PhotoShopning tarixi haqida gapirib bering.
PhotoShopning imkoniyatlarini aytib bering.
PhotoShop interfeysi nimalardan iborat?
PhotoShop asosiy menyusining qanday bo‘limlari mavjud?
Asosiy menyuning Редактирование (Tahrirlash) va Окно (Oyna)
bo‘limlaridagi bandlar bilan tanishib chiqing.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
PhotoShopning uskunalar panelida 23 ta tugma bo‘lib, ular dastlab bitta ustun ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi. Panelning sarlavha satrida joylashgan qo‘shaloq uchburchak ko‘rinishidagi tugmani bosib, uskunalami ikki ustun ko‘rinishida joy lab chiqish mumkin. Yangidan paydo bo‘lgan qo‘shaloq uchburchaklami yana bir marta bosib, uskunalar panelini awalgi holatiga qaytarish mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/ishni-topshirganlar-muddatdan-oldin-ishilarni-jojlab-jilar-v2.html | Ишни топширганлар муддатдан олдин ишиларни жойлаб қўйилар | |
Ишни топширганлар муддатдан олдин ишиларни жойлаб қўйилар
|
Sana | 04.12.2023 | Hajmi | 33,5 Kb. | | #110657 |
Ишни топширганлар муддатдан олдин ишиларни жойлаб қўйилар
4-Amaliy ish.
Retina skanerlashning audit funksiyasidan foydalanish.
Ishdan maqsad:
Zaiflik skaneri bo'lgan Retinadan qanday foydalanishni o'rganish. Tarmoq zaifliklarini Retina skanerlash vositasida baholash va tarmoq zaifliklari haqida qisqacha hisobot yaratish.
Ishni bajarish tartibi:
1. Retina dasturi bilan tanishish
2. Skanerlash jarayoni
3. Retinada audit funksiyasini yoqib tarmoqni skanerlash
Nazorat savollari:
1. Retina skaneridagi 3 ta asosiy oyna haqida qisqacha ma’lumot bering.
2. Auditni qanday guruhlari mavjud?
3. Retina dasturining hisoboti qanday shakllantiriladi?
4. Retinada audit funksiyasini yoqib tarmoqni skanerlash qanday amalga oshiriladi
5-Amaliy ish.
Tarmoq hujumlarni aniqlash tizimlari
Ishdan maqsad:
SNORT dasturi misolida ruhsatsiz kirishni aniqlash va oldini olish tizimlarini o'rnatish bo'yicha asosiy ko'nikmalarni takomillashtirish.
Nazorat savollari:
1. IDS nima?
2. Passiv va faol IDS larning farqi nimada?
3. SNORT nima?
4. SNORT qanday vazifalarni bajaradi?
5. SNORT qoidalari qanday ishlaydi?
6. SNORT uchun qoidalar qanday yaratiladi?
7. Nima uchun o'zingizga SNORT qoidalarini yaratasiz?
8. Nima uchun SNORT qoidalari yangilanishini yuklab olish kerak?
9. SNORT da log fayllarni qanday yaratish mumkin
6-Amaliy ish.
Kompyuter tarmoqlarda sniffer dasturlaridan foydalanish
Ishdan maqsad: Kompyuter tarmoqlarida paketlarni snifferlash orqali tarmoqdan o’tuvchi barcha paketlarni kuzatishni o’rganish. Sniffer dasturi bo’lgan WireShark bilan tanishish va foydalanish bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lish.
Ishni bajarish tartibi:
1. «Wireshark» dasturi vazifalari xaqida tushunchalar olish va sozlanmalari bilan tanishish
2. «Wireshark» dasturi ishchi oynalari bilan tanishish
3. «Wireshark» dasturi yordamida tarmoq trafigini ushlashni va taxlilini amaliy bajarish
Nazorat savollari:
1. Wireshark dasturi haqida qisqacha ma’lumot bering.
2. Wireshark dasturida qanday tarmoq interfeyslarini skanerlash imkoni mavjud?
3. Wireshark dasturi bilan tarmoqni snifferlash qay tartibda amalga oshiriladi?
4. Ushlab olingan paketlar maydonlari qiymati darajasida filtrlash qay tartibda amalga oshiriladi?
5. Wireshark panel filtri qaysi maydon va instrumentlarga ega
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=13 | Nazariy qism - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 13/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKANazariy qism:
Rastrli grafikani, masalan, fotosuratlami, tahrirlash ko‘p uchraydigan amal. Fotosuratlami olish paytida yo‘l qo‘yilgan xatoliklami tuzatish, mav> jud fotosuratlardan yangisini montaj qilish, fotosuratlardagi ortiqcha narsa- lami olib tashlash, fotosuratlaming muammoli joylarini boshqa qismi bilaii almashtirish mumkin. Fotosuratga jilo berish, fotosuratga turli filtrlami qo‘l- lab ulami yangi ko‘rinishga o‘tkazish, fotosuratlarga matn qo‘shish, fotosuratlami boshqa sirtlarga, masalan, ko‘za sirtiga o‘tkazish uchun shaklini o‘z- gartirish bu amallardan ba’zilari xolos.
Fotograflaming ishini osonlashtirish uchun qator dasturlar ishlab chiqil- gan. Ular orasida eng mashhuri adobe kompaniyasi tomonidan ishlab chiqil- gan va qo‘llab-quwatlanadigan dasturidir. Uning dastlabki versiyasi 1990-yilda yaratilgan bo‘lib, hozirgi paytgacha yigirmaga yaqin versiyalari sotuvga chiqarilgan.
Ulardan dastlabki yettitasi Adobe PhotoShop1,2,…7 nomlari bilan sotuvga chiqarilgan.2007 yildan boshlab
Amaliy ish:
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Dars mavzusi bo‘yicha 6 ta test tuzing
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: PhotoShopning uskunalar paneli va politralari
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga photoShopning uskunalar paneli va politralarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=10 | Amaliy ish - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 10/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAAmaliy ish:
1. Ikki o‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini
2. Rastrli grafika o‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha xotini kerak bo‘ladi?
3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?
4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalami bilasiz?
Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklarda- gi to'rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o‘chirib tashlang. Qolgan kvadratlami ham shu usulda qayta ishlang
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Dars mavzusi bo‘yicha 6 ta test tuzing
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: PhotoShop dasturli grafik muharririda ishlash asoslari. PhotoShop
interfeysi
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga photoShop dasturli grafik muharririda ishlash asoslari. PhotoShop interfeysini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholas;
FK: tasvirlarni grafik uskunalar yordamida to‘plashni biladi, amaliyotda qo‘llay oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=17 | YODDA SAQLANG! - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 17/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAYODDA SAQLANG!
PhotoShopda yetmishdan ortiq uskunalar bor.
Amaliy ish:
1. PhotoShopda kerakli uskunani qanday tanlash mumkin?
2. Uskunalar paneli necha qismdan iborat?
Рука (Dasta) uskunasi vazifasini tushuntirib bering va undan foyda- lanishni mashq qiling.
Palitralar sohasidagi palitralaming vazifalari nimalardan iborat?
Navigator palitrasi nima uchun xizmat qiladi?
PhotoShopni ishga tushirib, unda a) uskunalami tanlashni; b) palit- ralami ekranga chiqarish va yashirishni mashq qiling.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Uskunalar panelining birinchi qismidagi uskunalami yod oling.
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: ____________________ Sinf: 11-sinf ___________________
Mavzu: PhotoShopda grafik obyektlar bilan ishlash
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga photoShopda grafik obyektlar bilan ishlashni o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: real hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalana oladi va bu usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
FK: grafik ko‘rinishda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, monotonlik oraliqlari, maksimumi va minimumini, asimptotalarini topa oladi;
|
| | |
http://kompy.info/hamkorlik-uchun-qaysi-manba-eng-samarali-boladi.html | Hamkorlik uchun qaysi manba eng samarali bo'ladi? | |
Hamkorlik uchun qaysi manba eng samarali bo'ladi?
|
Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 16,38 Kb. | | #241636 |
Bog'liq Testlar1
Testlar
1. Siz o‘quvchilaringizni boshqa maktabdagi guruh bilan tanishtirmoqchisiz. Talabalar birgalikda loyiha ustida ishlashadi. Siz loyihaning maqsadlarini tushuntirishingiz va talabalarni birgalikda ishlashni boshlashdan oldin tanishtirishingiz kerak.
Barcha talabalar planshet kompyuterlariga ega. Bundan tashqari, har ikki guruh o‘qituvchilarida proyektor, karnayli kompyuter, internet aloqasi, Microsoft Office 365 va Skype mavjud.
Hamkorlik uchun qaysi manba eng samarali bo'ladi?
A) Har bir o‘quvchiga boshqa o‘quvchilar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan jadval taqdim eting
B) Talabalaringizdan boshqa maktab veb-saytiga tashrif buyurishlarini so'rang
C) Raqamli yilnomalarni guruhlar o‘rtasida almashish
D) Guruhlar o‘rtasida videokonferensiya tashkil qilish
2. Tarix darsidagi talabalar asosiy janglar va voqealar haqida o'qiydilar va material bo'yicha sinovdan o'tadilar.
Quyidagi stsenariylarning har biri uchun “Ha” ni tanlang, agar u o‘quv faoliyatini 21CLD Bilimlarni qurish bo‘limiga muvofiq bilimlarni qurishni o‘z ichiga olgan faoliyatga aylantirsa. Aks holda, Yo'q-ni tanlang.
ESLATMA. Har bir to'g'ri tanlov bir ballga arziydi.
Javob maydoni HA YO'Q
O'qituvchi kursga kengaytirilgan haqiqatni qo'shadi. Talabalar smartfon ilovasidan foydalanadilar va virtual tarix darsi uchun jang suratini ko‘rsatadilar.
Talabalar janglardagi asosiy shaxslarni tadqiq qiladilar va bu bilimlarni o'z qahramonlari haqida bir qismli spektakl uchun dialog yozish uchun qo'llaydilar. Keyin asar yozib olinadi va Office Sway yordamida taqdim etiladi.
O'qituvchi vaqt jadvalini qanday yaratishni ko'rsatadi va keyin talabalardan vaqt jadvalini yaratishni so'raydi.
"Transformativ ta'lim: Internet paketli kommutatsiyalangan tarmoq sifatida":
1. Sinov:
Sizning talabalaringiz fotosintezni o'rganishmoqda. Ilgari siz ushbu jarayonni tushuntirish uchun ma'ruzalar, diagrammalar va rasmlardan foydalangansiz. Minecraft Education Edition yordamida o'rganishni qanday qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Talabalarga Minecraftda xloroplast modelini yarating, turli bloklardan foydalanib, turli komponentlarni aks ettiring.
B. Minecraftda virtual issiqxona yarating, unda talabalar turli xil muhit sharoitlari bilan tajriba o'tkazishlari va fotosintezga ta'sirini kuzatishlari mumkin.
C. Minecraft o'yinini ishlab chiqing, unda talabalar fotosintez bilan bog'liq muammolarni hal qilishlari kerak, masalan, glyukoza hosil qilish uchun quyosh nuri va karbonat angidridni yig'ish.
D. Talabalarga Minecraftda taqdimot o'tkazing, u erda ular boshqa o'yinchilarga fotosintez jarayonini tushuntiradilar.
2. Sinov:
Talabalaringiz Nyutonning harakat qonunlarini o'rganishmoqda. Ilgari siz ushbu qonunlarni tasvirlash uchun namoyishlar, laboratoriyalar va muammolardan foydalangansiz. Phyphox kabi fizika simulyatori yordamida o'rganishni qanday qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Phyphox dasturida oʻquvchilar Nyuton qonunlarini amalda kuzatish uchun turli massalar, kuchlar va tezlanishlar bilan tajriba oʻtkazishlari mumkin boʻlgan virtual laboratoriya yarating.
B. Talabalarga Phyphox dasturidan Nyuton qonunlarini namoyish qiluvchi animatsiyalar yoki interfaol modellar yaratish uchun foydalanishini bering.
C. Phyphox oʻyinini ishlab chiqing, unda talabalar Nyuton qonunlari bilan bogʻliq masalalarni yechishlari kerak, masalan, jismlarning traektoriyalarini loyihalash yoki jismlarga kuchlarni hisoblash.
D. Talabalarga Phyphox dasturida taqdimot oʻtkazing, u yerda ular Nyuton qonunlarini boshqa talabalarga tushuntiradilar.
3. Sinov:
Talabalaringiz hukumatlarning turli turlarini o'rganmoqda. Ilgari siz ushbu mavzularni tanishtirish uchun ma'ruzalar, muhokamalar va tarixiy misollardan foydalangansiz. Qanday qilib rolli o'yin yordamida o'rganishni yanada qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Talabalarga shahar kengashi yig‘ilishining simulyatsiyasini o‘tkazing, unda ular mahalliy masala bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni taqdim etadilar.
B. Talabalar turli turdagi hukumatlarning tarixiy shaxslari rollarini o'ynaydigan rolli o'yin yarating.
C. Talabalar turli turdagi hukumatlar faoliyati bilan bog'liq muammolarni hal qilishlari kerak bo'lgan o'yinni ishlab chiqing, masalan, qonunlar qabul qilish yoki byudjetlarni taqsimlash.
D. Talabalar boshqa talabalarga hukumatlarning turli turlarini tushuntirib beradigan rolli prezentatsiyani taqdim eting.
4. Sinov:
Sizning sinfingiz turli ekotizimlarni o'rganmoqda. Ilgari siz ularni ushbu mavzular bilan tanishtirish uchun ma'ruzalar, rasmlar va videolardan foydalangansiz. Minecraft Education Edition yordamida o'rganishni qanday qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Talabalarga turli komponentlarni (masalan, daraxtlar, suv, hayvonlar) ifodalash uchun turli bloklardan foydalangan holda Minecraft-da muayyan ekotizim modelini yarating.
B. Minecraftda virtual biom yarating, unda talabalar turli turdagi ekotizimlarni o'rganishlari va ularning o'zaro ta'sirini kuzatishlari mumkin.
C. Minecraft o'yinini ishlab chiqing, unda talabalar turli ekotizimlarda muvozanatni saqlash bilan bog'liq muammolarni hal qilishlari kerak, masalan, ifloslanishga qarshi kurashish yoki yo'qolib borayotgan turlarni himoya qilish.
D. Talabalarga Minecraftda taqdimot o'tkazing, unda ular boshqa o'yinchilarga turli ekotizimlarning xususiyatlarini tushuntiradilar.
5. Sinov:
Sizning sinfingiz boshqaruvning turli shakllarini o'rganmoqda. Ilgari siz ushbu mavzularni tanishtirish uchun ma'ruzalar, muhokamalar va tarixiy misollardan foydalangansiz. Qanday qilib rolli o'yin yordamida o'rganishni yanada qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Talabalarga shahar kengashi yig‘ilishining simulyatsiyasini o‘tkazing, unda ular mahalliy masala bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni taqdim etadilar.
B. Talabalar turli boshqaruv shakllaridagi tarixiy shaxslar rollarini o‘ynaydigan rolli o‘yin yarating.
C. Talabalar hukumatning turli shakllari qanday ishlashi, masalan, qonunlar qabul qilish yoki byudjet ajratish bilan bog'liq muammolarni hal qilishlari kerak bo'lgan o'yinni ishlab chiqish.
D. Talabalarga boshqa talabalarga boshqaruvning turli shakllarini tushuntirib beradigan rolli prezentatsiyani taqdim eting.
6. Sinov:
Sizning sinfingiz turli xil adabiyotlarni o'rganmoqda. Ilgari siz bu asarlarni ovoz chiqarib o‘qigansiz, muhokama qilgansiz, o‘quvchilardan insho yozishni so‘ragansiz. Minecraft Education Edition yordamida o'rganishni qanday qiziqarli va amaliy qilish mumkin?
A. Talabalarga Minecraftda tanlangan adabiyot bo'lagidan vaziyatning modelini qurishni so'rang.
B. Tanlangan adabiy asar asosida Minecraft-da virtual dunyo yarating, unda talabalar voqealarni o'rganishlari va qahramonlar bilan muloqot qilishlari mumkin.
C. Minecraft o'yinini ishlab chiqing, unda talabalar tanlangan adabiy asarning syujeti yoki qahramonlari bilan bog'liq muammolarni hal qilishlari kerak, masalan, maslahatlar topish yoki jumboqlarni hal qilish.
D. Talabalarga Minecraftda taqdimot o'tkazishni so'rang, unda ular syujetni qayta aytib berishadi yoki tanlangan adabiy asarning asosiy mavzularini tushuntiradilar.
8. Sinov:
Sizning sinfingiz turli madaniyatlarni o'rganmoqda. Siz talabalar mamlakatlar haqida ko'proq ma'lumot olish uchun bosishlari mumkin bo'lgan interaktiv dunyo xaritasini yaratmoqchisiz. Qaysi Microsoft OneNote xususiyati sizga yordam berishi mumkin?
A. Til sozlamalari
B. Immersive Reader
C. Havolalarni kiritish
D. Aql xaritasi
9. Sinov:
Sizning sinfingiz turli fan tushunchalarini o'rganmoqda. Siz talabalar tajriba o'tkazishi va natijalarini yozib olishi mumkin bo'lgan virtual laboratoriya yaratmoqchisiz. Qaysi Microsoft OneNote xususiyati sizga yordam berishi mumkin?
A. Matematik vositalar
B. Ovoz yozish
C. Sinf daftarchasi
D. Chizish asboblari
"Microsoft MakeCode yordamida muammolarni hal qilish uchun yondashuv":
1. Sinov:
Talabalaringiz robototexnika asoslarini o'rganmoqda. Toʻgʻri chiziq boʻylab yurish yoki toʻsiqlarni chetlab oʻtish kabi oddiy vazifalarni bajara oladigan robotlar yaratish va dasturlashlarini xohlaysiz. Ushbu maqsadga erishish uchun qanday o'qitish usuli eng mos keladi?
A. Robototexnika va dasturlash tushunchalarini ma’ruza orqali tushuntirib bering, so‘ngra talabalardan topshiriqni bajarishni so‘rang.
B. Robotlar haqida video ko'rsating va keyin o'quvchilarning tushunishini tekshirish uchun viktorina o'tkazing.
C. Talabalarga mavjud robotni qismlarga ajratish va yig'ish va keyin uni biror vazifani bajarish uchun dasturlash.
D. Talabalarni guruhlarga ajrating va ularga topshiriqni bajarish uchun o'z robotlarini loyihalash, qurish va dasturlash uchun taklif qiling.
2. Sinov:
Sizning sinfingiz elektronika asoslarini o'rganmoqda. Siz ularga LEDlar qanday ishlashini va ularni Arduino yordamida qanday boshqarish mumkinligini tushunishlarini xohlaysiz. Ushbu maqsadga erishish uchun qanday o'qitish usuli eng mos keladi?
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=16 | Dars usuli - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 16/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKADars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
PhotoShopning tarixi haqida gapirib bering.
PhotoShopning imkoniyatlarini aytib bering.
PhotoShop interfeysi nimalardan iborat?
PhotoShop asosiy menyusining qanday bo‘limlari mavjud?
Asosiy menyuning Редактирование (Tahrirlash) va Окно (Oyna)
bo‘limlaridagi bandlar bilan tanishib chiqing.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
PhotoShopning uskunalar panelida 23 ta tugma bo‘lib, ular dastlab bitta ustun ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi. Panelning sarlavha satrida joylashgan qo‘shaloq uchburchak ko‘rinishidagi tugmani bosib, uskunalami ikki ustun ko‘rinishida joy lab chiqish mumkin. Yangidan paydo bo‘lgan qo‘shaloq uchburchaklami yana bir marta bosib, uskunalar panelini awalgi holatiga qaytarish mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/kompyuterofflineda-kod-yozish-uchun-anaconda-dasturini-ornatis.html | Kompyuter(offline)da kod yozish uchun Anaconda dasturini o‘rnatish | |
Kompyuter(offline)da kod yozish uchun Anaconda dasturini o‘rnatish
|
bet | 1/5 | Sana | 13.02.2024 | Hajmi | 1,9 Mb. | | #155359 |
Bog'liq Muhitlar
SUN’IY INTELLEKT DASTURLARINI YARATISH UCHUN INSTRUMENTAL VOSITALAR
Reja:
(offline)da kod yozish uchun Anaconda dasturi.
Brauzer(online)da kod yozish uchun Google Colab
Kompyuter(offline)da kod yozish uchun Anaconda dasturi
1. Anaconda dasturini o‘rnatish
Anaconda dasturi Pythonning paketlarini o‘rnatishda va virtual muhitlarni o‘rnatishda ishlatiladigan dastur hisoblanadi. Quyidagi link orqali Anaconda dasturini kompyuterga mos keladigan versiyasi yuklab olinadi. https://www.anaconda.com/download Yuklangan dastur kompyuterga o‘rnatiladi (bu hamma dasturlarni o‘rnatish bilan bir-xil)
Kompyuterdan Anaconda Navigatorni topib ishga tushiriladi.
1.2.1-rasm
Dastur ishga tushgach quyidagi oyna ochiladi, bu oynada Anaconda qo‘llab- quvvatlaydigan dasturlarni ko‘rish mumkin
1.2.2-rasm
Yuqoridagi 1.2.2-rasm kabi oyna ekranda chiqqan bo‘lsa kompyuterga dastur muvaffaqiyatli o‘rnatilgan hisoblanadi.
2. Anaconda dasturida virtual muhit (Environment) yaratish
Anaconda dasturida virtual muhitlarni boshqarish, keyingi mavzularni o‘zlashtirish va modellar yaratish uchun kerak bo‘ladigan asosiy dastur Jupyter Notebookni ishlatish imkoniyatini beruvchi dastur hisoblanadi. Jupyter Notebookda Environmentlarni yaratish va boshqarish quyidagi kabi bo‘ladi.
Asosiy oynadagi Environments bo‘limiga o‘tiladi
1.2.3-rasm
Virtual muhit yaratish uchun quyidagi Create tugmasi bosiladi va virtual muhitga nom beriladi va Create tugmasi bosiladi
1.2.4-rasm
data_first1 muhiti yaratildi aynan shu muhit ustiga bosib tanlanadi va bu virtual muhitga tegishli barcha kutubxonalar quyidagicha paydo buladi.
1.2.5-rasm
Python dasturlash tiliga tegishli kerakli kutubxonani o‘rnatish quyida ko‘rsatilgan.
Tanlanmalardan All bo‘limi tanlanadi
Kutubxona nomi qidiriladi (masalan: pandas)
Chiqqan natijalardan keraklisi tanlanadi
|
| | |
http://kompy.info/boshqarmasi-v2.html | Boshqarmasi | Annotatsiya
Men tayyorlagan bir soatlik dars ishlanma mavzusi “Detalning izometrik
proyeksiyasi”. 8-sinda o`quvchilardan ko`proq tasavur qilishni talab qiladigan mavzulardan
biri hisoblanadi. Men bu mavzuni kompyuter texnologiyalardan, interfaol metodlardan
foydalanib, tushuntirishdir. ”Detalning izometrik proyeksiyasi” mavzusini yanada
aksonometrik proyeksiyasini ko`rsatish oson bo`lishi uchun AutoCad
va Blender dasturidan
foydalandim. Dars mobaynida o’quvchilardan zamonaviy kasblardan biri frilanser haqida
ham ma’lumot berdim. Bu kasb naqadar muhim va foydali ekanligi hammamiz juda yaxshi
bilamiz. Blender dasturida Open source dastur bo’lgani uchun o’quvchilarga bepul dastur
va osondir. Bu dastur o`quvchilarni yaqqol tasvirni tez va aniq tasavvur qilishga yordam
beradi. Bundan tashqari kompyuter dasturlardan foydalanib dars o`tish, o`quvchilar bu fanga
qiziqishini oshiradi. Pedagogik texnologiyalardan yangi mavzuni takrorlash qismida
foydalandim tezkor savol javob tariqasida. Uyga vazifa berishga ham o`ziga xos
yondashishga harakat qildim, ya`ni har bir o`quvchining individual bilimiga qarab
topshiriqlar berilgan.
Asosiy maqsad:
1. O’quvchilarga zamonaviy frilanser kasbiga qiziqtirish.
2. Blender va AutoCAD dasturini dars mobaynida o’rgatish .
3. O’quvchilarni IT sohasini chizmachilik faniga integratsiya qilib, fanga qiziqishini
rivojlantirish.
4. Ingliz tilini ham integratsiya qildim. Sababi hamma grafik dasturlarning interfeysi
ingliz tili va boshqa xorijiy tillarda beriladi.
5. QR code va YOU TUBE dagi linki berilgan bular
yordamida mavzuni qayta
takrorlashi mumkin va Auto CAD va Blender ni ham shu videolar orqali mustaqil
o’rganadi. Printerdan chiqarib bersa ham uyda shu skaner qilish orqali ko’rishi
mumkin. |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=11 | Dars turi: Yangi bilim berish | |
Dars turi: Yangi bilim berish
|
bet | 11/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKADars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari: 11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
1. Ikki o‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini
2. Rastrli grafika o‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha xotini kerak bo‘ladi?
3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?
4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalami bilasiz?
Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklarda- gi to'rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o‘chirib tashlang. Qolgan kvadratlami ham shu usulda qayta ishlang
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
Rastrli grafikani, masalan, fotosuratlami, tahrirlash ko‘p uchraydigan amal. Fotosuratlami olish paytida yo‘l qo‘yilgan xatoliklami tuzatish, mav> jud fotosuratlardan yangisini montaj qilish, fotosuratlardagi ortiqcha narsa- lami olib tashlash, fotosuratlaming muammoli joylarini boshqa qismi bilaii almashtirish mumkin. Fotosuratga jilo berish, fotosuratga turli filtrlami qo‘l- lab ulami yangi ko‘rinishga o‘tkazish, fotosuratlarga matn qo‘shish, fotosuratlami boshqa sirtlarga, masalan, ko‘za sirtiga o‘tkazish uchun shaklini o‘z- gartirish bu amallardan ba’zilari xolos.
Fotograflaming ishini osonlashtirish uchun qator dasturlar ishlab chiqil- gan. Ular orasida eng mashhuri adobe kompaniyasi tomonidan ishlab chiqil- gan va qo‘llab-quwatlanadigan dasturidir. Uning dastlabki versiyasi 1990-yilda yaratilgan bo‘lib, hozirgi paytgacha yigirmaga yaqin versiyalari sotuvga chiqarilgan.
Ulardan dastlabki yettitasi Adobe PhotoShop1,2,…7 nomlari bilan sotuvga chiqarilgan.2007 yildan boshlab
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=15 | YODDA SAQLANG! - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 15/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAYODDA SAQLANG!
PhotoShopda yetmishdan ortiq uskunalar bor.
Amaliy ish:
1. PhotoShopda kerakli uskunani qanday tanlash mumkin?
2. Uskunalar paneli necha qismdan iborat?
Рука (Dasta) uskunasi vazifasini tushuntirib bering va undan foyda- lanishni mashq qiling.
Palitralar sohasidagi palitralaming vazifalari nimalardan iborat?
Navigator palitrasi nima uchun xizmat qiladi?
PhotoShopni ishga tushirib, unda a) uskunalami tanlashni; b) palit- ralami ekranga chiqarish va yashirishni mashq qiling.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Uskunalar panelining birinchi qismidagi uskunalami yod oling.
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: Amaliy mashg’ulot.
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga photoShopning uskunalar paneli va politralarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: real hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalana oladi va bu usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
FK: grafik ko‘rinishda berilgan funksiyaning aniqlanish sohasi, qiymatlar to‘plami, monotonlik oraliqlari, maksimumi va minimumini, asimptotalarini topa oladi;
|
| | |
http://kompy.info/ispring-dasturi.html | Ispring dasturi | Ispring dasturi
ISPRING DASTURI
Ispring free qanday dastur?
Dastur orqali foydalanuvchilar Flash - roliklar, YouTube - videoresurs-larni Power Point taqdimot slaydlariga joylashtirishi mumkin. Dasturning asosiy afzalligi shundaki, Power Point dasturida yaratilgan taqdimot fayli hajmini 97 foizgacha siqish imkoniyati mavjud. Bundan tashqari, bu dastur o‘quv kursini offlayn tarzda istalgan kompyuterda, android telefonlarida foydalanish uchun ilova dasturi ko‘rinishida saqlab beradi.
iSpring Free dasturini istalgan soha vakili internetdan tekin yuklab olish imkoniyatiga ega. Mazkur dasturdan tashqari imkoniyati ko‘proq bo‘lgan iSpring Suite dasturi ham mavjud. Uning yordamida yuqori darajada sifatli elektron o‘quv qo‘llanmasi yaratish mumkin. Ya’ni, QuizMaker orqali elektron nazorat testlari, so‘rovnomalar, iSpring Dialog Trainerda tarmoqlangan dialogli elektron kurslar, iSpring Visuals orqali esa 3D formatdagi kitoblar yaratish imkoni bor.
iSpring quyidagi imkoniyatlari mavjud: • tаqdimot fayllarini bir necha (exe, swf, html) formatlarda konvertatsiyalash imkoniyati; • taqdimot kontentiga tashqi resurslarni (audio, video yoki flash fayllarni) kiritish imkoniyati; • taqdimot kontentini muhofaza qilish: parol yordamida ko‘ra olish, taqdimotga «himoya belgi»si qo‘yish, taqdimotni faqat ruxsat etilgan domenlardagina «aylantirilishi»; • video qo‘shish va uni animatsiyalar bilan sinxronlashtirish;
• elektron test(nazorat)larini yaratish va natijalarini elektron pochtaga yoki masofaviy o‘qitish tizimiga (LMS) uzatib berish imkoniyatini beradigan interaktiv matnlar yaratish uchun vosita o‘rnatilgan (Quiz tugmachasi); • masofaviy o‘qitish tizimida foydalanish uchun SCORM/AICC — mos keluvchi kurslarini yaratish; • taqdimot dastur darajasida aylantirish uchun ActionScript API; • videotasvirni yozish va uni taqdimot bilan sinxronlashtirish; • YouTube’ga joylashtirilgan roliklarni taqdimot tarkibiga kiritish imkoniyati.
EAT resurslari ichida kiruvchi ma’lumotnomalar va lug‘atlarni yaratish uchun iSpring Kinetics dasturini keltirish mumkin. iSpring Kineticsning quyidagi asosiy imkoniyatlari mavjud: • birоr-bir fan bo‘yicha elektron ko‘rinishdagi qulay bo‘lgan glossariy, ma’lumotnoma yoki lug‘at yaratish; • vaqt shkalasini yaratish; • 3 o‘lchovli kitob yaratish; • FAQ yaratish mumkin.
iSpring Kinetics dastur imkoniyatlari
EAT resurslari ichida kiruvchi elektron nazorat turlarini yaratish uchun iSpring QuizMaker dasturini keltirish mumkin. iSpring QuizMaker quyidagi asosiy imkoniyatlari mavjud: • tаrmoqlangan testlar yaratish imkoniyati (adaptatsiyalashtirilgan testlarni yaratish) imkoniyati; • ikki, uch, to‘rt yoki besh javobli yopiq test topshiriqlari, ulardan biri to‘g‘ri, ikkitasi haqiqatga yaqinroq turidagi topshriqlari; • bir necha to‘g‘ri javobli yopiq test topshiriqlari; • ochiq test topshiriqlari; • o‘xshashlikni aniqlashga yo‘naltirilgan topshiriqlar;
http://fayllar.org
| |
http://kompy.info/laboratoriya-ishi-2-openmp-parallellashtirish-kutubxonasi-bila-v2.html | Laboratoriya ishi №2 Openmp parallellashtirish kutubxonasi bilan tanishish va uning yordamida parallel dasturlar tuzush | |
Laboratoriya ishi №2 Openmp parallellashtirish kutubxonasi bilan tanishish va uning yordamida parallel dasturlar tuzush
|
bet | 1/2 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 0,49 Mb. | | #232952 |
Bog'liq Amaliy ish 2 (1)
Laboratoriya ishi №2
OpenMP parallellashtirish kutubxonasi bilan tanishish va uning yordamida parallel dasturlar tuzush
1.Ishni bajarishdan maqsad: Parallelashtirishning zamonaviy instrumental vositasi hisoblangan OpenMP kutubxonasi imkoniyatlarini o'rganish va uning yordamida parallel dasturlar tuzush ko'nikmasini hosil qilish.
2.Nazariy qisim
OpenMP(Open Multi - Processing) - ko‘p oqimli ilovalarni yaratish uchun mo‘ljallangan amaliy dasturlashning interfeysi bo‘lib, asosan umumiy xotiraga ega bo‘lgan parallel hisoblash tizimlari uchun ishlab chiqilgan. OpenMP kompilyatorlar va maxsus funksiyalar kutubxonasi uchun direktivalar to‘plamidan iborat. OpenMP standarti yaqin 15 yil ichida umumiy xotiraga ega arxitekturalarga qo‘llanilgan holda yaratilgan.So‘nggi yillarda taqsimlangan xotirali parallel hisoblash tizimlari uchun OpenMP standartining kengaytirilgan holda ishlab chiqilmoqda. 2005 - yilning oxirida Intel kompaniyasi Cluster OpenMP mahsulotini taqdim etdi, unda kengaytirilgan OpenMP ishlab chiqilgan bo‘lib taqsimlangan xotirali parallel hisoblash tizimlari uchun mo‘ljallangan.
OpenMP spetsifikatsiyasini hisoblash va dasturlash texnikasi bo‘yicha bir nechta yirik ishlab chiqaruvchi kompaniyalar (Intel, Hewlett-Packard, Silicon Graphics, Sun, IBM, Fujitsu, Hitachi, Siemens, Bull) yaratishmoqda, ularni OpenMP Architecture Review Board(ARB) deb nomlangan notijorat korxonasi tomonidan boshqariladi.
OpenMP ko‘p oqimli ilovalarni tez va yengil yaratishni Fortran va C/C++ algoritmik tillarda amalga oshiradi. OpenMP ning birinchi versiyasi 1997 - yilda Fortran tili uchun yaratilgan. C/C++ dasturlash tillari uchun esa 1998 - yilda yaratilgan. 2008 - yilda esa OpenMP ning 3.0 versiyasi taqdim etildi.
OpenMP da parallel va ketma – ketlik . Parallel muhitga kirilgandan so‘ng yangi OMP_NUM_THREADS-1 oqimlar yaratiladi, har bir oqim o‘zining unikal nomeriga ega bo‘ladi, bunda dastlabki oqim 0 nomer bilan belgialanadi va u bosh oqim (master) bo‘ladi. Qolgan oqimlar raqam sifatida butun sonlar 1 dan OMP_NUM_THREADS – 1gacha bo‘ladi. Oqimlar soni belgilangan parallel muhitda bajariladi va ushbu muhitdan chiqib ketishgacha o‘zgarmay qoladi. Parallel muhitdan chiqib ketgandan so‘ng sinxronizatsiya yordamida bosh oqimdan boshqa barcha oqimlar yo‘q qilinadi.
Quyidagi misolda parallel direktivasi ishlashi keltirilgan. Natijada bosh oqim “1 - ketma – ket muhit” matnini ekranga chop etadi, keyinchalik parallel direktivasi yangi oqimlarni hosil qiladi va ushbu oqimlarning har biri “parallel muhit” matnini ekranda chop etadi, keyin yaratilgan oqimlar tugatiladi va bosh oqim “2 - ketma - ket muhit” matnini ekranga chop etadi.
#include "stdafx.h"
#include
using namespace std;
int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[])
{
cout<<“1 – ketma – ket muhit”;
#pragma omp parallel{
cout<
}
cout<<2 – ketma – ket muhit”;
}
Ayrim hollarda tizimning o‘zi parallel muhitda bajarilayotgan oqimlar sonini tizim resurslarini optimizatsiya qilish uchun dinamik ravishda o‘zgartirishi mumkin. Oqimlar sonini dinamik ravishda o‘zgartirish OMP_DYNAMIC o’zgaruvchisiga true qiymatni berish orqali amalga oshiriladi. Masalan, Linux operatsion tizimining bosh komanda obolochkasida ushbu qiymatni quyidagi buyruq orqali amalga oshirilish mumkin:
export OMP_DYNAMIC = true;
Dinamik ravishda o‘zgaradigan tizimlarda oqimlar soni odatda belgilanmagan bo‘ladi va uning qiymati falsega teng bo‘ladi.
omp_in_parallel() funksiyasi 1 qiymatni qaytaradi, agar aktiv holatdagi parallel muhitdan chaqirilgan bo‘lsa.
Quyidagi misolda omp_in_parallel() funksiyasi qo‘llanilgan. mode funksiyasi qaysi muhitdan chaqirilishiga qarab, “parallel muhit” yoki “ketma - ket muhit” qatorlarini chop etishda qo‘llaniladi.
#include "stdafx.h"
#include
using namespace std;
void mode(void){
if(omp_in_parallel())
cout<<”parallel muhit";
else
cout<<”ketma - ket muhit";
}
int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[])
{
mode();
#pragma omp parallel
{
#pragma omp master
{
mode();
}}
return 0; }
C/C++ dasturlashtillaridayuqoridagibarchashartlarsingledirektivasibilanbirgalikdae’lonqilinadi.
Dasturningbelgilanganqisminiqaysioqimbajarishitavsiflanmaydi. Agarda nowait sharti e’lon qilinmasa, bitta oqim belgilangan fragmentni bajaradi, qolgan oqimlar uning ishini tugashini kutib turadi. single direktivasi umumiy o‘zgaruvchilar bilan ishlaganda kerak.
Master direktivasikodning ma’lum bir qismini faqat bosh oqim bajarishi uchun belgilaydi. Qolgan oqimlar ushbu qismni o‘tkazib yuborishadi va undan quyida turgan operator bilan dasturni ishlashini davom ettiradi. Ushbu direktivada sinxronizatsiya amalga oshirilmaydi. C/C++ dasturlash tilida direktiva quyidagicha e’lon qilinadi:
#pragma omp master
Quyidagi misolda masterdirektivasining ishlashi keltirilgan. n o‘zgaruvchi lokal hisoblanib, har bir oqim o‘zining nusxalari bilan ishlaydi. Dastavval barcha oqimlar n o‘zgaruvchiga 1 qiymatini o‘zlashtirishadi. So‘ngra bosh oqim n o‘zgaruvchiga 2 qiymatini o‘zlashtiradi va barcha oqimlar ushbu qiymatni ekranga chop etadi. Misolda ko‘rinib turibdiki, master direktivasini har doim bitta oqim bajaradi. Ushbu misolda barcha oqimlar 1 sonini ekranga chiqarsa, bosh oqim dastlab 2 sonini, so‘ngra esa 3 sonini ekranga chop etadi:
#include "stdafx.h"
#include
using namespace std;
int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[])
{
int n;
#pragma omp parallel private(n)
{
n=1;
#pragma omp master
{
n=2;
}
cout<<”n ning birinchi qiymati: “<< n;
#pragma omp barrier
#pragma omp master
{
n=3;
}
cout<}
return 0;
}
Quyidagi misolda private shartini ishlashi keltirilgan. Ushbu misolda parallel muhitda n o‘zgaruvchi lokal o‘zgaruvchi sifatida e’lon qilingan. Bu har bir oqimning n ning nusxlari bilan ishlashini bildiradi va har bir oqimning boshida n o‘zgaruvchi initsializatsiya qilinadi.Dasturning bajarilish vaqtida n o‘zgaruvchining qiymati to‘rtta turli xil joylarda chop etiladi. Birinchi marta n o‘zgaruvchining qiymati 1 ga o‘zlashtirilgandan keyin ketma - ket muhitda chop etiladi, ikkinchi marta barcha oqimlar n o‘zgaruvchining nusxasini parallel muhitning boshida chop etadi. Keyin barcha oqimlar o‘zining tartib nomerini omp_get_thread_num() funksiyasi yordamida olingan qiymatini n ga o‘zlashtirib chop etishadi. Parallel muhit tugagandan so‘ng n o‘zgaruvchining qiymati yana bir marta chop etiladi, bunda uning qiymati 1 ga teng bo‘ladi (parallel muhit ishlashi davomida o‘zgarmagan):
#include "stdafx.h"
#include
using namespace std;
int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[])
{
int n;
cout<<”ketma-ket muhitga kirishdagi n ning qiymati: " << n;
#pragma omp parallel private(n)
{
cout<<”parallel muhitga kirishdagi n ning qiymati: "<n=omp_get_num_threads();
cout<<"parallel muhitdan chiqishdagi n ning qiymati: " << n;
}
cout<return 0;
}
C/C++ dasturlashtillaridadasturningparallelmuhitdaaniqlanganstatiko‘zgaruvchilarumumiy (shared) o‘zaruvchihisoblanadi. Dinamik ajratilgan xotira ham umumiy hisoblanadi, ammo ko‘rsatgich ham umumiy, ham lokal bo‘lishi mumkin.
OpenMP da parallel muhitdagi o‘zgaruvchilar 2 turga bo‘linadi:
shared (umumiy, hamma oqimlar ushbu turdagi o‘zgaruvchilarni ko‘radi);
private (lokal, har bir oqim o‘zgaruvchining nusxasini o‘zida ko‘radi).
Umumiy o‘zgaruvchi hamma qismlar uchun har doim faqat bitta nusxada bo‘ladi va barcha oqimlarga bitta nomda bo‘ladi.Lokal o‘zgaruvchilar e’lon qilinganda, har bir oqim uchun bir xil tipdagi va o‘lchamdagi nusxalari yaratiladi. Bitta oqimdagi lokal o‘zgaruvchining qiymati o‘zgarsa ham qolgan oqimlardagi nusxalariniki o‘zgarmaydi.[19,20]
Bundan tashqari dasturning kod qismida har bir kvadrat matritsa ustida parallelashtirish amallari qo‘llanilgan. For siklida oqimlarga ajratish #pragma omp parallel for diriktivasi bilan amalga oshiriladi.
Parallel direktivasi yordamida parallel muhit hosil qilinadi. C/C++ dasturlash tilida quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi:
#pragma omp parallel [shart [[,] shart ]…]
pragma omp parallel
{
#pragma omp for
for(int i = 1; i < size; ++i)
x[i] = (y[i-1] + y[i+1])/2;
}
Yuqorida keltirilganlarga asosan quyidagicha xulosa qilish mumkin: dasturni parallel qismlarga ajratilishi va parallel protsesslarni ishlab chiqish muhimdir.
OpenMP kutubxonasini Intel Parallel Studio XE 2011 muhitiga sozlash.
1-rasm. Yangi project hosil qilamiz
2-rasm. Yaratilgan project ni xususiyatini o’zgartirish
3-rasm. OpenMP kutubxonasini yuklashni tasdiqlash
#include "stdafx.h"
#include
#include
using namespace std;
int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[])
{
#pragma omp parallel
{
cout<<”Salom Dunyo”}
return 0;
}
4-rasm. OpenMP da oddiy dastur
2>
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Laboratoriya ishi №2 Openmp parallellashtirish kutubxonasi bilan tanishish va uning yordamida parallel dasturlar tuzush
| |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=12 | Amaliy ish:
Darsga yakun yasash | |
Amaliy ish:
Darsga yakun yasash
|
bet | 12/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAAmaliy ish:
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Dars mavzusi bo‘yicha 6 ta test tuzing
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: Amaliy mashg’ulot.
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga photoShop dasturli grafik muharririda ishlash asoslari. PhotoShop interfeysini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholas;
FK: tasvirlarni grafik uskunalar yordamida to‘plashni biladi, amaliyotda qo‘llay oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari: 11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
1. Ikki o‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini
2. Rastrli grafika o‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha xotini kerak bo‘ladi?
3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?
4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalami bilasiz?
Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklarda- gi to'rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o‘chirib tashlang. Qolgan kvadratlami ham shu usulda qayta ishlang
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
|
| | |
http://kompy.info/1-kredit-topshiriq-1-topshiriq-ilova-qilingan-jadvaldagi-bosh.html | 1-kredit topshiriq: 1-topshiriq. Ilova qilingan jadvaldagi bo'sh joylarni to'ldiring va izohlang | |
1-kredit topshiriq: 1-topshiriq. Ilova qilingan jadvaldagi bo'sh joylarni to'ldiring va izohlang
|
bet | 1/6 | Sana | 13.05.2024 | Hajmi | 33,43 Kb. | | #229932 |
Bog'liq Ashurov Islom Dinshunoslik 1
1-KREDIT TOPSHIRIQ:
1-topshiriq. Ilova qilingan jadvaldagi bo'sh joylarni to'ldiring va izohlang:
1. Din bir qator funksiyalarga ega va jamiyatda rol o'ynaydi;
2. Ushbu funksiyalar jamiyat va har bir insonning kundalik hayotida qanday namoyon bo'ladi. (to'liqlik uchun misollar keltiring)
Funksiyalar
|
Izohlar
|
Kompensatorlik
|
kompensatorlik funksiyasi etishmayotgan axborot, diqqat-e’tibor, g‘amxo‘rlik o‘rnini
to‘ldiradi, hayot ma’nosi, istiqbollar va shu kabilarning yo‘qligini sezdirmaydi, ya’ni insonning kundalik hayotda qondirilmagan ehtiyojlari o‘rnini to‘ldiradi.
Dinning asosiy ildizlari. Din qonuniy hodisa sifatida vujudga kelgan bo‘lib, u insonning
g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarga bo‘lgan e’tiqodini to‘yintiruvchi chuqur ildizlarga egadir.
Dinning psixologik ildizi, avvalo, inson tabiatida mavjud bo‘lib, u inson intellektining rivojlanish
darajasi va tanqidiy fikrlash qobiliyatidan qat’i nazar, nafaqat tushunish, anglash, balki e’tiqod qilish istagi va hattoki ehtiyojining hamisha namoyon bo‘lishidir.
Dinning gnoseologik ildizlari oqilona bilim nuqtai nazaridan dunyo o‘z rang-barangligida insonga cheksiz murakkab bo‘lib tuyulishida namoyon bo‘ladi.
Dinning ijtimoiy ildizlari jamiyatda doimo mavjud bo‘lgan tengsizlik, qashshoqlik va
adolatsizlikni, odamlar qancha urinmasin o‘zgartira yoki enga olmaganligi bilan bog‘liq
|
Regulyatorlik
|
kompensatorlik funksiyasi etishmayotgan axborot, diqqat-e’tibor, g‘amxo‘rlik o‘rnini
to‘ldiradi, hayot ma’nosi, istiqbollar va shu kabilarning yo‘qligini sezdirmaydi, ya’ni insonning kundalik hayotda qondirilmagan ehtiyojlari o‘rnini to‘ldiradi.
Dinning asosiy ildizlari. Din qonuniy hodisa sifatida vujudga kelgan bo‘lib, u insonning
g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarga bo‘lgan e’tiqodini to‘yintiruvchi chuqur ildizlarga egadir.
Dinning psixologik ildizi, avvalo, inson tabiatida mavjud bo‘lib, u inson intellektining rivojlanish
darajasi va tanqidiy fikrlash qobiliyatidan qat’i nazar, nafaqat tushunish, anglash, balki e’tiqod qilish istagi va hattoki ehtiyojining hamisha namoyon bo‘lishidir.
Dinning gnoseologik ildizlari oqilona bilim nuqtai nazaridan dunyo o‘z rang-barangligida insonga cheksiz murakkab bo‘lib tuyulishida namoyon bo‘ladi.
Dinning ijtimoiy ildizlari jamiyatda doimo mavjud bo‘lgan tengsizlik, qashshoqlik va
adolatsizlikni, odamlar qancha urinmasin o‘zgartira yoki enga olmaganligi bilan bog‘liq
|
Kommunativlik
|
Kommunikativlik-shaxslararo muloqat madaniyatiga ega bo’lish, bolani tinglash va eshitish qobiliyati, muomalaga kirisha olish va aloqa o’rnatish, axborot to’plash, turli ijtimoiy munosabatlar o’rnatish va rivojlantirish, bolaning verbal va noverbal xulq-atvorini kuzatish.
|
Madaniyatni targ`ib qilish
|
Madaniyat — jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli koʻrinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va maʼnaviy boyliklarda ifodalanadi
Madaniyat tushunchasi keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. Keng ma’noda — madaniyat tushunchasi insoniyatning butun tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarining yig‘indisini aks ettiradi. Tor ma’noda — madaniyat tushunchasi jamiyatning ma’naviy-estetik turmushi darajasini ifodalash uchun qo‘llaniladi.
Madaniyat atamasi keng ma’noda qo‘llanilib, jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlar majmui, biror ijtimoiy guruh yoki xalqning ma’lum davrda qo‘lga kiritgan shunday yutuqlari darajasini, o‘qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik va ma’rifatlilik hamda turmushning ma’rifatli kishi ehtiyojlariga mos keladigan shartlari yig‘indisini bildiradi. BMT Bosh Assambleyasining qaroriga ko‘ra 2000 yil «Xalqaro tinchlik madaniyati yili» deb e’lon qilinganliga bejiz emas.
|
Dumyoqarashni shakillantirish
|
Dunyoqarash - faqat insongagina xos xususiyat bo’lib, hayvonot dunyosi boshqa narsa , buyumlar va mavjudodlar uchun bu hol yotdir. Ularda dunyoqarash kishilarning olam va uning o’zgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik diniy, qarashlari va tasavvurlari tizimidan iborat. Demak, dunyoqarash bu olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan bilimlar to’plamidir. Kishilar tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to’g’risida qancha ko’p ma’lumotlarga, bilimga ega bo’lsa, ularning dunyoqarashi ham shu darajada mukammal va puxta bo’ladi. Avvalo ta’kidlash lozimki, ilmiy dunyoqarash turlicha buladi. Turli kasb egalari turli xil dunyoqarashga ega bo’ladi.
Dunyoqarash kishilarda olam haqida yaxlit umumlashtirilgan bilimlar, g’oyalar turkumini hosil qiladigan ularni muayyan ijtimoiy guruhlar, sinflar, siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, davlatlar maqsadidan kelib chiqib, baholaydigan va shunga qarab hayotdagi o’z o’rnini, amaliy faoliyat yo’nalishlarini , maqsadlarini aniqlab olishga imkoniyat beradigan ko’p qirrali va sermazmun tushunchadir.
|
Legitimlovchilik
|
Legitimlovchilik vazifasi: Ya’ni qonuniylashtirish, jamiyatdagi biror
hodisa, jarayonni ma’lum bir ma’noda qonuniylashtiradi.
Bunga vazifalarga qo‘shimcha qilib, dinga xos bo‘lmagan iqtisodiy, siyosiy,
huquqiy va estetik vazifalari ham mavjud. Din esa bu jarayonlarga ma’lum darajada
o‘zining ta’sirini o‘tkazib kelmoqda.
|
|
Masalan, buddaviylik dini roxiblikni targ‘ib qilar ekan, bu dunyoda orzu-
xavaslardan, roxat-farog‘atdan voz kechgan inson nirvana holatiga erishgach,
abadiy roxatda bo‘lishini ta’kidlaydi. Shuningdek, xristianlikda har bir xristian Iso
Masixning qaytishiga umid qilgan holda hayotning turli muammolarini engib,
sabr-bardosh bilan hayot kechiradilar. Chunki xristianlik Iso Masix qaytib kelgach
barcha izdoshlarini saodatli hayotga etkazishi haqidagi ta’limotni ilgari suradi.
Shuningdek, islom dinida ham har bir musulmon bu dunyoda erishmagan
moddiy yoki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishga ishongan holda dunyo orzu-
xavaslariga ortiqcha berilmay, turmush mashaqqatlariga sabr qiladi.
Ikkinchidan, muayyan din o‘z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o‘ziga
e’tiqod qiluvchilar jamoasini shu ta’limot doirasida saqlashga harakat qilgan va
hozirda ham shunday. Bu ijtimoiy hodisa dinning birlashtiruvchilik -
integratorlik vazifasi deb ataladi.
|
2-topshiriq. “Davlat va din munosabatlarini tartibga solish modellari”ning o‘ziga xos jihatlarini jadval asosida to‘ldiring
Izoh: Jadval misollar asosida to‘liq va aniq to‘ldirilishi kerak.
Davlat cherkov identifikatsion modeli
|
Seperatsion model
|
Koperatsion Model
|
. Davlat-diniy tashkilot modeli – identifikatsion model. Bunday modelni biz, misol uchun, Daniya, Angliya, Gretsiya, SHvetsiya, Finlyandiya, Norvegiyada (ya’ni Evropa ittifoqining deyarli uchdan bir qismida), Saudiya Arabistoni, Bruney qirolligi, Qatar, Eron islom respublikasida kuzatishimiz mumkin.
|
eparatsion modelga, ya'ni davlatdan din, maktabdan din ajratilganligi va vijdon erkinligi, konfessional bag‘rikenglik ta'minlanganligiga asoslanadi 2. Separatsion, ya’ni davlat dindan ajratilganligiga asoslangan model. Davlat bilan din o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning bu turiga AQSH, Fransiya, Niderlandiya, Turkiya, MDH davlatlari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi kabi davlatlarni misol sifatida keltirish mumkin.
|
Kooperatsion – neytralitet modeli. Germaniya, Ispaniya, Italiya, Belgiya, Lyuksemburg, Avstriya kabi mamlakatlarida o‘z aksini topgan. Kooperatsion, ya’ni neytralitet modeliga Germaniya federativ respublikasini misol tariqasida keltirish mumkin. Germaniyada davlat bilan diniy tashkilot o‘rtasidagi munosabatlarda davlat hokimiyatining ustuvorligi e’tirof etilgan, davlat-diniy tashkilot huquqi vujudga keldi.
|
|
|
|
3-topshiriq. Dinning primitiv shakllarini quyidagi jadval asosida izohlang.
Fetishizm
|
Animizim
|
shamanizim
|
Totemizim
|
|
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=22 | Dars usuli - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 22/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKADars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
PhotoShopda mavjud tasvimi ochish qanday amalga oshiriladi?
2.PhotoShopda joriy tasvimi saqlab qo‘yish qanday bajariladi?
PhotoShop qayta ishlaydigan asosiy formatlami sanab chiqing.
Jpeg, Raw formatlarining afzallik va kamchiliklarini aytib bering.
PhotoShopni ishga tushiring. Unga biror tasvir yuklang va tasvimi turli formatlarda, turli joylarga saqlashni mashq qiling.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
Word matn protsessorida matn bo‘lagini ajratib olishni esga olaylik. Matn harf va boshqa belgilaming ketma-ketligi bo‘lgani sababli, uning bo‘lagini ajratish uchun bo‘lakning birinchi va oxirgi belgilarini tanlash yetarli edi.
Vektorli tasvirda ham uning bir qismini ajratib olish unchalik qiyin emas. Vektorli tasvirda, masalan, Wordda yaratilgan chizmada, bir nechtagi- na obyekt bo‘lganligi sababli ulardan keraklilarini ketma-ket tanlab chiqish mumkin.
Shu sababli rastrli tasvirlarda ulaming bir bo‘lagini ajratib olish uchun bu bo‘lak (soha) ning chegaralarini ajratib olish kerak bo‘ladi. Bu amal ancha qi- yin bo‘lib, uni bajarish anchagina mahorat talab qiladi. Bu amalni osonlash- tirish uchun PhotoShopda bir qator uskunalar ishlab chiqilgan. Shuningdek, asosiy menyuning oltinchi bo‘limi (Выделение - Ajratish) da tasvir bo‘lagi- ni ajratish uchun ishlatiladigan buyruqlar yig‘ilgan.
Ajratishni bekor qilish uchun Ctrl+D (Delete - olib tashlash) qo‘shtug- masidan foydalanish yoki asosiy menyuning Выделение (Ajratish) bo‘limi- ning ikkinchi bandidagi Отменить выделение (Ajratishni bekor qilish) buy- rug‘ini tanlash mumkin.
To‘g‘ri to‘rtburchakli soha uskunasi - to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishidagi sohani ajratish uchun ishlatiladi.
Ellipssimon soha - ellips ko‘rinishidagi sohani ajratadi.
Gorizontal qator - piksellaming gorizontal satrini ajratish uchun xizmat qiladi. Vertikal qator - piksellaming vertikal qatorini ajratish uchun ishlatiladi.
Biror-bir sohani ajratib olish uchun sichqonchaning chap tugmasini bosib, ajratiladigan sohaning bir burchagidan ikkinchi burchagiga o‘tish va tug- mani qo‘yib yuborish kerak bo‘ladi.
Soha ajratilgach, yana bir marta yangi soha ajratilsa, eski ajratilgan soha bekor qilinadi va o‘mida yangi ajratilgan soha paydo bo‘ladi. Navbatdagi soha ajratilayotgan paytda klaviaturadagi Shift tugmasi bosib turilsa, eski va yangi sohalar birlashtiriladi va hosil bo‘lgan soha ajratiladi. Agar yangi soha ajratishda Alt tugmasi bosib turilsa, yangi ajratilgan soha eskisidan ayirib tashlanadi. Yangi sohani ajratishda Alt va Ctrl tugmalarining ikkalasi ham bosib turilsa, yangi soha bilan eski sohaning kesishmasi ajratib olinadi. Bu to‘rtta holat yuqoridagi to‘rtta suratda aks etgan.
Ajratish uskunalaridan birortasi tanlanganda parametrlar satrida bu usku- nalaming parametrlari paydo bo‘ladi. Parametrlar satrining ko‘rinishi quyidagi rasmda ko‘rsatilgan
Undagi ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi tugmalar mos ravishda hech qaysi tugmani bosmasdan, Shift, Alt va Shift+Alt tugmalarini bosib turib sohani ajratishga to‘g‘ri keladi. Ya’ni klaviaturadagi tugmalami bosib tu- rish o‘miga parametrlar panelidagi tugmani bir marta bosib qo‘yish mumkin.
Oval ko‘rinishidagi sohalami ajratish ham shu kabi amalga oshiriladi. Shuningdek, to‘rtta ajratish uskunalaridan bitta murakkab sohani ajratishda ham foydalanish mumkin.
Ajratilgan sohalardan namunalar quyidagi rasmlarda keltirilgan:
Yuqorida ko’rsatilgan uskunalardan foydalanib geometric shakl ko’rinishida sohalami ajratib olish qulay. Lekin ajratilishi kerak bo‘lgan soha har doim ham bunday ko‘rinishda bo‘lavermaydi. PhotoShopda yana bir nechta ajratish uskunalari bo‘lib, ular JIacco (Arqon), Прямолинейное лассо (To‘g‘ri chiziqli arqon), Магнитное лассо (Magnitli arqon) deb ataladi.
Ulaming hammasi uskunalar panelida bitta Лассо (Arqon) tugmasi ostida yashirilgan. Ulami bu tugma ustida sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, paydo bo‘lgan menyudan tanlash yoki ularga mos qo‘yilgan klaviaturaning L harfini bir yoki bir necha marta bosish bilan tanlash mumkin
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=8#Dars_usuli | Amaliy ish - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 8/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAAmaliy ish:
1. Ikki o‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini
2. Rastrli grafika o‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha xotini kerak bo‘ladi?
3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?
4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalami bilasiz?
Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklarda- gi to'rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o‘chirib tashlang. Qolgan kvadratlami ham shu usulda qayta ishlang
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Dars mavzusi bo‘yicha 6 ta test tuzing
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: Amaliy mashg’ulot.
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga ikki va uch o’lchamli kompyuter grafika turlarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholas;
FK: grafik ob’ektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullari, kompyuter grafikasi va uning turlari haqida bilimga ega bo‘ldi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=8#Darsga_yakun_yasash | Amaliy ish - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 8/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAAmaliy ish:
1. Ikki o‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini
2. Rastrli grafika o‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha xotini kerak bo‘ladi?
3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?
4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalami bilasiz?
Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklarda- gi to'rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o‘chirib tashlang. Qolgan kvadratlami ham shu usulda qayta ishlang
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Dars mavzusi bo‘yicha 6 ta test tuzing
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: _______________ Sinf: 11-sinf __________________________
Mavzu: Amaliy mashg’ulot.
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga ikki va uch o’lchamli kompyuter grafika turlarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholas;
FK: grafik ob’ektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullari, kompyuter grafikasi va uning turlari haqida bilimga ega bo‘ldi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
|
| | |