Datasets:

nyuuzyou

/

kompy

like 0

http://kompy.info/marketinq-nezeriyyesinde-mehsula-konkret-telebatn-odenilmesi-v.html

Marketinq nəzəriyyəsində məhsula konkret tələbatın ödənilməsi vasitəsi kimi baxılır. Məhsul marketinq kompleksinin əsas elementidir

Məhsul ictimai və şəxsi tələbatı ödəməyə yönəldilmiş əmək fəaliyyətinin son nəticəsidir. Buraya elmi-texniki araşdırmalar (ixtiralar, kəşflər), istehsal-texniki məqsədli məhsullar, xalq istehlakı malları, tikinti obyektləri, işlər və xidmətlər aid edilir. Məhsul verən bu tərifdən göründüyü kimi, o, mürəkkəb və çoxaspektli anlayış olmaqla, özünəməxsus bir sıra, ilk növbədə, istehlak xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Marketinq nəzəriyyəsində məhsula konkret tələbatın ödənilməsi vasitəsi kimi baxılır. Məhsul marketinq kompleksinin əsas elementidir. Çünki yalnız o, insanın real ehtiyacını və tələbatını ödəyə bilər. Marketinq isə hər bir istehsalçıya real ehtiyacı və tələbatı dəqiq müəyyən etməkdə, onun səmərəli və münasib qaydada ödənilməsi məqsədilə müəssisədə zəruri məhsulların istehsalının təşkili işində əməli köməklik götürə bilər. Bu isə müəssisədə məhsul siyasətinin reallaşdırılması yolu ilə həyata keçirilir. Məhsul siyasətində aşağıdakı tədbirlərin icrasına ciddi diqqət yetirilməsi tövsiyyə edilir: istehsal edilən məhsulların madifikasiyasına; yeni məhsul növlərinin işlənməsinə; köhnəlmiş məhsulların istehsaldan çıxarılmasına; istehsal edilən məhsulların optimal nomenklaturasının müəyyən edilməsinə; buraxılan məhsulların ən yaxşı çeşidinə; məhsul nişanlarının məqsədəuyğunluğunun müəyyən edilməsinə və istifadə edilmə imkanlarının aydınlaşdırılmasına; zəruri olan qablaşdırmanın yaradılmasına və məhsulların markalanmasının həyata keçirilməsinə; servis xidmətinin təşkilinə və s. Əgər marketinq tədbirlərinin əsas fəallığı bilavasitə məhsulun üzərinə düşürsə də, onda biz «məhsula yönəldilmiş marketinq strategiyası» haqqında da danışa bilərək. Belə ki, marketinq strategiyasını ayrı-ayrı məhsullara, onların qruplarına və yaxud da bütün çeşidlərinə də aid etmək olar. Bununla yüksək keyfiyyətli məhsulun yaşını amillərlə ölçmək mümkündür. Məhsul bir çox ədəbiyyatlarda «əmtəə» ilə bərabər tutulur, yəni eyniləşdirilir. Bizim fikrimizcə, bununla razılaşmaq çətindir. Çünki məhsul əmtəəyə nisbətən daha geniş və ətraflı anlayışdır, məfhumdur. Belə ki, istehsal edilmiş hər hansı bir «məhsul» heç də həmişə əmtəə ola bilməz. Amma hər bir növ əmtəə ilk əvvəl məhsuldur, xidmətdir. Klassik iqtisadi nəzəriyyəsi elmində əmtəəyə verilmiş tərifə nəzər salaq. Əmtəə-insanların öz istehlakları üçün deyil, bazar (satış, mübadilə) üçün istehsal etdikləri məhsuldur (məlumatdır, xidmətdir). Başqa sözlə, tələbatı yaxud ehtiyacı ödəyə bilən, alınması, istifadəsi və yaxud istehlakı bazara təklif olunan hər bir şeydir. Göründüyü kimi, əmtəə-insanların (eləcə də müəssisələrin, firmaların, şirkətlərin və s.) öz istehlakları üçün deyil, bilavasitə bazar (satış mübadilə) üçün istehsal etdikləri məhsuldur, məlumatdır, xidmətdir və ideyadır. Odur ki, marketinq sistemində əmtəənin məhsulla bərabər tutulması və eyniləşdirilməsi, bizim fikrimizcə, düzgün deyil. Çünki, əksər hallarda hər bir sahibkar məhsul istehsal edəndə heç də həmişə onun hamısını bazar üçün nəzərdə tutmur. Çox vaxtlar elə olur ki, istehsal edilmiş məhsulun çox hissəsini sahibkar özünün xüsusi ehtiyacları üçün istehsal edir. Yəni, beləliklə məhsulun bir hissəsi bazara çıxarılmır. Odur ki, marketinq sistemində məhsul əvəzinə əmtəə (məhsulun bir hissəsi) anlayışının işlədilməsi, heç də geniş təkrar istehsalı prosesinin iqtisadi-sosial mahiyyətinə uyğun gəlmir, yəni onun mahiyyətini tam açmır. Bu baxımdan biz marketinq fəaliyyətində «əmtəə» yox, «məhsul» anlayışının işlədilməsinə daha çox tərəfdarıq. Məhsulun təsnifatı. Bütün növ məhsullar özlərinin faktiki istifadə edilməsi sahələrinə görə təsnifləşdirilir. Bütün bu növ sənaye məhsulları öz iqtisadi təyinatlarına (istifadə edilmə xarakterinə) görə isə o, iki böyük qrupa bölünür: a) istehsal-texniki təyinatlı məhsullar (buna «A» qrupu da deyilir. Buraya maşın-mexanizmlər, avadanlıqlar, xammal, materiallar, yanacaq və s. daxildir. «A» qrupunun əsas kütləsi ağır sənaye metal və yanacaq, elektrik enerjisi və müxtəlif kimyəvi məhsullar, maşın və avadanlıqlar, tikinti materialları və s. verilir. Ağır sənayenin ürəyi maşınqayırma, kimya sənayesi və energetika hesab edilir. Başqa sözlə, bu qrupa əsasən istehsal vasitələri yaradan sahələr (energetika, neft-qaz və kömür çıxarılması, metalurgiya, maşınqayırma, kimya sənayesi və s.) aid edilir. b) qeyri-istehsal sahəsində istifadə edilən məhsullar yəni istehlak şeyləri (buna «B» qrupu deyirlər). Buraya: ərzaq məhsulları, paltar, ayaqqabı, mədəni-məişət malları və digər istehlak məhsulları daxildir. İstehlak şeylərinin əsas hissəsi yüngül və yeyinti sənaye sahələrində yaradılır. Məhsulların «A» və «B» qruplarına bölünməsi, onların faktiki istifadə edilməsi sahələrinə görədir. Belə ki, eyni bir məhsul «A» və yaxud «B» qrupuna düşə bilir. Məsələn, elektrik enerjisi; əgər bu istehsal məqsədi üçün istifadə edilərsə «A» qrupuna, məişət məqsədi ilə (yaşayış və mədəni-məişət binalarının işıqlandırılması və ya qızdırılması üçün) istifadə olunursada, «B» qrupuna aid edilir və s. İstehsal-texniki təyinatlı məhsulların təsnifatı. Mövcud ədəbiyyatlarda iqtisadiyyat və onun ayrı-ayrı sahələrində istifadə olunan bütün növ istehsal-texniki təyinatlı məhsullar («A» qrupu) aşağıdakı 12 əsas qrupa bölünür: 1. Qara metallar. Bu qrupa əsasən: a) qara metal prokatı; b) metal məmulatı; v) qara metallurgiya üçün xammal daxildir. 2. Borular. Borular iki qrupa-metal və qeyri-metal borular qrupuna bölünür. Metal borular isə öz növbəsində polad və çuğun, tikişsiz və qaynaq borularına ayrılır. Qeyri-metal borularına isə dəmir-beton, saxsı, şüşə və s. aiddir. 3. Əlvan metallar. İstehsal vasitələrinin bu qrupuna: a) xalis şəkildə əlvan metallar: mis, alminium, sink, qurğuşun, qalay, nikel: b) əlvan metalların xəlitələri-latun (mislə sinkin), bürünc (mislə qalayın), bobbit və s; v) əlvan metal prokatı və onların ərintiləri –metal vərəqə, borular, mis, alminium, sink, bürünc, nikkel və s.-dən hazırlanan profilləşdirilmiş yaymalar və s; q) əlvan metallurgiya üçün xammal-filiz konsentratları və giltorpaq aiddirlər. 4. Yanacaq (qazan-soba). Bu qrupa bərk yanacaq (daş kömür, antrastik, boz kömür, torf, şist və odun) və qaz halında olan yanacaq, daha doğrusu, süni və təbii qaz daxildir. Yanacaq bütün növləri həm natural, həm də şərti-yanacaq vahidləri ilə ölçülür. 5. Neft məhsulları. Buraya: təyyarə və avtomobil benzinləri, ağ neft (traktorlar üçün), dizel və mühərriklər üçün neft məhsulları, müxtəlif meneral yağlar (təyyarə, dizel, transformator, avtol və s.), parofin, neft bitumları və s. aiddir. 6. Elektrik enerjisi. 7. Kimyəvi maddələr və texniki-rezin məmulatları. 8. Meşə materialları. 9. Sellyloz-kağız məhsulları. 10. Tikinti materialları. 11. Yüngül sənaye üçün xammal və yarımfabrikatlar. 12. Avadanlıq, maşın və kabel məmulatı. Məhsulların təsnifatının əsas növləri. İndi məhsulların təsnifatının əsas növlərinə baxaq. Marketoloqlar tərəfindən məhsul növləri üçün marketinq strategiyası seçərkən, bu məhsullara xas olan əsas əlamətlər üzrə bir neçə məhsul təsnifatları işləyib hazırlamaq lazım gəlir. İqtisadi ədəbiyyatlarda uzunömürlülük və maddi duyumun dərəcəsinə görə məhsullar 3 qrupa bölünür. 1. Uzun müddət istifadə olunan məhsullar. Bu qrupa, adətən dəfələrlə istifadə edilən, ona dözən məhsullar aid edilir. Məsələn, soyuducular, televizorlar, avtomobillər, dəzgahlar, geyim və s. 2. Qısa müddətə və birbaşa istifadə edilən məhsullar. Bu qrupa bir və ya bir neçə dəfə istifadə olunduqdan sonra tamamilə istehlak olunan, yəni öz ömrünü başa vuran məhsullar (pivə, sabun, duz və s.) daxil edilir. 3. Xidmətlər. Bu qrupa: hərəkətlər, faydalar yaxud ehtiyacı ödəməklər şəklində satış obyektləri aid edilir. Məsələn, bərbərxanada saç vurdurma, təmir işləri və s. Müştərilərin alıcı adətlərinə uyğun olaraq geniş istehlak malları 4 əsas qrupa bölünür. 1. Gündəlik tələbat malları. Bu qrupa istehlakçıların adətən tez-tez, fikirləşmədən, onların öz aralarında müqaisə etməklə, ən az səy göstərməklə aldığı mallar daxildir. Məsələn, tütün məmulatları, sabun, qəzetlər və s. 2. Əvvəlcədən seçilən mallar. Alıcının seçgi və bazarlıq prosesində adətən münasiblik, keyfiyyət, qiymət, xarici tərtibat və s. göstəricilərə görə müqaisə etdiyi mallardır. Məsələn, mebel, geyim, işlənmiş avtomobil və s. 3. Xüsusi tələbat malları. Bu qrupa əldə edilməsi üçün istehlakçıların bir hissəsinin əlavə səy göstərməyə hazır olduqları, nadir keyfiyyətli və ya ayrı-ayrı markalı məhsullar daxildir. Məsələn, dəbdə olan malların konkret markaları və tipləri, avtomobillər, stepeo aparatları, foto avadanlığı, kişi kostyumları və s. 4. Passiv tələbat malları. Bu qrupa alıcıların tanımadığı və ya tanıyıb almaq haqqında adətən fikirləşmədiyi məhsullar daxildir. Məsələn, tüstü indikatorları, ərzaq məhsullarının emalı üçün mətbəx maşınları və s. Sənaye təyinatlı məhsulların təsnifləşdirilməsi. Bu məhsullar 3 qrupa bölünür: a) materiallar və hisslər. Buraya: xammal, yarımfabrikatlar və maşın və avadanlıqlar hissləri daxildir. b) əsas əmlak (stasionar qrupları, köməkçi avadanlıqları və s.); v) köməkçi materiallar və xidmətlər (köməkçi materiallar, işgüzar xidmətlər və s.). Məhsulun keyfiyyəti və onun göstəriciləri. Bütün istehlak xassələri kompleksini özündə cəmləşdirən əsas göstərici-məhsulun keyfiyyətidir. Məhsulun keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqədar olan iqtisadi, texniki, təşkilati, idarəetmə, nəzarət və s. məsələlərin izahına keçməzdən əvvəl, məhsulun özünü xarakterizə edən bəzi kateqoriya, anlayış və terminlərlə ümumi-nəzəri baxımdan diqqət yetirilməsi yaxşı olardı. Aydındır ki, bizi əhatə edən həyatda sonsuz sayda müxtəlif formada, quruluşda və məzmunda predmet və hadisələr mövcuddur. Onların da hamısının həm bir-birinə uyğun, həm də fərqli cəhətləri vardır. Məsələn, metalın bir çox növlərinin (qızılın, poladın, platinin və s.) olduğu hamıya yaxşı məlumdur. Bunların hər biri metalın növü kimi həm ümumi cəhətləri, həm də bir-birindən kəsgin fərqlənən xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, onların atom çəkiləri, elektrik keçirmə qabiliyyəti, istilik keçirmə xüsusiyyətləri, kövrəkliyi, sərtliyi, elastikliyi, korroziyaya davamlılığı və s. xassələri müxtəlifdir. Başqa sözlə, onlar bir-birindən həm fiziki, həm də kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə kəsgin fərqlənirlər. Bütün bunlar isə onların hər birinin ayrılıqda, yəni yalnız onların özlərinə məxsus olan xassələrinin olması ilə izah olunur. Məhz bu baxımdan da predmet və hadisələrin bütün xüsusiyyətləri və xassələrin məcmuna onların keyfiyyəti deyilir. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, keyfiyyət anlayışı hələ bəşər cəmiyyətinin yarandığı ilk anlardan başlayaraq daim amillərin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Belə ki, məşhur yunan filosofu Platon (e.ə. 427-347-ci illər) keyfiyyəti məhsulun mükəmməllik dərəcəsi, Aristotel (e.ə. 385-322-ci illər) onu bir cismin müəyyən xüsusiyyətlərinə görə, eyni növdən olan digər cisimlərin fərqlənməsi, klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndəsi Hegel (1770-1831-ci illər) keyfiyyəti predmetin özü, onu təşkil edən cəhət, onsuz predmetin mövcud olması kimi qiymətləndirmişlər. Odur ki, məhsulun iqtisadi-sosial mahiyyətinə, məzmuna, məqsədinə və vəzifələrinə bir qədər yaxından nəzər salaq. Məhsulun keyfiyyəti - məhsulun yenilik səviyyəsini, etibarlığını, uzunömürlüyünü, davamlılığını, texniki-iqtisadi cəhətdən sərfəliyini, arqonomik, estetik, ekoloji və başqa istehlak xassələrini özündə tam əks etdirən, öz təyinatına görə istifadəsi zamanı ona ictimai istehsal münasibətləri sistemində qoyulmuş tələbatı ödəmək qabiliyyəti verən xassələrin məcmusudur. Başqa sözlə, bu, cəmiyyətin müəyyən tələbatını ödəmək üçün məhsulun yararlılıq xassələrinin məcmusudur. Deməli, predmet öz keyfiyyəti ilə mövcuddur. Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, məhsulun keyfiyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçid şəraitində xüsusilə qiymətlidir. Belə ki, onun yüksəldilməsi əlavə məhsul həcmi deməkdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ağırlıq mərkəzi keyfiyyət və səmərəlilik məsələlərinin həllinə yönəldilir. İndi məhsul buraxılışına kəmiyyətcə artırmaq bizi qane edə bilməz. Bizə keyfiyyətcə daha yüksək məhsullar lazımdır, özü də buna ən az canlı və maddiləşmiş əmək sərf etməklə nail olmaq lazımdır. Bu isə səmərəliliyi yüksəltməyin ən başlıca amilidir. Məhsulun keyfiyyəti Elmi Texniki Tərəqqinin inkişafı şəraitindən, istehsal texnologiyasının səviyyəsindən, texnoloji proseslərin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsindən, onun fasiləsizliyindən, ilkin materialların keyfiyyətindən, əməyin enerji ilə silahlanma dərəcəsindən, əməyin elmi təşkilindən, istehsalın ümumi mədəni səviyyəsindən, istehsalda texniki təhlükəsizlik və əməyin mühafizəsi tələblərinə əməl edilməsindən və s. amillərdən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı sistemi yolu ilə getdiyimiz bir şəraitdə səmərəliliyin yüksəldilməsi bilavasitə məhsulun və bütün işimizin keyfiyyətindən asılıdır. Çünki yüksək əməyə və maddi ehtiyat mənbələrinə qənaət etmək, ixracat imkanlarının daha da artması, son nəticədə isə cəmiyyətin tələbatının daha yaxşı və dolğun ödənilməsidir. Məlumdur ki, yüksək keyfiyyətlə hazırlanmış məmulat ondan istifadə edilməsinə, onun təmirinə xeyli az qüvvə və vəsait sərf olunmasına şərait yaradır. Beləliklə də onun verdiyi fayda çox olur. Məhz buna görə də, müəssisə rəhbərliyi ETT-nin sürətləndirmək, məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək, istehsalın təşkili və mədəniyyəti səviyyəsini durmadan yaxşılaşdırmaq vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə daim çalışmalı, işlərin elmi-texniki yaradıcılığını hər vasitə isə genişləndirməlidir. Eləcə də, müəssisədə ixtiraçılıq və səmərələşdirmə işlərinin genişləndirilməsinə, təcrübə mübadiləsinin təşkil edilməsinə, keyfiyyətə daimi baxışların genişlənməsinə, keyfiyyət qruplarının yaradılmasına, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində işçilərin yaradıcı iştirakının mütərəqqi formalarının tətbiq edilməsinə, texnoloji, patent və lisenziya məlumatlarının tətbiq edilməsinə, texnoloji, patent və lisenziya məlumatlarının mühafizəsinin təmin edilməsinə və s. ciddi diqqət yetirilməlidir. Məhsulun xassəsi və keyfiyyət göstəriciləri. Məhsulun xassəsi dedikdə, məmulatın yaradılması, istismarı və ya işlədilməsi zamanı onun meydana gələn obyektiv xüsusiyyəti başa düşülür. Hər bir konkret növ məmulatın bir çox müxtəlif xassələri vardır. Məhz bu xassələrin məcmusu onun başqa növ məhsullardan fərqləndirilməsinə imkan verir. İqtisadi ədəbiyyatlarda məhsulun bütün xassələri 2 əsas qrupa bölünür: a) Məhsulun sadə xassələri b) Məhsulun mürəkkəb xassələri. Məhsulun sadə xassələri. Buraya məhsulun ayrılıqda funksional xüsusiyyətləri aid edilir. Məsələn, avtomobilin yükgötürmə qabiliyyəti, onun sürəti, mühərrikin gücü, presin çıxma qüvvəsini və s. misal göstərmək olar. Məhsulun mürəkkəb xassələri. Buraya: məmulatın etibarlılığını aid etmək olar. Bu anlayış geniş və əhatəli olmaqla, özündə bir sıra digər anlayışları (məmulatın uzunömürlüyü, sazlığı, təmirə yararlığı, saxlanılmağı və s.) birləşdirir. İqtisadi ədəbiyyatlarda məhsulun istehlak həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. İndi buna bir qədər aydınlıq gətirək. Məhsulun xüsusiyyətləri. Bu, məhsulun texniki-iqtisadi parametrləri və sosial-psixoloji xüsusiyyətlərinin (rəngi, ölçüsü, etibarlılığı, davamlılığı, rahatlılığı, görkəmi və s.) məcmusudur. İstehlak xassəsinin tədqiqi müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətini planlaşdırarkən zəruri olan məmulatların alınmasına imkan verir. Çünki məhsulun istehlak xassəsinin tədqiqi-marketinq tədqiqatının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Odur ki, məhsulun istehlak xassəsinin tədqiqi geniş, əhatəli, dolğun və hərəkətli olmalıdır. Buraya: a) məhsulun texniki-iqtisadi parametrlərinin və sosial-psixoloji keyfiyyətləri baxımından yeni və təkmilləşdirilmiş məhsulun istehlakı üçün nə dərəcədə məqsədəuyğunluğunu yoxlamaq; b) Müəssisənin yeni və ənənəvi məhsuluna alıcının münasibətinin təhlili. v) Fiziki xarakteristikası, xarici cazibədarlığı, istifadə edilmə rahatlığı və s. baxımından məhsulun qablaşdırıldığı qabın xüsusiyyətinin qiymətləndirilməsi; q) Konkret bazar üçün müəssisə; c) tərəfindən təqdim edilən çeşidin tamlığının təhlili; d) texniki xidmət məsələlərinin öyrənilməsi və s. aiddir. Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri. Bu məhsulun yaradılması, istismarı və işlədilməsinin müəyyən şərtində onun keyfiyyətini təşkil edən, bir və ya bir neçə məhsulun xassəsinin sayca xarakteristikasıdır. Keyfiyyət göstəricilərinin nomenklaturası məhsulun təyinatından asılıdır. Çoxməqsədli təyinata malik olan məhsulda bu namenklatura daha çox saylı ola bilər. Həmin göstəricilər müxtəlif ölçü vahidləri ilə (natural, şərti-natural, nisbi balla) ölçülür. Eləcə də, onlar ölçüsüzdə ola bilər. Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri həmin məhsulun istifadə etdiyi sahənin xüsusiyyətindən də asılıdır. Məs: maşınqayırma sənayesində bu keyfiyyət göstəriciləri sistemi 3 qrupa bölünür. 1. Ümumiləşdirilmiş göstəricilər. Buraya: göstərilən növ məhsulun ümumi barıxılışında mütərəqqi, yüksək səmərəli məmulatların istehsalının həcmi (payı, xüsusi çəkisi), əmtəə və ya realizasiya edilmiş məhsulun ümumi həcmində yüksək və birinci keyfiyyət kateqoriyalı məhsulun payı, yüksək keyfiyyətli məhsulun istifadə edilməsindən əldə edilən səmərə; məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına görə tədbirlərin həyata keçirilməsinə çəkilən əlavə xərclər və s. daxildir. 2. Fərdi göstəricilər. Buraya: məhsulun təmirə yararlığı, etibarlılığı, texnoloji, erqonomikliyi, standartlaşdırma, eyniləşdirmə, nəqlolunma qabiliyyətliliyi, estetiklik, ekolojiliyi, potent-hüquq göstəriciləri, məmulatın iqtisadi əlverişlilik göstəriciləri, təhlükəsizliyi aid edilir. 3. Kompleks göstəricilər. Buraya: məmulatın bir neçə xassəsini xarakterizə edən göstəricilər (onların işlənilməsinə, istehsalı və istismarı zamanı olan bütün xərclər də daxil edilməklə) maya dəyəri və texnikanın xidmət müddəti daxildir. İstifadə edilən ədəbiyyatlar 1. F.Kotler. «Marketinqin əsasları». Bakı. 2. Ş.Axundov. «Marketinqin əsasları». Bakı 2001 3. X.Məmmədov, S.Mirzəliyev. «Marketinqin əsasları» Bakı 2001 4. O.Məmmədov «Marketinqin əsasları» Bakı 2000 Naxçıvan Muxtar Respublikası NAXÇIVAN ÖZƏL UNİVERSİTETİ Fakültə:İqtisadiyyat İxtisas: Mühasibat uçotu və audit Şöbə: Əyani Kurs: III Fənn: Marketinq Tələbə: Tağıyev Əlyar Mövzu: Marketinqdə məhsul siyasəti REFERAT İŞİ Naxçıvan - 2014 |

http://kompy.info/radioaktiv-parcalanma-abdulhuseynov-qabistrrepln.html

Radioaktiv parçalanma Abdulhüseynov QabistrreplN

| Radioaktiv parçalanma Abdulhüseynov QabistrreplN | bet | 1/2 | Sana | 03.12.2023 | Hajmi | 21,24 Kb. | | #110162 | Bog'liq Radioaktiv parçalanma Radioaktiv parçalanma Abdulhüseynov Qabil P L A N 1.Radioaktiv parçalanma 2.Radioaktivlik 3.Radioaktiv parçalanma qanunu Radioaktiv parçalanma Ağır radioaktiv elementlərin nüvəsinin kütləsi onun tərkibindəki nuklonların kütləsindən artıqdır. Ağır elementlərin radioaktivliyinin səbəbi məhz elə budur, çünki Eynyşteynin formulundan məlumdur ki, kütlə və enerji ekvivalentdir. Radioaktiv nüvələrin izafi enerjisi ağır nüvələrin parçalanmasına səbəb olur. Yüngül elementlər üçün nuklonların cəmi kütləsi onların nüvəsinin kütləsindən artıq olur. Ona görə də yüngül elementlərin sintezi – istiliknüvə sintezi nüvədən enerji ayrılmasına səbəb olur. Baş verən parçalanma və ya sintez reaksiyaları zamanı enerji ayrılması nüvələrin çevrilməsinə gətirir. Radioaktiv parçalanma - bir elementin qeyri-sabit izotopunun özbaşına olaraq digər elementin izotopuna çevrilməsidir. Kimyəvi elementlər yaranarkən stabil və radioaktiv nüvələr meydana çıxırdı. Elementlərin təbii sintezi zamanı nüvənin maksimum böyük yükü Z=137 olmalı idi. Bunu hələ nöqtəvari nüvə fikri mövcud olduğu zaman Fermi belə hesab edirdi, lakin sonralar Trifonov nüvənin bölünən olmasını nəzərdə tutmaqla ən ağır kimyəvi elementin yükünü dəqiqləşdirdi. O, təxminən Z ~ 150 olmalı idi. Prinsipcə bundan ağır nüvə orbitaldakı elektronlar və müsbət nüvə arasındakı Kulon cazibə qüvvələrinin artması səbəbindən mövcud ola bilməzdi. Bu elektron tutulmasına gətirib çıxarardı. Çox ağır transuran elementlərinin qeyri-sabit nüvələri onların yaşama müddətindən asılı olaraq bəziləri ani zamanda, bəziləri isə yavaş sürətlə dağılırdı. Parçalanarkən onlar yalnız stabil yox, həm də uzunmüddətli yarımparçalanma dövrlü digər radioaktiv elementlərə çevrilirdi. Həqiqətən də transuran elementlərin radioaktiv izotoplarının iki sabitlik piki mövcud idi: Z=90÷96 və Z=142÷151. Ağır transuran elementlərin sintezi üzrə işlər davam etdirilir və görünür ki, müəyyən nailiyyətlər əldə edilib. Yerin hazırkı radioaktivliyini müəyyən edən elementlər birinci pikə aiddir. Mövcud izotoplar təkcə dörd radioaktiv sıranın parçalanma məhsullarını təmsil etmir: - torium 23290Th - neptunium 23793 Np - uran – radium 23892 U - uran – aktinium 23592U. İzotoplar Yer üzündə artıq ″məhv olmuş″ elementlərin ″yaddan çıxmış″ izləridir. Hazırda bu ağır transuran elementlərin qəlpəli bölünməsinin izləri axtarılır. Meteoritlərin və Ay torpağının tədqiqi işləri aparılır. Alimlər bu izləri Yerdə də tapmağa ümid edirlər. Prinsipcə bu mümkündür, çünki Antarktida və Qrenlandiyada yaşı 3,8-3,9 milyard il olan süxurlar mövcuddur. Dövri sistemdə sıra nömrəsi 83-dən yuxarı olan bütün elementlər radioaktivdir. Təbii radioaktivlik kalium 40, rubidium 87, indium 49, lantan 138, samarium 147, lütesium 175 və renium 187 kimi yüngül və orta nüvələrdə müşahidə olunur. Texnesium 43 və prometeyum 61 üçün stabil izotoplar yoxdur. Texnesiumun radioaktiv izotoplarının ömrü 100 min ildir, bu səbəbdən də Yerdə yoxdur. 1937-ci ildə Siborq və Seqre tərəfindən alınmış bu element ilk süni element idi və buna görə də texnesium – süni adlandırıldı. Merilan 1952-ci ildə onu ulduzlarda tapdı. Texnesium neytron şüalanması mənbəyidir və zəncirvari reaksiya nəticəsində əmələ gəlmişdir. Eyni tipli atomların radioaktiv parçalanma sürəti bərabərdir. Hər hansı radioaktiv elementin parçalanması qonşu atomdan asılı deyil və başqalarına təsir etmir. Radioaktiv parçalanma statistik ehtimali proses olduğuna görə onun nə vaxt baş verəcəyini qabaqcadan demək mümkün deyil. | | |

http://kompy.info/fenn-sillabusu-kafedra-fizika-riyaziyyat-ve-informatika-fennin.html

Fənn sillabusu

Fənn sillabusu Kafedra: Fizika, riyaziyyat və informatika Fənnin adı: Fizika Kodu: Semestr: VI Fakultə: Təbiyyat Ixtisas: Riyaziyyat-informatika müəllimliyi və Kompüter elmləri Tədris yükü (saat): 180 saat (o cümlədən 45 saat mühazirə, 15X3=45 saat seminar, 30 x3=90 saat laboratoriya) AKTS üzrə kredit: 3 Auditoriya N: 410 Saat: II-1-2 IV gün 1-2 V 3 - Müəllim haqqında məlumat: Adı, soyadı, dərəcəsi: Bəşirov Mirnamik, Fizika riyaziyyat elmləri namizədi, dosent Kafedranın ünvanı: Lənkəran Dövlət Universiteti, tədris korpusu IV mərtəbə Məsləhət saatı: V gün 14-00 əlaqə mobil 051-5371728 E-mail ünvanı: [email protected], [email protected] URL ünvan: “Fizika Sizin üçün” sayt- www.phys-for-you.ucoz.ru, ƏDƏBİYYAT VƏ MATERİALLAR: 1. N.M.Mehtiyev. Ümumi fizika kursu. Bakı, Çaşıoğlu, 2010. 2. Abdinov C.Ş., Axundova N.M., Cəfərova S.Z. Fizika. Bakı. 2007. 3. N.M.Mehtiyev. Ümumi fizika kursu. Bakı, Çaşıoğlu, 2010. 4. B.D.Əliyev, Q.T.Həsənov. Ümumi fizika kursu. Bakı, Çaşıoğlu, 2005. 5. N.M.Qocayev. Ümumi fizika kursu. Optika. Bakı, 1998. 6. M.H.Ramazanzadə. Fizika kursu. Bakı, Maarif, 1987. 7. N.Ş.Məmmədzadə. Fizika. Bakı. Maarif. 1996. 8. Y.Ş.Feyziyev, R.M.Rzayev. Ümumi fizika kursu. Bakı. 2001. 9. Y.Q.Nurullayev, R.F.Babayeva, M.M.Tağıyev, R.M.Rzayev. Fizika praktikumu. Bakı, Çaşıoğlu, 2003. 10. Т.И.Трофимова. Курс физики. М.: Высшая школа. 2003. 11. И.В.Савельев. Курс общей физики. Т. III. М.: Наука. 1987. 12. Д.В.Сивухин. Общий курс физики. Т.IV,V-1,V-2. М.: Высшая школа. 1987. 13. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. Т. III. М.: Высшая школа. 1989. 14. Э.В.Шпольский. Атомная физика. Т. I, II. М.: Наука. 1984. KURS İŞİ - Bu fənn üzrə kurs işi nəzərdə tutulmayıb. TƏCRÜBƏ - Bu fənn üzrə istehsal təcrübəsi nəzərdə tutulmayıb. - Tövsiyyə olunan dərsliklər və dərs vəsaitləri: 1. Савельев И.В. Общий курс физики. I, II, III т.т. М. 1989. 2. Friş S.A. Timoryeva A.N. Ümumi fizika kursu. I, II, III hissələr, 1962. 3. Qocayev N. M. Ümumi fizika kursu. Mexanika. Bakı,1978. 4. Xaйкин С.Э. Физические основы механики.М.,1971. 5. Ramazanzadə M. H. Fizika kursu. Bakı,1987. 6. Кикоин И.К. Кикоин А.К. молекулярная физика. М.,1963. 7. Kalaşnikov S. Q. Elektrik bəhsi. Bakı,1980. 8. Грабовский Р.И. Курс физики. М. 2007 9. V.Nəsirov, G.Aslanov Elektrik və maqnetizm “Adiloğlu” Bakı 2008 10. Ümumi fizika kursu A.Mehrabov 2002 11. T.Əzizov Fizikadan mühazirə kursu (4 hissə) 2003-2006 12. Əmiraslanov A. Fizikadan laboratoriya praktikumu 1989 13. Xudaverdiyev H Ümumi fizika kursundan laboratoriya məşğələlərinə rəhbərlik - Fənnin təsviri və məqsədi: - tələbələrə fizikanın əsas prinsip və qanunları, onların riyazi ifadələri haqqqında məlumat vermək, əsas fiziki hadisələr, onların müşahidə və tədqiqatmetodları ilə tanış etmək, fiziki ideyalarıdüzgün ifadə etməyi, fizikiməsələləri həll etməyi, fiziki kəmiyyətlərin tətbiqini qiymətləndirməyi,öyrənmək, tələbələrə fiziki model və nəzəriyyələrintətbiq hüdudları haqqında aydın təsəvvür vermək: - tələbələrə müyyən eksperimental ( təcrübi) iş vərdişlərini aşılamaq, onları fiziki kəmiyyətlərin dəqiq ölçü üsulları ilə, əsas fiziki cihazlar və təcrübi nəticələrin sadə işlənməsi metodları ilə tanış etmək, laborator işlərinin aparılmasında nəticələrin qiymətləndirilməsi, xətaların hesablanması, qiymətləndirilməsi kimi bacarıqların aşılanması - elmi texniki tərəqqinin inkişafında fizikanın rolu haqqında düzgün təsəvvür yaratmaq, tələbələrdə elmi texniki və digər tətbiqi məsələlərin həllinə maraq oyatmaq, habelə müəyyən bacarıq vəvərdişlərin aşılayaraq inkişaf etdirmək. - Davamiyyətə verilən tələblər: - kredit sistemi ilə 10 bal, dərsə gecikmək olmaz, gecikən tələbələrə qaib yazılır. ümumi yükün 10% nə kimi 1 bal, 20% nə kimi 2 bal ..bu formada davamiyyət balı azalır. - gündəlik sorğuya görə -seminar və mühazirədə iştiraka görə-laboratoriya işlərinin düzgün yerinə yetirilməsinə və təhvil verilməsinə görə-ev tapşırıqlarına görə-sərbəst işlərə görə-kollokviumlara görə-imtahana görə. - Davranış qaydalarının pozulması halları olduqda: - Dərsə gecikən tələbələr qaib alır. - Tələbələr Universitetin təyin etdiyi daxili intizam qaydalarını gözləməli, bir birinə hörmətlə yanaşmalı və dərsin gedişinə mane olmamalı, tələbə kimi dərsin gedişinin normal təşkilinə maraqlı olmalıdır - Dərs vaxtı texniki avadanlıqlardan (mobil telefon, kalkulyator, kompüter və s.) istənilən formada istifadə, dərs zamanı yemek yemək, digər tələbələrlə danışaraq dərsin gedişionə mane olmaq - dərsi pozma kimi hesab edilir və belə tələbə auditoriyadan kənarlaşdırılır. - Dərsə, verilən tapşırıqlara məsuliyyətlə yanaşmalı, vaxtinda yerinə yetirilməsinə çalışmalı, seminar və laboratoriya işlərinə hazır gəlməli, dərs zamanı qrup yoldaşlarının fikirlərinə diqqətlil olmalı, dinləməli, öz münasibtətini müasir tələb olunan formada bildirməlidir 8. Təqvim planı: Mühazirə 45 saat NN | Keçirilən mühazirə, seminar, laboratoriya və sərbəst mövzuların məzmunu seminar mövzuları | saat | tarix | 1 | Giriş. . Fizikanın əsas mövzusu və əsas tədqiqat obyekti. | 2 | | 2 | Maddi nöqtənin kinematikası | 2 | | 3 | Klassik dinamika. | 2 | | 4 | İş.Enerji. | 2 | | 5 | Fırlanma hərəkətinin dinamikası | 2 | | 6 | Hidrostatika və hidrodinamika | 2 | | 7 | Qazların kinetik nəzəriyyəsi. | 2 | | 8 | Termodinamika qanunları | 2 | | 9 | Real qazlar. Statistik paylanmalar. | 2 | | 10 | Köçürmə hadisələri | 2 | | 11 | Elektrostatika Keçiricilər və dielektriklər elektrik sahəsində. | 2 | | 12 | Sabit elektrik cərəyanı. Metalların keçiriciliyi. | 2 | | 13 | Müxtəlif maddə və mühitlərdə elektrik cərəyanı. | 2 | | 14 | Maqnit sahəsi. | 2 | | 15 | Elektromaqnit induksiyası. Dəyişən cərəyan. | 2 | | 16 | Maksvel nəzəriyyəsi. | 2 | | 17 | Rəqslər. Dalğalar | 2 | | 18 | Işığın difraksiyası və polyarlaşması | 2 | | 19 | Işığın maddə ilə qarşılıqlı təsiri. | 2 | | 20 | Istilik şüalanması. Şüalanma qanunları. | 2 | | 21 | Kvant mexanikasının əsasları. | 2 | | 22 | Atom fizikası haqqında məlumat. | 2 | | 23 | Nüvə fizikası haqda məlumat. | 1 | | Seminar 15 saat NN | Keçirilən mühazirə, seminar-məşğələ, laboratoriya və sərbəst mövzuların məzmunu seminar – məşğələ mövzuları | saat | tarix | tarix | tarix | 1 | Mexanika bölməsinə aid məsələ həlli | 2 | | | | 2 | Saxlanma qanunları mövzusunda məsələ həlli | 2 | | | | 3 | Molekulyar fizika və termodinamika bölməsinə aid məsələ həlli | 2 | | | | 4 | Elektrodinamika bölməsin aid məsələ həlli | 2 | | | | 5 | Maqnit sahəsinə bölməsin aid məsələ həlli | 2 | | | | 6 | Həndəsi optika bölməsin aid məsələ həlli | 2 | | | | 7 | Dalğa optikası bölməsinə aid məsələ həlli | 2 | | | | 8 | Atom Nüvə fizikası mövzusuna iad məsələ həlli | 1 | | | | Laboratoaiya 30 saat NN | Keçirilən mühazirə, seminar, laboratoriya və sərbəst mövzuların məzmunu seminar mövzuları | saat | tarix | tarix | tarix | 1 | Riyazi rəqqas vasitəsi ilə ağırlıq qüvvəsinin təcilinin təyini | 2 | | | | 2 | Yaylı rəqqas vasitəsi ilə statik və dinamik üsulla sərtlik əmsalının təyini, | 2 | | | | 3 | Maddənin sıxlığının təyini | 2 | | | | 4 | Üfiqi atılmış cismin sürətinin təyini | 2 | | | | 5 | Sürtünmə əmsalının təyini | 2 | | | | 6 | Materialın elastiklik əmsalının təyini | 2 | | | | 7 | Mayenin özlülük əmsalının təyini | 2 | | | | 8 | Suyun səthi gərilmə əmsalının təyini | 2 | | | | 9 | Uitson körpüsü vasitəsi ilə naqilin müqavimətinin təyini | 2 | | | | 10 | Mənbənin EHQ və daxili müqavimətinin təyini | 2 | | | | 11 | Yerin maqnit sahə intensivliyinin üfuqi proyeksiyasının təyini | 2 | | | | 12 | İki elektrodlu elektron lampasının öyrənilməsi | 2 | | | | 13 | Şüşənin sındırma əmsalının təyini | 2 | | | | 14 | Difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə dalğa uzunluğunun təyini | 2 | | | | 15 | Zərrəciklərin izinə görə yükünün və kütləsinin təyini | 2 | | | | Mühazirə mövzuları üzrə açıqlama Mövzu № 1 1. Giriş.2. Fizikanın əsas mövzusu və əsas tədqiqat obyekti.3. Fizikanın tədqiqat üsulları.4. Fizika və texnika.5.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Fiziki modellər (mexanikada).6. Skalyar və vektorial kəmiyyətlər. Mövzu №2 Maddi nöqtənin kinematikası. 1. Hərəkətin təsnifatı.2. Maddi nöqtənin bərabər sürətli düzxətli hərəkəti.3. Düzxətli dəyişən hərəkət. Bərabərdəyişən hərəkət.4. Maddi nöqtənin əyrixətli hərəkətinin kinematikası.5. Bərk cismin fırlanma hərəkətinin kinematikası. Mövzu № 3 Klassik dinamika. 1. Nyutonun qanunları.2. İmpulsun saxlanma qanunu.3. Kütləsi dəyişən cismin hərəkət tənliyi. 4. Mexaniki qüvvələr:-. Sürtünmə qüvvələri (sükunət, sürüşmə, diyirlənmə və özlü sürtünmə); -. Elastiki qüvvələr. Hük qanunu (deformasiyalar);-. Cazibə qüvvəsi. Ümumdünya cazibə qanunu. 5. Klassik mexanikanın tətbiq olunma hüdudları. Mövzu № 4 İş.Enerji. Mexaniki iş və güc.1. Sabit və dəyişən qüvvənin işi.2. Ağırlıq qüvvəsinin gördüyü iş3. Elastilik qüvvəsinin gördüyü iş.4. Sürtünmə qüvvəsinin gördüyü iş.5. Enerji. Kinetik və potensial enerji. 6. Enerjinin saxlanması qanunu.7. Kürələrin elastik və qeyri-elastik toqquşması. Mövzu № 5 Fırlanma hərəkətinin dinamikası. 1. Bərk cismin müstəvi hərəkəti.2. Bərk cismin fırlanma hərəkəti dinamikasının əsas tənliyi. Ətalət momenti. İmpuls momenti.3. Şteyner teoremi. Bəzi cisimlərin ətalət momentləri.4. Impuls momentinin saxlanması qanunu.5. Fırlanan bərk cismin kinetik enerjisi.6. Kütlə mərkəzi. Ətalət mərkəzi. Mövzu № 6 Hidrostatika və dinamika 1. Mayelərin xassələri . Mayelərin axını.2. Bernulli tənliyi. Torriçelli düsturu.3. Real maye axını.Özlüklük. Laminar və turbulent axın. Reynolds ədədi.4. Real mayenin laminar axını. 5. Puazeyl düsturu.6. Cismin maye daxilində hərəkəti. Stoks düsturu. Mövzu №7 Qazların kinetik nəzəriyyəsi. 1. Statistik fizika və termodinamika.Molekulyar kinetik təsəvvürlər.2. Termodinamik sistem və onun halı3. İdeal qazın hal tənliyi.4. Kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyi 5. Kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyindən çıxan nəticələr.6. Sərbəstlik dərəcəsi.7. Enerjinin sərbəstlik dərəcəsinə görə paylanması. Mövzu № 8 Termodinamika qanunları 1. Termodinamik sistemin daxili enerjisi.2. Həcmin dəyişməsi zamanı görülən iş. 3. Termodinamikanın I-ci qanunu.4. İdeal qazın daxili enerjisi və istilik tutumu.5. Adabatik proses.. Puasson tənliyi.6. İzoproseslərdə qaz genişlənərkən gördüyü iş 7. Dönən və dönməyən proseslər. 8. Termodinamikanın II- ci qanunu.9. Karno tsikli.10. Entropiya.11. Ideal qazın entropiyası. Mövzu № 9 Real qazlar. Statistik paylanmalar. 1. Qazların mayeləşməsi. Mayenin böhran halı.2. Real qazların hal tənliyi. Van-der-Vaals tənliyi. Böhran nöqtəsi. Statistik paylanmalar: 1. Qaz molekullarının sürətə görə paylanması. Maksvel paylanması. 2. Cazibə sahəsində olan qaz. Barometrik düstur.3. Bolsman paylanması. Mövzu № 10 Köçürmə hadisələri. 1. Orta sərbəst qaçış məsafəsi. Molekulun effektiv diametri.2. Qazlarda köçürmə hadisələri. Köçürmə tənliyi.3. Diffuziya.4. İstilik keçirməsi.5. Daxili sürtünmə (Özlülük). Mövzu № 11 Elektrostatika 1. Elektrik yükləri. Kulon qanunu.2. Elektrik sahəsi. Elektrik sahəsinin intensivliyi.3. Elektrik sahəsinin potensialı. Elektrik sahəsində görülən iş.4. Potensiallar fərqi ilə sahə intensivliyi arasında əlaqə.5. İntensivlik vektorunun süli. Qauss teoremi.6. Elektrik dipolu. Dipolun elektrik sahəsi. Keçiricilər və dielektriklər elektrik sahəsində. 1. Keçiricilər elektrik sahəsində.2. Dielektriklər elektrik sahəsində.3. Pyezoelektrik hadisəsi. 4. Dielektrik qavrayıcılığı.5. Elektrostatik induksiya.6. Dielektrikdə elektrik sahəsi üçün Qayss teoremi.7. Naqilləri elektrik tutumu. Kondensatorlar.8. Elektrik sahəsinin enerjisi. Mövzu № 12 Sabit elektrik cərəyanı. Metalların keçiriciliyi. 1. Sabit elektrik cərəyanı və onun yaranma şərtləri.2. Metalların klassik elektron nəzəriyyəsi. 3. Elektron nəzəriyyəsinə əsasən Om qanununun izahı.4. Metalların istilik keçiriciliyi ilə elektrik keçiriciliyi arasında əlaqə.5. Coul-Lens qanununun elektron nəzəriyyəsinə əsasən izahı. 6. Om qanununun inteqral şəkli. Potensiallar fərqi. E.H.Q. Gərginlik.7. Kirxhof qaydaları. 8. Metalların klassik elektron nəzəriyyələrinin çətinlikləri.9. Om qanununun tətbiqi hüdudları. Mövzu № 13 Müxtəlif maddə və mühitlərdə elektrik cərəyanı. 1. Qazlarda elektrik cərəyanı.2. Plazma.3. Vakuumda elektrik cərəyanı.4. Kontakt potensiallar fərqi. Volta qanunu.5. Termoelektrik hərəkət qüvvəsi. Termoelektrik effect (Zeebek effekti)6. Peltye effekti (elektrotermik effekt)7. Tomson effekti (elektrotermik effekt) Mövzu № 14 Maqnit sahəsi. 1. Maqnit sahəsi.2. Maqnit sahəsinin induksiyası.3. Cərəyanın maqnit sahəsinin induksiyası. Bio-Savar-Laplas qanunu.4. Maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə təsiri. Amper qüvvəsi.5. Maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə təsiri. Lorens qüvvəsi.6. Düzxətli cərəyanlı naqilin maqnit sahəsi. 7. Dairəvi cərəyanın əmələ gəlmiş maqnit sahəsinin induksiyası..8. Cərəyanlı naqillərin qarşilıqlı təsir qüvvəsi.10. Maqnit sahəsinin burulğanlılığı.Vakuumda maqnit sahəsi üçün tam cərəyan qanunu. 11. Maqnit sahəsində cərəyanlı naqilin hərəkəti zamanı görülən iş.12. Maqnit seli. Maqnit sahəsi üçün Qauss teoremi.4. Hərəkət edən yükün maqnit sahəsi.5. Holl effekti.6. Cərəyanın maqnit sahəsinin enerjisi. Mövzu № 15 Elektromaqnit induksiyası. 1. Faradey təcrübəsi. Lents qaydası.2. İnduksiya cərəyanının e.h.q.- nin təyini. Faradey qanunu. 3. İnduksiya zamanı konturda axan elektrik yükü. Maqnit sahəsinin intensivliyinin ölçülməsi. 4. Öz- özünə induksiya. Dövrənin açılması və qapanmasızamanı yaranan ekstra cərəyanlar. 5. Qarşılıqlı induksiya.6. Maqnit sahəsinin enerjisi. Dəyişən cərəyan. 1. Dəyişən cərəyanın dövrəsində müqavimət. Kvazistasionar cərəyanlar.2. Dəyişən cərəyan dövrəsində induktivlik.3. Dəyişən cərəyan dövrəsində tutum.4. Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanunu.5. Dəyişən cərəyan dövrəsində iş və güc. Cərəyan və gərginliyin effektiv qiyməti. Mövzu № 16 Maksvel nəzəriyyəsi. 1. Burulğanlı elektrik sahəsi.2. Burulğanlı cərəyanlar.Fuko cərəyanları.3. Yerdəyişmə cərəyanı. 4. Maksvel tənliklərinin inteqral forması.5. Maksvel tənliklərinin diferensial forması.6. Maksvel nəzəriyyəsinin əhəmiyyəti. Mövzu №17 Rəqslər. 1. Harmonik rəqslər.2. Rəqqaslar (yaylı, riyazi, fiziki).(M. i.)3. Harmonik rəqsi hərəkət edən cismin enerjisi.4. Rəqslərin toplanması. Döyünmə.(Müstəqil iş).5. Harmonik rəqslərin differensial tənliyi: - Sərbəst rəqslər.- Sönən rəqslər.- Məcburi rəqslər.6. Elektromaqnit rəqslər.7. Elektromaqnit rəqslərin differensial tənliyi. Dalğalar 1. Dalğavari hərəkət.2. Dalğa tənliyi. Faza sürəti.3. Dalğavari tənlik (Dalğanın diferensial tənliyi). 4. Dalğanın enerjisi.5. Dalğa qrupu. Qrup sürəti. Reley düsturu. Dalğanın dispersiyası.6. Elektromaqnit dalğaları.7. Dalğaların superpozisiya prinsipi.8. Dalğaların interferensiyası. 9. Durğun dalğalar.10. İşığın interfferensiyası. Interferensiya mənzərəsi. Mövzu № 18 Işığın difraksiyası və polyarlaşması. 1. Işığın difraksiyası. Hüygens-Frenel prinsipi.2. Bir yarıqdan işığın difraksiyası.3. Difraksiya qəfəsi. Vulf-Breqq düsturu.4. İşığın polyarlaşması. Malyus qanunu.5. İşığın polyarlaşdırma üsulları. Maddənin optik anizotropiyası. - Mövzu 19 Işığın maddə ilə qarşılıqlı təsiri. 1. Işığın dispersiyası.2. Işığın səpilməsi.3. Işığın udulması.4. Işığın təzyiqi.5 Dopler effekti.6 Rentgen şüalarının maddə ilə qarşılıqlı təsiri.7. Koherent (klassik) səpilmə.8. Qeyri-koherent səpilmə (Kompton effekti). Mövzu № 20 Istilik şüalanması. Şüalanma qanunları. 1. Istilik şüalanması. Mütləq qara cisim.2. Kirxhof qanunu.3. Mütləq qara cismin şüalanma qanunları:- Stefan-Bolsman qanunu.- Vin qanunu.4. Reley-Cins qanunu.5. Plank düsturu. Mövzu № 21 Kvant mexanikasının əsasları. 1. De Broyl dalğası. Devisson və Cermer təcrübəsi.2. Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipi. 3. Dalğa funksiyası və onun statistik mənası.4. Şredinger tənliyi. Mövzu № 22 Atom fizikası haqqında məlumat. 1. Rezerford təcrübəsi. Hidrogen atomu.2. Bor postulatları.3. Hidrogen atomunun kvant nəzəriyyəsi (Bora görə).4. Frank və Hers təcrübəsi.5. Kvant ədədləri.6. Pauli prinsipi. Atomda elektron örtüklərin quruluşu. Mövzu № 23 Nüvə fizikası haqda məlumat. 1. Atom nüvəsinin quruluşu. Proton və neytron.Izotoplar. Nüvə daxilindəki çevirmələr. 2. Kütlə defekti. Rabitə enerjisi.3. Radioaktivlik.4. Radioaktiv çevirmə (parçalanma) qanunu. Əlavə mövzular Qeyri-ətalət hesablama sistemləri. 1. Ətalət qüvvələri. 2. Mərkəzdənqacma ətalət qüvvəsi. 3. Koriolis qüvvəsi. Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin elementləri. 4. Qalileyin çevilmələri və nisbilik prinsipi. 5. Enşteynin xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin (x.n.n.) postulatları. 6. Lorens çevrilmələri. 7. Relyativistik mexanikanın elementləri SƏRBƏST İŞLƏRİN MÖVZULARI VƏ TƏHVİL VERİLMƏSİNİN SON TARİXİ Hər bir sərbəst iş tələbənin fərdi fikirlərinin məcmusu olduğuna görə plaqiat yolverilməzdir. № | Mövzular | Son tarix | | Mexanikanın nisbilik prinsipi. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi. Lorens çevrilmələri. Qeyri–inersial sistemlər. Kürələrin elastiki və qeyri–elastiki toqquşması. Özlü mayenin hərəkəti. Klassik mexanikanın tətbiqolunma hüdudları. Riyazi və fiziki rəqqaslar. Sönən və məcburi rəqslər. Dalğa sürəti. Dalğa tənliyi. Dopler effekti. Səs dalğaları. Molekulların sürətinin təyini. Ştern təcrübəsi. Molekulların sürətlərinə görə Maksvell paylanması. Barometrik düstur. Bolsman paylanması. Termodinamikanın I qanunun müxtəlif izoproses-lərə tətbiqi. Dairəvi proseslər. İstilik maşınları. Dönən və dönməyən proseslər. Karno dövrü. Entrapiya. Termodinamikanın II qanunun statistik mənası. Molekulyar qüvvələr. Maddənin böhran halı. Faza keçidləri. Üçqat nöqtə. Mayelərdə daşınma hadisələri. Kristal qəfəsin növləri. İzotrop və anizotropluq. Bərk cisimlərin istilik xassələri. Dipolun elektrik sahəsi. Qauss teoreminin tətbiqləri. Yüklənmiş sonsuz keçirici lövhənin elektrik sahəsi. Bərabər yüklənmiş sferik səthin elektrik sahəsi. Əks işarəli yükə malik iki paralel lövhənin elektrik sahəsi. Yüklənmiş sonsuz silindrin elektrik sahəsi. Dielektriklər elektrik sahəsində. Dielektriklərin polyarlaşması. Seqnetoelektriklər. Pyezoelektriklər. Kondensatorlar. Müstəvi kondensatorun tutumu. Silindrik kondensatorun tutumu. Kürəvi kondensatorun tutumu. Kondensatorların birləşdirilməsi. Elektron nəzəriyyəsinə görə Om qanununun izahı. Termoelektrik hərəkət qüvvəsi. Termoelement. Coul – Lens qanununun elektron nəzəriyyəsinə görə izahı. Yarımkeçiricilərin müqavimətinin temperaturdan asılılığı. Peltye effekti. Tomson effekti. Maqnit sahəsinin cərəyanlı kontura təsiri. Selenoidin oxu istiqamətində maqnit sahəsinin induksiyası. Dairəvi cərəyanın maqnit sahəsi. Dairəvi cərəyanın mərkəzində əmələ gələn maqnit sahəsinin induksiyası. Cərəyanlı maqnit sahəsinin enerjisi. Hərəkət edən yükün maqnit sahəsi. Elektromaqnit dalğaları. Elektromaqnit dalğalarının enerjisi. Umov – Poytinq vektoru. Nyuton halqaları. Eyni mailliyin əyriləri. İnterferometrlər. Maykelson, Jamen interferometrləri. Yunq təcrübəsi. Eyni qalınlığın interferensiyası. Difraksiya qəfəsi. Fəza qəfəsi. Rentgen şüalarının difraksiyası. Polyarlaşmış şüanın interferensiyası. Əksolma və sınma zamanı işığın polyarizasiyası. Nikol prizması. Süni anizotropluq. Kerr effekti. Polyarizasiya müstəvisinin fırlanması. İşıq sürəti. Faza və qrup sürəti. Linzalar. Mikroskop və onun böyütməsi. İstilik şüalanması qanunları. Reley – Cins qanunu. Kompton effekti. İşığın təzyiqi. Optik kvant generatoru. Lazer. İşığın kombinasion səpilməsi.Spektral seriyalar. Ossilyatorun enerjisi. Süni radioaktivlik. Süni nüvə çevrilmələri. Kütlə defekti. Rabitə enerjisi. Sürətləndiricilər. Termonüvə reaksiyaları. | Tələbələr sərbəst işləri müəllimin verdiyi qaydaya əsasən həftəlik və ya aylıq olaraq təhvil verməlidir. Gecikdirilən sərbəst işlər təhvil alınmır. | | Dərsin işlənmə forması 1. Dərslər müəllimin izahlarından və mövzu ətrafında interaktiv (qarşılıqlı) müzakirələrdən ibarət olacaqdır. 2. Keçilən dərslərin tezisləri sonra tələbələrə verilsə də, dərslərdə qeydlər götürmək olduqca vacibdir! Çünki bu tezislər dərslərdə izah, təhlil və müzakirə edilən məsələləri bütün dolğunluğuyla əks etdirməyəcəkdir. 3. Dərslər azərbaycan dilində keçiləcəkdir. Lakin dərsdə sualları, imtahanda cavabları və nəhayət esseləri Azərbaycan, Rus və ya İngilis dilində ifadə etmək olar. 4. Dərslərin mövzu ardıcıllığı iş planında göstərildiyi kimidir. 5. Sərbəst işlərdə azərbaycan, rus və ingilis dilində hazırlanıb təhvil verilə bilər. 6.Seminar dərslərində mövzuya uyğun məsələlər həll ediləcəkdir: bir qisim məsələ həll üçün auditoriyaya təklif ediləcək və həllinə görə tələbələr qiymətlənəcəklər Dərsə hazırlaşma forması Dərslərə hazırlaşma forması aşağıdakı kimi tövsiyə olunur: 1. Hər bir dərsdən qabaq növbəti dərsin mövzusuna uyğun oxumaq, mövzunu dərsə qədər müəyyən dərəcədə öyrənmək 2. Hər bir dərsdə diqqətli olmaq, diskussiyalarda aktiv iştirak etmək və qeydlər götürmək lazmdır. 3. Hər bir dərsdən sonra keçilmiş dərsdə danışılanları xatırlamaq, onları düşünmək və dərsdə götürülmüş qeydləri tamamlamaq lazımdır. 4. Dərslərdə ekspromt (bədahətən, meyxanavari) və assosiativ (ağla ilk gələn fikirlərlə) aktivlik göstərmək mümkün deyil, yaxşı hal hesab olunmur. Buna görə də, hər bir dərsin mövzusuna qabaqcadan hazırlaşmaq lazımdır. Adi səviyyədə hazırcavablıq aktivlik hesab edilmir və buna görə bal sayılmayacaqdır! 5. Fənnin tədrisinin hər bir forması (mühazirə, seminar və laboratoriya) üçün ayrıca müəlimin göstərişinə uyğun dəftər və ya qovluq götürmək, müntəzəm olaraq həmin dəftərlərdə tapşırıqları yerinə yetirmək zəruridir. QİYMƏTLƏNDİRMƏ: Fənn üzrə krediti toplamaq üçün lazımı 100 balın toplanması aşağıdakı kimi olacaq. 50 bal – imtahana qədər O cümlədən: 10 bal – dərsə davamiyyət 20 bal – sərbəst iş (vaxtında təhvi verilməyən işlər sonradan qəbul edilmir,) 10 bal – seminar dərslərindən toplanılacaq 10 bal – laboratoroya dərslərindən toplanılacaq ballardır (laboratoriya işində iştirak etməyən tələbə həmin dərs üçün qaib, sonradan qiymət hesablananda isə həmin laboratoriya işı üzrə sıfır alır. Laboratoriya işinin sonradan işlənməsi mümkün deyil ) Semestr ərzində 3 dəfə kollokvium keçiriləcəkdir (minimum 3). Kollokviumda iştirak etmədikdə jurnalda “qaib”, qiymətlər hesablandıqda isə bu qaib “0” (sıfır) bal qeyd olunacaqdır. 50 bal – imtahanda toplanılacaq. İmtahan test üsulu ilə keçiriləcə bilər. Test 50 sualdan ibarət olacaqdır. Hər bir sual bir baldır. Səhv cavablardan suallar, düzgün cavabların suallarının ballarını silir. Qeyd: İmtahanda minimum 17 bal toplanılmasa, imtahana qədər yığılan ballar toplanılmayacaq. İmtahan və imtahana qədər toplanan ballar cəmlənir və yekun miqdarı aşağıdakı kimi qiymətləndirilir: A - «Əla» -91-100 B - «Çox yaxşı» -81-90 C - «Yaxşı» -71-80 D - «Kafi» -61-70 E - «Qənaətbəxş» -51-60 F - «Qeyri-kafi» -51 baldan aşağı Verilən mövzularin bir qismi əlavə mövzu kimi (tanışlıq üçün oxu), bir qismi isə müstəqil iş kimi təqdim olunacaqdır. Materiallar “Fizika Sizin üçün” www.phys-for-you.narod.ru internet saytda xüsusi ilə Lənkəran Dövlət Universitetinin tələbələri üçün ayrilmiş səhifədə elektron variantda verilmişdir. - Fənn üzrə tələblər, tapşırıqlar: - Tələbələr dərsə verilən tapşırıqları hər gün həm mühazirəyə, həm seminara həmdə laborator məşğələyə hazır gəlməli, - dərslərdə fəal iştirak etməli, - seminarda müstəqil həll etmək üçün verilən məsələləri həll etməli, - tapşırılan laboratoriya işlərini yazmalı, nəzəri olaraq hazırlaşmalı, işin gedişini və ardıcıllığını bilməli, təyin edəcəkləri və hesablayacaqları kəmiyyətlərin dusturunu, ifadənin çıxarılışını və xətaları cıxarmağı bacarmalıdırlar. - Onlar fənnin tədrisinin sonunda fiziki nəzəriyyələr, qanunlar və qanunauyğunluqlar haqqında biliklərə malik olmalı, - Qanunları ifadı edən riyazi münasibətəri, sadə təcrübər aparmağı, nəticələri hesablamağı, xətaları hesablanma metodlarını bilməlidir. - Fiziki qanunları məsələ həllinə tətbiq etməyi bacarmalıdırlar. - Dərsə davamiyyətə görə aldıqları qaiblərə görə referat təqdim etməlidirlər - Marağa görə tələbələr əlavə iş təqdim edə bilərki, bu da onların qiymətləndirilməsində nəzərə alınacaqdır. - Seminar tapşırıqları əksər halda tələbələrin e mail ünvanlarına göndəriləcəkdir- tələbələrdə bu və ya digər məsələ ilə bağlı e maillə əlaqə saxlaya bilər - Hər tələbə kurs müddətində 5-10 sərbəst iş yazıb təhvil verməlidir- rektorluğun sərəncamına əsasən - sərbəst işin həcmi 2-3 əlyazma ilə yazılmış vərəq olmalıdır. - Dərs müddətində mobil telefon və digər kompüter avadanlığından istənilən formada istifadə qəti qadağandır – bu formada dərsi pozmuş tələbələr dərsdən kənar edilir. KT dən yalnız müəllimin icazəsi və tapşırığı olduqda tədris məqsədləri ilə istifadə ola bilər. 10. Tələbələrin fənn haqqında fikrinin öyrənilməsi: |

http://kompy.info/assembler-dasturlash-tili-va-uning-imkonyatlari-assembler-tili.html

Assembler dasturlash tili va uning imkonyatlari, assembler tili operatorlari va ularning qo’llash, assemblerlash jarayoni Reja

| Assembler dasturlash tili va uning imkonyatlari, assembler tili operatorlari va ularning qo’llash, assemblerlash jarayoni Reja | bet | 1/3 | Sana | 14.02.2024 | Hajmi | 0,52 Mb. | | #156606 | Bog'liq 22-ma\'ruza Assembler dasturlash tili va uning imkonyatlari, assembler tili operatorlari va ularning qo’llash, assemblerlash jarayoni Reja: Assembler dasturlash tili va uning imkoniyatlari Assembler tili operatorlari va ularni qo‘llash Assemblerlash jarayoni Kalit so’zlar: Assembler dasturlash tili, assembler tili operatorlari, buyruqlar turlari va formatlari, assemblerlash jarayoni. Assembler dasturlash tili va uning imkoniyatlari Yuqori sath tillari hisoblangan C, C+ va Java kabi dasturlash tillarida yozilgan bitta operatorni amalga oshirish uchun, bir nechta mashina buyruqlarini bajarish kerak bo‘ladi. Har bir operatorga bittadan mashina buyrug‘i to‘g‘ri keladigan til esa – assembler tili deb ataladi. Kompyuter texnikasining rivojlanishi dasturlash tillarida algoritmlarni yozib olish uchun turli xil yangi belgilar tizimlarining paydo boʻlish jarayonini belgilab berdi. Bunday tilning paydo boʻlishining maʼnosi dastur kodini soddalashtirishdan iborat edi. Dasturlash tillarini besh avlodga boʻlish qabul qilingan. Birinchi avlodga oʻtgan asrning 50-yillari boshlarida, birinchi kompyuterlar endigina paydo boʻlgan paytda tuzilgan tillar kiradi. Bu "bir satrda bir buyruq" prinsipi asosida qurilgan birinchi assembler tili edi. XX asr davomida kompilyatorlar nazariyasi boʻyicha olib borilgan izlanishlar yuqori darajadagi dasturlash tillarini yaratishga olib keldi, ular koʻrsatmalarni uzatish uchun qulayroq sintaksisdan foydalanadilar. Kompyuterning elektron qurilmalari ishlashning fizik tamoyillari shundan iboratki, kompyuter faqat bir va noldan iborat buyruqlarni — kuchlanishning pasayishi ketma-ketligini, yaʼni mashina kodini idrok eta oladi. Kompyuterlar rivojlanishining dastlabki bosqichida odam kompyuterga tushunarli tilda, mashina kodlarida dasturlar tuzishi kerak edi. Har bir koʻrsatma birliklar va nollarning turli kombinatsiyasi sifatida ifodalangan opkod hamda operand manzillaridan iborat edi. Shunday qilib, protsessor uchun har qanday dastur oʻsha paytda birlar va nollar ketma-ketligi sifatida qaragan. Keyinchalik kompyuter bilan muloqot qilish amaliyoti shuni koʻrsatdiki, bunday tilni oʻzlashtirish qiyin va noqulaydir. Uni ishlatganda 1 yoki 0 ni notoʻgʻri ketma-ketlikda yozib koʻplab xatolarga yoʻl qoʻyish ehtimoli juda yuqori edi. Dasturni boshqarish juda qiyin boʻlgan. Bundan tashqari, mashina kodlarida dasturlashda kompyuterning ichki tuzilishini, har bir blokning ishlash prinsipini yaxshi bilish kerak edi va bunday tildagi eng yomon narsa shundaki, bu tildagi dasturlar — birlar va nollarning juda uzun ketma-ketligi mashinaga bogʻliq, yaʼni har bir kompyuter uchun oʻz dasturini tuzish kerak edi va mashina kodlarida dasturlash juda koʻp narsa: vaqt, ish va dasturchining eʼtiborini oshirishni talab etardi. Tez orada mashina kodini yaratish jarayonini avtomatlashtirish mumkinligi maʼlum boʻldi. 1950-yildan boshlab dasturlarni yozish uchun mnemonik til — Assembler tilidan foydalanila boshlandi. Assembler tili mashina kodini inson uchun qulayroq shaklda koʻrsatishga imkon berdi: buyruqlar va bu buyruqlar bajariladigan obyektlarni belgilash uchun buyruqning mohiyatini aks ettiruvchi ikkilik kodlar oʻrniga harflar yoki qisqartirilgan maxsus soʻzlar qoʻllanilgan. Masalan, assembler tilida ikkita raqamni qoʻshish boʻyicha koʻrsatma add soʻzi bilan ifodalanadi, uning mashina kodi 000010 tarzida boʻladi. Assembler quyi darajadagi dasturlash tilidir. Quyi darajadagi dasturlash tili, bu muayyan turdagi protsessorga yoʻnaltirilgan va uning xususiyatlarini hisobga oladigan dasturlash tili demakdir. Bunday holda, „quyi“ „yomon“ degani emas, balki bu shuni anglatadiki, til operatorlari mashina kodiga yaqin va maxsus protsessor koʻrsatmalariga qaratilgan boʻladi. Assemblar tilining paydo boʻlishi dasturchilarning hayotini sezilarli darajada osonlashtirdi, chunki endi ular koʻzda miltillovchi nollar va birlar oʻrniga oddiy tilga yaqin belgilardan iborat buyruqlar bilan dastur yozishlari mumkin edi. Oʻsha vaqt uchun bu til innovatsiya edi va mashhur edi, chunki u kichik dasturlarni yozishga imkon berardi, bu esa oʻsha davr mashinalari uchun muhim mezon sanalgan. Ammo u orqali yirik dasturiy taʼminotlar ishlab chiqish murakkabligi boʻlganligi bois uchinchi avlod tillari hisoblanmish yuqori darajadagi tillarning paydo boʻlishiga olib keldi. Ammo assemblerdan foydalanish shu bilan tugamadi, u bugungi kungacha tor doiralarda mashhur boʻlib kelmoqda. Hozirgi vaqtda u dasturlarning alohida qismlarini yozishda yoki baʼzan dasturlarning oʻzini yozishda qoʻllaniladi. Dasturlash - bu dasturlash tilida yozilgan dasturiy mahsulotlarni yaratish san'ati. Dasturlash tili - bu kompyuter tomonidan o'qiladigan dasturlarni yozish uchun yaratilgan rasmiy ishora tizimi. Dasturlash tillari uch turga bo'linadi: mashina tillari. Bu odam uchun juda tushunarsiz, ammo kompyuter uchun juda tushunarli. past darajadagi tillar. Masalan, Assembler. yuqori darajadagi dasturlash tillari. Masalan, Paskal, C, Java. M oris Uilkes – “Edsack” uchun mnemonik sxema va bitta tizimda (ingliz tilida assembly system deb nomlangan) yigilgan dasturlar ketma-ketligidan iborat kutubhonani e’lon qiladi. U dasturlar bajarilishining ketma-ketligini tashkil qilgan bo’lgan. | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa Assembler dasturlash tili va uning imkonyatlari, assembler tili operatorlari va ularning qo’llash, assemblerlash jarayoni Reja |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#İcra_orqanı

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#İnduksion_relelər

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=14

İNFORMASİYA AXTARIŞ SİSTEMLƏRİ

İNFORMASİYA AXTARIŞ SİSTEMLƏRİ İnformasiya axtarışı, istifadəçinin sorğusuna uyğun sənədlə- rin tapılması və istifadəçiyə təqdim olunması prosedurudur. İnformasiya axtarışına başlamaq üçün sistemə sorğu ilə müraciət etmək lazımdır. Sorğu, istifadəçinin informasiyaya olan tələbatı- nın təbii dildəki ifadə formasıdır. İnformasiya axtarışının əsas prinsipləri ilk dəfə 30-40-cı illərdə U.E. Batten tərəfindən patentlərin axtarış sistemi üçün rə görişlənmişdir. Axtarışın təşkil olunmasına görə aşağıdakı üsul- ları var: fəsilləə, açar sözlərə görə, təbii dildə olan sorğu ilə, ontologiyadan istifadə etmə yolu ilə, ssenarilər yolu ilə, qarışıq üsullardan istifadə ilə. Nə Gopher ierarxik modeli, nə Web hipermətn modeli ümu- mi həcmi terabaytlarla ölçülən milyonlarla müxtəlif tipli sənəd- lərdən ibarət olan İNTERNET-in nəhəng informasiya anbarında informasiya-axtanş problemini həll etmirlər. Hazırda bu prob- lemin həlli üçün yeganə yol açar sözlərlə sürətli informasiya ax- tarışını yerinə yetirən informasiya-axtarış sistemlərindən ibarət- dir. İlk axtarış motoru 1990-cı ildə ortaya çıxan Archie oldu. Bunu Jughead-Veronica (1991), Vlib (1991), W3Catalog (1993) WebCrawler (1994), Aliweb (1994) kimi sistemlər davam etdirdi. 1994-cü ilin aprelində Yahoo açıldı. Yahoo 2002-ci ildə bəzi digər axtarış sistemlərini də alaraq daha da güclənmək istədi. 1998-ci ildə qurulan Google axtarış sahəsində uzun müddət- dir bir nömrəli sistem olmağa davam edir. Buna səbəb kimi Google hər il özünü yeniləməsi, yeni texnologiyalar və əlavə funksiyaların inkişaf etdirilməsidir. Ancaq Google-ın əsas sirri PageRank texnologiyası hesab olunur. Sonrakı illərdə WEB üçün çoxlu sayda informasiya-axtarış sistemləri yaradılmışdır. Həmin sistemlər üzrə İNTERNET-də xüsusi kataloqlar təşkil edilmişdir, məsələn: SEARCH KİT (www.alf.ru/search), BUKI (www.rinet.ru/buki) və s. Həmin kataloqlarda axtarış sistemlərinin adları, URL ünvanları və onların müqayisəli xarakteristikaları ətraflı əks olunur . WEB üçün axtarış sistemləri arasında daha yaxşı axtanş imkanlarına malik olan və ona görə də daha geniş tətbiq edilənləri aşağıdakılardır: xarici axtanş sistemləri: ALTAVİSTA, FAST, DİREC- THİT, SNAP, GOOGLE, OINGO, NORTHERNLIGHT, OPEN- TEXT, İNFOSEEK, WAIS, YAHOO; rus axtanş sistemləri: APORT, RAMBLER,YANDEX. Bu sistemlərdən bəzilərini qısaca nəzərdən keçirdək. ALTAVİSTA (www.altavista.com) – ən böyük axtarış portallarından biri olub, təqdim etdiyi servislərin sayına görə axtarış sistemləri arasında liderlik edir, 30-a qədər dildə (rus və türk dilləri də daxil olmaqla) informasiya axtarışı apara və tapılan sənədləri lazımi dilə çevirə bilir. Bu sistem yazıldığı dildən asılı olmayaraq bütün WEB səhifələrini indeksləyir. ALTAVİSTA- nın sorğu dili ən güclü dillərdən biri hesab olunur. Burada sorğunun genişləndirilməsi, yəni mürəkkəb sorğu formalaşdırmaq imkanı var. Açar sözləri «AND», «OR», «NOT» operatorları ilə əlaqələndirmək, frazalara görə axtanş aparmaq, beşə qədər istənilən hərfı əvəz edən «*» metasimvolundan istifadə etmək mümkündür. Bundan əlavə, məzmunlu axtarışı reallaşdırmaq üçün terminlərin bir-birilə yanaşı yerləşməsini tələb edən «NEAR» (yanaşı) operatoru da mövcuddur. Frazalara görə axtarış aparmaq üçün həmin frazaları özündə cəmləyən kifayət qədər böyük lüğətə malikdir. Bütün bunlarla yanaşı, axtarış apararkən sorğuda açar sözün sənəddə rast gəldiyi sahənin adını - hiperistinad (link), applet (ingilis dilində app – application sözündən, -let isə kiçiltmə sufiksindən gəlir), hostların adları, şəkillərin adları, mətn, başlıq, URL - da vermək olar. Xəbərlər qruplarında axtarış aparmaq mümkündür. Verilən dildə sənədlərin axtarışını aparmaq olar. Lakin bu halda digər dillərdəki səhifələrə baxmaq mumkün olmur. (Bu sistem artıq yahooşcom-la birləşdirilib) GOOGLE (www.google.com) – Google dünyanın ən böyük axtarış sistemləri və reklam sahəsində ixtisaslaşmış ABŞ-da yerləşən Transmilli şirkətidir. Google internetdə yerləşən bir çox xidmət və məhsullara sahiblik etməklə yanaşı onları inkişaf etdirir. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Məhdud_buraxılabilən_cərəyanı

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Elektron_və_ion_releləri

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Məhdud_buraxılabilən_cərəyan_I_məh

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Əsas_relelərə

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Elektromaqnit_relelərinin_əsas_xarakteristikaları

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#GƏNCƏ_2011__AVTOMATİKANIN_RELE_ELEMENTLƏRİ_VƏ_ONLARIN__ƏSAS_XARAKTERİSTİKALARI

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=7

Başlanğıc verilənlər - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 7/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)Başlanğıc verilənlər: f (x) – funksiya; f ‘(x) – f (x) funksiyasının törəməsi; ε – tələb olunan dəqiqlik; x0 – başlanğıc yaxınlaşma. Nəticə: xtəq – f (x) = 0 tənliyinin təqribi kökü. Həll metodu: Tutaq ki, şərti ödənir, yəni və funksiyaları eyni işarəlidir. Onda [a;b] parçasında əyrinin qurulması üçün iki hal mümkündür (şəkil 8). В0(b; f(b)) nöqtəsində y=f(x) funksiyasının əyrisinə toxunan çəkək. Onda В0 nöqtəsində çəkilmiş toxunanın tənliyi şəklində olar..Tənliyin kökünə növbəti yaxınlaşma kimi toxunanın Ox oxu ilə kəsişmə nöqtəsini götürürük. y = 0 olduğundan . İndi götürək və metodu yenə parçası üçün tətbiq edək, onda alarıq. Bu prosesi davam etdirsək kökə yaxınlaşmanı hesablamaq üçün aşağıdakı kimi rekurrent düstur alarıq: (1.3) Şəkil 1.2.2. halı üçün toxunanlar metodunun həndəsi interpretasiyası. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda kökə başlanğıc yaxınlaşma kimi x0=b nöqtəsini götürürük. Kökə yaxınlaşma sağ tərəfdən olduğu üçün təqribi kök müəyyən xətalarla alınır. İndi tutaq ki, [a;b] parçasında şərti ödənir, yəni və funksiyaları [a;b] parçasında müxtəlif işarəyə malikdir. Onda [a;b] parçasında əyrini də iki üsulla qurmaq olar (şəkil 1.2.3.). Şəkil 1.2.3. halı üçün toxunanlar metodunun həndəsi interpretasiyası. Əgər əyriyə yenidən Bo nöqtəsində toxunan çəksək, onda o, Ox oxunu [a,b] parçasından kənarda kəsəcəkdir. Ona görə də toxunanı nöqtəsində çəkirik. Onda həmin toxunanın tənliyi şəklində olur. y = 0 qəbul edək və x1-i tapaq: . Bu zaman kök olur. Metodu bir daha parçasına tətbiq etsək alarıq. Nəhayət, birinci hala analoji olaraq kökə yaxınlaşma üçün aşağıdakı kimi rekurrent düstur alarıq: Bu halda kökə başlanğıc yaxınlaşma kimi x0=a nöqtəsini götürürük və kökə sol tərəfdən yaxınlaşdığımız üçün kökün təqribi qiymətini xətalarla alırıq. Qeyd edək ki, metodun hesablama düsturları bir-birindən başlanğıc yaxınlaşmanın seçilməsilə fərqlənir. Birinci halda x0 kimi parçanın b sağ ucunu, ikinci halda isə a sol ucunu qəbul edirik. Asanlıqla yoxlamaq olar ki, kökə yaxınlaşma kimi başlanğıc nöqtə kimi parçasının elə uc nöqtəsini götürmək lazımdır ki, həmin nöqtədə funksiya ilə onun ikinci tərtib törəməsi eyni işarəli olsunlar (şəkil 1.2.3). Hesablama prosesinin sona çatması şərti kimi götürmək olar, belə ki, ε – verilmiş dəqiqlikdir. Onda ε dəqiqliklə xtəq = xn+1 olur. Qeyd. Toxunanlar üsulu kvadratik yığılır və yığılma tərtibi 2-yə bərabərdir. Bu o deməkdir ki, toxunanlar üsulu çox sürətlə yığılır. Bu metodun çatışmayan cəhəti onun lokallaşdırılmasıdır. Belə ki, istənilən başlanğıc yaxınlaşmada bu üsulun yığılması üçün hər yerdə şərtinin ödənməsidir, əks halda yığılma ancaq kökün müəyyən ətrafında yığılır. Bunlardan başqa toxunanlar üsulunun çatışmayan cəhətlərindən biri də hər addımda törəmənin hesablanmasıdır. Bu metodun tətbiqinə aid aşağıdakı nümunəyə baxaq. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=6

-ci addım. Əgər olarsa, onda c axtarılan kök olur və hesablama dayandırılır. Əks halda 3-cü addıma keçilir. 3-cü addım

| -ci addım. Əgər olarsa, onda c axtarılan kök olur və hesablama dayandırılır. Əks halda 3-cü addıma keçilir. 3-cü addım | bet | 6/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)2-ci addım. Əgər olarsa, onda c axtarılan kök olur və hesablama dayandırılır. Əks halda 3-cü addıma keçilir. 3-cü addım. Tənliyin x* dəqiq kökü c-dən ən azı parçanın uzunluğunun yarısı qədər fərqlənər. şərtini yoxlayırıq. Əgər şərt ödənməzsə, yəni alınan dəqiqlik tələb olunandan böyük olarsa, onda 4-cü addıma keçməli. Əks halda hesablamanı dayandırmalı. Bu o deməkdir ki, tələb olunan dəqiqlik əldə olunmuşdur və f(x)=0 tənliyinin təqribi kökü olaraq c ədədini götürmək olar. 4-cü addım. Kökün axtarılması üçün növbəti intervalın müəyyən olunması. Parçanın yarıya bölünməsindən alınan və parçalarının hansının uc nöqtələrində funksiya müxtəlif işarəli qiymətlər alarsa, onda həmin parça götürülür və aşağıdakı iki haldan biri baş verir: 1-ci hal. Əgər [a;c] parçasında ödənərsə, onda b ucu sola sürüşür və o, c ilə əvəz olunur: b:= c. 2-ci hal. [c;b] parçasında ödənərsə, onda a ucu sağa sürüşür və o, c ilə əvəz olunur a:= c. 1-ci addıma keçməli. Son. Qeyd edək ki, parçanın yarıbölünməsi alqoritminin kifayət qədər ləng olmasına baxmayaraq yüksək etibarlılığa və sadəliliyə malikdir. Bu üsulun əsas müsbət cəhətlərindən biri də onun yığılma sürətinin funksiyanın növündən asılı olmaması və üsulun yığılmasının xətti olmasıdır. Belə ki, hər bir addımda dəqiqlik iki dəfə artır. İterasiyaların sayı nə qədər çox olarsa, onda kök daha dəqiq olur. Bu üsul şərtindən başqa əlavə şərt tələb etmir. Üsulun çatışmayan cəhəti onun tətbiqinə başlamazdan əvvəl funksiyanın müxtəlif işarəyə malik olduğu iki nöqtənin tapılmasıdır. Parçanın yarıbölünməsi üsulunun çatışmayan cəhətlərdən biri də cüt tərtibli köklər üçün tətbiq edilə bilmir, həmçinin kompleks köklər və tənliklər sistemi üçün də ümumiləşdirilə bilmir Nümunə. x4-2x3 –x =0 tənliyinin [0;1] intervalında yeganə kökü var və bu kökün parçanın yarıbölünməsi üsulu ilə dəqiqləşdirilməsi məsələsinə baxaq. Məsələni əvvəlcə riyazi üsulla həll edək. f(0)= -1; f(1)=1; f(0,5)= 0,06+0,25-0,5-1= -1,19; f(0,75)= 0,32+0,84-0,75-1= -0,59; f(0,875)= 0,59+1,34-0,88-1= +0,05; f(0,8125)= 0,436+1,072-0,812-1= -0,304; f(0,8438)= 0,507+1,202-0,844-1= -0,135; f(0,8594)= 0,546+1,270-0,859-1= -0,043 və s. Onda xteq=(0,859+0,875)/2=0,867 olar. İndi isə məsələni kompüter vasitəsilə həll edək. Bunun üçün C++ proqramlaşdırma dilindən istifadə edək. C++ dilində proqram kodu aşağıdakı kimi olar. #include #include using namespace std; double f(double x) { return x * x * x*x – 2*x* x *x - x; } int main() { double a, b, epsilon; cout << "parchanin bashlangicini daxil edin "; cin >> a; cout << " parchanin sonunu daxil edin "; cin >> b; cout << " deqiqliyi daxil edin "; cin >> epsilon; double c; while (abs(b - a) > epsilon) { c = (a + b) / 2; if ((f(c) > 0 && f(a) > 0) || (f(c) < 0 && f(a) < 0)) { a = c; } else { b = c; } } cout << "kok: " << (a + b) / 2; return 0; } 1.2.2. Toxunanlar (Nyuton) üsulu Fərz edək ki, f(x)=0 tənliyinin kökü [a;b] parçasında ayrılmışdır. Toxunanlar metodunun yığılması üçün zəruri şərt və törəmələrinin həmin parçada kəsilməz və eyni işarəyə malik olmalarıdır. Toxunanlar metodu ilə təqribi köklərin tapılması alqoritmi aşağıdakı kimi olar. | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa -ci addım. Əgər olarsa, onda c axtarılan kök olur və hesablama dayandırılır. Əks halda 3-cü addıma keçilir. 3-cü addım |

http://kompy.info/strasburq-universitetinin-prezidenti-alen-beretzin-rehberliyi.html

Strasburq Universitetinin prezidenti Alen Beretzin rəhbərliyi ilə Fransa ali təhsil müəssisələrinin rəhbərlərindən ibarət nümayəndə heyəti Universitetimizdə olmuşdur

Xəbərlər - Strasburq Universitetinin prezidenti Alen Beretzin rəhbərliyi ilə Fransa ali təhsil müəssisələrinin rəhbərlərindən ibarət nümayəndə heyəti Universitetimizdə olmuşdur. Aprelin 1-də Fransanın Strasburq Universitetinin prezidenti Alain Beretzin rəhbərliyi ilə bu ölkənin ali təhsli müəssisələri əməkdaşlarından ibarət nümayəndə heyəti Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetində olmuşlar. Nümayəndə heyətinin tərkibində Fransanın yeddi universitet rəhbərlərinin, habelə Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin, Təhsil Nazirliyinin, Luis le Qrand Fondunun və Liseyin nümayəndələri iştirak edirdilər Fransalı qonaqları mehribanlıqla salamlayan AzMİU-nun rektoru, professor Gülçöhrə Məmmədova rəhbərlik etdiyi ali məktəbin yaranma tarixi, ixtisasları, elmi nailiyyətləri, beynəlxalq əlaqələri, o cümlədən Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin memarlıq məktəbləri ilə yaranmış elmi əməkdaşlıqdan söz açdı. Azərbaycan və Fransa ali təhsli müəssisələri arasında ikitərəfli əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, habelə tələbə-müəllim mübadiləsi və birgə proqramların həyata keçirilməsi imkanlarını dəyərləndirən rektor Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti ilə Fransanın Monpelye Universiteti, Lion şəhərində yerləşən Tətbiqi Elmlər üzrə Milli İnstitut arasında yaranmış elmi əlaqələrdən, birgə layihələrin həyata keçirilməsinin səmərəliliyindən qonaqlara məlumat verdi. İkitərəfli təhsil əlaqələrinin inkişafında maraqlı olduğunu bildirən Gülçöhrə xanım Məmmədova Avropanın bu böyük ölkəsinə, onun şəhərsalma və memarlıq ənənələrinə rəhbərlik etdiyi universitetin xüsusi önəm verdiyini də qonaqların nəzərinə çatdırdı. Fransanın Azərbaycandakı səfiri Paskal Mönye ilk olaraq iki ölkə arasında ən yüksək səviyyədə əməkdaşlığın mövcud olduğunu və bu əməkdaşlığın son illər nəzərəçarpacaq dərəcədə genişləndiyini vurğuladı. Səfir daha sonra Fransanın Azərbaycanla təhsil sahəsində maraqlı tərəfdaş olduğunu diqqətə çatdırdı. O, qeyd etdi ki, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti ilə Fransa Memarlıq Məktəbləri arasında çox gözəl elmi əməkdaşlıq əlaqələri var. Biz istərdik ki, bu əməkdaşlıq inşaat mühəndisliyi, nəqliyyat, su təsərrüfatı və robot texnikası sahələrində də inkişaf etdirilsin. Tələbə və müəllim heyətinin müddətli mübadilə proqramları hazırlansın. Görüşdə çıxış edən Strasburq Universitetinin rektoru Alain Beretz və Monpelye Universitetinin beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Henn isə ikili proqramlar, elmi tədqiqat sahəsində əməkdaşlıq imkanlarından söz açdılar. Dəyirmi masa ətrafındakı görüşdən sonra fransalı qonaqlar universitetimizin Memarlıq, Su təsərrüfatı və mühəndis kommunikasiya sistemləri fakültələrində olmuş, burada fəaliyyət göstərən elektron kitabxana, fənn kabinələri, “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin dəstəyi ilə yaradılmış su təchizatı problemləri üzrə elmi tədqiqat və tədris laboratoriyası ilə tanış olmuş, kadr hazırlığı məsələləri ilə maraqlanmışlar. Sonda fransalı qonaqlara ölkəmizi və onun paytaxtı Bakı şəhərini əks etdirən kitab-albom, suvenir və digər hədiyyələr təqdim olunmuşdur. Görüşdə respublika Təhsil Nazirliyi Aparat rəhbərinin müavini Yaqub Piriyev iştirak etmişdir.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Akif HACIYEV - A delegation of represenmatives of HEIs under the guidance of the president of Strasburg University Alen Beretz visited our University A delegation of represenatives of HEIs under the guidance of the president of Strasburg University Alen Beretz visited Azerbaijan University of Architecture and Construction on April 1. Leaders of Seven French Universities, delegation of Ministry of Foreign Affairs of France, Ministry of Education, Luis le Grand Foundation and Lyceum were attended. The welcoming speech was made by the rector of the University Gulchohra Mammadova, she spoke about history, specialties, scientific achievements of the University as well as scientific cooperation with architectural schools of Central and Eastern Europe. Estimating the development of bilateral cooperation as well as teaching staff exchange and opportunities to implement joint programs between HEIs of Azerbaijan and France the rector informed the guests about effectiveness of enforcing joint projects, academic cooperation between National Institute on Applied Sciences , Montpelier University of France with Azerbaijan University of Architecture and Construction. Noting the interest in bilateral collaboration Mrs. Gulchohra Mammadova also spoke about our intention in cooperation with this country, its city planning and architecture. The ambassador of France in Azerbaijan Pascal Monnier noted that the cooperation between two countries is in high level and that this collaboration has been expanded significantly in recent years. The ambassador mentioned that Azerbaijan is a significant partner in education field with France. He noted that Azerbaijan University of Architecture and Construction has good academic relations with Architectural Schools of France. We would like to develop these relations in the field of civil engineering, transport, water economics and robotics and draw the academic staff exchange programs. Rector of Strasburg University Alain Beretz and vice – rector for international relations of Montpelier University Henn spoke about mutual programs and possible collaboration in the field of scientific research. After round – table meeting French guests got acquainted with Faculty of Architecture, Water Economics and Engineering Communication Systems and e – library, subject booth, scientific research and study laboratory on problems of water supply and were interested in staff training. Then presents related to Baku and our country were presented to French guests. Chief of staff of Ministry of Education also participated in the meeting. Akif Hajiyev ____________________________________________________________________________________ - MİT fakültəsinin dekanı Akif Qasımov “ABŞ-da ali təhsilin idarə olunması” adlı proqramda iştirak etmişdir. Universitetimizin Mexanika və informasiya texnologiyaları fakültəsinin dekanı Akif Fazil oğlu Qasımov İVLP-İnternational Visitor Leadership Program çərçivəsində 21 fevral-15 mart 2015-ci tarixlərində “ABŞ-da ali təhsilin idarə olunması” adlı proqramda iştirak etmək üçün ABŞ-a səfər etmişdir. Səfər zamanı paytaxt Vaşınqtonda Konqresdə, ABŞ Dövlət Deportamentinin Avropa və Avrasiya bürosunda, ABŞ Nümayəndələr Palatasında Təhsil və İşçi Qüvvəsi komitəsində, ABŞ Təhsil deportamentinin Ali təhsil idarəsi, Beynəlxalq Təhsil institutunda və digər idarələrdə mötəbər şəxslərlə işgüzar görüşlər keçirərək ABŞ-da Ali təhsilin idarə olunması sistemi ilə yaxından taniş olmuşlar. Amerikanın Oklahoma ştatının Talsa, Yuta ştatının Solt Leyk Siti və Miçiqan ştatının Detroit şəhərlərində aparıcı universitetlərdə əhəmiyyətli görüşlər keçirərək təcrübə toplamış, müasir tədris metodlarını öyrənməklə Qərb təhsil sistemi barədə biliklərini artırmışlar. Sonda iştirakçılar Beynəlxalq Sertifikata layiq görülmüşlər. - Dean of the Faculty Mechanics and Information Technologies Akif Gasimov Dean of the Faculty Mechanics and Information Technologies Akif Gasimov participated in “Higher education management in USA” Program within International Visitors leadership Program on 21th February – 15th march in 2015 in USA. He hold a business meeting with esteemed people in Congress, Bureau of Europe and Eurasia of US State Department, Education and Workforce Committee, Higher Education Office of USA Education Department, International Education Institute and in other institutions and got acquainted with USA System of Education Management. He hold important meetings in Tulsa (Oklahoma), Salt Lake City (Utah), Detroit (Michigan) and gained useful experience. During his visit he improved his knowledge in the field of West education System. In the end the participants were awarded with certificates. _________________________________________________________________________________ - “MACE” şirkətinin tikinti üzrə baş menecerləri “Metal konstruksiyaların müasir memarlıqda tətbiqi” adlı vorkşop keçirmişlər. İngiltərənin tanınmış tikinti şirkətlərindən biri olan “MACE” şirkətinin tikinti üzrə baş menecerləri Guilherme Santos, Octavian Filip və dizayn üzrə menecer- Joao Rodrigues 2015-ci il 11 mart tarixində Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin konfrans zalında Memarlıq və İnşaat fakultəsinin tələbələri ilə “Metal konstruksiyaların müasir memarlıqda tətbiqi” adlı vorkşop keçirdilər. Qonaqları öncə rektor Gülçöhrə Məmmədova qəbul etmişdir. Onlar müasir inşaat texnologiyalardan və standartlardan fikir mübadiləsi aparmışdırlar. Tədbirdə Strateji planlaşdırma şöbəsinin müdiri Səttarova Ülkər, Mace şirkəti adından HR şöbəsinin müdiri Nigar Brown, koordinator Rəna Mikayılova da iştirak ediblər. Öncə şirkətin tarixindən danışıldı və ekspertlər Bakı şəhərində Şirkət tərəfindən 28 Mall – Alış veriş mərkəzi, Four Seasons oteli, Port Baku Rezidens yaşayış binaları, Milli Gimnastika Arenası və s. kimi nəhəng layihələrin tikintisindən bəhs etdilər. Ekspertlər inşaatda metal konstruksiyaların istifadəsinin üstünlüklərindən (keyfiyyətli, möhkəm və asan tikinti olmasından) və nöqsanlarından (yüksək qiymət və s.) söhbət etdilər. Seminarda tikili materiallardan, profillərdən, onların istifadəsindən və əyilmə qabiliyyətindən danışıldı. Müxtəlif birləşmə tiplərindən: dayaqlar, binövrə və sütunlar haqqında da məlumat verildi. “Caspian Waterfront” əyləncə mərkəzinin layihəsinin mərhələlərindən bəhs etdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, “workshop” tələbələr tərəfindən böyük maraqla qarşılanmış və verilən bütün suallar ətraflı şəkildə cavablandırılmışdır. - Senior managers of “MACE” construction company hold a work - shop “Application of metal structures in modern architecture” Senior managers of “MACE” on construction Guilherme Santos, Octavian Philip and manager on design Joao Rodrigues hold a work shop “Application of metal structures in modern architecture” with the students of Azerbaijan University of Architecture and Construction on April 11, 2015. Firstly the rector Gulchohra Mammadova received guests. They exchanged opinions on modern construction technologies and standards. Chief of the department of Strategic Planning Ulker Sattarova, Head of HR Department Nigar Brown, coordinator Rena Mikayilova also participated at the event. First of all they spoke about history of the company as well as about 28 Mall Shopping Center, Four Seasons Hotel, Port Baku Residence and National Gymnastics Arena. Experts spoke about advantages of usage of metal structures in construction (its quality, durability and easy access to construction) and its shortcomings (high price etc.). They discussed about construction materials, profiles, their utilization and bending abilities as well as gave information about various types of mergers: stands, bases and columns. They spoke about planning stages “Caspian Waterfront” entertainment center . We must note that the work shop was meet with great attention by the students and all asked questions were answered in details. _________________________________________________________________________________ - Norveçin Beynəlxalq Konsaltinq Kompaniyaları ilə Azərbaycanın ABEMDA arasında bağlanan mwqavilə əsasında “Azərbaycanın binalarında enerji effektivliyi” mövzusunda konfransı keçirilmişdir. Konfransda bir sıra Nazirliklərin və Dövlət Komitələrinin, Norveç Krallığının Azərbaycandakı Səfirliyinin, Dövlət Neft Şirkətinin, qeyri-dövlət və ictimai təşkilatların, ali məktəblərin 60-dan çox nümayəndəsi iştirak etmişdir. | Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. | Konfransın işində Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin sədri A.Bədəlov, Norveç Krallığının Azərbaycandakı Səfiri Cənab Bord Ivar Svendsen, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru prof. N.Abdullayeva, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Ekologiya mühəndisliyi” kafedrasının müdiri, Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyasının prezidenti prof. F.Əliyev, ENSI kompaniyasının Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsinin müdiri N.Qritsenko və aparıcı mütəxəssisi L.Çervilov, “Norsk-Energı” kompaniyasının aparıcı mütəxəssisləri N.Murtazaliyeva və S.Faşevski çıxış etmişlər. Daha sonra Norveç kompaniyalarının üç il ərzində Azərbaycanda apardığı treninqlərdə müntəzəm iştirak edən və sonda keçirilmiş imtahanları müvəffəqiyyətlə verən yeddi nəfər azərbaycanlı mütəxəssisə (F.Q.Əliyev, N.Y.Məmmədov, A.M.Nəsirov, S.M.Əkbərova, A.B.Zeynalova, F.F.Əliyev, N.N.Məhərrəmov) “Binaların enerji auditoru” sertifikatı təqdim olunmuşdur. Daha sonra Norveçin ENSİ kompaniyası ilə Azərbaycan Memarlıq-inşaat Universitetinin mütəxəssislərinin birgə yazdıqları və Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin qrifi ilə nəfis şəkildə çap olunan “Binaların enerji auditi” adlı irihəcmli dərs vəsaitinin təqdimatı olmuşdur. Təqdimatı Azərbaycan Memarlıq-inşaat Universitetinin kafedra müdiri N.Y.Məmmədov etmişdir. Kitab konfrans iştirakçılarının hər birinə hədiyyə edilmişdir. Konfransın sonunda “ENSİ AS” Beynəlxalq Kompaniyasının mütəxəssislərinin rəhbərliyi altında Azərbaycan mütəxəssislərinin yerinə yetirdikləri üç ədəd tədris binasının (iki orta məktəb binası və Azərbaycan Memarlıq-inşaat Universitetinin 2 saylı tədris korpusu) enerji auditinin nəticələri təqdim olunmuşdur. - A conference on “Energy efficiency of buildings in Azerbaijan” was held under the agreement with ABEMDA (Azerbaijan) and International Consulting Companies of Norway Representatives from some Ministries and State Committees, the Royal Norwegian Embassy in Azerbaijan, State Oil Company, non – governmental and public organizations, more than 60 HEIs participated in the conference. The chairman of State Agency on Alternative and Renewable Energy Sources A. Badalov, Embassy of the Kingdom of Norway in Azerbaijan Mr. Bard Ivar Svendsen, vice – rector for International Relations of Azerbaijan university of Architecture and Construction Prof. N. Abdullayeva, head of Department of “Ecology Engineering” of AzUAC, President of International Ecoenergy Academy Prof. F. Aliyev, chief of International Relations Department of ENSI N. Gritensko and leading specialist L. Chervilov , leading specialists of “Norsk - Energi” N. Murtazaliyeva and S. Fashevski participated in the conference. Then seven specialists (F. G. Aliyev, N. Y. Mammadov. A. M. Nasirov, S. M. Akbarova, A. B. Zeynalova, F. F. Aliyev, N. N. Maharramov ) were awarded with certificates. ______________________________________________________________________________ - Aksesuar İnşaat Mərkəzinin açılışı Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti öz profilinə uyğun olan xarici və yerli şirkətlərlə partnyorluq əlaqələri yaradmaqdadır. Belə şirkətlərin arasında Aksesuar İnşaat xüsusi yer tutur. Qurulan əməkdaşlığın məqsədi müasir bilik və təcrübənin Universitetdə istifadəsinə, Universitet müəllimlərinin və tələbələrinin şirkətin fəaliyyətinə cəlb edilməsinə nail olmaqdır. 2014-cü ildə işlərinə başlanan 2015-ci ilin əvvəllərində tam hazır olan “Aksesuar İnşaat Məzkəzi” fəaliyyətə başlamışdır. Mərkəz Memarlıq fakültəsinin Dizayn ixtisası üçün nəzərdə tutulmuş memarlıq, dizayn sahələrində tələbələrin bilik və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi, şirkət mütəxəssislərinin cəlb edilərək seminarların keçirilməsi məqsədi daşıyır. Eyni zamanda 3D MAX, AutoCat, ArchiCat və başqa proqamlarla işləmək imkanı yaradacaq Qeyd etmək lazımdır ki, Universitetin Memarlıq (III korpus) korpusunun açılışı zamanı Təhsil Naziri Mikayıl Cabbarov və Rektor Gülçöhrə Məmmədova tərəfindən Mərkəzə baxılmış və təqdirə layiq hesab olunmuşdur. - The opening ceremony of Aksesuar Inshaat Center Corresponding with its profile Azerbaijan University of Architecture and Construction continues to build cooperation with foreign and local companies. One of these companies is Aksesuar Inshaat. The aim of the cooperation with this company is the usage of modern knowledge and experience in the University and to involve students and tutors to the company’s activity. Aksesuar Inshaat was fully formed in the beginning of 2015. Intended for Design specialty of Architectural faculty the center, is aimed to carry out seminars for students. At the same time they will be able to work with 3 DMAX, Auto Cat, Archi Cat and other programs. We must note that Minister of Eduaction Mikayil Jabbarov and Rector Gulchohra Mammadova also participated in the opening ceremony. - Martın 6-da Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetində 8 Mart−Beynəlxalq Qadınlar Günü münasibətilə tədbir keçirilmişdir. Qadınlar cəmiyyətin fəal qurucularıdır Mərasimi giriş sözü ilə açan YAP Yasamal Rayon 43 saylı ərazi təşkilatı Qadınlar Şurasının sədri Salatın Əhmədova tədbirə dəvət olunmuş qadınları 8 Mart− Beynəlxalq Qadınlar Günü münasibətilə təbrik etdi, onlara cansağlığı, xoş günlər, ailə səadəti arzuladı. Azərbaycan qadınının tarixən istər ictimai-siyasi həyatda, istərsə də ailə-məişət fonunda həmişə nümunə olduğunu deyən Salatın xanım bu gün onların cəmiyyətin aparıcı qüvvələrindən birinə çevrildiyini söylədi. O, qeyd etdi ki, qadın hökmdar Tomris, ilk diplomat Sara xatun, ərənlərlə çiyin-çiyinə döyüşən Nigar, Həcər və tarixin müxtəlif məqamlarında ayrı-ayrı sahələrdə tanınmış qadınlarımızla bu gün bütün xalqımız fəxr edir. Salatın Əhmədova çıxışında universitetimizin fakültə, kafedra, kitabxana, şöbə və bölmələrində çalışan qadınlardan da söhbət açdı. Onların tutduqları vəzifədən asılı olmayaraq öz vəzifə borclarına məsuliyyətlə yanaşdıqlarını, təlim-tərbiyə sahəsində, universitetin ictimai həyatında ümumi işimizə çox böyük kömək göstərdiklərini xüsusi qeyd etdi. Sonra söz universitetin tədris işləri üzrə prorektoru Fərhad Cəfərova verildi. O, əvvəlcə tədbirə dəvət olunmuş qadınları salamladı və onların timsalında universitetimizdə çalışan bütün xanımları rektorluq adından əlamətdar gün münasibətilə təbrik etdi, onlara cansağlığı, uzun ömür, işlərində yeni-yeni nailiyyətlər arzuladı. Azərbaycan qadınlarının bütün dövrlərdə ağıllı, uzaqgörən və mərd bir xanım olduqlarını deyən Fərhad Cəfərov bu gün universitetimizdə aparılan təlim-tərbiyə işinin müəyyən ağırlığının da qadınlarımızın zərif çiyinlərinə düçdüyünü qeyd etdi. Universitet Azad Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri Şahin İsmayılov da zala toplaşan xanımları 8 Mart Qadınlar Günü münasibətilə təbrik etdi, onlara ən xoş arzularını bildirdi. Şahin İsmayılov çıxışında qeyd etdi ki, Ulu Tanrı dünyanın əşrəfi, onun xilqəti sayılan ilk insanı−Adəmi yaradanda onu təklikdən xilas etmək üçün Həvvanı yaratmışdı. Onun timsalında dünyaya, yer üzünə Adəmin qayğıları ilə bir yaşayan, sevincini, kədərini bölüşən müqəddəs qadın-ana bəxş etmişdir. Əbəs yerə demirlər ki, “Cənnət anaların ayaqları altındadır”. Ana-qadın müqəddəs varlıqdır. O, müqəddəsliyi isə göz bəbəyi kimi qorumaq, ona hörmət etmək hər kəsin borcudur. Tədbirdə çıxış edən universitetin tərbiyə işləri üzrə prorektoru Tofiq Qasımov, Azərbaycan dili və pedaqogika kafedrasının dosenti Akif Hacıyev, universitet Tələbə Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri Bayram Aslanov da zala toplaşan xanımları əlamətdar bayram münasibətilə təbrik etdi, onlara işdə, ailədə və cəmiyyətdə həmişə fəal mövqe tutmalarını arzuladılar.Dili - Timor o.dagi shahar, Sharqiy Timorning maʼmuriy markazi. Aholisi 60 ming kishidan ziyod (1990-y.lar oʻrtalari). Parfyumeriya, kulolchilik buyumlari, kofega ishlov berish korxonalari bor. Yirik port; chetga kopra, kofe, kauchuk, paxta, jun, teri va b. Memarlıq fakültəsinin dekanı, Əməkdar memar Zahidə Məmmədova, İnşaat-texnologiya fakültəsinin dekanı Tahirə Haqverdiyeva, Əcnəbi vətəndaşların hazırlığı fakültəsinin dekanı Gülnarə Əsgərəlizadə, Yapışdırıcı materiallar və betonlar texnologiyası kafedrasının dosenti Rəhilə Qurbanova, Əcnəbi tələbələrin təhsili üzrə dekan müavini Kəmalə Sərdarova və başqaları universitetdə çalışan qadınlara göstərilən diqqət və qayğıya görə universitet rəhbərliyinə, habelə çıxış edən natiqlərə qadınlar haqqında səsləndirdikləri xoş və səmimi sözlərinə görə öz təşəkkürlərini bildirdilər. Tədbirdə universitetin fəal qadınlarından bir qrupuna bayram hədiyyələri təqdim olundu. - An event devoted to 8th March – International Women’s Day was held at Azerbaijan University of Architecture and Construction on March 6. The women are active builders of society. The greeting speech was made by chairman of Women’s Council Salatin Asgarova and she congratulated all invited women with the 8th March – International Women’s Day. She told about Azerbaijani women’s role in the family and their important role in society. She noted that we are still proud of Tomris, 1st diplomat woman Sara khatun, Nigar, Hajar and with others. She also spoke about women working in faculties, departments, libraries and in other divisions of our university and their role in university life. The the vice – rector for Education Affairs Farhad Jafarov made a speech in the event. Firstly he greeted women in the event then he congregated them with 8th March – International Women’s Day. He also noted that Azerbaijani women always were intelligent, wise and courageous in all period of time. Chairman of Trade Unions Committee Shahin Ismayilov, Vice – rector for Training and Teaching Affairs Tofig Gasimov, Assoc. Prof. of Azerbaijan Language and Pedagogy Akif Hajiyev congratulated women. Holidays gifts were presented to some group of active women of the University. - Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Memarlıq fakültəsi binasının( III korpus) əsaslı təmirdən sonra açılışı olub. 06.03.2015-ci il tarixində Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Memarlıq fakültəsi binasının( III korpus) əsaslı təmirdən sonra açılışı olub.Açılış mərasimində təhsil naziri Mikayıl Cabbarov, universitetin professor-müəllim heyəti və tələbələr, QHT rəhbərləri, təhsil ekspertləri iştirak ediblər. Rəmzi açılışı bildirən qırmızı lent kəsildikdən sonra qonaqlar yenidənqurma işləri ilə tanış olublar. Bildirilib ki, ötən əsrin 30-cu illərində inşa olunmuş binanın əsaslı təmirinə 2014-cü ilin avqustunda başlanılıb. Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilmiş tikinti işləri müasir infrastrukturun yaradılması üçün tələb olunan qaydalara uyğun aparılıb. Ümümi sahəsi 4 min kvadratmetrdən çox olan yeni binada 20 auditoriya, kompüter otağı, kitabxana, elektron oxu zalı, konfrans otağı yaradılıb. Binaya baxış keçirən qonaqlar üçün elektron kitabxananın təqdimatı keçirilib. Pedaqoji heyət və tələbələr üçün yaradılan şəraitlə maraqlanan mərasim iştirakçıları auditoriyalara və kafedra otağına baxıb, “Nadir kitablar Fondu”ndakı əyani vəsaitləri nəzərdən keçiriblər. Sonra yeni binanın akt zalında elmi şura ilə görüş keçirilib. Mərasim iştirakçılarını salamlayan Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin rektoru Gülçöhrə Məmmədova təhsil ocaqlarının infrastrukturunun yaxşılaşdırılmasının, maddi-texniki bazanın müasirləşdirilməsinin təlim-tədrisin keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini vurğulayıb. Tədbirdə çıxış edən təhsil naziri Mikayıl Cabbarov ölkəmizdə təhsilin inkişafına göstərilən dövlət qayğısından danışıb. “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”na uyğun olaraq təhsil müəssisələrinin yenidən qurulması, onların maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi istiqamətində işlərin genişləndiyini qeyd edən nazir təhsilalanlar üçün yaradılan şəraitin ölkəmizin müasir kadrlara olan tələbatının ödənilməsinə, yüksək səviyyəli mütəxəssislərin hazırlanmasına töhfə verdiyini vurğulayıb. Nazir bildirib ki, tədris ocaqları üçün yeni binalar inşa olunarkən və ya mövcud tikililər əsaslı təmir edilərkən həmin təhsil müəssisələrində müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinə imkan verən infrastrukturun yaradılması prioritet hədəf kimi qarşıya qoyulur. - Teaching building of Faculty of Architecture of Azerbaijan University of Architecture and Construction was opened after renovation. Teaching building (3th) of Faculty of Architecture of Azerbaijan University of Architecture and Construction was opened after renovation on March 6, 2015. Minister of Education of Republic of Azerbaijan Mikayil Jabbarov , teaching staff of the University and students , NGOs leaders, education experts participated in the opening ceremony. After opening ceremony the guests got acquainted with reconstruction works. It was said that reconstruction works was begun in August, 2014. Construction works was implemented by Ministry of Education of Republic of Azerbaijan. There are 20 audiences, computer room, library, electronic reading hall, conference room in new building. Electronic library was presented to the guests. Then a meeting with scientific Council was held in assembly hall. After greeting the guests, Rector of Azerbaijan University of Architecture and Construction spoke about improvement of infrastructure of HEIs and importance of modernization of material and technical base. - |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=8

Nümunə - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 8/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)Nümunə. x3-x+1=0 tənliyinin köklərinin toxunanlar üsulu ilə tapılmasına baxaq. Əvvəlcə məsələni riyazi yolla həll edək. Tutaq ki, kök [-2,-1] intervalında yerləşir və yeganədir. Birinci və ikinci tərtib törəmələri tapaq: . Ona görə də olduğu üçün başlanğıc qiymət olaraq -2 –ni götürək və dəqiqliklə kökü müəyyən edək. fərqini hesablayaq. n=0 qiymətində x0=-2, n=1 qiymətində x1=-1,545455, n=2 qiymətində x2=-1,359615, n=3 qiymətində x3=-1,325801, n=4 qiymətində x4=-1,324719, n=5 qiymətində x5=-1,324718, Göründüyü kimi n=5 qiymətində şərti ödənilir. Onda təqribi kök olaraq xteq=-1,32472 götürmək olar. İndi isə köklərin toxunanlar üsulu ilə tapılması alqoritminin C++ dilində proqram kodunu yazaq. #include #include using namespace std; float F(float x) { return pow(x,3)-x+1; } float F1(float x){ return pow(x,3)-x+1; } float F2(float x){ return 3*pow(x,2)-1; } int main(){ float epsilon,n,xn,xn1; cout<<"epsilon="; cin>>epsilon; cout<<"xn1="; cin>>xn1; cout<<"n="; cin>>n; xn=xn1-F1(xn1)/F2(xn1); if(abs(xn-xn1)-epsilon) { n=n+1; cout<<"n= "< cout<<"xn ="< 1.2.3. Vətərlər üsulu Tutaq ki, [a;b] parçasında funksiya kəsilməzdir və parçanın uc nöqtələrində müxtəlifişarəli qiymətlər alır, törəməsi isə bu parçada işarəsini dəyişmir. Onda ikinci tərtib törəmənin işarəsindən asılı olaraq əyri aşağıdakı vəziyyətlərdə ola bilər (şəkil 1.2.4). Şəkil 1.2.4. Funksiya əyrisinin vəziyyətləri. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html#©_MİLLİ_AVİASİYA_AKADEMİYASI,_2017___Mündərİcat

Azərbaycan Hava Yolları

Giriş…………………………………………….................. | 5 | Cəbri və transsendent tənliklərin təqribi həll üsulları.......... | 6 | Köklərin ayrılması........................................................ | 6 | Köklərin verilmiş dəqiqliklə təyin edilməsi................. | 12 | Parçanın yarı bölünməsi (biseksiya) metodu..... | 12 | Toxunanlar (Nyuton) üsulu................................ | 15 | Vətərlər üsulu..................................................... | 21 | Sadə iterasiya metodu........................................ | 27 | Matlab mühitində cəbri və transsendent tənliklərin həlli texnologiyaları.................................................................... | 30 | Xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli.................................... | 36 | İterasiya metodu........................................................... | 37 | Zeydel üsulu........................................................ | 43 | Matlab mühitində qeyri-xətti tənliklər sisteminin həlli....... | 50 | İnterpolyasiya çoxhədlilərinin qurulması.................... | 54 | Matlab mühitində interpolyasiya məsələlərin həlli.............. | 59 | Ən kiçik kvadratlar metodu................................................. | 66 | Matlab mühitində çoxhədli şəkilli asılılığın qurulması..... | 76 | Ədədi inteqrallama.............................................................. | 92 | 9.1. Düzbucaqlılar metodu.......................................... | 92 | 9.2 Trapesiyalar metodu........................................... | 97 | 9.3.Simpson metodu................................................... | 102 | Matlab mühitində inteqralların ədədi üsullarla həlli............ | 106 | Sıranın cəminin tapılması……………………….…........... | 108 | Diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli.......................... | 117 | 12.1. Eyler metodu..................................................................... | 117 | 12.2. Runge-Kutta metodu................................................... | 120 | 12.3. Qovma üsulu...................................................... | 128 | Matlab mühitində adi diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnologiyaları.............................................. | 135 | Xüsusi törəməli diferensial tənliklərin həlli metodları........ | 140 | Matlab mühitində xüsusi törəməli diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnoligiyaları..................................... | 145 | İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................................. | 148 | Əlavə1.................................................................................. | 149 | Əlavə2.................................................................................. | 155 |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=9

Şək. 2.5. box.az qeydiyyat səhifəsi

Şək. 2.5. box.az qeydiyyat səhifəsi İstifadəçi zəruri sorğuları cavablandırıb “qeydiyyat” düyməsini sixir. əgər sorğular tam və düzgün cavablandırılarsa elektron poçt qeydə alınır və istifadəçiyə uyğun məlumat gəlir. Yaradılmış elektron poçtdan yararlanmaq üçün login və paroldan istifadə edilir. Bu məlumatlar Şək. 2.6. box.az e_mail-ə daxil olma səhifəsi . Şəkildə göstərilən qayydaya uyğun daxil edilir və “Daxil ol” düyməsi sıxılır. Bu zaman |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#Kontaktsız_relelərə

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v3.html#MÖVZU:_AVTOMATİKANIN_RELE_ELEMENTLƏRİ_VƏ_ONLARIN_ƏSAS_XARAKTERİSTİKALARI_P_L_A_N

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 13 MÖVZU: AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI P L A N - Relelərin təsnifatı. - Relenin parametrləri. - Elektromaqnit relelər. - Elektromaqnit relelərin əsas xarakteristikaları. 5. Elektron, ion və zaman relələri. ƏDƏBİYYAT - İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov Avtomatikanın əsasları Gəncə 2008. - Г.И.Головинский. Основы автоматики М.2001. - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. GƏNCƏ 2011 AVTOMATİKANIN RELE ELEMENTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir. Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər: Şəkil 1. “Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı. Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur. Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir. Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar. Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir. Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır. İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır. Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar. İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar. Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar. Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s. Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar. Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar. İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər. İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür. Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir. Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər. Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur. Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər. Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır. Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür: 1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli); 2. Dolaqların sayına görə: - bir dolaqlı və çox dolaqlı; 3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı; 4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: - qütb- lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti- qamətindən asılı deyildir); 5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (tişl = 1...50 ms), normal işləyən (tişl = 50...150 ms) və yavaş işləyən (tişl =0,15...1 ms) olurlar. olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri adlanır; 6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele- lərinə bölünürlər. Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir. Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür. Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür. Siqnal releləri - əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar. MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur. PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar. PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar. Relenin parametrləri İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır. İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar. Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir. Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4...0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98...0,99-a çatır. İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir. İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün: burada Pişçi –relenin işçi gücüdür. Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün: İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur. Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir. Şəkil 2 İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi. Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, tişl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir. Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (tbur.) deyilir. ttər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin Iişl. cərəyanına qədər artır. tişl – ttərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir. Relenin kontaktları Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu. Məhdud buraxılabilən cərəyan Iməh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar. Məhdud buraxılabilən gərginlik Uməh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir. Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3...10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10-5...10-3-a bərabər olur. Məhdud buraxılabilən güc Pməhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir. nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır. Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar. Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir. Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər. Şəkil 3 P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə - R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5...2 mkF götürülür. Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar. Elektromaqnit relelər Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir. Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur. Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər. Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər. Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər. Şəkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: - tərpənən lövbər; - tərpənməyən nüvə; - dolaq; - əks təsir edən yay; - kontaktlar; - ştift. Şəkil 4 Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır. Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir: - sabit maqnit; - nüvə; - dolaq; - 4′ - tərpənməyəm kontaktlar. 1 - sabit maqniti nalşəkillidir. Cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq 2 lövbəri bu və ya digər istiqamətə maqnitlənir. 3 dolağının içərisində yerini dəyişdirir, bu və ya digər qütbə dartılır və 4 yaxud 4′ kontaktını qapayır. Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. - sabit maqnit; 2- lövbər; 3 - sonluq; 4 - maqnit məftili ləçək; 5 - ox; 6- maqnit keçirən yiv; 7 - elektromaqnit. S – cənub qütbü; N – şimal qütbü. Şəkil 5. Qütbilənmiş rele a – maqnit sellərinin paylanma sxemi; b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti) Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur. Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir. Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir. Şəkil 6. Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir. Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F2 maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F1 maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır. Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F1 və F2 Beləliklə, FA və FB maqnit selləri bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür. Şəkil 8 Elektromaqnit relenin vektor diaqramı Şəkil 7 Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan elektromaqnit relesinin konstruksiyası Maqnit sellərinin yaratdıqları FЭ1 və FЭ2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur. Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır. Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı qüvvəsinin dəyişmə qrafiki Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır. Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (FЭ) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi FЭ relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir. Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir. dartı xarakteristikaları aralıq δmin-dan δmax-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir. Əgər lövbər dartılıbsa (δmin) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində FЭ iş.-də nüvəyə dartılır. Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı Fe və mexaniki xarakteristikaları. - dartı xarakteristikası. Fm – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici). FЭ –relenin dartı xarakteristikası. Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı. Elektron və ion releləri Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar. Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10-12...10-8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur. Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər. Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar. Zaman dözümlü relelər Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür. Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir. Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir. Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər. Şəkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin yavaşıdılmasının sxem üsulları. |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=3

Köklərin ayrılması - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 3/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)1.1. Köklərin ayrılması Kökləri qrafiki və analitik üsullarla ayırmaq olar. (1.1) tənliyinin köklərini qrafiki üsulla ayırmaq üçün y=f(x) funksiyasının qrafikini qurmaq lazımdır. Qrafikin absis oxu ilə kəsişmə nöqtələri tənliyin həqiqi kökləri olacaqdır. Şək.1.1.1. Köklərin ayrılmasının qrafik təsviri (1-ci üsul). Bəzən praktikada (1) tənliyini onunla eynigüclü tənliklə əvəz etmək daha münasib olur. , (1.2) burada və funksiyaları f(x) funksiyasından daha sadə şəkildədir. və funksiyalarının qrafiklərinin absis oxu ilə kəsişmə nöqtələrinin absisi (2) tənliyinin kökləri olur. Onlar həm də (1.1) tənliyinin də kökləri olur (şəkil1.1.2). . Şəkil1.1.2. Köklərin ayrılmasının qrafik təsviri (2-ci üsul). Köklərin analitik üsulla ayrılması aşağıdakı teoremlərə əsaslanır. Teorem1. Əgər y=f(x) funksiyası [a,b] parçasının uc nöqtələrində müxtəlif işarəli qiymətlər alarsa, yəni şərti ödənərsə, onda bu parçada (1.1) tənliyinin heç olmazsa bir kökü var (şəkil 1.1.3.). Şəkil 1.1.3. Parçada köklərin qrafiki təsviri. Teorem2. Əgər kəsilməz y=f(x) funksiyası [a,b] parçasının uc nöqtələrində müxtəlif işarəli qiymətlər alırsa və bu parça daxilində törəməsi işarəsini dəyişmirsə, onda [a,b] parçasında f(x)=0 tənliyinin yeganə kökü var (şəkil 1.1.4.). Şəkil 1.1.4. Parçada yeganə kökün qrafiki təsviri. Yuxarıdakı mülahizələrə əsasən kökləri ayırmaq üçün aşağıdakı ardıcıllığa əməl etmək lazımdır: Birinci tərtib törəmə, yəni tapılmalıdır; Arqumentin törəmənin kritik nöqtələrinə (köklərinə) və sərhəd nöqtələrinə uyğun qiymətlərində f(x) funksiyası üçün işarələr cədvəli qurulmalıdır; Kənar nöqtələrində funksiyanın işarəsi dəyişən intervallar təyin olunmalıdır (bu intervalların daxilində isə ancaq yeganə kök mövcud ola bilər). | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=2

G i r i ş - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 2/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)G i r i ş Bütün dövrlərdə tətbiqi məsələlərin həll praktikası məlum analitik riyazi metodların əksər mürəkkəb məsələlərin həlli üçün kifayət etmədiyini göstərmişdir. Bu da ədədi metodların yaranması zərurətini yaratmışdır. Ədədi metodların inkişafının müasir mərhələsi kompüter texnikasının elmi tədqiqatlarda geniş surətdə istifadə edilməsilə bağlıdır. Kompüterdə riyazi əməliyyatların yüksək sürətlə yerinə yetirilməsi tarixi metodlara nisbətən daha sadə və səmərəli yeni ədədi alqoritmlər yaratmağa imkan vermişdir. Fərdi kompüterlərin geniş yayılması ədədi metodların tətbiqi zamanı onlardan istifadəni zəruri etmişdir. Qoyulmuş məsələnin həlli üçün üsulun seçilməsində də çətinlik yaranır. Çünki indiki dövrdə işlənmiş ədədi metodlar çoxluq təşkil edir. Onlardan bəziləri ümumi, bəziləri isə tamamilə xüsusi ixtisas sahəsinə aiddir. Ona görə də qoyulmuş məsələnin həlli üçün optimal ədədi üsulun seçilməsi müəyyən informasiyaya zərurət yaratmışdır. Bu dərs vəsaitinin yazılmasında da əsas məqsəd istifadəçilərin həmin informasiya ilə təmin olunmasına köməklik göstərməkdir. Vəsaitdə mühəndis məsələlərinin həllində istifadə olunması nəzərdə tutulan müxtəlif ədədi üsullar və həmin üsulların C++ dilində proqram kodları verilmişdir. Bundan başqa həmin ədədi üsulların MATLAB tətbiqi proqram paketində reallaşdırılmasına da baxılmışdır. Kitabda, həmçinin ədədi üsulların izahı zamanı bəzi riyazi məlumatlar da verilmişdir. Hər bir mövzunun və ədədi üsulların istifadəçilər tərəfindən daha yaxşı mənimsənilməsi üçün tapşırıq variantları da verilmişdir. Dərs vəsaitindən bütün ali məktəblərin tələbələri və müəllimləri istifadə edə bilər. 1. Cəbri və transsendent tənliklərin təqribi həll üsulları Fərz edək ki, f(x)=0 (1.1) qeyri-xətti tənliyi verilmişdir. Bu tip tənliklərin təqribi həllərinin tapılması prosesi aşağıdakı iki mərhədən ibarətdir: Köklərin ayrılması. Yəni f(x) funksiyasının təyin oblastına daxil olan elə intervallar tapmaq lazımdır ki, həmin intervallarda (1) tənliyinin yeganə kökü olsun. Köklərin verilmiş dəqiqliklə tapılması. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html#Sərdarov_Y.B._Redaktor

Azərbaycan Hava Yolları

Giriş…………………………………………….................. | 5 | Cəbri və transsendent tənliklərin təqribi həll üsulları.......... | 6 | Köklərin ayrılması........................................................ | 6 | Köklərin verilmiş dəqiqliklə təyin edilməsi................. | 12 | Parçanın yarı bölünməsi (biseksiya) metodu..... | 12 | Toxunanlar (Nyuton) üsulu................................ | 15 | Vətərlər üsulu..................................................... | 21 | Sadə iterasiya metodu........................................ | 27 | Matlab mühitində cəbri və transsendent tənliklərin həlli texnologiyaları.................................................................... | 30 | Xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli.................................... | 36 | İterasiya metodu........................................................... | 37 | Zeydel üsulu........................................................ | 43 | Matlab mühitində qeyri-xətti tənliklər sisteminin həlli....... | 50 | İnterpolyasiya çoxhədlilərinin qurulması.................... | 54 | Matlab mühitində interpolyasiya məsələlərin həlli.............. | 59 | Ən kiçik kvadratlar metodu................................................. | 66 | Matlab mühitində çoxhədli şəkilli asılılığın qurulması..... | 76 | Ədədi inteqrallama.............................................................. | 92 | 9.1. Düzbucaqlılar metodu.......................................... | 92 | 9.2 Trapesiyalar metodu........................................... | 97 | 9.3.Simpson metodu................................................... | 102 | Matlab mühitində inteqralların ədədi üsullarla həlli............ | 106 | Sıranın cəminin tapılması……………………….…........... | 108 | Diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli.......................... | 117 | 12.1. Eyler metodu..................................................................... | 117 | 12.2. Runge-Kutta metodu................................................... | 120 | 12.3. Qovma üsulu...................................................... | 128 | Matlab mühitində adi diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnologiyaları.............................................. | 135 | Xüsusi törəməli diferensial tənliklərin həlli metodları........ | 140 | Matlab mühitində xüsusi törəməli diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnoligiyaları..................................... | 145 | İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................................. | 148 | Əlavə1.................................................................................. | 149 | Əlavə2.................................................................................. | 155 |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=3

İNTERNETİN QISA TARİXİ - M. İ. MƏMMƏdov V. T. AĞAyev

| M. İ. MƏMMƏdov V. T. AĞAyev | bet | 3/35 | Sana | 22.03.2020 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #8337 | Turi | Dərs | İNTERNETİN QISA TARİXİ İlk atom bombasının sınağı, yerin birinci (ilk) və ikinci sünii peyklərinin buraxılması ABŞ-nı elmi texniki tədqiqatların güclın- dirilməsini stimullaşdırdı. Buna əsas səbəblərdən biri keçmiş SSRI dövlətinin başçısı, SSRİ Kommunist Partiyasının birinci katibi N.Xruşşovun BMT tribunasından dünyanı, xüsusilə də ABŞ-ı atom silahı ilə təhdid etməsi oldu. 1957-ci ildə ABŞ müdafiə nazirliyi yeni strukturlu bölmə - Layihələrin Perspektiv Tədqiqatı Agentliyi (Advanced Research Projects Agency – ARPA) yaratdı. ARPA-nın əsas vəzifəsi mərkəzi idarəetmə olmadan kompüterlərin bir birinə qoşulması metodlraını işləmək idi. Bu isə şəbəkənin bir hissəsi sıradan çıxdıqda digər hissəsinin müstəqil işləməsini təmin etməli idi. Dünyada ilk kompüter şəbəkəsi olan ARPANET bu agentlik tərəfindən quruldu. | | |

http://kompy.info/bug-bilan-isitish-tizimlari.html#Bug_isitishning_afzalliklari

Bugʻ bilan isitish tizimlari

| Bugʻ bilan isitish tizimlari | Sana | 24.12.2023 | Hajmi | 4,95 Kb. | | #128029 | Bog'liq Bugʻ bilan isitish tizimlari-fayllar.org Bugʻ bilan isitish tizimlari Bugʻ bilan isitish tizimlari BUGʻ BILAN ISITISH TIZIMLARI BUGʻ BILAN ISITISH — issiklik eltuvchi sifatida suv bugʻidan foydalaniladigan isitish tizimi. Suv bugʻi binolarga oʻrnatilgan isitish asboblariga quvurlarda keltiriladi. Bugʻ bilan isitish tizimlarida bugʻ isitish asboblarida kondensatsiyalanayotganda uning issiqlik ajratish xossasidan foydalaniladi; hosil boʻlgan kondensat quvurlarda markazlashgan issiklik bilan taʼminlash tarmogʻiga yoki isitiladigan binodagi bugʻ qozoniga qaytadi. Bugʻ bilan isitishi . da ishlatilgan (mas, bugʻ mashinalari, turbinalari va b. dan chiqqan) bugʻdan ham foydalanish mumkin. Bunday tizim xonadonlarni isitiщda deyarli qoʻllanilmaydi, u asosan sanoat binolarini isitish uchun moʻljallangan O'z qo'llaringiz bilan bug 'isitish juda mumkin, lekin avval siz ushbu tizim bilan tanishishingiz kerak. O'z qo'llaringiz bilan bug 'isitish juda mumkin, lekin avval siz ushbu tizim bilan tanishishingiz kerak. Uy yoki kvartirani bug 'isitish yopiq tizim bo'lib, uning asosiy komponentlari isitish qozoni, quvur liniyasi va isitish radiatorlari hisoblanadi. Qo'shimcha komponentlar tizim orqali sovutish suvining majburiy aylanishi zarur bo'lganda nasosni o'z ichiga oladi. Ishlash printsipi oddiy: sovutish suvi qozon idishida isitiladi va quvur liniyasi orqali radiatorlar tomon harakatlanadi. Isitilgan sovutish suvi radiatorlar va quvurlarga issiqlik beradi, soviydi va qozonga qaytadi. Aylanmaning uzluksizligi to'g'ri o'rnatilgan quvurlar va radiatorlar yoki bir necha qavatli uy uchun isitish zarur bo'lsa, nasos bilan ta'minlanadi. Bir qavatli uyda bug 'isitishini amalga oshirish va shu bilan birga sovutish suvining tabiiy aylanishini ta'minlash juda qiyin vazifadir. Axir, quvur liniyasi ma'lum bir burchak ostida joylashtirilishi kerak. Qizdirilganda, sovutish suvi zichligini yo'qotadi, engilroq bo'ladi va o'z kuchi ostida tizimni yuqoriga ko'taradi. Bunga faqat to'g'ri burchak yordam beradi. Sovutish suyuqligining majburiy aylanishi bilan bug'li isitishni qanday qilish kerak - ko'p bilim talab etilmaydi. Bundan tashqari, bu erda erkin fikrlashga ruxsat beriladi, chunki nasos sovutish suvini quvurlar orqali har qanday qiyalikda, har qanday burilish va deyarli son-sanoqsiz radiatorlar bilan haydashi mumkin Bir qavatli uyda bug 'isitishini amalga oshirish va shu bilan birga sovutish suvining tabiiy aylanishini ta'minlash juda qiyin vazifadir. Axir, quvur liniyasi ma'lum bir burchak ostida joylashtirilishi kerak. Qizdirilganda, sovutish suvi zichligini yo'qotadi, engilroq bo'ladi va o'z kuchi ostida tizimni yuqoriga ko'taradi. Bunga faqat to'g'ri burchak yordam beradi. Sovutish suyuqligining majburiy aylanishi bilan bug'li isitishni qanday qilish kerak - ko'p bilim talab etilmaydi. Bundan tashqari, bu erda erkin fikrlashga ruxsat beriladi, chunki nasos sovutish suvini quvurlar orqali har qanday qiyalikda, har qanday burilish va deyarli son-sanoqsiz radiatorlar bilan haydashi mumkin Endi bug 'isitish plastik quvurlar yordamida amalga oshirilganda tendentsiya mavjud. Bu haqiqatan ham estetik jihatdan yoqimli va bu masala bo'yicha bahslashish qiyin. Ammo plastmassaning issiqlik o'tkazuvchanligi metallga qaraganda ancha past. Bir metr uzunlikdagi dyuymli metall quvur 0,75 m2 sirt maydoniga ega. Butun quvur liniyasining bunday isitish maydoni qancha ekanligini tasavvur qilish yoki hatto hisoblash oson. Shu bilan birga, har doim katta quvur diametridan keyin ta'qib qilish kerak emas. Shunga qaramay, issiqlik manbasining asosiy turi radiatorlardir. Bu shuni anglatadiki, qozonning ortiqcha energiya sarfini kuzatmaslik uchun kamroq miqdorda sovutish suvi bo'lishi muhimdir. Bug 'isitishning afzalliklari Bug 'isitishning afzalliklari Avvalo, bug 'tizimlari o'rnatish bosqichida past narx tufayli suv tizimlari bilan raqobatlasha oladi. Axir, ular kichikroq umumiy isitish moslamalarini o'z ichiga oladi. Va isitish davrlaridagi quvurlarning diametri, qoida tariqasida, kichikroq. Bundan tashqari, sovutish suyuqligining yuqori harorati tufayli bug 'isitish suv hamkasbiga nisbatan kamroq inertsiyaga ega. Shunga ko'ra, xonadagi harorat ancha tez yuqoriga o'zgara boshlaydi. Bundan tashqari, kamida minimal sanitariya-tesisat ko'nikmalariga ega bo'lgan kishi bug 'isitishini o'z qo'llari bilan yig'ishga qodir. Lekin buning uchun siz o'rnatish tartibining bir qator xususiyatlarini bilishingiz kerak. http://fayllar.org http://fayllar.org | | |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=8

www.box.az- e-mail xidməti

www.box.az- e-mail xidməti Azərbaycanda ən böyük servislərdən biri Box.az-dır. Box.az inkişaf tempinə görə digərlərindən müsbət istiqamətə fərqlənir: Xüsusən son dövrlərdə digər jabber sistemləri ilə inteqrasiyası, Box.az Chat-ın istifadəyə verilməsi. Digər servisləri yoxlayanda, Box.az mail servis kimi daha güclü təsir bağışlayır. Məktubları yollayanda xarici mail servislərdə spam-a düşmürdü. Başqa maillərə baxanda, Azərbaycanca versiyası olduğunu da qeyd əhəmiyyət kəsb edir. Brauzder proqramı vasitəsilə www.box.az səhifəsinə keçildikdə Şək. 2.4. box.az baş səhifəsi Əgər boxşaz-da elektron poçtunuz yoxdursa yeni eliktron poçt yaratmaq lazımdər bunun üçün keçidi sixilir (basılır). Bu zaman qeydiyyat səhifəsi açılır. |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html#Bakı-2017_Rəyçilər

Azərbaycan Hava Yolları

Giriş…………………………………………….................. | 5 | Cəbri və transsendent tənliklərin təqribi həll üsulları.......... | 6 | Köklərin ayrılması........................................................ | 6 | Köklərin verilmiş dəqiqliklə təyin edilməsi................. | 12 | Parçanın yarı bölünməsi (biseksiya) metodu..... | 12 | Toxunanlar (Nyuton) üsulu................................ | 15 | Vətərlər üsulu..................................................... | 21 | Sadə iterasiya metodu........................................ | 27 | Matlab mühitində cəbri və transsendent tənliklərin həlli texnologiyaları.................................................................... | 30 | Xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli.................................... | 36 | İterasiya metodu........................................................... | 37 | Zeydel üsulu........................................................ | 43 | Matlab mühitində qeyri-xətti tənliklər sisteminin həlli....... | 50 | İnterpolyasiya çoxhədlilərinin qurulması.................... | 54 | Matlab mühitində interpolyasiya məsələlərin həlli.............. | 59 | Ən kiçik kvadratlar metodu................................................. | 66 | Matlab mühitində çoxhədli şəkilli asılılığın qurulması..... | 76 | Ədədi inteqrallama.............................................................. | 92 | 9.1. Düzbucaqlılar metodu.......................................... | 92 | 9.2 Trapesiyalar metodu........................................... | 97 | 9.3.Simpson metodu................................................... | 102 | Matlab mühitində inteqralların ədədi üsullarla həlli............ | 106 | Sıranın cəminin tapılması……………………….…........... | 108 | Diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli.......................... | 117 | 12.1. Eyler metodu..................................................................... | 117 | 12.2. Runge-Kutta metodu................................................... | 120 | 12.3. Qovma üsulu...................................................... | 128 | Matlab mühitində adi diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnologiyaları.............................................. | 135 | Xüsusi törəməli diferensial tənliklərin həlli metodları........ | 140 | Matlab mühitində xüsusi törəməli diferensial tənliklərin ədədi üsullarla həlli texnoligiyaları..................................... | 145 | İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................................. | 148 | Əlavə1.................................................................................. | 149 | Əlavə2.................................................................................. | 155 |

http://kompy.info/bug-bilan-isitish-tizimlari.html#Oz_qollaringiz_bilan_bug_isitish_juda_mumkin,_lekin_avval_siz_ushbu_tizim_bilan_tanishishingiz_kerak.

Bugʻ bilan isitish tizimlari

| Bugʻ bilan isitish tizimlari | Sana | 24.12.2023 | Hajmi | 4,95 Kb. | | #128029 | Bog'liq Bugʻ bilan isitish tizimlari-fayllar.org Bugʻ bilan isitish tizimlari Bugʻ bilan isitish tizimlari BUGʻ BILAN ISITISH TIZIMLARI BUGʻ BILAN ISITISH — issiklik eltuvchi sifatida suv bugʻidan foydalaniladigan isitish tizimi. Suv bugʻi binolarga oʻrnatilgan isitish asboblariga quvurlarda keltiriladi. Bugʻ bilan isitish tizimlarida bugʻ isitish asboblarida kondensatsiyalanayotganda uning issiqlik ajratish xossasidan foydalaniladi; hosil boʻlgan kondensat quvurlarda markazlashgan issiklik bilan taʼminlash tarmogʻiga yoki isitiladigan binodagi bugʻ qozoniga qaytadi. Bugʻ bilan isitishi . da ishlatilgan (mas, bugʻ mashinalari, turbinalari va b. dan chiqqan) bugʻdan ham foydalanish mumkin. Bunday tizim xonadonlarni isitiщda deyarli qoʻllanilmaydi, u asosan sanoat binolarini isitish uchun moʻljallangan O'z qo'llaringiz bilan bug 'isitish juda mumkin, lekin avval siz ushbu tizim bilan tanishishingiz kerak. O'z qo'llaringiz bilan bug 'isitish juda mumkin, lekin avval siz ushbu tizim bilan tanishishingiz kerak. Uy yoki kvartirani bug 'isitish yopiq tizim bo'lib, uning asosiy komponentlari isitish qozoni, quvur liniyasi va isitish radiatorlari hisoblanadi. Qo'shimcha komponentlar tizim orqali sovutish suvining majburiy aylanishi zarur bo'lganda nasosni o'z ichiga oladi. Ishlash printsipi oddiy: sovutish suvi qozon idishida isitiladi va quvur liniyasi orqali radiatorlar tomon harakatlanadi. Isitilgan sovutish suvi radiatorlar va quvurlarga issiqlik beradi, soviydi va qozonga qaytadi. Aylanmaning uzluksizligi to'g'ri o'rnatilgan quvurlar va radiatorlar yoki bir necha qavatli uy uchun isitish zarur bo'lsa, nasos bilan ta'minlanadi. Bir qavatli uyda bug 'isitishini amalga oshirish va shu bilan birga sovutish suvining tabiiy aylanishini ta'minlash juda qiyin vazifadir. Axir, quvur liniyasi ma'lum bir burchak ostida joylashtirilishi kerak. Qizdirilganda, sovutish suvi zichligini yo'qotadi, engilroq bo'ladi va o'z kuchi ostida tizimni yuqoriga ko'taradi. Bunga faqat to'g'ri burchak yordam beradi. Sovutish suyuqligining majburiy aylanishi bilan bug'li isitishni qanday qilish kerak - ko'p bilim talab etilmaydi. Bundan tashqari, bu erda erkin fikrlashga ruxsat beriladi, chunki nasos sovutish suvini quvurlar orqali har qanday qiyalikda, har qanday burilish va deyarli son-sanoqsiz radiatorlar bilan haydashi mumkin Bir qavatli uyda bug 'isitishini amalga oshirish va shu bilan birga sovutish suvining tabiiy aylanishini ta'minlash juda qiyin vazifadir. Axir, quvur liniyasi ma'lum bir burchak ostida joylashtirilishi kerak. Qizdirilganda, sovutish suvi zichligini yo'qotadi, engilroq bo'ladi va o'z kuchi ostida tizimni yuqoriga ko'taradi. Bunga faqat to'g'ri burchak yordam beradi. Sovutish suyuqligining majburiy aylanishi bilan bug'li isitishni qanday qilish kerak - ko'p bilim talab etilmaydi. Bundan tashqari, bu erda erkin fikrlashga ruxsat beriladi, chunki nasos sovutish suvini quvurlar orqali har qanday qiyalikda, har qanday burilish va deyarli son-sanoqsiz radiatorlar bilan haydashi mumkin Endi bug 'isitish plastik quvurlar yordamida amalga oshirilganda tendentsiya mavjud. Bu haqiqatan ham estetik jihatdan yoqimli va bu masala bo'yicha bahslashish qiyin. Ammo plastmassaning issiqlik o'tkazuvchanligi metallga qaraganda ancha past. Bir metr uzunlikdagi dyuymli metall quvur 0,75 m2 sirt maydoniga ega. Butun quvur liniyasining bunday isitish maydoni qancha ekanligini tasavvur qilish yoki hatto hisoblash oson. Shu bilan birga, har doim katta quvur diametridan keyin ta'qib qilish kerak emas. Shunga qaramay, issiqlik manbasining asosiy turi radiatorlardir. Bu shuni anglatadiki, qozonning ortiqcha energiya sarfini kuzatmaslik uchun kamroq miqdorda sovutish suvi bo'lishi muhimdir. Bug 'isitishning afzalliklari Bug 'isitishning afzalliklari Avvalo, bug 'tizimlari o'rnatish bosqichida past narx tufayli suv tizimlari bilan raqobatlasha oladi. Axir, ular kichikroq umumiy isitish moslamalarini o'z ichiga oladi. Va isitish davrlaridagi quvurlarning diametri, qoida tariqasida, kichikroq. Bundan tashqari, sovutish suyuqligining yuqori harorati tufayli bug 'isitish suv hamkasbiga nisbatan kamroq inertsiyaga ega. Shunga ko'ra, xonadagi harorat ancha tez yuqoriga o'zgara boshlaydi. Bundan tashqari, kamida minimal sanitariya-tesisat ko'nikmalariga ega bo'lgan kishi bug 'isitishini o'z qo'llari bilan yig'ishga qodir. Lekin buning uchun siz o'rnatish tartibining bir qator xususiyatlarini bilishingiz kerak. http://fayllar.org http://fayllar.org | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=35

acot(x) x ədədinin arkkotangensi asec(x)

| acot(x) x ədədinin arkkotangensi asec(x) | bet | 35/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)acot(x) | x ədədinin arkkotangensi | asec(x) | x ədədinin arcsekansı | acsc(x) | x ədədinin arkkosekansı | sinh(x) | x ədədinin hiperbolik sinusu | cosh(x) | x ədədinin hiperbolik kosinusu | tanh(x) | x ədədinin hiperbolik tangensi | coth(x) | x ədədinin hiperbolik kotangensi | sech(x) | x ədədinin hiperbolik arcsekansı | csch(x) | x ədədinin hiperbolik arkkosekansı | exp(x) | | log(x) | | sqrt(x) | | abs(x) | | log10(x) | lg(x) | log2(x) | | pow2(x) | | imag(x) | x kompleks ədədinin xəyali hissəsi | real(x) | x kompleks ədədinin həqiqi hissəsi | conj(x) | x kompleks ədədinin qoşması | gcd(x, y) | x və y ədədinin ƏBOB-u | lcm(x, y) | x və y ədədinin ƏKOB-u | rats(x) | X ədədinin rasional kəsr şəklində təsviri | factor(x) | X ədədinin sadə vuruqları | mod(x,y) | x-ın y-ə bölünməsindən alınan qalıq | length(x) | x massivinin uzunluğu | 5.İkiölçülü qrafiklərin qurulması plot(x1, y1, x2, y2, ….., xn, yn) - burada x1, y1-birinci qrafikin absis və ordinatı, x2, y2- ikinci qrafikin absis və ordinatı və xn, yn- n-ci qrafikin absis və ordinatıdır; subplot(n, m, k)- eyni qrafiki pəncərədə bir neçə ayrı-ayrı koordinat sistemləri və hər birində ayrıca olaraq müxtəlif funksiyaların qrafiklərini qurmaq. Burada n və m uyğun olaraq şaquli və üfüqi istiqamətlərdə qrafiklərin sayını təyin edir, k isə cari qrafikin nömrəsini göstərir. polar(R,Z) – Z bucaq və R radiuslu radius-vektorunun mövqeyinə uyğun polyar koordinat sisteminə qrafik qurur. polar(R,Z,S) – Z bucaq və R radiuslu radius-vektorunun mövqeyinə uyğun polyar koordinat sistemində qrafik qurur, S sətrinin köməyi ilə plot( ) funksiyasına analoji olaraq xəttin stili seçilir. Xətlərin rəngi | Y | sarı | M | Bənövşəyi | C | Mavi | R | Qırmızı | G | Yaşıl | B | Göy | W | Ağ | K | Qara | Markerin tipi | . | Nöqtə | O | Dairə | X | kres | + | Üstəgəl | * | Ulduz | S | Kvadrat | D | romb | V | Üçbucaq (aşağı) | ^ | Üçbucaq(yuxarı) | < | Üçbucaq(sola) | > | Üçbucaq(sağa) | P | düzbucaqlı | H | altıbucaqlı | Xəttin tipi | - | bütöv | : | ikiqat | -. | Ştrik nöqtə | - | ştrix | Dərs vəsaitinə “Mülki Aviasiya” redaksiya heyəti tərəfindən baxılmış və çapına icazə verilmişdir. Çapa hazırlanmışdır: 25.04.2017 Texniki korrektor Əliyeva O.V. Dərs vəsaiti “Azərbaycan Hava Yolları” QSC Milli Aviasiya Akademiyasının Poliqrafiya mərkəzində çap edilmişdir. Tirajı: 30 nüsxə. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=4

Nümunə. tənliyinin köklərini ayıraq. Göründüyü kimi, ƒ(x)= x

| Nümunə. tənliyinin köklərini ayıraq. Göründüyü kimi, ƒ(x)= x | bet | 4/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1) Nümunə. tənliyinin köklərini ayıraq. Göründüyü kimi, ƒ(x)= x3 - 3x + 13=0 funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməzdir. Onun törəməsini tapdıqda alınan (x)=3x2–3 funksiyası da bütün ədəd oxunda kəsilməyəndir. 3x2–3=0 tənliyinin x1=-1 və x2=1 kökləri ƒ(x) funksiyasının monotonluq intervallarını təyin edir: (- ;-1), (-1;1), (1;+ ). Bu intervalların birincisində, yəni - <x<-1 olduqda (x)>0. Deməli, (- ;-1) intervalında ƒ(x) funksiyası artandır. ƒ(x)=- və ƒ(-1)=15 olduğundan həmin intervalda tənliyin bir həqiqi kökü vardır. Bu kökü ayıran parçanı tapaq. Bunun üçün [-3;-2] parçasını götürək və f(-3) və f(-2) qiymətlərini hesablayaq. ƒ(-3)=-5<0 və ƒ(-2)=11>0 olduğundan [-3;-2] parçasını kökü ayıran parça olaraq götürmək olar. İkinci intervalda, yəni -1<x<1 aralığında (x)>0 olur. Buna görə də [-1;1] parçasında ƒ(x) artandır. Lakin ƒ(-1)=15>0 və ƒ(+1)=11>0 olduğundan tənliyin [-1;1] parçasında heç bir kökü yoxdur. Üçüncü (1, + ) intervalında isə (x)>0 olduğundan həmin intervalda y=ƒ(x) artan funksiyadır. Lakin f(x)=+ və f(1)=11 olduğundan bu intervalda tənliyin həqiqi kökü yoxdur. Əgər tənlik (1.2) şəklində verilərsə, onda bu tənliyin həqiqi köklərini ayırmaq üçün onların əvvəlcədən sayını, həmçinin onların yerləşdikləri intervalların aşağı və yuxarı sərhədlərini müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün aşağıdakı teoremlərdən istifadə etmək olar. Teorem3. n tərtibli (1.2) cəbri tənliyi n sayda həqiqi və ya kompleks kökə malikdir və hər bir kök tərtibi qədər sayılır. Teorem4. Əgər hər hansı kompleks ədəd (1.2) tənliyinin köküdürsə, onda həmin kompleks ədədin qoşması da həmin tənliyin kökü olur. Teorem5. Tutaq ki, ,burada an,an-1,...,a0 (1) tənliyinin əmsallarıdır. Onda (1.2) tənliyinin təqribi köklərinin mütləq qiymətləri və ya modulları aşağıdakı bərabərsizliyi ödəyər: , i=1,2,…,n. Nəticə. və qəbul etsək, onda onlar (1.2) tənliyinin müsbət təqribi köklərinin aşağı və yuxarı sərhədi olar. -R və -r uyğun (1.2) tənliyinin mənfi köklərinin aşağı və yuxarı sərhədləridir. Teorem6 (Laqranj). Tutaq ki, və ai əmsalı an, an-1,...,a0 ardıcıllığında birinci mənfi əmsaldır və C mənfi əmsalların modullarının ən böyüyüdür. Onda (1.2) tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədi olaraq ədədini götürmək olar. Teorem7. Tutaq ki, R ədədi Pn(x)=0 tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədidir, R1 ədədi Pn1(x)=xnPn(1/x) tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədidir, R2 ədədi Pn2(x)=Pn(-x) tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədidir, R3 ədədi Pn3(x)=xnPn(-1/x) tənliyinin müsbət köklərinin yuxarı sərhədidir, onda müsbət təqribi köklər şərtini, mənfi təqribi köklər isə şərtini ödəyir. 1>0> | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=9

Başlanğıc verilənlər - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 9/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)Başlanğıc verilənlər: f (x) – funksiya; ε – tələb olunan dəqiqlik; x0 – başlanğıc yaxınlaşma. Nəticə: xtəq – f (x) = 0 tənliyinin təqribi kökü. Həll metodu: və funksiyalarının eyni işarəli olduqları hala baxaq (şəkil 1.2.5). Şəkil 1.2.5. halı üçün vətərlər metodunun həndəsi interpretasiyası Göründüyü kimi funksiyanın qrafiki və nöqtələrindən keçir. Tənliyin axtarılan x* kökü naməlumdur, ona görə də onun yerinə А0В0 vətərinin absis oxu ilə x1 kəsişmə nöqtəsini götürürük. Onda bu elə kökün təqribi qiyməti olacaqdır. Analitik həndəsədən məlum olduğu kimi (х1; у1) və (х2;у2) nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyi aşağıdakı şəkildədir: . Onda А0В0 vətərinin tənlyi: şəklində olar. x=x1 qiymətini tapaq. y=0 şərtindən alırıq. İndi isə fərz edək ki, kök parçasında yerləşir. Vətərlər metodunu bu parçaya tətbiq edək. və nöqtələrini birləşdirən vətər çəkək. А1В0 vətərinin absis oxu ilə kəsişmə nöqtəsini x2 ilə işarə edək. Onda . Bu prosesi davam etdirsək, . Nəhayət, kökə yaxınlaşma üçün aşağıdakı kimi rekurrent düstur alırıq: . Bu halda parçasının b ucu tərpənməz olur, a ucu isə hərəkət edir. Beləliklə, vətərlər metodu üçün hesablama düsturu alırıq: ; . (1.4) Tənliyin dəqiq kökünə növbəti yaxınlaşmanın hesablanması verilmiş dəqiqlik ödənilmədiyi halda, yəni şərti ödənilmədiyi halda baş verir. İndi isə şərtinin ödəndiyi hala baxaq (şəkil 1.2.6). Şəkil 1.2.6. halı üçün vətərlər metodunun həndəsi interpretasiyası. və nöqtələrini А0В0 vətəri ilə birləşdirək. Həmin vətərin Ox oxu ilə kəsişmə nöqtəsini kökə birinci yaxınlaşma kimi hesab edə bilərik. Bu halda parçanın a ucu tərpənməz olur. Onda AoBo vətərinin tənliyi . Vətər Ox oxunu kəsdiyindən y=0 olur. Ona görə də -i tapırıq: . Bu halda kök . Metodu bu parçaya tətbiq etsək, alarıq. Bu prosesi ardıcıl davam etdirsək, alarıq. Metodun hesablama düsturu aşağıdakı kimi olar: , . (1.5) şərti ödəndikdə hesablama sona çatır. Onda dəqiqliklə təqribi kök xtəq=xn+1 olur. Beləliklə, əgər şərti ödənərsə, onda təqribi həllin qiyməti (1.4) düsturu ilə, şərti ödəndikdə isə (1.5) düsturu ilə hesablanır. Qeyd. Parçanın uc nöqtəsi o vaxt tərpənməz hesab olunur ki, həmin nöqtədə funksiya və onun ikinci tərtib törəməsinin işarələri eyni olsun. Bətərlər üsulunun tətbiqi ilə köklərin tapılması nümunəsinə baxaq. | | |

http://kompy.info/mustaqil-ish-1-mavzu.html

Mustaqil ish №1 Mavzu

| Mustaqil ish №1 Mavzu | bet | 1/4 | Sana | 26.11.2023 | Hajmi | 215,2 Kb. | | #105629 | Bog'liq Документ Microsoft Word O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI KOMPYUTER TIZIMLARI KAFEDRASI 60610500 - Kompyuter injiniringi («Kompyuter injiniringi») yo’nalishi “Kompyuter tarmoqlari” fanidan MUSTAQIL ISH № 1 Mavzu: TCP/IP protokollar steki Bajardi: ____________ 3-kurs talabasi Samadov A. Qabul qildi: ___________ Sattarov M.A. Ishni bahosi: ___________ ball Samarqand – 2021 SAMARQAND – 2023 Mavzu rejasi: TCP/IP protokollar steki tarixi TCP/IP nima TCP/IPning funksiyalari Pog’onalari va ularning vazifasi Asosiy protokollar TCP/IP ning ahamiyati 1. TCP/IP protokollar steki tarixi. Dastlabki tarmoq ,,ARPANET” , AQSh Mudofaa vazirligi tomonidan moliyalashtiriladigan tadqiqot tarmog'i edi. Chunki, u ijaraga olingan telefon liniyalari bilan yuzlab universitetlar va hukumat binolarini bog‘lagan. Keyinchalik sun'iy yo'ldosh tarmoqlari va radio tarmoqlari paydo bo'lishi bilan, mavjud protokollar yordamida boshqa tarmoqlarni ular bilan ulashda katta muammolar paydo bo'ldi. Yangi etalon arxitekturaga ehtiyoj paydo bo’ldi. Shunday qilib, turli tarmoqlarni bir butunga birlashtirish qobiliyati boshidanoq asosiy maqsadlardan biri edi. Keyinchalik ushbu arxitektura ikkita asosiy protokolga muvofiq TCP/IP etalon modeli deb nomlandi. Uning birinchi tavsifini Cerf va Kan (1974) kitobida uchratish mumkin, keyinchalik standartga aylantirilgan (Braden, 1989). Modelning konstruktiv xususiyatlari Klarkda, 1988 yilda muhokama qilingan. AQSh Mudofaa vazirligi qimmatli xostlar, marshrutizatorlar va shlyuzlar bir zumda yo'q qilinishi mumkinligidan xavotirlanishgani sababli, yana bir muhim vazifa tarmoqning tarmoq osti uskunalarining mumkin bo'lgan yo'qolishidan omon qolishi va aloqa uzilib qolmasligini ta'minlash edi. Boshqacha qilib aytganda, AQSh Mudofaa vazirligi qabul qiluvchi va uzatuvchi mashinalar ishlayotgan vaqtda, hatto ba'zi bir oraliq mashinalar yoki aloqa liniyalari to'satdan ishdan chiqqan taqdirda ham aloqa uzilmasligini talab qildi. Bundan tashqari, arxitekturadan ma'lum miqdordagi moslashuvchanlik kerak edi, chunki u turli xil talablarga ega bo'lgan ilovalardan, real vaqt rejimida fayllarni uzatishdan to ovozli xabarlarni uzatishgacha foydalanishi kerak edi. 2. TCP/IP nima TCP/IP - bu ma'lumotlarning tarmoqlar bo'ylab qanday uzatilishi, yo'naltirilishi va qabul qilinishini belgilaydigan protokollar to'plami. U ikkita asosiy protokoldan iborat: Transmission Control Protocol (TCP) va Internet Protocol (IP). TCP ma'lumotlarning ishonchli va tartibli yetkazib berilishini ta'minlaydi, IP esa tarmoqlar bo'ylab ma'lumotlar paketlarini manzillash va yo'naltirish bilan shug'ullanadi. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-dovlet-aqrar-universiteti-informasiya-texnologiyala.html

Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti İnformasiya texnologiyalari, aqrar müHƏNDİSLİk və energetika faküLTƏSİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ və BƏDƏN TƏRBİYƏSİ kafedrası ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ MÖVZU 1: ƏMƏK MÜHAFIZƏSININ HÜQUQI VƏ TƏŞKILATI ƏSASLARI MÖVZUNUN PLANI 1. Ədəbiyyat. 2. Əmək mühafizəsində istifadə edilən terminlər. 3. Giriş. Əmək mühafizəsinin məzmunu, başqa fənlərlə əlaqəsi. 4. Əmək təhlükəsizliyinin standartlar sistemi (ƏTSS), 5. İnsan-maşın-heyvan- istehsalat mühiti sistemi. 6. Təhlükəli və zərərli istehsalat amilləri, onların normalaşdırılması prinsipi və təsnifatı. 7. İnsanlarda psixofizoloji, hal, psixoloji amillər və onların əməyin təhlükəsizli- yinə təsiri. 8. Əmək xasarətlərinin əsas səbəbləri. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002. 2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008. 3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü- quq ədəbiyyatı” 1998. 4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986. 5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990. 6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987. 7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988. 8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989. 9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989. 10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.; 1984. 2. Əmək mühafizəsində istifadə edilən terminlər. Təhlükəsizlik texnikası. İstehsalat santariyası. Əmək təhlükəsizliyi. Təhlükəli istehsalat amilləri. Zərərli istehsalat amilləri. İstehsalat proseslərinin təhlükəsizliyi. İstehsalat avadanlıqlarının təhlükəsizliyi. Elektrik təhlükəsizliyi. Elektrik qurğuları. Elektrikin cərəyanının gövdə ilə qapanması. Elektrik cərəyanının torpaqla qapanması mühafizə (torp) yerlə birləşdirmə. Mühafizədən açılma. Elektrikdən mühafizə vasitələri. İşçilərin mühafizə vasitələri. Fərdi mühafizə vasitələri. Kollektiv mühafizə vasitələri. İstehsalatda bədbəxt hadisələr. İstehsalat xəsarəti. Peşə xəstəlikləri. Yanğın təhlükəsizliyi. 3. Giriş. Əmək mühafizəsinin məzmunu, başqa fənlərlə əlaqəsi. “Əmək mühafizəsi” 4 müstəqil bölməni əhatə edən elmi, sosial-texniki fəndir. 1. “Əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilati əsasları” bölməsində işçilərin zədə-lənmə və peşə xəstələnmələrinin aradan qaldırılmasına yönəldilmiş kompleks hüquqi-təşkilati tədbirlər öyrənilmir. 2. “Əmək gigiyenası və istehsalat sanitariyasının” əsasları bölməsində işçilərə zərərli istehsalat amillərinin (səs-küy, toz, qaz, şüalanma və s) zərərli təsirinin qar-şısını alan təşkilati, gigiyena, texniki-sanitariya tədbirləri və vasitələri öyrənilir. 3. “Təhlükəsizlik texnikasının əsasları” bölməsində işçilərə təhlükəli istehsalat amillərinin təsirinin qarşısının alan təşkilati-texniki tədbir və vasitələr sistemi öyrə-nilir. 4. “Yanğın profilaktikasının əsasları” bölməsində əmək təhlükəsizliyini, xüsusi və dövlət əmlakını mühafizə etməyə yönəldilmiş yanğından mühafizə tədbir və vasi-tələri öyrənilir. “Əmək mühafizəsi” fənninin metodiki əsasını kənd təsərrüfatında əmək şəra-itinin, maşınların, istifadə edilən kübrə və zəhərli maddələrin elmi təhlili nəticəsində təhlükə və zərərlərin aşkara çıxarılmasını təşkil edir. “Əmək mühafizəsi” kursu istehsalatda tam təhlükəsizliyi, zərərsiz əmək şəraitini və yanğına qarşı mübarizə tədbirlərini öyrənir. Əmək mühafizəsi insanın əmək prosesində təhlükəsizliyini, sağlamlığını və işgü-zarlığını təmin edən, qanunvericilik aktları, sosial-iqtisadi, təşkilati-texniki, sanitari-ya -gigiyena tədbir və vasitələri sistemidir. Əmək mühafizəsinin məqsədi istehsalatda sağlam, təhlükəsiz əmək şəraiti yara-dılması ilə fəhlə, (kolxozçu) və qulluqçuların zədələnmə və xəstələnmələrinin qarşı-sını almaqdır. Rusiyada 1-ci təhlükəsizlik texnikası üzrə elmi-tədqiqat işi aparan M.V.Lomo-nosov olmuşdur. 1742-ci ildə onun yazdığı (“metallurgiya” yaxud) mədən işlərinin əsasları əsərində keçidlərdə nərdivanlardan istifadə edilməsi, torpaq, dağ və mədən işlərində təhlükəsizlik və sanitar qaydalarını göstərmişdir. 1882-ci ildə prof. V.L.Kirpiçev ictimai-texniki qurultayda təhlükəsizlik texnikası üzrə çıxışında maşın və intiqallara xidmət işində ehtiyatlılıq tədbirlərini göstərmişdir. Fizioloq İ.M.Secenov 1901-ci ildə yazdığı insanların iş hərəkəti oçerki kitabında bir sıra əmək gigiyenası haqqında olan məsələləri göstərmişdir. (oçerki kitabında bir sıra əmək gigiyenası haqqında olan məsələləri göstərmişdir). Birinci dəfə əmək gigiyenası haqqında olan “sağlamlıq və sənaye” jurnalını sani-tar həkim A.V.Poqojev 1902-ci ildə yazmışdır. Bizim ölkədə əmək mühafizəsi prob-leminin elmi həlli ancaq 1929-cu ildən sonra həyata keçirilmişdir. 1929-cu ildən təh-lükəsizlik texnikası və əmək mühafizəsi bütün ali məktəblərdə həyata keçirilmişdir. 1966-cı ildən o, əmək mühafizəsi adlanır. Əmək mühafizəsi elminin inkişafında S.İ.Vavilovun böyük xidməti olmuşdur. Belə ki, onun rəhbərliyi altında insanın görməsinə müsbət təsir göstərən günüz işıq lampası hazırlanmışdır. N.D.Zelinskiy (1913). Böyük alim fizioloq İ.P.Pavlov insanın ali sinir orqanı ilə xarici mühit arasında əlaqə olduğunu söyləmişdir. N.E.Jukovski erodinamiki nəzəriyyə əsasında ventilyator və ventilyasiya sisteminin hesabatını ver-mişdir. Elmi-tədqiqat işləri ilə V.F.Maksimov, E.Ya-Yudin, Q.M.Nikitin, T.H.Tağı-zadə, F.Ə.Şıxəliyev və b. məşğul olur. Yanğın preofilaktikası əmək mühafizəsi ilə sıxı əlaqəlidir, çünki yanğını yalnız qiymətli materiallara deyil eyni zamanda insan sağlamlığına da zərər verir. Əmək mühafizəsi gigiyena, fiziologiya və əməyin psixologiyası, istehsalat estetikası və əməyin elmi təşkili ilə əlaqədardır. (Əmək mühafizəsi fənni tam təhlükəsizliyi, zərər-siz əmək şəraitini və yanğına qarşı mübarizə tədbirlərini öyrənir). Keçmiş SSRİ-də YİHİMŞ-ın 6 elmi tədqiqat əmək mühafizəsi institutu, 15 əmək gigiyenası və peşə xəstəliyinə qarşı institutu, 4 sanitar gigiyena institutu fəaliyyət göstərərək müxtəlif tədbirlər işləyib hazırlayır və bu tədbirlər insan sağlamlığını tə-min edir. 1970-ci il iyun ayında keçmiş SSRİ Ali Soveti “Əmək haqqında SSRİ və respublika ittifaqının əsas qanunçuluğunu” qəbul etmişdir. Bu qanunda əsas başlıq əmək mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əmək mühafizəsi üzrə qanunçuluq Azərbaycan Respublikasında 1992-ci il dekabr ayında təsdiq edilmişdir. ZOOBAYTARLAR KURSU ÜÇÜN Zoomühəndis heyvandarlıqda texnoloq hesab edilir. Onun işi həmişə yem isteh-salı və yemin hazırlanması, heyvandarlıq fermasında su təchizatı, inəklərin sağılması, qoyunların qırxılması və s. ilə əlaqədardır. Ona görədə maşın və avadanlıqların istismarında təhlükəsizlik texnikası, hey-vanların saxlanılması və onlara qulluq işlərində təhlükəsizlik qaydalarını bilməsi zo-omühəndisin gündəlik işi hesab edilir. Zoomühəndis nə inki, özü təhlükəsizlik texni-kası qayda və tələblərini, onlara riayət edilməsini bilməsi, həmçinin mütəxəssis rəh-bər kimi heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası və əmək mühafizəsi vəziyyətinə düz-gün riayət edilməsinə, habelə vaxtaşırı təlimat aparılmasına və heyvandarların nəzəri birliyinin iş yerlərində yoxlanılmasına cavabdehdir. Hal-hazırda baytar həkiminin böyük heyvandarlıq birliyində və texniki avadan-lıqların qrup halında istifadə edilməsi şəraitində öz işini düzgün aparması lazım gəlir. Ona görədə belə şəraitdə müxtəlif xəstəliklərin ləğv edilməsi və öz vaxtında dezi-feksiya, dezinseksiya, dezinseksiya, deratizasiya, dezodorasiya işlərinin yerinə yetiril-məsi və eyni zamanda yoluxucu və qeyri yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 1.4. Əmək təhlükəsizliyinin standartlar sistemi (ƏTSS). Son illərdə ölkəmizdə müxtəlif normativ sənədlərindəki (qayda, norma, təlimat) əmək təhlükəsizliyi tələbləri Əmək Təhlükəsizliyinin Standartlar Sistemi (ƏTSS) şəklinə salınmışdır. Bu Standartlar Sisteminin 4 kateqoriyası vardır. 1. Ümumittifaq dövlət standartları (DÜİST) 2. Sahə standartları (SST) 3. Respublika standartları (RST) 4. Müəssisə standartları (MST) Buraxılan bütün məhsullar mütləq standartlara cavab verməlidir. Hal-hazırda bütün Dövlət Ümumittifaq standartlarına maşın, avadanlıq və başqa məhsulların istehsalat təyinatına əmək mühafizəsi mütləq daxil edilir və bu məhsulla-rın təhlükəsiz buraxılmasını təmin edir. Dövlət Ümumittifaq standartlarının 5 fevral 1974-cü ildə təsdiq etdiyi 351- № -li qərarına müvafiq olaraq Əmək Təhlükəsizliyinin Standartları Sistemi 1974-cü il iyulun 1-dən qüvvədədir. (Məsələn Dövlət Ümumitifaq Standartları DÜİST 12.0.004-89) burada 12- əmək mühafizəsi üzrə standartlar sinfini; 0- standart qrupunun nömrəsini, 004- standart qrupunun ardıcıllıq nömrəsi, 89- standartın qeydə alınma ilini göstərir. Hazırda ƏTSS-nin vaxtında və tam tətbiqi istehsalat birlikləri və təşkilatlarının mühüm vəzifələrindən biri sayılır. Bu standartların tətbiqi qaydaları xüsusi metodik göstərişlərdə verilmişdir. Əmək təhlükəsizliyinin standartlar sisteminin tətbiqinə ümumi rəhbərlik təşkila-tın rəhbərinə və baş mütəxəsisə həvalə olunur. Bu sahədə təşkilati- metodik işləri isə müəssisənin standartlaşdırma xidməti ilə birlikdə əmək mühafizəsi xidməti yerinə yetirir. Təşkilatın rəhbəri standartların siyahsını və tətbiqi qaydasını əks etdirən mü-vafiq əmr verməlidir. Müəssisələrdə standartların tətbiqini təşkil etmək üçün aşağıdakı heyətdə komis-siya yaradılır: baş (mühəndis) mütəxəsis, (sədr), standartlaşdırma şöbəsinin rəisi, əmək mühafizəsi şöbəsinin rəisi, həmkarlar ittifaqı komitəsinin nümayəndəsi, baş tex-noloq və b. mütəxəssislər. 1.5. Əmək mühafizəsinin nəzəri əsasları. “İnsan- maşın- istehsalat mühiti sistemi.” İnsan- maşın- istehsat mühiti sistemi erqonomika adlanır. Erqonomika yunan sözü olub; erqo- iş, nomos- isə qanun demək-dir. Deməli, erqonomika iş haqqında qanundur. Onun başlıca vəzifəsi insan, maşın və istehsalat mühiti arasındakı qarşılıqlı əlaqəni tədqiq etməkdir. İnsanı öyrənən bütün elmlər, texniki elmlər, sosiologiya bilavasitə erqonomika ilə bağlıdır və insan- maşın- istehsalat mühiti sistemində fəaliyyət göstərən qanunla-rın araşdırılmasına xidmət edir. Elmlər kompleksindən ibarət olan erqonomika, psixo-logiya, fiziologiya, gigiyena, pedaqoqika, sosiologiya və digər sahələrin əldə etdiyi nəticələri ümumiləşdirir və onlardan istifadə edir. Bundan əlavə gibernetika, fizika, riyaziyyat, biologiya, iqtisad elmləri habelə texnikanı öyrənən elmlərdə erqonomika-da özünə məxsus yer tutur. Adları çəkilən elm sahələr ilə erqonomikanın başlıca fərqi ondan ibarətdir ki, er-qonomika ayrılıqda insanı, ayrılıqda iş şəraitini, ayrılıqda maşın sistemini deyil, on-larla daxili əlaqəyə girərək əmələ gətirdiyi mürəkkəb bir sisitemi tədqiq edir. Məsələn, psixologiya qavrayışı, təsəvvürü, yaddaşı, diqqəti, hafizəni və s. anla-yışları öyrənərkən onların maşınla əlaqəsini əsas götürməyədə bilər. Erqonomika isə fəaliyyətdə olan insanın xüsusiyyətlərini bir tərəfdən konkret iş şəraiti, digər tərəfdən isə maşınla daxili əlaqədə tədqiq edir. Müasir insan özünün istehsalat funksiyasını mürəkkəb sistemin işlədiyi şəraitin-də yerinə yetirir. İnsan fiziki işin mühüm hissəsini texnikaya sərf edərək, özü böyük həcmli mü-rəkkəb zehni psixoloji fəaliyyəti qəbul edir. O, bu gün mürəkkəb biotexniki sistemləri proqlamlaşdırır, onlara nəzarət edir, eyni zamanda müxtəlif texnoloji obyektləri uzaq məsafədən idarə edir. Təkcə onu xatırlatmaq kifayətdir ki, sürücünün sükan arxasındakı diqqəti ilə çay içdiyi zaman özünü göstərən diqqəti arasında xeyli fərq vardır. Deməli maşın insanın qarşısına xüsusi tələblər qoyur və həmin tələblərin ödənilməsi zəruri hal alır. Erqonomika müəyyənləşdirmişdir ki, əmək vasitələri və şəraiti, hər şeydən əvvəl insanın xüsusiyyətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. İ.M.İ mühiti sistemində kompanentlər arasında zəruri uzlaşma olmadıqda, yəni texnika və şərait insanın xüsu-siyyətlərinə uyğun gəlmədikdə, eləcədə insan idarəetdiyi maşının ‹‹dilini›› yaxşı bil-mədikdə, şəraitə yaxşı uyğunlaşmadıqda bir sıra bədbəxt hadisələr baş verir. Adicə bir fakta nəzər salaq Q.E.Panov yazır ki, dünya miqyasında texnika ilə onu idarə edən insan arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində təkcə 1900-1950-ci illər arasında, yəni 50 il ərzində 250 milyon adam həlak olmuşdur, halbuki həmin dövrdə müharibələr vur tut 90 milyon adamın ölümünə səbəb olmuşdur. İndi maşınla əlaqədar olaraq dünya miqyasında hər gün təxminən 350 min adam həlak olur ki, bununda 250 mini avtomobil qəzası ilə bağlıdır. Erqonomikanın qarşısında duran problemlərdən biri məhz bu cür bədbəxt hadi-sələrin qarşısını almaq üçün elmi tövsiyələr işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Sübut olunmuşdur ki, iş gününün ilk 1 saatı ərzində iş qabiliyyəti yüksələn xətt üzrə gedir, 2 saat sabit qalır və son 1 saat ərzində aşağı düşür. 1.6. Təhlükəli və zərərli istehsalat amilləri onlarin normalaşdirilmasi prin- sipi və təsnifi. DÜİST 12.0.003-79- ƏTSS-ə müvafiq olaraq təhlükəli və zərərli istehsalat amil-ləri təsirinə görə fiziki, kimyəvi, bioloji və psixoloji olurlar. Fiziki amilllər qrupuna maşın-mexanizmlərin hərəkət edən və mühafizə edilmə-yən hissələri; iş sahələrində havanın tozluluğu və qazlılığı; iş sahələrində havanın tempraturasının yuxarı və aşağı olması; səs-küyün, infra səsin, ultrasəsin, titrəyişin, ionlaşdırıcı və elektromaqnit şüalarının, statiki elektrikləşmənin, ulturabənövşəyi və infraqırmızı şüaların səviyyəsinin çoxalması, elektrik və maqnit sahə gərginliyinin yüksəlməsi və müxtəlif işıq normalarının dəyişməsi və s. daxildir. Kimyəvi amillər qrupu orqanizmə təsir xarakterinə görə ümumi toksiki, qıcıqlamdırıcı və s. olur. Bunlar orqanizmə tənəffüs yolları, həzm sistemi və dəri örtüyü vasitəsilə daxil olur. Bioloji amillər qrupuna mikro və makro orqanizmlər aiddir. Bunların təsiri ilə xəstələnmə və zədələnmə yaranır. Bu orqanizmləri viruslar, göbələklər, bakteriyalar bitkilər və heyvanataləmi isə makrocisimlər əmələ gətirir. Təhlükəli və zərərli istehsalat amililəri fiziki və zehni-psixoyorğunluğa ayrılır. Fiziki yorğunluğa, insanın (fiziki) statiki, dinamiki və hipodinamiki (məhdudlaş-ma) artıq yüklənməsi daxildir. Zehni-psixoyorğunluğa isə zehni gərginlik (yorucu əmək) və emosional artıq yüklənmə daxildir. Göründüyü kimi istehsalat şəraitində zərərli və təhlükəli amillər kompleks təsir göstərir. Bunların çoxu fəhlənin peşə xususiyyətindən asılıdır və ona görədə alınan xəs-arətlər peşə xəstəliyi adlanır. Təhlükəli və zərərli amillərə maşının hərəkət edən hissəsi, alətlərin nasazlığı, elektirik cərəyanı, aşındırıcı mayelər, partlayışa təhlükəli maddələr və s. daxildir. Bunlar fəhlədə xəsarət əmələ gətirə bilir ki, bunlara xəsarət yaradıcı amillər deyilir. (İstehsalat) Təhlükəli və zərərli istehsalat amillərinin insana uzunmüddət təsiri nəticəsində əmələ gələn xəstəliklər çox vaxt fəhlənin əmək qabiliyyətinin qismən və ya tamamilə itirilməsi ilə nəticələnə bilir. Fəhlənin iş yeri daima nəm olarsa, o za-man yel xəstəliyi əmələ gəlir. Səs-küy çox olan sexlərdə və başqa sahələrdə çalışan fəhlələr tədricən kar olma, əsəbi və s. bu kimi xəstəliklərə səbəb ola bilirlər. Elektrik qaynağı ilə iş görən zaman şüadan qorunmaq üçün müəyyən vasitələr olmadıqda, fəhlələr görmə qabiliyyətini itirir və nəticədə iş qabiliyyətini itirmiş olur-lar. Xəstəliklər çox vaxt hava mühitinin pozulması ilə də özünü göstərə bilir. Məsələn iş yerində havanın hərarətinin sürətinin, rütubətinin tez-tez dəyişməsi, mühitin tozlan-ması və s. bu kimi amillər orqanizmə uzun müddət təsir etdikdə peşə xəstəlikləri törə-dir. Bunun nəticəsində fəhlə iş qabiliyyətini itirmiş olur. Ona görədə istehsalatda xəs-təlik törədən amillər həmişə normada saxlanılmalıdır. Normal iş şəraitində insan or-qanizmdə sabit istilik mübadiləsi gedir və bu halda bədənin temperaturu bir səviy-yədə qalır. Orqanizmdəki intensiv oksidləşmə proseslərindən xeyli istilik ayrılması ilə əlaqədar olaraq ağır fiziki iş zamanı temperaturun yüksəlməsi və rütubətin çoxal-ması nəticəsində orqanizmin normal istilik tənzimi pozulur. Mühitin temperaturu yüksək olduqda qan damarları genişlənir və bədənin səthinə paylanan qanın miqdarı artır. Bu zaman bədən səthinin istilik verməsi artır və orqanizmlər ifrazına sərf etdiyi istilik itkisi hesabına soyuyur. Bundan başqa iş yerindənki havanın hərəkəti sürəti də orqanizmdə istiliyin tənzim olunmasına təsir göstərir. İş yerinin havası çox qızdıqda, onun həcm çəkisi azalır, yuxarı zonaya və ya xaricə havanın hərəkət etmə sürəti isə bir o qədər artmış olur. Havanın hərəkət sürəti 3 m/san-dən artıq olduqda soyuğun pis təsiri hiss olunur və soyuq dəymə xəstəliyinə səbəb olan hava cərəyanı əmələ gəlir. Havanın yüksək hərarəti və rütubətli olması ürək-damar sisteminə və tənəffüs orqanlarına pis təsir göstərir, bunun nəticəsində nəbz tez-tez burur, qan təzyiqi artır və qan dövranı pozulur. Belə əlverişsiz şərait uzun müddət davam etdikdə baş ağrısı, ümumi zəiflik, ayaqlarda ağrı, bəzən ürək bulanma, qusma yaranır. Həddən artıq bədənin qızması nəticəsində isə qəflətən ürək getmə müşahidə edilir. Hərarətin aşağı, nisbi rütubəti isə yüksək olan böyük sürətli havada bədənin temperaturu aşağı düşə bilir ki, buda orqanizmdə ümumi zəiflik yarada bilər. Orqanizmin soyuması zamanı yuxarı tənəffüs yollarının ağ ciyərin xəstələnməsi və əzələ revmatizmin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır, açıq havada işləyən zaman bədən həddən artıq soyuduqda isə donma halları baş verir. İstehsalat sahələrində toplanan tozlar orqanizmə olduqca pis təsir göstərərək nəinki bir sıra xəstəliklərin törənməsinə, həmin istehsal edilən məmulatın keyfiyyətinə, avadanlığın vaxtından qabaq sıradan çıxmasına bəzi hallarda isə partlayış baş verməsinə səbəb olur. İstehsalatda toplanan tozun təsirindən çox vaxt fəhlələr vərəm və başqa xəstəliklərə tutulur. Toz nəinki fəhlənin tənəffüs yollarının tutulmasına səbəb olur, hətta gözə, buruna, qulağa və dişlərədə çox pis təsir edir və bəzi hallarda dəri xəstəlikləri əmələ gətirir. İş yerlərində bir sıra zərərli maddələrin qarışıqlarının DÜİST 12.1.005-76- ƏTSS-ə müvafiq olaraq buraxıla bilən normaların aşağıda göstərilmişdir. Maddələrin adı | Qarışıqların bura-xıla bilən norması mq/m3 | Ammonyak Aseton Benzin buxarı Heksoxloran Qurğusunun və onun birl Kükürd turşusu Tütün tozu Xlor Çay tozu Taxıl tozu Asbest tozu Gil, sement tozu DDT Kömür tozu Karbon qazı Metil spirti | 20 200 100 0,1 0,01 1 3 4 3 4 2 6 0,1 10 20 50 | İşçilərin əmək qabiliyyətinin daima normada olmasına nail olmaq üçün havanın meteoroloji tərkibini aşağıdakı normalarda saxlamaq lazımdır.Yüngül iş şəraitində havanın temperaturası 18-220S, ağır iş şəraitində 14-160S olmalıdır. Havanın nisbi nəmliyi 40-60%-dən (heyvandarlıq fermasında isə 75%-dən, temperatur 10-120S az olmamalıdır) çox olmamalıdır. Hava axının sürəti yaşayış binalarında 0,1÷0,3 m/san. İstehsalat binalarında isə 0,5-1 m/san-dən artıq olmamalıdır. Havada zərərsiz tozların miqdarı hər kub metr havada 10 mq, zərərli tozların miqdarı isə 2 mq-dan artıq olmamalıdır. 1.7. İnsanlarda psixofizioloji hal, psixofizioloji amillər və onlarin əməyin təhlükəsizliyinə təsiri. Kənd təsərrüfatında bədbəxt hadisələrin yaranmasına təsir göstərən amillər müx-təlif xarakterdə olur. Bu amillər istehsalat təhlükəsi ilə eyni zamanda icraçı fəhlənin əhvali-ruhiyyəsindən də asılıdır. İstehsalatda zədə alanların yarıdan çoxu istehsalat proseslərinin yerinə yetirilmə-sində buraxdıqları kobud səhvlərin nəticəsində olur. Fizioloji tələbatın əsas xarakterindən asılı olaraq əməyin aşağıdakı formaları vardı. Fiziki əmək; əməyin mexanikləşdirilmiş forması; avtomatlaşdırılmış və yarım avtomatlaşdırılmış forması; axımlı yaxud qrup halında əmək; zehniəmək. Zehni əmək. Bu növ əməklə insan istehsalat proseslərinin idarə olunmasında yaradıcılıqla məşğul olur. Burada əsas məqsəd alınmış məlumatların (informasiya) yenidən işlənib, həll edilməsidir. Berilən məlumatların qəbulu əsasən görmə və eşitmə ilə həyata keçirilir. Bu ali psixi funksiya, yaddaş, diqqət və zehni fəaliyyət kimi daxil edilir. Müxtəlif növ əməyin əsas xüsusiyyətləri həyacanlı gərginliyin artması yorucu əmək və əzələ aktivliyinin azalmasıdır. Fiziologiya göstərir ki, təmiz fiziki əmək və təmiz zehni əmək yoxdur. Hər bir fiziki əməkdə zehni əməyin elementləri və hər bir zehni əməkdə isə fiziki əməyin ele-mentləri olur. Zehni əməyin sinifləşdirərkən onun gərginlik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Əməyin gərginliyi hər şeydən əvvəl diqqət funksiyasına hansı təlabatın qoyulmasın-dan asılıdır. Zehni əməyin gərginliyi görüləcək işin xüsusiyyətlərindən vaxtın azlığından, işin tez yerinə yetirilməsindən və s. asılıdır. Zehni əməyin gərginlik dərəcəsi aşağıdakı düsturla ifadə edillir. burada, R – verilən məlumatların miqdarını, bit/san; S – buraxma xüsusiyyətlərinin miqdarını bit/san ilə göstərir. Burada bit verilən məlumatın minimum vahididir və iki kodla (0 və 1) işarə edilir. Fiziki əmək. Bu əmək istehsalatda hər hansı bir işi yerinə yetirərkən müəyyən enerji sərfi ilə həyata keçirilir. Fiziki işlər dinamiki və statiki olur. Dinamiki iş. Burada yüklər yuxarı, aşağı və horizontal vəziyyətdə yerləşdirilir. İşin fiziki ağırlığını hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir. burada A – görüləcək işin miqdarını, kqm-lə; P – yerləşdirilmiş yükün kütləsini, kq-la H – yükün qaldırma hündürlüyünü m-lə; ℓ - yüklərin horizontal yerləşmə məsafəsini, m-lə; H1 – yükün düşürmə məsafəsini, m-lə; K - əmsal olub, qiyməti 6-tı götürülür. Statiki iş. Burada hərəkət etmədən əl və ya ayaqla mühitdə görülən işidir. Statiki işi, dinamiki işə nisbətən daha çox yorucudur. Belə işdə əzələnin gərginlik vaxtı fasiləsiz uzanır, dinamiki işidə isə fasilə yaranır və bu vaxt mərkəzi sinir sistemi əzələyə impuls göndərmir yəni istirahət edir. DÜİST 12.1.005-76 ƏTSS (SSBT)-nə müvafiq olaraq bütün fiziki işlər üç dərəcəyə bölünür. 1. Yüngül fiziki işlər. Burada heç bir fiziki gərginlik tələb edilməyən oturaq və ya ayaq üstə aparılan işdir. Bu zaman 172 coul/san-ə qədər enerji sərf edilir. 2. Orta ağırlıqlı fiziki işlər. Bu 10 kq-a qədər yükqaldırma tələb olunan oturaq yaxud ayaq üstə aparılan işlərdir. Burada172-232 coul/san-ə qədər enerji sərf edilir. 3. Ağır fiziki işlər. Bu fiziki gərginlik tələb edən və 10 kq-dan artıq yükün qaldı-rılması yaxud aparılması tələb olunan işlərdir. Burada 293-528coul/san-ə qədər enerji sərf edilir. Fiziki iş (dərəcəsi) yalnız enerji sərfi ilə deyil eyni zamanda sinir gərginliyi ilə istehsalat mühiti şəraitində yerinə yetirilir. Ağır və orta ağırlıqlı fiziki işlərdə işləyərkən istilik vermə və buxarlanma artır. Hava qızdıqda və su buxarları ilə doymuş olduqda insanın ağ ciyərindəvə dərisinin səthində olan nəmliyin buxarlanması çətinləşir, nəticədə insanda tez yorulma və zəif-ləmə müşahidə edilir. İstehsalat və heyvandarlıq binaları aşağıdakı meteroloji və sanitar-gigiyenik amillərlə əhatə olunurlar: İş zonları (hava mühiti ilə) temperatura t, 0S; nisbi nəmlik φ, %; havanın hərəkət sürəti V, m/san; barometrik təzyiq P, Пa; Sanitar-gigiyenik amillər: qazlılıq və tozluluğu, mq/m3; səs və səs təzyiqinin səviyyəsi, db; titrəmə sürəti, m/san, titrəmə təcili, m/san2. İstehsalatda qəflətən baş verən və insanların zədələnməsinə səbəb olan bədbəxt hadisələrə əmək xəsarətləri deyilir. Əmək xəsarətləri ağırlıq dərəcəsinə görə aşağıdakı qruplara bölünür: 1.Yüngül xəsarət. Burada ilk tibbi yardımdan sonra işə qayıdır, yaxud əmək qabiliyyətini cüzi itirir. 2. Az ağır dərəcəli bədən xəsarəti. Burada əmək qabiliyyətini hissəsindən az olmaqla uzun müddət itirir. 3. Ağır bədən xəsarəti. Burada əmək qabiliyyətini hissəsindən çox olmaqla uzun müddət itirmiş olur. 4. Qrup halında xəsarət. Burada iki nəfərdən çox əmək xəsarəti almış olur. Bu zaman Tədqiqi Dövlət Əmək Müfəttişliyi tərəfindən aparılır hər bir adam üçün ayrılıqda İZ formalı istehsalat zədələnməsi haqqında 5 nüsxədən ibarət akt tərtib edilir. 5. Ölüm hadisəsi. Burada 1 nəfərdən artıq ölüm olduqda bunu təhqiq etmək üçün Dövlət Əmək müfəttişliyi komissiya təyin edir. İki həfərdən çox (2-4 nəfər) olduqda isə bunu təhqiq etmək üçün Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi komissiya təyin edir. |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=7

< userid> @ < nodeid> - M. İ. MƏMMƏdov V. T. AĞAyev

– şəbəkə qovşağının identifıkatorudur. Bu iki identifıkator arasında «@» (“at commercial”) işarəsini yazmaq vacibdir. Bu səbəbdən də o «elektron poçt işarəsi» adını almışdır. İstifadəçinin identifikatoru (userid) baxılan şəbəkə qovşağı çərçivəsində unikal olmalıdır. Qovşağın identifikatoru (nodeid) nöqtə işarəsi ilə ayrılmış domenlərin adlarından ibarət olan mətni sətirdir. Qovşağm identifikatoru bütöv İNTERNET çərçivəsində unikal olmalıdır. Elektron poçt ünvanlarının yazlışma aid misal: [email protected] Elektron poçtu ilə işləmək üçün ən çox OUTLOOK EXPRESS və NETSCAPE proqramlarından istifadə edilir. Bu məqsədlə Rusiyada THE BAT adlı proqram da yaradılmışdır. www.mail.az – elektron poçt xidməti portalı Qeyd olunan bu səhifədə qeydiyyatdan keçib özünüzə elektron poçt ünvanı yarada bilərsiniz. Şək. 2.2. Mail.az baş səhifəsi Bu veb-səhifənin “qeydiyyatdankeçin” (1) linkindən yeni elektron poçt yaratmaq olar. Bu link açıldıqda ekranda qeydiyyat pəncərəsi açılır istifadəçi uyğun sorğuları cavablandırıb qeydiyyatdan keçir. Şək. 2.3. Mail.az qeydiyyat səhifəsi səhifəsi Sorğular düzgün cavablandırılarsa elektron poçt qeydiyyatdan keçmiş hesab olunur. Yaradılmış elektron pocta daxil olmaq üçün www.mail.az portalının sistemə giriş bölməsindən istifadə edilir.

http://kompy.info/mavzu-ulush-butunning-ulushini-topish-ulushga-kora-butunni-top.html#1._Ulush_va_kasr_tushunchasi_bilan_tanishtirish_metodikasi.

Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi

| Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi | bet | 1/2 | Sana | 19.01.2024 | Hajmi | 13,02 Kb. | | #141589 | Bog'liq Mavzu Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko\'ra butunni t-fayllar.org Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi Mavzu:Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi. R E J A : 1. Ulush va kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi. 2.O‘nli kasrlarning yozilishi va o‘qilishi. Tayanch tushunchalar: o‘nli kasr, aralash kasr, surat, maxraj, kasr chizig‘i, matematika, texnologiya, axborot, interfaol, didaktika, dars, metod, ko‘rsatmalilik, taqdimot, talablar, ulush, butunni topish, butunning qismini topish. 1. Ulush va kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi. Kasrlar bilan tanishtirishning mohiyati. O‘quvchilarni kasrlar bilan tanishtirish dasturiga binoan 3-sinfdan boshlanadi. Kasrlarning hosil bo‘lishi, ularni taqqoslash, nonning ulushini topish va berilgan ulushga ko‘ra sonning o‘zini topish bilan tanishadilar. 4-sinfda 1 ning ulushi va bir necha ulushi va uning yozma ko‘rinishi tasavvurlariga ega bo‘ladilar. Kasr tushunchasi geometriyada kesma ulushi, miqdorlarning ulushi va boshqa geometrik shakllarning ulushlari bilan bevosita bog‘langan. Kasr tushunchasini hosil qilish har xil narsalarni teng bo‘laklarga bo‘lish, kesish, sindirish, maydalashdan kelib chiqadi deyiladi. Boshlang‘ich sinfdan oldin, ya’ni maktabacha yoshdayoq kasr tushunchasining boshlang‘ich tushunchalari berilgan. Masalan, olma, tarvuz, bodring, non va boshqalarni bir necha bo‘laklarga bo‘lib ko‘rgan va boshlang‘ich tushunchalar berilgan. SHu maqsadda bolalarni ulushlar bilan, ularning yozilishi bilan tanishtirish, taqqoslashni o‘rgatish, nonning ulushlari va ulushi bo‘yicha sonni topishga doir masalalarni yechish kuzda tutiladi. Aytib o‘tilgan barcha masalalar ko‘razmali qilib ochib beriladi. Miqdorlarning ulushlari bilan tanishtirish metodikasi Yuqorida ko‘rdikki, 3-sinfda birning ulushlari, ya’ni 1/2, 1/3, 1/4 va hokazo ulushlarga oid tasavvurlarni hosil qilishdan iborat. Kasrlarni o‘rgatish deyarli ko‘rgazma asosida tushuntiriladi. Bu ko‘rgazmalarga meva, qovun, tarvuz, geometrik shakl, cho‘p, qog‘oz va boshqa atrofdagi narsalarni olish mumkin. Ko‘rgazmali tushuntirishda, masalan, olmani teng ikkiga bo‘lish, yordamida kasr hosil qilinadi. SHunga mos olmani teng bo‘lmagan 2 bo‘lakka bo‘lib, u yarim olma emasligini, demak, kasrni hosil qilmaslikni tushuntirish kerak. Faqat teng bo‘lakka bo‘lgandagina kasr son yoki butunning ulushi hosil bo‘lishini mustahkam singdirish lozim. Turli xil geometrik shakllar bilan ishlayotganda bu shakl yordamida ulushlarni hosil qiladilar, hamda uning ba’zi xossalarini keltirib chiqaradilar. Masalan, kvadratni teng 4 bo‘lakka bo‘lishda, uni ikkita yo‘l bilan bo‘lib, burchaklarining o‘zaro tengligiga, hamda tomonlarining ham o‘zaro tengligiga asoslanib, shuningdek kvadrat simmetriyasi haqida tasavvurlarga ega bo‘ladilar. Shuningdek, boshqa o‘quvchilarga doirani, ba’zilariga to‘g‘ri to‘rtburchakni 4 bo‘lakka bo‘lish topshiriladi. Bundan keyingi ish teng bo‘laklarga bo‘lingan ulushlardan bittasini, ikkitasini, uchtasini olib ularni qanday sonlar bilan yozish mumkinligi o‘qitiladi. Kasrlarni ikkidan bir, uchdan bir, to‘rtdan bir kabi o‘qish va 1/2, 1/3, 1/4 larga narsalarni qanday bo‘lib, qancha qismi olinayotanligi orasidagi bog‘lanishni hosil qilish lozim. SHu asosda surat va maxraj hamda kasr kabi yangi terminlar kiritmasdan o‘qiladi. Lekin chiziq chizish, chiziqning pastida butunni nechaga bo‘lgan son, yuqorisiga necha ulushni olgan son yozilishi tushuntiriladi. "Ulushlar" mavzusida figuralarni teng bo‘laklarga bo‘lish asosida ulushlarni taqqoslash ham tushuntiriladi. Masalan, o‘qituvchi 5 ta bir xil to‘g‘ri to‘rtburchakli qog‘ozdan yo‘lakchali qilib qirqishni taklif qiladi. Bu yo‘lakchaning birinchisini teng ikkiga, ikkinchisini teng to‘rtga, bo‘lib, ularni ustma-ust qo‘yish asosida har bir teng bo‘laklarni taqqoslaydi. Unda 1/2 >1/4, 1/4 > 1/8, 1/3 >1/6 kabi ekanligiga ishonch hosil qiladilar. 3-sinfda sonning ulushini topishni amaliy masalalardan boshlash kerak. Masalan, uzunligi 12 sm bo‘lgan qog‘oz yo‘lakchani olib uni ikkiga buklash topshiriladi. Yo‘o‘lakchaning yarmi necha sm? 12/2=6 sm. Endi yo‘lakchani yana ikki buklab to‘rt qismga bo‘ladi. Yo‘lakchaning qanday qismi hosil bo‘ldi va uning uzunligi qancha? Javob: 12:4=3 sm. 1/4 qism. Bu ish chizg‘ich yordamida ham o‘lchab ko‘riladi. Masala. Kitob 80 bet, o‘quvchi uning 1/4 qismini o‘qidi. Necha bet kitob o‘qilgan. 80 betning 1/4 qismi qancha? 80:4=20 bet. 1. Boshqa masalalarni yechayotganda chizmadan foydalanish yetarli: son kesma orqali tasvirlanadi, u berilgan sondagi teng bo‘laklarga bo‘linadi, ulushi belgilanadi, so‘ngra yechishni og‘zaki yoki yozma bajaradi. Masalan, 1/2 m da, 1/4 m da, 1/5 m da necha sm bor? 1/2 soatda, 1/5 soatda, 1/6 soatda necha minut bor? Vaqt o‘lchovlarini o‘rganayotganda nima uchun "bir yarim", "chorak kam 10" deb aytilishlarini tushuntirishlari kerak. Aksincha, sonning ulushiga qarab sonning o‘zini topishga ham katta e’tibor beriladi. Masalan, "TU-104" samolyot 1/3 minutda 5 km uchadi. 1 minutda necha km uchadi? 1/3 qismi 5 km bo‘lgan son necha? 5•3=15 km 2. Keyinchalik, sonni uning ulushi bo‘yicha topishga doir masalalar bilan sonning ulushini topishga doir masalalar aralashtirib kiritiladi. 3-sinfda ulushni va ulushga qarab sonni topishga doir faqat sodda masalalar, 4-sinfda esa murakkab masalalar yechdiriladi. 3. Kasrlarni o‘rganish metodikasi . "Ulushlar" mavzusiga asoslangan holda kasrlarning hosil bo‘lishi bilan 4-sinfda tanishtiriladi. Bu yerda ham ko‘rgazma qurol bilim berishning bosh mezoni bo‘ladi. Narsalarni, shakllarni va boshqa atrofdagilarni teng bo‘laklarga bo‘lish va shu bo‘laklardan bittasini, ikkitasini, uchtasini, ... olish masalasi, uni ifodalash, va yozish asosiy vazifa bo‘ladi. Bunda kasr, kasrning surati, maxraji kabi terminlar bilan tanishtiriladi. Kasrlarni yozishni bajarishda quyidagi qoidaga amal qilish eslatiladi. CHiziq ostiga yozilgan son kasrning maxraji deyilib, butun narsa nechaga teng bo‘linishini ifodalaydi. Kasrning ustiga yozilgan son kasrning surati deyilib, teng qismlardan qanchasi olinganini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinfda maxraji 10 dan katta bo‘lmagan kasrlar qaraladi. Bundan keyin kasrlarni maydaroq ulushlarga maydalash va aksincha masalalar qaraladi. Masalan, 3/4=6/8 yoki 2/8=1/4 larni tushuntirish uchun bir xilda yo‘lakcha olamiz va 1-sini 4 ta teng bo‘lakka, 2-sini 8 ta teng bo‘lakka bo‘lib, 1-sidan 3 ta ulushni, 2-sidan 6 ta ulushni olamiz. Bu ikkala yo‘lakchadagi yuzalar tengligi ko‘rinarli bo‘ladi. SHuningdek 2/8=1/4 ifoda tushuntiriladi. Sonning kasrini topishga doir masalalarni yechishda 3-sinfda o‘rganilgan sonning ulushini topish masalasi asos bo‘lib xizmat qiladi. Masala. Uzunligi 10 sm bo‘lgan kesma chizilgan, 3/5 qismi necha sm ga teng? Uzunligi 10 sm bo‘lgan kesmani chizadi va uning 1/5 ulushi necha sm ekanligini 3-sinfdan biladi. 10:5=2 sm. So‘ngra kesmaning 3/5 qismini topishda 2•3=6 sm ishni bajaradi, yoki birdaniga 10 : 5•3=6 sm deb bajarish ham mumkin. Masala. Daftar 24 betlik, o‘quvchi daftarning 5/8 qismini to‘ldiradi. Necha bet yozilmay qoldi? Masala shartining qisqacha yozuvi quyidagicha: Bor edi - 24 bet. Yozildi - 5/8 qismi. Qoldi - ? Yechish. Masalani yechishda kesma tasviridan foydalanamiz. Kesmani 24 bet deb olib, uni 8 ta teng bo‘lakka bo‘lamiz va uning 5 qismini ajratamiz. 1) 24:8=3 bet 2) 3•5=15 bet 3) 24-15=9 bet yozilmadi. Umumiy ifoda ko‘rinishda 24-24:8•5=9 bet. 4-sinf darsligida berilgan sonning kasrini topishga doir ba’zi masalalarni yechishda kata 8 qismi ishlatildi. Qolganidan necha metr ortiq sim ishlatilgan?, murakkab ifodalar hosil bo‘ladi. Bunday masalalarning yechimlarini amallarni bajarish yordamida ifodalash kerak bo‘ladi. Masalan: o‘ramda 240 m. sim bor edi. SHu simning 5 Echimning ifoda ko‘rinishidagi yozuvini quyidagicha bajaramiz: 240:8•5=150m. 240-150=90m. 150-90=60m. Umumiy ifodasi 240:8•5-(240-240:8•5) Kasrlarni taqqoslashda teng to‘g‘ri to‘rtburchaklarning tasvirlaridan ham foydalanish qulaydir. O‘quvchilarga daftarlarida bo‘yi 16 sm ga , eni esa 1 sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak chizish topshiriladi. Bu bitta to‘g‘ri to‘rtburchakka 1 sonini yozamiz. 1-to‘g‘ri to‘rtburchak tagida shunday to‘g‘ri to‘rtburchak chizing va uni teng ikkiga bo‘ling. Qanday ulushlar hosil qildingiz? (ikkidan bir, yarim ulushlar). Tagida shunday to‘g‘ri to‘rtburchak chizing va uni teng to‘rt bo‘lakka bo‘ling. har bir bo‘lak nima deb ataladi va qanday son bilan ifodalanadi? 1 butunda nechta chorak (to‘rtdan bir) bor? Yarimda nechta chorak bor? O‘quvchilarni kasrlar bilan tanishtirish o‘kitish dasturiga binoan ikkinchi sinfdan boshlanadi. Bunda o‘quvchilar 5 soat davomida kasrlarning hosil bo‘lishi, ularni taqqoslash, nonning ulushini topish va berilgan ulushiga ko‘ra sonning o‘zini topish bilan tanishadilar. III sinfda birning ulushlari haqidagi ma’lumotlar ancha kengaytiriladi. Bunda o‘quvchilar II sinfda qaralgan ba’zi ulushlarni hosil qilish usulini takrorlash bilan bir qatorda birning bir nechta ulushidan iborat ulushlarning hosil bo‘lish protsessi bilan tanishadilar; shu asosda o‘quvchilarda kasr butunning bir nechta ulushi to‘plamidan iborat, degan tasavvur hosil bo‘ladi. Bu temani o‘rganish kasr sonlarni o‘rganishning boshlang‘ich zvenosi bo‘ladi, shu bilan birga sonlar arifmetikasi bilan geometriya boshlang‘ich elementlari (kesma ulushi) orasidagi bog‘lovchi zveno ham bo‘ladi. Kasr tushunchasi matematikada katta rol o‘ynovchi hamda boy amaliy tatbiqlarga bo‘lgan (miqdorlarni o‘lchash) miqdor tushunchasining o‘zi bilan uzviy bog‘langan. SHu shababli bu temani o‘rganishda o‘quvchilarda kasrlar haqida to‘g‘ri tasavvurlarning shakllanishini, shu tushuncha bilan bog‘liq masalalarni yechish malakalarining tarkib topishini ta’minlash muhimdir. Kasr tushunchasini shakllantirish har xil predmetlarni teng qismlarga bo‘lishdan boshlanadi, bu predmetlarning har birini biz bir butun deb qaraymiz. Abstrakt kasr tushunchasi, aftidan, shu konkret bo‘lishdan, sindirishdan, maydalashdan, yoyishdan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Bu boshlang‘ich bosqichni o‘quvchi bir necha yil ilgari bosib o‘tgan. Maktabacha yoshdayoq unga olmalar, pryaniklar va konfetlarni bo‘lishga; qovun va tarvuzlarni, bodring, pomidorlarni kesishga to‘g‘ri kelgan edi va o‘sha davrdayoq ko‘p marta butunning yarmi, choragi, uchdan biri va boshqa ba’zi bir ulushlari haqida gapirilgan. Bolalarning figurani teng bo‘laklarga bo‘lish borasida to‘plagan tasavvurlari va malakalari ularda butunning ulushlari tushunchasini tarkib toptirishda asosiy boshlang‘ich tayanch bo‘ladi. II sinfda matematika o‘qitishning asosiy maqsadi birning 1/2, 1/3, 1/4, 1/6, 1/8 ulushlariga oid aniq tasavvurlarni hosil qilishdan iborat. Kasrlarni o‘rganishda ko‘rsatmalilik va ko‘rsatma qurollar masalasi, ayniqsa muhimdir. Kasrlarni o‘rganishning bu bosqichida o‘qitish to‘la ko‘razmali bo‘lishi, ayniqsa zarur. SHuning uchun ulushlarning hosil bo‘lish jarayonini ko‘rilayotanligi munosabati bilan iloji boricha ko‘proq turli aniq predmetlar: olma, lenta va boshqa har xil geometrik figuralarning modellarini teng bo‘laklarga bo‘lishga doir amaliy mashqlarni ko‘proq o‘tkazish kerak. Kasrlarni taqqoslash Bir xil maxrajli kasrlardan qaysi birining surati katta bo‘lsa, | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi |

http://kompy.info/maruza-1-maktabgacha-talim-tashkilotlarida-musiqa-mashgulotlar.html

Ma’ruza 1: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqa mashg‘ulotlari

| Ma’ruza 1: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqa mashg‘ulotlari | Sana | 14.02.2024 | Hajmi | 36 Kb. | | #156647 | Bog'liq Ma’ruza 1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqa mashg‘ulotl Ma’ruza 1: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqa mashg‘ulotlari Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida musiqiy tarbiya alohida ahamiyat kasb etib, muntazam ravishda olib boriladigan tarbiya jarayonining bir qismini tashkil etadi. Musiqa, ayniqsa, milliy musiqa, bola tarbiyasiga benihoya katta ta’sir ko‘rsatib, ularda yuqori darajadagi badiiy, estetik zavq va didni shakllantiradi, go‘zallikni musiqa orqali idrok etishda etakchi rol o‘ynaydi. Bolalar bog‘chasida bolalarga musiqiy tarbiya berishda musiqa rahbarlari -musiqa tinglash; vokal ijrochilik; milliy musiqa asboblari bilan tanishtirish; bastakor hayoti va ijodi bilan tanishtirish; musiqa turlari bilan tanishtirish; ritmik harakat va raqs asoslari bilan tanishtirish; bolalarda ijobiy qobilyatlarni aniqlash va rivojlantirish; musiqa vositalari orqali bolalar tarbiyasini tobora shakllantirish kabi vazifalarni amalga oshirar ekanlar, o‘z ish tajribalarida turli faoliyat shakllaridan keng foydalanadilar: musiqa mashg‘ulotlari (vazifa va maqsadiga qarab, turli mavzu va yo‘nalishda bo‘ladi); bayram ertaliklari; ko‘ngil ochar musiqiy o‘yinlar; nafosat soatlari; badiiy va adabiy musiqiy kompozitsiyalar; musiqiy teatr dramatizatsiyalari; yakka hol ish turlari; to‘garak ishlari. Bolalarni xar tomonlama rivojlantirish maqsadida MTM da mashg‘ulotlar maxsus reja asosida o‘tkaziladi, Bolalar bog‘chasida musiqa mashg‘ulotlarida eshitishga, kattalarning ishlarini kuzatishga, ularning so‘zlari va xarakatlariga taqlid qilishda, bergan topshiriqlarini bajarishga o‘rgatib boriladi. Bolalar bog‘chasida xaftada 2 marotaba musiqa mashg‘uloti va 1 marotaba ko‘ngil ochish o‘yinlar o‘tkaziladi: musiqani tinglay bilish, rivojlantirish, unga nisbatan qiziqishni o‘stirish; musiqiy tovushlarning qarama-qarshi xususiyatlarini ajrata olish; qo‘shiqni xirgoyi qilish va qo‘shiq kuylashga qiziqishni uyg‘otish; mazmunli o‘yinlar va mashqlar va raqslarda musiqa bilan xarakatni bir-biriga moslab bog‘lay bilishni rivojlantirish; sodda xarakatlarni xamkorlikda bajarishga o‘rgatish. MTM da musiqiy tarbiya yuzasidan maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazish rejalashtiriladi. Musiqa mashg‘ulotlari bolalarning musiqiy qobiliyatlari rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Musiqa mashg‘ulotlarida bilish va aqliy faoliyatlar ham faollashadi. Bolalar musiqani diqqat berib tinglar ekanlar, ko‘p narsalarni bilib oladilar. Biroq, bunda ular musiqaning eng umumiy xususiyatlari, eng yorqin obrazlarinigina idrok etadilar. Agar bolaning oldiga musiqani e’tibor berib tinglash, uning ifoda vositalarini farqlash, qiyoslash, ajratish vazifalari qo‘yilgan bo‘lsa, emotsional munosabat o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Bu aqliy harakatlar bola hissiyoti va kechinmalari doirasini boyitadi hamda kengaytiradi, ularga onglilik beradi. Musiqali estetik tarbiyaning garmonikligiga musiqa faoliyatining maktabgacha yoshdagi bolalarga tushunarli bo‘lgan barcha turlaridan, o‘sib kelayotgan insonning barcha imkoniyatlaridan foydalanilgan taqdirdagina erishish mumkin. SHu bilan birga pedagogik vazifalar murakkablashtirilar ekan, bolalarning o‘zlariga xos ta’sirchanliklarini suiste’mol qilmaslik lozim. Musiqa san’ati, uning o‘ziga xos xususiyatlari pedagogning oldiga bir qator spetsifik vazifalarni hal qilishni ko‘ndalang qilib qo‘yadi: 1. Musiqaga muhabbat va qiziqishni tarbiyalash. Faqat emotsional beriluvchanlik va moyillikni o‘stirishgina musiqaning tarbiyaviy ta’siridan keng foydalanish imkonini beradi. 2. Bolalarni muayyan uyushtirilgan sistema yordamida turli xildagi musiqa asarlari hamda unda foydalaniladigan ifoda vositalari bilan tanishtirib, ularning taassurotlarini boyitish. 3. Bolalarda musiqa hamda ashula aytish, ritmika, bolalar musiqa asboblarini chalish sohasida eng oddiy ijrochilik malakalarini shakllantirib, ularni musiqa faoliyatining xilma-xil turlarida qatnashtirish. Ularni musiqa savodining boshlang‘ich elementlari bilan tanishtirish. Bularning barchasi bolalarga ongli, bevosita, ifodali harakat qilish imkonini beradi. 4. Bolalarda umumiy musiqa qobiliyatini (sensor yuqori ladda eshitish, ritmni his qilish qobiliyatlarini) o‘stirish, xonandalik ovozi va harakatlarning ifodaliligini tarkib toptirish. Agar mazkur yoshda bolani faol amaliy faoliyatga o‘rgatilsa va qatnashtirilsa, uning barcha qobiliyatlari shakllanadi va o‘sadi. 5.Boshlang‘ich musiqa didining kamol topishiga yordam berish. Musiqa haqida olingan ta’sir va tasavvurlar asosida avvalo ijro etilayotgan asarlarga nisbatan tanlash, so‘ngra esa baholash munosabatlari namoyon bo‘ladi. 6.Bolalarda musiqaga, eng avvalo ularning bunday faoliyatlari uchun qulay bo‘lgan musiqa o‘yinlari va xorovodlarga obrazlarni ifodalash, tanish raqs harakatlarida yangi birikmalar qo‘llash, xirgoyi qilishlarni badiha qilish kabi faoliyatlarga ijodiy munosabatni o‘stirish. Bu kundalik hayotda o‘rganilgan repertuardan foydalanish, musiqa asboblarini chalish, ashula aytish, raqsga tushishlarni qo‘llashdagi mustaqillikni, tashabbus, ishtiyoqni aniqlash imkonini beradi. Albatta yuqoridagilarning namoyon bo‘lishi ko‘proq o‘rta va katta maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun xarakterlidir. Bolalar bog‘chasida musiqa faoliyati bolalar tomonidan ma’lum bilimlarning o‘zlashtirilishi, kerakli ko‘nikma, malakalarning egallanishi, musiqa taassurotlarining jamg‘arilishiga asoslanadi. Bunga musiqa mashg‘ulotlari, bayramlar va ko‘ngil ochishlarni to‘g‘ri tashkil qilish, shuningdek, tarbiyachilarning bilvosita bo‘lsa ham bolalarning mustaqil musiqa faoliyatlariga rahbarliklari tufayli erishiladi. Bolalarda badiiy didning shakllanishiga atrof-muhit sezilarli ta’sir qiladi. SHuning uchun bolalarga musiqa faoliyatiga qiziqishni singdirish va bu qiziqishni doimiy saqlash uchun guruh xonasida maxsus joy ajratish hamda uni turli qo‘llanmalar—didaktik o‘yinlar, texnika vositalari (radio, elektron proigrivatel, diaproektor, magnitofon va boshqalar) bilan jihozlash lozim. Masalan, bolalarni tovushning yo‘g‘on-ingichkaligini farqlashga qo‘ng‘iroqchalar, doiralar yordamida o‘rgatish mumkin; tembr haqida tushuncha berish uchun turli musiqa asboblarining ovozini eshittirish yoki turli ovozli o‘yinchoqlar chiqaradigan (mushuk, sichqon, kuchuk va boshqalar) tovushlarni qiyoslash mumkin. Ba’zi pedagoglar musiqani idrok etishni asarlarni tinglayotgan vaqtda shunga muvofiq keluvchi illyustratsiyalar, diapozitivlar, diafilmlar ko‘rsatish orqali osonlashtiradilar. Turli qo‘llanmalarning nimalarga mo‘ljallanganligini hamda ulardan foydalanish metodikasini aniqroq tasavvur qilish uchun ularni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin: 1-guruh — obrazli qo‘llanmalar: obrazli o‘yinchoqlar, loto, illyustratsiya tipidagi qo‘llanmalar. 2-guruh — bolalar musiqali o‘yinchoqlari va asboblari, bularni o‘z navbatida ovoz chiqaradigan va ovoz chiqarmaydiganlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhdagi qo‘llanmalar o‘yin vaziyatini yaratishga mo‘ljallangan bo‘lib, bu vaqtda bolalar o‘zlarini musiqa asboblarini chalayotgandek faraz qiladilar. Ikkinchi guruhdagilar ovoz berishga ko‘ra to‘rt tipga bo‘linadi. Yo‘g‘on-ingichkaligi noma’lum tovushi qayd qilinmagan o‘yinchoq-asboblar (shaqildoqlar, doiralar, barabanlar, treugolniklar va boshqalar); faqat bitta tovush beruvchi o‘yinchoq-asboblar (naylar, burg‘ular, qamish surnaylar va boshqalar); quyida qayd qilingan o‘yinchoq-asboblar (kichik organlar, musiqa qutichalari); diatonik va xromatik tovush qatorli o‘yinchoq-asboblar (metallofonlar, pianinolar, bayanlar, fleytlar va boshqalar). 3- guruh — grafik qo‘llanmalar: nota lotosi (nota-doiralar, ular yordamida kuyning harakatini shartli ravishda tasvirlash mumkin, uzun va qisqaligini belgilovchi eni har xil bo‘lgan kartochkalari va boshqalar); nota stani (kichik flanelegrafda — individual foydalanish uchun katta flanelegrafda — guruh mashg‘ulotlarida foydalanish uchun); yassi tasvirlash (tovushning yo‘g‘on-ingichkaligi, kuy harakatining yo‘nalishi va boshqalar haqida tasavvur beruvchi narvoncha tasviri); geometrik figuralar — musiqa asarlari qismlarini shartli tasvirlash uchun; 4- guruh — o‘qishning audiovizual (tinglash, ko‘rish) vositalari, bularni ekranli, tovushli, ekran-tovushlarga ajratish qabul qilingan. Ekranli vositalarga ovozsiz kinofilmlar, diafilm va diapozitivlar; tovushlilarga — magnitofon yozuvlari, grammofon plastinkalari, radioeshittirishlar; ekran-tovushlilarga ovozli kinofilmlar, ovoz berilgan diapozitiv va diafilmlar, o‘quv-televizion ko‘rsatuvlar taalluqlidir. Bola va uning qobiliyatlarining o‘sishi katta kishi tomonidan uyushtiriladigan faoliyatda: qo‘shiq, ritmika, musiqa tinglash va musiqa asboblarini chalishda sodir bo‘ladi. Bolalar o‘zlarining musiqa eshitish tajribalari asosida o‘z tasavvurlarini qo‘shiq, o‘yin, raqs ijodida namoyon qilishga va musiqa savodining oddiy elementlarini egallashga qodirdirlar. SHu bilan birga faoliyatning har bir turi umuman musiqa qobiliyatlarining o‘sishiga, maxsus qobiliyatlarning shakllanishiga masalan, ashula aytish, ashulachilik ovozi va kuy qobiliyatining tarkib topishiga yordam beradi. Bularning barchasi turli tashkiliy shakllarda: mashg‘ulotlarda, o‘qishdan tashqari ishlarda (bolalar bog‘chasi turmushida musiqa) va mustaqil faoliyatlarda bo‘lib o‘tadi. Barcha bolalar bilan bir vaqtda va musiqa amaliyotining barcha turlari bo‘yicha rejali olib boriladigan mashg‘ulotlar ishning eng muhim shakli hisoblanadi. Pedagog o‘z ishini rejalashtirar ekan, bolalar bilan bo‘ladigan har bir uchrashuvning konkret vazifalari unga ravshan bo‘lishi kerak, o‘quv materialini butun o‘quv davriga taqsimlaydi. U butun jamoaga murojaat qilar ekan, har bir bolani o‘z nazar-e’tiborida tutadi. Bu uni mashg‘ulotni dinamik, variantlab olib borishga, bolalar e’tibo-rini ustalik bilan boshqa tomonga burishga, uni ijro etilayotgan musiqa xarakterini to‘g‘ri idrok etishga yo‘llashga majbur qiladi. SHu bilan birga mashg‘ulot yagona reja bilan birikkan bo‘lishi kerak. Amaliyot jarayonida mashg‘ulotlar o‘tkazishning quyidagi tartibi shakllangan. U bolalarning tinglash qobiliyatini, e’tiborini to‘plab, jamoani yaxshi uyushtiradigan musiqali-ritmik mashg‘ulotlardan boshlanadi. SHundan keyin bolalar sokin, e’tiborini chetga qochirmay o‘tirib, ashula aytadilar va musiqa tinglaydilar. Ular o‘zlarini, o‘rtoqlarini, pedagogning ko‘rsatmalarini tinglab, ashula aytadilar, eshitish qobiliyatini o‘stirish mashqlarini, ashula aytish improvizatsiyalari uchun ijodiy topshiriqlarni bajaradilar, yangi qo‘shiqlar o‘rganadilar, yaxshi tanish bo‘lganlarini takrorlaydilar. Mashg‘ulot oxiriga yaqinlashganda tinch harakatlar bilan yakunlanadigan o‘yin, raqs, xorovodlar o‘tkaziladi. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-respublikas-nazirler-kabinetinin-2006-c-il-28-yanva.html

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2006-cı il 28 yanvar tarixli 27 nömrəli qərarı ilə

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2006-cı il 28 yanvar tarixli 27 nömrəli qərarı ilə TƏSDİQ EDİLMİŞDİR Elektron sənədlərin mübadiləsi QAYDASI 1. ÜMUMİ MÜDDƏALAR 1.1. Bu Qayda “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 26 may tarixli 65 nömrəli Fərmanının 1.8- ci bəndinə uyğun olaraq hazırlanmışdır və elektron sənəd mübadiləsinin qaydasını müəyyənləşdirir. 1.2. Bu Qayda tərkibində dövlət sirri təşkil edən məlumatlar olan elektron sənədlərə şamil edilmir. 1.3. Dövlət hakimiyyəti orqanları, idarə, təşkilat və müəssisələri elektron sənəd mübadiləsini Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 27 sentyabr tarixli 935 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Dövlət hakimiyyəti orqanlarında, idarə, təşkilat və müəssisələrində kargüzarlığın aparılmasına dair Təlimat”ın müddəalarını nəzərə almaqla həyata keçirirlər. 2. ELEKTRON SƏNƏD MÜBADİLƏSİNİN TƏŞKİLİ 2.1. Elektron sənəd mübadiləsinə aşağıdakılar daxildir - elektron sənədin formalaşdırılması; - rekvizitlərin və gücləndirilmiş elektron imzanın əlavə edilməsi; - elektron sənədlərin göndərilməsi; - elektron sənədin həqiqiliyinin yoxlanılması; - elektron sənədin alınmasının təsdiqi; - daxil olan və ya göndərilən elektron sənədin qeydiyyatı; - elektron sənədin saxlanılması. 3. ELEKTRON SƏNƏDİN FORMALAŞDIRILMASI 3.1. Elektron sənəd “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra - Qanun) 22-ci maddəsində göstərilmiş quruluşda formalaşdırılır. Elektron sənədin məzmunu və ünvanlandığı şəxs barəsində məlumatlar ümumi hissədə qeyd edilir. Elektron sənəddə elektron imza ilə yanaşı, bir qayda olaraq, sənədin qeydiyyat nömrəsi, tarixi, ünvanı, göndərən təşkilatın (şəxsin) rekvizitləri əks etdirilməlidir. 3.2. Elektron sənədlərin yaradılması zamanı onun istifadəsi və göndərilməsi xüsusiyyətlərini əks etdirən əlavə məlumatlar da (telefon nömrələri, faks, elektron-poçt ünvanı, elektron sənədi təsdiqləmək hüququna malik olan iddiaçının adı və soyadı və s.) göstərilə bilər. 3.3. Elektron sənədlərdə rekvizitlərin tərkibi və yerləşdirilməsi sxemi sənədlərin tərtibatı üzrə kargüzarlıq qaydaları ilə kağız sənədlər üçün müəyyənləşdirilmiş tələblərə uyğun olmalıdır. 4. ELEKTRON SƏNƏDİN GÖNDƏRİLMƏSİ VƏ ALINMASI 4.1. Elektron sənədin göndərilməsindən əvvəl onun düzgün tərtibatı (elektron imzaya, əsas və əlavə rekvizitlərə malik olması) və ünvanlanması yoxlanılır. 4.2. Elektron sənəd göndərən (bundan sonra - Göndərən), onun adından çıxış etmək səlahiyyəti olan şəxs və ya Göndərənin proqramlaşdırdığı qaydada avtomatik fəaliyyət göstərən informasiya sistemi tərəfindən göndərilə bilər. 4.3. Elektron sənəd Qanunun 27.3-cü maddəsində aşağıdakı hallarda Göndərən tərəfindən göndərilməmiş hesab olunur 4.3.1. elektron sənədin göndərilməməsi barədə bildiriş almışdırsa; 4.3.2. elektron sənədin həqiqiliyi təsdiqlənməmişdirsə; 4.3.3. elektron sənədin həqiqiliyinin yoxlanılması nəticəsində elektron sənədi alana (bundan sonra - Alan) bəlli olmuşdur və ya bəlli olmalı idi ki, qəbul edilmiş elektron sənəd başqa sənədin avtomatik təkrarıdır. 4.4. Tərəflər arasındakı müqavilədə başqa hallar müəyyən edilməmişdirsə, Alan qəbul etdiyi elektron sənədin həqiqiliyinin təsdiqlənməsi nəticəsində Göndərənin onu yolladığına əmin olur və istənilən, o cümlədən avtomatik vasitələrlə alınmanı birmənalı təsdiq edən qaydada Göndərəni məlumatlandırır. 4.5. Elektron sənədlər tərəflər arasında razılaşmaya uyğun olaraq müvafiq qaydada təsdiqlənə bilər. Təsdiqlənmə Alanın elektron imzası ilə imzalanmış elektron sənəd və ya elektron imzasız avtomatik bildiriş şəklində ola bilər. 4.6. Göndərənin göstərdiyi və ya tərəflər arasında bağlanmış müqavilədə müəyyən edilmiş müddət ərzində təsdiqləmə alınmamışdırsa, Göndərən bu barədə Alanı məlumatlandırır və təsdiqləmənin göndərilməsi müddətini təyin edir. Göstərilən müddətdə Göndərən təsdiqləmə almadıqda, elektron sənəd göndərilməmiş sayılır. Bu halda Göndərən elektron sənədin məzmununu Alana digər rabitə vasitələri ilə çatdıra bilər. 5. ELEKTRON SƏNƏDİN HƏQİQİLİYİNİN YOXLANILMASI 5.1. Elektron sənədin yoxlanılması elektron imza vasitələrindən istifadə edilməklə, aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır 5.1.1. elektron sənədin müəyyən olunmuş formaya uyğunluğu və zəruri rekvizitlərə malik olmasının yoxlanılması; 5.1.2. elektron sənəddəki elektron imzanın həqiqiliyinin yoxlanılması. 5.2. Elektron imzanın həqiqiliyi “Elektron imzanın yoxlanılma Qaydası” na uyğun olaraq yoxlanılır. 5.3. Elektron sənədin yoxlanılmasının müsbət nəticələndiyi halda o, icraya qəbul edilir və ya əlavə emala verilir. 5.4. Elektron sənədin yoxlanılmasının mənfi nəticəsi münaqişəli hal hesab olunur və tərəflər arasında razılaşdırılmış qaydada həll edilir. 6. ELEKTRON SƏNƏDİN QEYDƏ ALINMASI 6.1. Elektron sənədlərin qeydə alınması elektron və ya kağız-uçot jurnallarında aparılır. 6.2. Elektron sənədlərin elektron jurnallarda qeydə alınması zamanı qeydə alınma məlumatlarının icazəsiz müdaxilələrdən mühafizəsi və təsadüfən məhv və ya təhrif edilməsinə yol verilməməsi təmin edilməlidir. 7. ELEKTRON SƏNƏDİN SAXLANILMASI 7.1. Qanunun 29-cu maddəsinə uyğun olaraq elektron sənədin saxlanılması zamanı aşağıdakı şərtlər təmin olunmalıdır 7.1.1. elektron sənəd yaradıldığı, ötürüldüyü və ya qəbul edildiyi quruluşu saxlasın; 7.1.2. elektron sənəd onu göndərəni, alanı, göndərilmə və alınma vaxtını müəyyən etməyə imkan versin; 7.1.3. elektron sənəddə olan informasiya növbəti istinad üçün istifadə edilə bilsin; 7.1.4. elektron sənədin saxlanılma müddəti kağız sənəd üçün nəzərdə tutulmuş müddətdən az olmasın; 7.1.5. qanunvericiliklə və tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilən digər şərtlərə uyğun gəlsin. 7.2. Elektron sənədlərin saxlanılması zamanı müvafiq uçot jurnallarının, elektron imza yoxlama məlumatlarının (onların sertifikatının) aparılmasını və elektron imzaların yoxlanılmasını təmin edən proqramların saxlanması təmin olunmalıdır. 7.3. Elektron sənədlərin saxlanılması zamanı münaqişəli vəziyyətlərin araşdırılmasının həyata keçirilməsi üçün elektron sənədlər və müvafiq elektron imza yoxlama məlumatları arasında bağlılıq (sinxronlaşdırma) təmin edilməlidir. 7.4. Elektron arxivlər icazəsiz müdaxilədən, təsadüfi məhv və ya təhrif olunmadan mühafizə edilməlidir. 8. ELEKTRON SƏNƏD MÜBADİLƏSİNDƏ İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİ 8.1. Elektron sənəd mübadiləsi zamanı informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün proqram-texniki, inzibati və təşkilati tədbirlər həyata keçirilməlidir. 8.2. Elektron sənədin tərkibində olan konfidensial və fərdi məlumatların mühafizəsi üçün müvafiq vasitələrdən istifadə oluna bilər. 8.3. Elektron sənədlərlə yanaşı, onların rekvizitləri və elektron imzaları mühafizə olunmalıdır. 8.4. Dövlət orqanlarında elektron sənəd dövriyyəsinin təşkili zamanı informasiya təhlükəsizliyi üzrə tələblərin yerinə yetirilməsi Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş tələblərə uyğun sertifikatlaşdırılmış proqram-texniki vasitələrin və təşkilati tədbirlərin tətbiqi ilə həyata keçirilir. Sertifikatlaşdırılmış mühafizə vasitələri istismar sənədlərində müəyyən olunmuş tələblərə və şərtlərə ciddi riayət edilməklə istifadə olunmalıdır. |

http://kompy.info/m-i-memmedov-v-t-agayev.html?page=35

ƏLAVƏLƏR - M. İ. MƏMMƏdov V. T. AĞAyev

ƏLAVƏLƏR Tim Berners-Li Tam adı: Timoti Con Berners-Li Doğum tarixi: 1955-ci il 8 iyun Doğum yeri: London, İngiltərə Ailə vəziyyəti: Evlidir Yaşadığı yer: ABŞ (Amerika Birləşmiş Ştatları) Fəaliyyət növü: Biznes Təhsil: Oksford universiteti Vəzifə: World Wide Web ixtiraçısı, World Wide Web Konsorsiumunun rəhbəri Cənab Timoti Con Berners-Li ümumdünya hörümçək torunun və Vorld Wide Web Konsorsiumunun rəhbəri kimi tanınır. O, internetin inkişafını müşahidə və ona nəzarət edir. Berners-Li Konvey Berners-Li (Conway Berners-Lee) və Meri Li Vudsun (Marry Lee Woods) oğludur. O, 1955-ci ilin iyun ayının 8-də İngiltərənin London şəhərində doğulub. Valideynləri riyaziyyatçı idilər; hər ikisi ilk kompüterlərdən biri olan "Manchester Mark I"-in hazırlanması ilə bağlı komandada çalışıblar. Tim Uandsvort şəhərində yerləşən Emanuel məktəbində oxuyub. O, 1976-cı ildə fizika ixtisası üzrə Oksford universiteti nəzdindəki Kral Kollecini fərqlənmə ilə bitirib. Kollecdə oxuduğu illərdə Timə bir dəfə kompüterə daxil olmağa icazə verməyiblər, belə ki o, dərs vaxtı elmlə heç bir aidiyyatı olmayan kompüter oyunları oynamışdı. O, kollecdə M6800 prosessoru əsasında özünün monitor əvəzinə televizorla olan ilk kompüterini yaratmışdı. Oksford universitetində oxuduğu illərdə Berners-Li öz dostları ilə birlikdə hakerlik ilə məşğul olurdular. Bir dəfə onlar buna görə tutulmuş və universitet kompüterlərindən istifadə etmək hüququndan məhrum edilmişdilər. 1976-cı ildə Tim "Plessey Telecommunications Limited" şirkətində proqramçı kimi işləməyə başlayır. 1978-ci ildə isə o, "D.G. Nash Limited" şirkətində periferiya avadanlığı və çoxməsələli əməliyyat sistemi üçün proqram təminatının yaradılması ilə məşğul idi. 1980-cı ildə Tim Berners-Li Avropa Nüvə Tədqiqat mərkəzində (CERN) müstəqil konsultant (öz ixtisasına aid məsləhətlər verən mütəxəssis) kimi işləməyə başlayır. O, CERN-də işləyəndə hipermətn konsepsiyasına əsaslanan layihə təklif edir. Məhz o zaman Berners-Li Enquire proqramını yazır. Proqram hipermətn bazasını təşkil edirdi. 1980-cı ildə Tim Berners-Li Con Pulun (John Pool) "Image Computer Systems Ltd" şirkətində işləmək üçün CERN-i tərk edir, lakin 1984-cü ildə daimi əməkdaş kimi CERN-ə qayıdır. 1989-cu ildə CERN Avropada ən böyük internet qovşaq idi və Berners-Li hipermətn və internetin əlaqəsi imkanını görürdü. O demişdi:"Mən sadəcə hipermətn ideyasını əsas götürməli, onun TCP və DNS ideyaları ilə əlaqələndirməliyəm və beləliklə, ümumdünya hörümçək toru yaranacaq." O, ümumdünya hörümçək torunun yaradılması üçün Enquire sisteminin əsasını təşkil edən ideyadan istifadə edir. Həmçinin ilk veb səyyah və redaktor, httpd (HyperText Transfer Protocol daemon) adlanan ilk veb server yaradır. İlk veb sayt 1991-ci il avqust ayının 6-da yaradılıb. Sayt www (World Wide Web), səyyahlar və server sazlamaları haqqında izahedici informasiyadan ibarət idi. Sayt, həmçinin ilk veb kataloq idi. Belə ki saytda şəbəkədəki digər saytların siyahısı yerləşdirilmişdi. Bu barədə daha ətraflı bu məqalədə oxuya bilərsiniz. 1994-cü ildə Tim Berners-Li Massaçusets Texnologiya universitetində World Wide Web Konsorsiumunun (W3C) əsasını qoyur. Konsorsiuma internetin keyfiyyətini artıran standartlar və tövsiyələr yaratmaq istəyən müxtəlif şirkətlər daxil idi. World Wide Web Konsorsiumunun bir çox nailiyyətlərini hal-hazırda internetdə olan veb saytlarda görmək mümkündür. O, 2004-cü ilin dekabr ayında Southempton universitetinin professoru olur. Universitetin dəstəyi ilə Tim Berners-Li semantik şəbəkə (semantic web) layihəsini həyata keçirməyə ümid edir. Tim Berners-Li Britaniya Kompüter Cəmiyyətinin (British Computer Society), Elektrotexnika İnstitutunun (Institution of Electrical Engineers) fəxri üzvüdür və Amerika Elm və İncəsənət Akademiyasının (American Academy of Arts and Sciences) üzvüdür. 1999-cu ildə çıxan Time Magazine Tim Berners Lini 20-ci yüzilliyin 100 ən nüfuzlu insanı siyahısına daxil edib. 2002-ci ildə o, BBC sorğusuna əsasən, tarix boyu ən məşhur 100 britaniyalı siyahısına daxil edilib, 2003-cü ilin dekabr ayında isə Tim Berners-Li Britaniya imperiyasının cəngavər ordeninə layiq görülüb. 2004-cü il iyul ayının 21-də Tim Berners-Li Lankaster universitetində (Lancaster University) fəxri elmlər doktoru adına layiq görülüb. 2005-ci yanvar ayının 27-də o, həm peşakar uğurlarına, həm də "utancaq, qətiyyətli, kəskin yumor hissi, rahat uyğunlaşma" kimi xalis ingilis xarekterinə xas olan cizgilərinə görə 2004-cü ilin adamı elan edilib. Mənbə: http://e-eye.az/node/1638 Əlavə 2. Funksional domenlər .mobi | mobile devices | .museum | museums | .name | individuals, by name | .net | network | .org | organization | .pro | professions | .tel | Internet communication services | .travel | travel and tourism industry related sites | Name Entity .aero air-transport industry .asia Asia-Pacific region .biz business .com commercial .coop cooperatives .edu educational .gov governmental .info information .int international organizations .jobs companies .mil U.S. military Milli domenlərin siyahısı a .ac Ascension Island .ad Andorra .ae United Arab Emir- ates .af Afghanistan .ag Antigua and Barbu- da .ai Anguilla .al Albania .am Armenia .an Netherlands Antilles .ao Angola .aq Antarctica .ar Argentina .as American Samoa .at Austria .au Australia .aw Aruba .ax Åland Islands .az Azerbaijan b .ba Bosnia and Herze- govina .bb Barbados .bd Bangladesh .be Belgium .bf Burkina Faso .bg Bulgaria .bh Bahrain .bi Burundi .bj Benin .bm Bermuda .bn Brunei Darussalam .bo Bolivia .br Brazil .bs Bahamas .bt Bhutan .bv Bouvet Island .bw Botswana .by Belarus .bz Belize c .ca Canada .cc Cocos (Keeling) Islands .cd Congo, Democratic republic of the (former Zaire) .cf Central African Re- public .cg Congo, Republic of .ch Switzerland .ci Côte d'Ivoire .ck Cook Islands .cl Chile .cm Cameroon .cn China .co Colombia .cr Costa Rica .cs Czechoslovakia (former – non-existing) .cu Cuba .cv Cape Verde .cx Christmas Island .cy Cyprus .cz Czech Republic d .de Germany .dj Djibouti .dk Denmark .dm Dominica .do Dominican Repub- lic .dz Algeria e .ec Ecuador .ee Estonia .eg Egypt .eh Western Sahara .er Eritrea .es Spain .et Ethiopia .eu European Union f .fi Finland .fj Fiji .fk Falkland Islands .fm Micronesia .fo Faroe Islands .fr France g .ga Gabon .gb United Kingdom .gd Grenada .ge Georgia .gf French Guiana .gg Guernsey .gh Ghana .gi Gibraltar .gl Greenland .gm Gambia .gn Guinea .gp Guadeloupe .gq Equatorial Guinea .gr Greece .gs South Georgia and the South Sandwich Islands .gt Guatemala .gu Guam .gw Guinea-Bissau .gy Guyana h .hk Hong Kong .hm Heard and McDon- ald Islands .hn Honduras .hr Croatia .ht Haiti .hu Hungary i .id Indonesia .ie Ireland .il Israel .im Isle of Man .in India .io British Indian Ocean Territory .iq Iraq .ir Iran .is Iceland .it Italia j .je Jersey .jm Jamaica .jo Jordan .jp Japan k .ke Kenya .kg Kyrgyzstan .kh Cambodia .ki Kiribati .km Comoros .kn Saint Kitts and Ne- vis .kp Korea, Democratic Peoples Republic of .kr Korea, Republic of .kw Kuwait .ky Cayman Islands .kz Kazakhstan l .la Lao People's Demo- cratic Republic .lb Lebanon .lc Saint Lucia .li Liechtenstein .lk Sri Lanka .lr Liberia .ls Lesotho .lt Lithuania .lu Luxembourg .lv Latvia .ly Libyan Arab Jamahiriya m .ma Morocco .mc Monaco .md Moldova .me Montenegro .mg Madagascar .mh Marshall Islands .mk Macedonia .ml Mali .mm Myanmar .mn Mongolia .mo Macau .mp Northern Mariana Islands .mq Martinique .mr Mauritania .ms Montserrat .mt Malta .mu Mauritius .mv Maldives .mw Malawi .mx Mexico .my Malaysia .mz Mozambique n .na Namibia .nc New Caledonia .ne Niger .nf Norfolk Island .ng Nigeria .ni Nicaragua .nl The Netherlands .no Norway .np Nepal .nr Nauru .nu Niue .nz New Zealand o .om Oman p .pa Panama .pe Peru .pf French Polynesia .pg Papua New Guinea .ph Philippines .pk Pakistan .pl Poland .pm St. Pierre and Mi- quelon .pn Pitcairn .pr Puerto Rico .ps Palestine .pt Portugal .pw Palau .py Paraguay q .qa Qatar r .re Reunion .ro Romania .rs Serbia .ru Russia .rw Rwanda s .sa Saudi Arabia .sb Solomon Islands .sc Seychelles .sd Sudan .se Sweden .sg Singapore .sh St. Helena .si Slovenia .sj Svalbard and Jan Mayen Islands .sk Slovakia .sl Sierra Leone .sm San Marino .sn Senegal .so Somalia .sr Surinam .st Sao Tome and Prin- cipe .su USSR (former) .sv El Salvador .sy Syrian Arab Repub- lic .sz Swaziland t .tc The Turks and Cai- cos Islands .td Chad .tf French Southern Territories .tg Togo .th Thailand .tj Tajikistan .tk Tokelau .tl Timor-Leste .tm Turkmenistan .tn Tunisia .to Tonga .tp East Timor .tr Turkey .tt Trinidad and Tobago .tv Tuvalu .tw Taiwan .tz Tanzania u .ua Ukraine .ug Uganda .uk United Kingdom .um United States Mi- nor Outlying Islands .us United States .uy Uruguay .uz Uzbekistan v .va Holy See (Vatican City State) .vc Saint Vincent and the Grenadines .ve Venezuela .vg Virgin Islands Brit- ish Virgin Islands U.S .vn Vietnam .vu Vanuatu w .wf Wallis and Futuna Islands .ws Samoa y .ye Yemen .yt Mayotte .yu Yugoslavia z .za South Africa .zm Zambia .zr Zaire (non-existent, see Congo) .zw Zimbabwe Mənbə: Vikipediya ƏLAVƏ 3. ” @ “ işarəsinin tarixi "@" (ət) işarəsi elektron poçt simvoludur. "@" işarəsi xüsusi işarə olub, əsasən elektron ünvanlarda istifadə edilir. Kompyuter və internet istifadə edən hər kəs "@" işarəsini bir şəkildə istifadə edir. Çində "@" heroqlifi «ay ta» kimi oxunur və mənası «onu sev» deməkdir. "@" işarəsinin məlum olan ilk istifadəsinə 4 may 1536-cı ilə Francesco Lapi adlı florensiyalı tacirin yazdığı bir məktubda rast gəlinib. Lapi yazdığı məktubunda İspaniyadakı şərab qiymətlərindən bəhs edərkən "@" işarəsini istifadə etmişdi. O zamanlarda bir çəlləyin 1/13 hissəsinə uyğun gələn, ticarət ölçü vahidi olaraq istifadə edilən "@", daha sonra texnologiyalara da daxil oldu. Zamanla istifadəsi dəyişən işarə bir müddət sonra müəyyən bir məhsulun vahid qiymətini ifadə etmək üçün istifadə edilməyə başlandı. Yəni insanlar artıq «dənəsi 5 manatdan 10 məhsul» kimi bir tərif istifadə etmək yerinə «10 məhsul @ 5 manat» deməyə başladılar. Lakin burada da müxtəlif fikirlər var. Bəzi dilçilər deyirlər ki, ilk olaraq orta əsrlərin başlarında əlyazmaları üzərində işləyən keşişlər tərəfindən bu işarə istifadə edilmişdir. Keşişlər "@" işarəsini içində, tərəfinə doğru, yanında mənalarını verən latınca sözü kimi istifadə edirdilər. Dilçilərin böyük bir əksəriyyəti "@" işarəsinin daha yaxın bir tarixə, 18-ci əsrə aid olduğunu deyirlər. Mütəxəssislərə görə, "@" həmin tarixdə ticari bir simvol idi. Ancaq italyan bir araşdırmaçı 14-cü əsrə aid bəzi ticari Venedik sənədlərində diqqəti cəlb edən şəkildə "@” işarəsinin istifadə edildiyini ortaya çıxartdı. Bu sənədlərdə işarə anfora, ya da kubu simvollaşdıran bir miqdar ölçüsü olaraq göstərilmişdir. Giorgio Stabil adlı araşdırmaçı bundan başqa 1492-ci il tarixli bir ispanca lüğətdə anforanın bir ağırlıq ölçüsü olan arrobaya çevrildiyini kəşf etdi. Bunların nəticəsində „@“ işarəsi ticari olaraq 1885-də yazı maşınlarının ilk nümunəsi olan „Andəvud“un klaviaturasında yer aldı. O, tarixdən təxminən 85 il sonra da kompyuter klaviaturalarına e-mail işarəsi olaraq keçdi. Bəs bu işarə ilk dəfə kompyuterə necə yol tapdı? Keçən əsrin 70-ci illərində kompyuter rabitəsi təzəcə formalaşdığı bir vaxtda alimlər əlaqə xətti ilə kompyuterlər arasında yalnız müəyyən faylları mübadilə edə bilirdilər, şəxsi mesaj və ya məktub göndərmək isə mümkün olmurdu. Bu problemi vaxtı ilə ARPA (Advanced Research Projects Agency — Perspektiv Tədqiqat Layihələri Agentliyi) şəbəkəsinin yaradılmasında iştirak etmiş BBN (Bolt, Beranek və Newman) texnologiyalar kompaniyasının əməkdaşı Rey Tomnilson adlı gənc mütəxəssis 1971-ci ildə həll etdi. Tomnilson bir növ hakerlik edərək, ARPANET-də istifadəçini kompyuterdən ünvan vasitəsi ilə ayırmaq metodunu tapır. Proqramçı şəbəkədə şəxsin və onun istifadə etdiyi kompyuterin adlarını “@” işarəsi ilə ayırmaqla yeni ünvan yaradır. Misal üçün user@computer göstərir ki, “user” adlı istifadəçi filan kompyuterdədir. Burada niyə məhz “@”simvolundan istifadə edildiyini Rey belə izah edir ki, belə addım şəbəkədə dolaşıqlıq yaranmaması üçün atılıb. Bir adı digərinin yanında göstərmək üçün ona ingiliscə “at” (yanında, üstündə) önlüyü üçün çox nadir hallarda işlədilən və heç bir adda rast gəlinməyən işarə gərək olub. Məhz “@” işarəsi həmin tələbə uyğun gəldiyindən Rey həmin simvolu seçib. Maraq üçün bildirək ki, Rey Tomnilsonun ilk göndərdiyi mesaj klaviatura hərflərinin birinci cərgəsində duran klavişlərin ardıcıl basılmasından alınan “QWERTYUİOP” sözü, ilk şəbəkə adresi isə tomlinson@bbn-tenexa olub. Keçən əsrin 70-ci illərində kompyuter rabitəsi təzəcə formalaşdığı bir vaxtda alimlər əlaqə xətti ilə kompyuterlər arasında yalnız müəyyən faylları mübadilə edə bilirdilər, şəxsi mesaj və ya məktub göndərmək isə mümkün olmurdu. Bu problemi vaxtı ilə ARPA (Advanced Research Projects Agency — Perspektiv Tədqiqat Layihələri Agentliyi) şəbəkəsinin yaradılmasında iştirak etmiş BBN (Bolt, Beranek və Newman) texnologiyalar kompaniyasının əməkdaşı Rey Tomnilson adlı gənc mütəxəssis 1971-ci ildə həll etdi. Tomnilson bir növ hakerlik edərək ARPANET-də istifadəçini kompyuterdən ünvan vasitəsi ilə ayırmaq metodunu tapır. Proqramçı şəbəkədə şəxsin və onun istifadə etdiyi kompyuterin adlarını “@” işarəsi ilə ayırmaqla yeni ünvan yaradır. Misal üçün user@computer göstərir ki, “user” adlı istifadəçi filan kompyuterdədir. Burada niyə məhz “@”simvolundan istifadə edildiyini Rey belə izah edir ki, belə addım şəbəkədə dolaşıqlıq yaranmaması üçün atılıb. Bir adı digərinin yanında göstərmək üçün ona ingiliscə “at” (yanında, üstündə) önlüyü üçün çox nadir hallarda işlədilən və heç bir adda rast gəlinməyən işarə gərək olub. Məhz “@” işarəsi həmin tələbə uyğun gəldiyindən Rey həmin simvolu seçib. Maraq üçün bildirək ki, Rey Tomnilsonun ilk göndərdiyi mesaj klaviatura hərflərinin birinci cərgəsində duran klavişlərin ardıcıl basılmasından alınan “QWERTYUİOP” sözü, ilk şəbəkə adresi isə tomlinson@bbn-tenexa olub. Tenex BBN firmasının işlətdiyi köhnə əməliyyat sistemi idi. O zamanlar .com, .net kimi domen adları hələ yaradılmamışdı. Domen adlar sistemi (DNS — Domain Name System) 1980-ci illərdə meydana çıxdı. Göründüyü kimi Rey Tomnilsonun kəşfi həm elektron poçtun mey- dana çıxmasında, həm də “@” işarəsinin internet simvoluna çevrilməsində əsas rol oynayıb. İstedadlı proqramçı internetin ink- işafındakı xidmətinə görə 2000-ci ildə Amerika Kompyuterlər Muzeyi tərəfindən Corc Stibis (ikili hesablama sistemində işləyən cəmləyici elektromaşın ixtira etmişdir) kompyuter erasının pioneri mükafatına layiq görülmüşdür. Deyilənlərə görə hazırda Tomnilson yenə də BBN texnologiyalar kompaniyasında çalışır və o, öz kəşfini son dərəcə təvazökarlıq edərək elə də böyük bir qəhrəmanlıq saymır və qeyd edir ki, mənim heç ağlıma da gəlməzdi ki, bu ixtira alimlər arasında rahat ünsiyyət forması yaratmaqdan başqa nə isə daha əhəmiyyətli olacaq. Xatırladaq ki, ilk əvvəl e-poçtdan alimlər yalnız öz aralarında operativ informasiya mübadiləsi etmək üçün istifadə edirdilər. E-poçtla ötürülən informasiya isə ancaq mətn halında olurdu. Artıq bu gün e-poçtla göndərdiyin mətnə istənilən faylı qoşmaq, şəkil, səs, gif-animasiya, flash-obyektlər əlavə etmək olar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, axırıncı üsuldan reklam məqsədilə istifadə edənlər qanunsuz olaraq bizim poçtlarımızı spamlarla, müxtəlif elektron tullantılarla doldururlar. Məlumat üçün bildirək ki, “@” simvolu klaviş kimi ilk dəfə 1885-ci ildə yazı makinasının klaviaturasında özünə yer tapmış, 1963-cü ildə isə ASCII (American Standart Code for Information Interchange — İnformasiya Mübadiləsi üçün Amerika Standart Kodları) kod cədvəlinə daxil edilmişdir. ASCII klaviaturanın kompyuterə ötürdüyü hər simvo- lu başa düşmək üçün yaradılmış kodlar sistemidir. “@” klavişi elektron poçt kəşf edilməmişdən qabaq kompyuterdə hansı proqramın işləməsindən asılı olaraq silmə, hərəkətə gətirmək və digər əməliyyatları aparmaq üçün istifadə olunub. 1980-ci ildə “@” işarəsi beynəlxalq standart kimi təsdiqlənir. Tədqiqatçılar deyir ki, əslində, “@” işarəsinin yaranma tarixi orta əsrlərə təsadüf edir. Araşdırmalara görə həmin dövrlərdə rahiblər latın dilində olan elmi əsərlərin üzünü köçürərkən vaxta qənaət etmək məqsədilə tez-tez işlədilən bəzi sözləri ixtisarla yazırmışlar. Onlardan biri də, kontekstdən asılı olaraq “yanına”, “üzərinə” və s. önlüklər kimi tərcümə edilən “ad” sözü olub. Yazarlar bu sözün hərflərini bir-birinə birləşdirərək, bir qədər uzun quyruqlu “a” hərfi yaradırlar. Zaman keçdikcə a-nın quyruğu uzadılaraq dəyirmi hala salınmışdır. Başqa araşdırmalar nəticəsində Roma Universitetində çalışan, dil tarixi üzrə mütəxəssis Corcio Steybail 1500 il yaşı olan Venetsiya ticarət sənədlərində “@” nişanına rast gəlmişdir. Bu nişan amfora (qədim yunanlarda: içki və s. tökmək üçün ikiqulplu, boğazı dar qab) həcm ölçüsü kimi işlədilmişdi. Steybail, həmçinin 1492-ci ilin latın-ispan lüğətini tapmış və orada “amfora” sözünün “arroba” — 12,5 kq çəki ölçüsü kimi tərcümə edildiyini aşkar etmişdir. Digər ehtimallara əsasən “@” simvolu XVIII əsrdə bir malın qiymətini ifadə etmək üçün yaradılıb “4 alma @ 10 dinar”. Bunlardan əlavə “@” işarəsi mühasiblər tərəfindən də işlədilib və ona kommersiya alfası da deyirmişlər. Maraqlıdır ki, “@” işarəsini ruslar, ukraynalılar, moldavanlar “so- baçka” (balaca it), koreyalılar “ilbiz”, türklər “qızılgül”, finlandiyalılar “yatmış pişik”, macarlar “qurd”, çinlilər “siçan balası”, isveçlilər “dar- çınlı bulka” və s. adlandırırlar. Bizdə isə internet rəmzi üçün hamı tərəfindən qəbul edilmiş bir milli ad hələ seçilməyib. “@” işarəsinin əgər oxşarlığını əsas götürsək onda onu qoğala, çömçəquyruğa və ya qıvrılmış gürzə ilana da bənzətmək olar. Ancaq hələlik internet sim- voluna “sobaçka” ya da ki, “ət” işarəsi deyirik, bəziləri də zarafata salıb ona “it balası” da deyir. Bu yerdə bir incə məqam var ki, elektron ünvanını çox adam öz adına götürdüyü üçün addan sonra “sobaçka” və ya başqa bir heyvan adı çəkmək yaxşı səslənmir. Ona görə də @ işarəsini ifadə etmək üçün yaxşı bir milli ad fikirləşib tapmaq yaxşı olardı. Məncə ona elə “ünvan” demək daha münasibdir. Məsələn, [email protected]. Ələsgər ünvanı box.az. Rusların “@” simvoluna “sobaçka” deməsinin tarixçəsinə gəldikdə isə bu barədə internetdə müxtəlif fərziyyələr var. Guya buna səbəb “@” işarəsinin həqiqətən də quyruğunu bulayan itə oxşaması və ya bu sim- volun ingiliscə “ət” kimi tələffüzünün balaca it hürüşünü xatırlat- masıdır. Başqa bir ehtimala görə ilk kompyuterlər çıxanda, displeylərdə yalnız mətn üçün olanda “Adventure” (“Macəra”) adlı populyar kompyuter oyunu varmış. Oyunun mahiyyəti onda imiş ki, xəzinə ax- tarmaq üçün oyunçu labirintlərdən keçməklə ziyanverici və yeraltı həşəratlarla vuruşmalı imiş. Labirint ekranda «!», «+», «-», simvolları ilə çəkilirmiş, oyunçu, xəzinə və düşmən monstrlar isə müxtəlif hərf və işarələrlə ifadə olunurmuş. Süjetə görə oyunçunun sadiq köməkçisi, eyni zamanda kəşfiyyat aparan bir iti də olubmuş. Məhz həmin it klavi- aturanın “@” klavişi ilə hərəkətə gəldiyi üçün ruslar həmin simvolu “sobaçka” adlandırıblar. Virtual aləmin simvolu bu gün artıq hamı tərəfindən tam təbii qəbul edilir. Hətta internetdə gedən məlumatlara görə bir Çin sakini təzəcə anadan olmuş oğlunu “@” heroqlif adı altında qeydiyyatdan keçirməyə cəhd edib, ancaq ona bu işdə mane olublar. Hazırda bu nişan, demək olar ki, əsil brendə çevrilib. İnternetlə bağlı bütün reklamlarda “@” nişanına rast gəlmək olar. 2004-cü ildə Beynəlxalq Elektrik Əlaqələr Birliyi e-poçt ünvanının teleqrafla rahat ötürülməsi məqsədilə “@” simvolu üçün Morze əlifbasına xüsusi kod daxil etmişdir (• — - • — •). A və C latın hərflərini birləşdirən bu kod həmin hərflərin birgə qrafik yazılışını əks etdirir. Sonda isə bildirək ki, 2010-cu ildə internet simvo- lu Nyu-York Müasir İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasına daxil edilib və hazırda “@” nişanı bu kolleksiyada bazar dəyəri olmayan yeganə eksponatdır. Yazılış qaydası:abonent@ünvan - @ ("at" və ya "doq") işarəsi kompyuterə məktubun göndərildiyi server ünvanı ilə abonentin adını ayırmağa kömək edir. Burada abonent dedikdə həmin serverin məktubu köçürəcəyi şəxsi kataloq nəzərdə tutulur. Bu kataloq serverdə istifadəçinin ora daxil olana və ya saxlama müddəti qurtarana qədər qalır. Abonentin adını istifadəçi özü seçir. Sonra o poçt ünvanının qeydiyyatını keçirir və proqram təminatını nizamlayır. Bütün bu əməliyyatlardan sonra elektron ünvanla işləmək olar. Müasir dövrdə ən geniş yayılmış poçt hostinq serverləri kimi Gmail.com, Yahoo!, Hotmail tanınır. MDB məkanında isə Yandex, Mail.ru, Rambler kimi poçt servisləri məşhurdur. Mənbə: referat.ilkaddimlar.com/embed/d_word_refe_infor_1604.docx Ümumdünya Poçt Günü Oktyabr ayının 9-da bütün dünyada poçt sahəsi işçilərinin peşə bayramı - Ümumdünya poçt günüdür. Ümumdünya Poçt İttifaqının (ÜPİ) XIV konqresinin qərarı ilə Ümumdünya poçt günü 1874-cü ildə ittifaqın yaranması günü qeyd olunur. Bu münasibətlə “Azərpoçt” DM- si tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Ümumdünya Poçt Gününün qeyd olunması münasibəti ilə oktyabr ayının 5-də bütün poçt müəssisələrinin inzibatı binalarında, PŞ-lərdə və ətrafında səliqə- səhman, abadlıq işləri görülmüşdür. Hər bir poçt şöbələrində Ümumdünya poçt gününü xatırladan plakatlar asılmışdır.Bayramla əlaqədar zonalar üzrə vətəndaşların irad və təkliflərini dinləmək üçün Qusar rayonunda “Qaynar xətt” keçirilmişdir. O cümlədən “Azərpoçt” DM-nin Gənclər Təşkilatının heyəti bütün zonalar üzrə gənclərlə görüşlər keçirmiş və poçt haqqında geniş müzakirələr aparmışdır. "Azərpoçt" Dövlət Müəssisəsinin bütün şöbə və idarələrində toplantılar keçirilmiş, məruzələr dinlənilmişdir. “Azərpoçt” DM-nin rəhbərliyi tədbirlər planına əsasən orta məktəb şagirdləri ilə görüşlər keçirmiş, onlara poçtun yaranma tarixi, poçt xidmətləri və poçtun müasir zamanda rolu barədə məlumat vermişdir. Tədbirlər çərçivəsində Ümumdünya Poçt İttifaqının yaranmasının 134-cü il dönümü münasibəti ilə xüsusi təqvim ştempelləri hazırlanmış, 1 saylı PF-nin MPŞ-də poçt markalarından ibarət sərgi təşkil edilmiş, “Azərpoçt” DM-də və Poçt müəssisələrində Veteran Poçt işçiləri ilə görüşlər keçirilmişdir. 09.10.2008-ci il tarixdə Bayram ilə əlaqədar 3 Poçt Şöbəsinin açılışı olmuş, 5 Poçt Şöbəsi istifadəyə verilmişdir. ÜPİ-nin yaranmasının 134- cü il dönümü münasibətilə Mərkəzi poçt şöbəsində toplantı keçirildi. Toplantını giriş sözü ilə “Azərpoçt”DM-in baş direktoru Qənbər Bəybalayev açdı. O ilk olaraq Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları naziri, akademik Əli Abbasovun Ümumdünya poçt günü münasibətilə təbriki poçt işçilərinə çatdırdı. Baş direktor daha sonra Azərbaycan poçtunun yaranma və inkişaf tarixi haqqında danışdı. Tədbirdə həmçini, RİTN-nin DMŞ-nin müdir müavini N.Məmmədov və “Azərpoçt”DM-nin KNŞ-nin müdiri N.Qalayev poçtun keçmişi, ÜPİ – na daxil olmasının tarixi və poçtun hazırda əldə etdiyi nailiyyətləri barədə çıxış etdilər. Ölkə başçısı İlham Əliyevin tapşırıq və tövsiyələrinə uyğun olaraq Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları naziri, akademik Əli Abbasovun rəhbərliyi altında Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları, o cümlədən poçt rabitəsinin ən yüksək səviyyədə modernləşdirildiyinin qeyd edən Baş direktor Dünya Bankı ilə Azərbaycan hökuməti arasında imzalanan bank və maliyyə xidmətlərinin inkişafı layihəsinə uyğun olaraq ölkəmizdə poçt rabitəsinə bu xidmətlərin tətbiqindən sonra bu sektorun daha mükəmməl şəkildə inkişaf edəcəyini bildirdi. Tədbir zamanı əmək fəaliyyətində fərqlənən bir qrup poçt işçisi “Azərpoçt” DM-nin “Fəxri Fərman”ı və qiymətli hədiyyələri ilə mükafatlandırıldı. Mənbə: referat.ilkaddimlar.com/embed/d_word_refe_infor_1604.docx ƏDƏBİYYAT A.Ş.Süleymanov, Ç.C.Abidov, V.İ.Bədəlov, R.H.Həşimov. İnternetə giriş (dərs vəsaiti). Bakı – 2006 A.Ş.Süleymanov, Ç.C.Abidov, V.İ.Bədəlov, R.H.Həşimov «İnternetə giriş» fənnindən laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə aid metodiki göstəriş. Bakı – 2006 Qonçarov A. Samouçitel HTML, Piter., 2001. Qasanov R.A., Suleymanov A.Ş., Mustafaev R.T., Kulieva T.D. Vvedenie v İnternet. Uçebnik, Baku, 2003. Xolüşlaq, Molli G. İspolğzovanie HTML 4,6-e izdanie. Matrosov A.V., Serqeev A.O., Çaunin M.P. HTML 4.0. – BXV- Peterburq, 2000. S.V. Simonoviç. İnformatika. Bazovıy kurs. S-P. Piter. 2000 q. Yorqe Şteffen. INTERNET: sotni poleznıx reüeptov. Per. s nemeükoqo – K.: BHV, 1996. MÜNDƏRİCAT GİRİŞ 6 İNTERNETİN QISA TARİXİ 8 İNTERNETİN XİDMƏTLƏRİ 12 Ümumdünya hörümçək toru 12 Elektron poçt 18 Faylların ötürülməsi protokolu 26 FileZilla – FTP klent 27 FlashFXP 4.2.5 Build 1810 Final 29 USENET xidməti 30 İRC xidməti 31 Elektron elanlar lövhələri 34 TELNET xidməti 35 Gopher - informasiya-axtarış xidməti 36 İP-telefoniya 37 Netmetting 39 İCQ xidməti 40 İNFORMASİYA AXTARIŞ SİSTEMLƏRİ 41 İNTERNETƏ QOŞULMA 65 WEB BRAUZERLƏR 70 ƏLAVƏLƏR 80 ƏDƏBİYYAT 95 Mahil İsa oğlu MƏMMƏDOV –texnika üzrə fəlsəfə doktoru; Vüqar Tofiq oğlu AĞAYEV –texnika üzrə fəlsəfə doktoru; Nuridə Məhəmmədəli qızı BAYRAMOVA – müəllim İNTERNET XİDMƏTLƏRİ (Dərs vəsaiti). ADAU nəşr © “Araz-M poliqrafiya” MMC Yığılmağa verilmişdir 07.10.2014 –cü il, Çapa imzalanmışdır 19.12.2014-cü il, kağız formatı (210x297) 1\4, kağız №1, uçot çap vərəqi 13.6 ç.v. Sifariş № 044, tiraj 250 “Araz” poliqrafiya müəssisəsi Gəncə, Ş.Badəddin, 59 |

http://kompy.info/reja-isitish-haqida-malumot.html

Reja: Isitish haqida ma’lumot

| Reja: Isitish haqida ma’lumot | bet | 1/11 | Sana | 11.12.2023 | Hajmi | 98,5 Kb. | | #116165 | Bog'liq Isitish tizimlari Mavzu: Isitish tizimlari Reja: 1.Isitish haqida ma’lumot; 2. Maxsus uyni isitish uchun elektr isitgich. Elektr issiqlik, suv isitish tizimlari; 3. Elektr isitish asboblari turlari; 4. Elektrol isitish tizimlarini o’rnatish. Isitish — turar joylar, sanoat binolari, muassasalar va b. jamoat binolarini yilning sovuq paytlarida sun’iy isitishga doir tadbirlar majmui. Kishilar o’zini yaxshi his qilishi, texnologik jarayonlar me’yorida o’tishi, jixrzlar, materiallar, mahsulotlar va b. yaxshi saklanishi uchun xona temperaturasi mo’’tadil (turar joylarda + 18°, tomosha zallarida +16°, kasallar operatsiya qilinadigan xonalarda +25° va h.k.) bo’lishi kerak. I. qurilmalari majmui isitish tizimi deb ataladi. U mahalliy va markaziy I.ga bo’linadi. Pechka, gaz va elektr qurilmalar yordamida I. mahalliy isitish tizimiga kiradi. Markaziy isitish tizimi issiqlik generatori (qozon), qizish asboblari (radiatorlar, reyestrlar) va issiklik yo’llari (quvurlar)dan iborat. Issiklik generatorida yoqilg’i (ko’mir, gaz, ba’zan, mazut va b.) yonganda issiklik eltuvchi (suv, bug’ yoki havo) qiziydi. U quvur orqali borib, qizish asboblarini, ular esa xona havosini qizdiradi. Qozondagi suv temperaturasini o’zgartirib, xona temperaturasini bir me’yorda saklash mumkin. Issikdik eltuvchi turiga qarab, markaziy I. suv bilan isitish, bug’ bilan isitish va havo bilan isitish xillariga bo’linadi. Bitta generator bir yoki bir necha binoni isitadi. Binolar guruhi tuman qozonxonasidan yoki issiklik elektr markazidan isitilishi va issiq suv bilan ta’minlanishi mumkin. Suv bilan isitish va havo bilan isitish tizimlari turar joylar, o’quv muassasalari, kasalxonalar, bog’cha, yasli va b. binolarni I.da, bug’ bilan isitish organik chang ajralmaydigan korxona binolarinigina I.da qo’llanadi. Bulardan tashkari, gaz bilan isitish, elektr bilan isitish, aralash (kombinatsiyalashgan) isitish, nur bilan isitishpzm ham foydalaniladi. Yirik panelli binolarda radiatorlar, quvurlar devor yoki pol orasiga o’rnatiladi. Kam qavatli va yakka (xususiy) binolarni isitishda pech bilan isitish usulidan foydalaniladi. | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=6

KIRXGOFNING - Vazirligi muhammad al-xorazmiy

| Vazirligi muhammad al-xorazmiy | bet | 6/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHKIRXGOFNING IKKINCHI QONUNI Umuman, elektr zanjir bir necha EYUK manbalaridan va rezistorlardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Rasmda E1 va E2 manbalar generator rejimida ishlaydi, ya’ni ulardagi EYUK lar va utayotgan toklar bir xil yunalgandir. Bunda В va A nuqtalar orasidagi kuchlanishni quyidagicha aniqlash mumkin: Sunggi tenglama Kirxgofning ikkinchi o’rnuni nomi bilan mashxur: xar qanday yopiq konturda barcha EYUK larning algebraik yigindisi usha konturdagi qarshiliklarda yuzaga kelgan barcha kuchlanishlar tushishlarining algebraik yigindisiga teng. Elektr yurituvchi kuchlarning va kuchlanishlar tushishlarining ishorasini aniqlash uchun konturni aylanib chiqishda ixtiyoriy yunalish tanlab olinadi. Agar EYUK ning yoki qarshilikdan utayotgan tokning yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishi bilan bir xil bo’lsa, u xolda EYUK va kuchlanishning tushishi I·R. "+" ishorasi bilan, agar EYUK yoki tokning yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishiga qarama-qarshi bo’lsa, "—" ishora bilan olinadi. Konteynerlarning (kondensatorlarning) parallel ulanishini hisoblash formulasi Kapasitanslar (kondensatorlar) parallel ulanganda, ekvivalent sig'im parallel ulangan sig'imlarning yig'indisiga teng bo'ladi: Induktorlarning parallel ulanishini hisoblash formulasi Induktorlar parallel ulanganda, ekvivalent induktivlik parallel ulanishdagi ekvivalent qarshilik bilan bir xil tarzda hisoblanadi: Shuni ta'kidlash kerakki, formulada o'zaro indüktanslar hisobga olinmaydi. Parallel qarshilik katlama misoli Elektr zanjirining bir qismi uchun qarshiliklarni biriga aylantirish uchun parallel ulanishni topish kerak. Diagrammadan faqat R2 va R4 parallel ulanganligini ko'rish mumkin. R3 parallel emas, chunki bir uchi E1 ga ulangan. R1 - tugunga emas, balki R5 ga bir uchida ulangan. R5 - tugunga emas, balki R1 ga bir uchida ulangan. Bundan tashqari, R1 va R5 qarshiliklarining ketma-ket ulanishi R2 va R4 bilan parallel ravishda bog'langanligini aytishingiz mumkin. Parallel ulanishdagi oqim Rezistorlar parallel ulanganda, har bir rezistor orqali oqim odatda boshqacha bo'ladi. Oqim miqdori qarshilik miqdoriga teskari proportsionaldir. Parallel kuchlanish Parallel ulanish bilan, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elementlarini birlashtirgan tugunlar orasidagi potentsial farq barcha elementlar uchun bir xil bo'ladi. Parallel ulanishni qo'llash 1. Sanoatda ma'lum qiymatlarning qarshiliklari amalga oshiriladi. Ba'zan ushbu seriyalardan tashqarida qarshilik qiymatini olish kerak bo'ladi. Buning uchun siz bir nechta rezistorlarni parallel ravishda ulashingiz mumkin. Ekvivalent qarshilik har doim eng katta qarshilik qiymatidan kamroq bo'ladi. 2. Joriy ajratuvchi. Elektr zanjiridagi oqim o'tkazgichlar orqali kuchlanish manbasidan yukga, ya'ni lampalarga, asboblarga o'tadi. Ko'pgina hollarda mis simlar o'tkazgich sifatida ishlatiladi. Sxema turli qarshilikka ega bo'lgan bir nechta elementlarga ega bo'lishi mumkin. Asboblar pallasida o'tkazgichlar parallel yoki ketma-ket ulanishi mumkin va aralash turlar ham bo'lishi mumkin. Qarshilikka ega bo'lgan elektron element rezistor deb ataladi, bu elementning kuchlanishi rezistorning uchlari orasidagi potentsial farqdir. Supero'tkazuvchilarning parallel va ketma-ket elektr ulanishi ishlashning yagona printsipi bilan tavsiflanadi, unga ko'ra oqim ortiqcha dan minusgacha oqadi, mos ravishda potentsial kamayadi. Ulanish diagrammalarida simlarning qarshiligi 0 sifatida qabul qilinadi, chunki u ahamiyatsiz. Parallel ulanish sxemaning elementlari manbaga parallel ravishda ulanganligini va bir vaqtning o'zida yoqilganligini nazarda tutadi. Seriyali ulanish qarshilik o'tkazgichlarining birin-ketin qat'iy ketma-ketlikda ulanishini anglatadi. Hisoblashda idealizatsiya usuli qo'llaniladi, bu tushunishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Aslida, elektr davrlarida potentsial parallel yoki ketma-ket ulanishga kiritilgan simlar va elementlar orqali harakatlanish jarayonida asta-sekin kamayadi. Supero'tkazuvchilarning ketma-ket ulanishi Ketma-ket ulanish sxemasi ularning birin-ketin ma'lum bir ketma-ketlikda yoqilganligini nazarda tutadi. Bundan tashqari, ularning barchasida joriy quvvat teng. Ushbu elementlar saytda umumiy kuchlanish hosil qiladi. Elektr zanjirining tugunlarida zaryadlar to'planmaydi, chunki aks holda kuchlanish va oqimning o'zgarishi kuzatiladi. Doimiy kuchlanish bilan oqim kontaktlarning zanglashiga olib keladigan qarshiligining qiymati bilan belgilanadi, shuning uchun ketma-ket zanjirda bitta yuk o'zgarganda qarshilik o'zgaradi. Bunday sxemaning kamchiliklari shundaki, bitta element ishdan chiqqan taqdirda qolganlari ham ishlash qobiliyatini yo'qotadi, chunki kontaktlarning zanglashiga olib keladi. Masalan, bitta lampochka yonib ketganda ishlamaydigan gulchambar. Bu elementlarning alohida ishlashi mumkin bo'lgan parallel ulanishdan asosiy farqidir. Seriyali sxema o'tkazgichlarning bir darajali ulanishi tufayli ularning qarshiligi tarmoqning istalgan nuqtasida teng bo'lishini nazarda tutadi. Umumiy qarshilik tarmoqning alohida elementlarining kuchlanishini kamaytirish yig'indisiga teng. Ushbu turdagi ulanish bilan bir o'tkazgichning boshlanishi boshqasining oxiriga ulanadi. Ulanishning asosiy xususiyati shundaki, barcha o'tkazgichlar shoxlari bo'lmagan bir xil simda joylashgan va ularning har biri orqali bitta elektr toki o'tadi. Shu bilan birga, umumiy kuchlanish har biridagi kuchlanishlar yig'indisiga teng. Ulanishni boshqa nuqtai nazardan ham ko'rib chiqishingiz mumkin - barcha o'tkazgichlar bitta ekvivalent rezistor bilan almashtiriladi va undagi oqim barcha rezistorlar orqali o'tadigan umumiy oqim bilan bir xil. Ekvivalent umumiy kuchlanish har bir qarshilik bo'yicha kuchlanish qiymatlarining yig'indisidir. Bu qarshilik bo'ylab potentsial farq. Ketma-ket ulanishdan foydalanish ma'lum bir qurilmani yoqish va o'chirishni xohlaganingizda foydalidir. Misol uchun, elektr qo'ng'irog'i faqat kuchlanish manbai va tugmachaga ulanish mavjud bo'lganda jiringlashi mumkin. Birinchi qoida shuni ko'rsatadiki, agar kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elementlaridan kamida bittasida oqim bo'lmasa, u qolgan qismida bo'lmaydi. Shunga ko'ra, agar bir o'tkazgichda oqim bo'lsa, u boshqalarda. Yana bir misol, batareya bilan ishlaydigan chiroq bo'lishi mumkin, u faqat batareya, ishlaydigan lampochka va bosilgan tugma mavjud bo'lganda porlaydi. Ba'zi hollarda ketma-ket sxema amaliy emas. Yoritish tizimi ko'plab lampalar, chiroqlar, qandillardan iborat bo'lgan kvartirada siz ushbu turdagi sxemani tashkil qilmasligingiz kerak, chunki barcha xonalarda bir vaqtning o'zida chiroqlarni yoqish va o'chirish kerak emas. Shu maqsadda alohida xonalarda yorug'likni yoqish imkoniyatiga ega bo'lish uchun parallel ulanishdan foydalanish yaxshiroqdir. Supero'tkazuvchilarning parallel ulanishi Parallel konturda o'tkazgichlar rezistorlar to'plami bo'lib, ularning bir uchi bitta tugunga, ikkinchisi esa ikkinchi tugunga yig'iladi. Ulanishning parallel turidagi kuchlanish sxemaning barcha qismlarida bir xil bo'ladi deb taxmin qilinadi. Elektr davrining parallel bo'limlari filiallar deb ataladi va ikkita bog'lovchi tugun o'rtasida o'tadi, ular bir xil kuchlanishga ega. Bu kuchlanish har bir o'tkazgichdagi qiymatga teng. Filiallarning o'zaro qarshiliklari yig'indisi ham parallel zanjirning alohida bo'limining qarshiligiga teskari hisoblanadi. Parallel va ketma-ket ulanishlar bilan alohida o'tkazgichlarning qarshiliklarini hisoblash tizimi boshqacha. Parallel kontaktlarning zanglashiga olib keladigan bo'lsa, oqim shoxlar orqali o'tadi, bu kontaktlarning zanglashiga olib o'tkazuvchanligini oshiradi va umumiy qarshilikni kamaytiradi. Shunga o'xshash qiymatlarga ega bo'lgan bir nechta rezistorlar parallel ravishda ulanganda, bunday elektr zanjirining umumiy qarshiligi songa teng bo'lgan bir necha marta bitta qarshilikdan kam bo'ladi. Har bir novda bitta qarshilikka ega va elektr toki shoxlanish nuqtasiga yetganda bo'linadi va har bir rezistorga tarqaladi, uning yakuniy qiymati barcha qarshiliklardagi oqimlarning yig'indisiga teng bo'ladi. Barcha rezistorlar bitta ekvivalent rezistor bilan almashtiriladi. Ohm qonunini qo'llagan holda, qarshilik qiymati aniq bo'ladi - parallel zanjirda rezistorlardagi qarshiliklarning o'zaro qiymatlari umumlashtiriladi. Ushbu sxema bilan oqim qiymati qarshilik qiymatiga teskari proportsionaldir. Rezistorlardagi oqimlar o'zaro bog'liq emas, shuning uchun ulardan biri o'chirilgan bo'lsa, bu hech qanday tarzda boshqalarga ta'sir qilmaydi. Shu sababli, bunday sxema ko'plab qurilmalarda qo'llaniladi. Kundalik hayotda parallel sxemadan foydalanish imkoniyatlarini hisobga olgan holda, kvartiraning yoritish tizimini ta'kidlash tavsiya etiladi. Barcha lampalar va qandillar parallel ravishda ulanishi kerak, bu holda ulardan birini yoqish va o'chirish boshqa lampalarning ishlashiga ta'sir qilmaydi. Shunday qilib, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan filialiga har bir lampochka uchun kalitni qo'shib, kerak bo'lganda mos keladigan chiroqni yoqish va o'chirish mumkin. Boshqa barcha lampalar mustaqil ishlaydi. Barcha elektr jihozlari 220 V elektr tarmog'iga parallel ravishda ulanadi, keyin ular ulanadi. Ya'ni, boshqa qurilmalarning ulanishidan qat'i nazar, barcha qurilmalar ulanadi. O'tkazgichlarning ketma-ket va parallel ulanishi qonunlari Ikkala turdagi birikmalarni amaliyotda batafsil tushunish uchun biz ushbu turdagi birikmalarning qonuniyatlarini tushuntiruvchi formulalarni keltiramiz. Parallel va ketma-ket ulanish turi uchun quvvatni hisoblash boshqacha. Ketma-ket zanjirda barcha o'tkazgichlarda bir xil oqim kuchi mavjud: Ohm qonuniga ko'ra, bu turdagi o'tkazgich ulanishlari turli holatlarda turlicha izohlanadi. Shunday qilib, ketma-ket zanjirda kuchlanishlar bir-biriga teng: U1 = IR1, U2 = IR2. Bundan tashqari, umumiy kuchlanish alohida o'tkazgichlarning kuchlanishlari yig'indisiga teng: U = U1 + U2 = I(R1 + R2) = IQ. Elektr zanjirining umumiy qarshiligi ularning sonidan qat'i nazar, barcha o'tkazgichlarning faol qarshiliklarining yig'indisi sifatida hisoblanadi. Parallel kontaktlarning zanglashiga olib keladigan bo'lsa, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan umumiy kuchlanishi alohida elementlarning kuchlanishiga o'xshaydi: Va elektr tokining umumiy kuchi parallel ravishda joylashgan barcha o'tkazgichlarda mavjud bo'lgan oqimlarning yig'indisi sifatida hisoblanadi: Elektr tarmoqlarining maksimal samaradorligini ta'minlash uchun har ikkala turdagi ulanishlarning mohiyatini tushunish va qonunlardan foydalangan holda va amaliy amalga oshirishning ratsionalligini hisoblab, ularni to'g'ri qo'llash kerak. Supero'tkazuvchilarning aralash ulanishi Agar kerak bo'lsa, ketma-ket va parallel qarshilik ulanishlari bitta elektr pallasida birlashtirilishi mumkin. Masalan, parallel rezistorlarni ketma-ket yoki guruhga ulashga ruxsat beriladi, bu tur birlashtirilgan yoki aralash hisoblanadi. Bunday holda, umumiy qarshilik tizimdagi parallel ulanish va ketma-ket ulanish uchun qiymatlar yig'indisini olish yo'li bilan hisoblanadi. Avval siz ketma-ket zanjirdagi rezistorlarning ekvivalent qarshiliklarini, keyin esa parallel kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elementlarini hisoblashingiz kerak. Ketma-ket ulanish ustuvor hisoblanadi va bu birlashtirilgan turdagi sxemalar ko'pincha maishiy texnika va asboblarda qo'llaniladi. Shunday qilib, elektr zanjirlarida o'tkazgichlarning ulanish turlarini hisobga olgan holda va ularning ishlash qonunlariga asoslanib, ko'pchilik maishiy elektr jihozlarining davrlarini tashkil etishning mohiyatini to'liq tushunish mumkin. Parallel va ketma-ket ulanishlar bilan qarshilik va oqim kuchi ko'rsatkichlarini hisoblash boshqacha. Hisoblash tamoyillari va formulalarini bilib, siz elementlarni eng yaxshi usulda va maksimal samaradorlik bilan ulash uchun har bir turdagi sxemalardan oqilona foydalanishingiz mumkin. | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=4

Iste’molchilarni parallel ulashda elektr kuchlanish

| Iste’molchilarni parallel ulashda elektr kuchlanish | bet | 4/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISH1. Iste’molchilarni parallel ulashda elektr kuchlanish. Parallel ulashda hamma asboblar aynan bir tok manbaiga ulangani uchun ularda kuchlanish bir xil bo’ladi. Buni quyidagicha yozishimiz mumkin: U = U1 = U2 = U3 = … = Un. (1-formula) 2. Iste’molchilar parallel ulangan zanjirdagi tok kuchi. 59-rasmda tasvirlangan elektr zanjirni yig’amiz. Ampermetrlarning ko’rsatishlarini kuzatib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: zanjirning tarmoqlanmagan qismidagi tok kuchi uning ayrim tarmoqlaridagi tok kuchlarining yig’indisiga teng: I = I1 + I2. Agar bizda ikkita emas, balki n ta iste’molchi bo’lsa, u holda tarmoqdagi tok kuchi n ta iste’molchidan o’tayotgan tok kuchlarining yig’indisiga teng bo’ladi: I = I1 + I2 + I3 + … + In. (2-formula) Parallel tarmoqlanishdagi qarshilik. Fizik hodisalarni o’rganishda ikkita usuldan foydalaniladi: hodisa maxsus tajribalar asosida o’rganiladigan eksperimental usul va tajribalarning natijalariga tayangan holda olingan bilimlarni tahlil qilish asosida o’rganadigan nazariy usul. Shu vaqtgacha biz asosan birinchi usuldan foydalanib keldik. Parallel tarmoqlanish qarshiligini topish uchun esa nazariy usuldan foydalanamiz. Tajribadan ma’lumki, parallel tarmoqlanishdagi tok kuchi uning ayrim tarmoqlaridagi tok kuchlari yig’indisiga teng (2-formulaga qarang). Tarmoqlarning har biri qarshilikka ega. Bu qarshiliklarni R1, R2, R3, …, Rn bilan belgilaymiz. Bundan tashqari, hamma tarmoq uchlaridagi kuchlanish bir xil ekanligi bizga ma’lum (1-formulaga qarang). Parallel tarmoqlanishning qarshiligini topish uchun butun tarmoqqa Om qonunini qo’llaymiz: | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html#SAMARQAND_FILIALI

Vazirligi muhammad al-xorazmiy

| Vazirligi muhammad al-xorazmiy | bet | 1/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISH O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIAXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI Elektronika va sxemalar 2 Guruh: 22-06 Talaba: Nurullayeva Sevinch Rahbar: O’rinov Jamshid Mavzu: Qarshiliklarni ketma- ket, parallel va aralash ulash usullari. Reja: Qarshiliklarni ketma-ket ulash. Qarshiliklarni parallel ulash. Kirxgofning birinchi qonuni Qarshliklarni aralash ulash. Kirxgofning ikkinchi qonuni QARSHILIKLARNI KETMA-KET ULASH Eng oddiy elektr zanjir ham bir necha asbob va qurilmalardan iborat bo’ladi. 54-rasmda tok manbai, kalit, ampermetr, lampa va reostatdan iborat bo’lgan elektr zanjir tasvirlangan. Manbadan chiqqan elektr toki kalit, ampermetr, lampa va reostat orqali о tadi. Asboblarning bunday ulanishi ketma-ket ulash deyiladi. Ketma-ket ulashni o’rganamiz. 1. Ketma-ket ulangan zanjirda tok kuchi. Asboblar ketma-ket ul- angan zanjirning istalgan nuqtasida tok kuchi bir xil bo’Iadi. Agar shunday bo’lmaganda edi, elektr zaryadlar biror joyda to’planib qolardi. Bu suvquvur tarmog’idagiga o’xshaydi: bir joydan qancha suv oqib o’tsa. boshqa joydan ham shuncha suv oqib o’tishi kerak.Agar bitta karshilikning (iste’molchining) oxirgi qismasi ikkinchi qarshilikning (iste’molchining) bosh qismasi bilan, ikkinchi qarshilikning (iste’molchining) oxirgi qismasi uchinchi qarshilikning (iste’molchining) bosh qismasi bilan va hokazo ulansa, bunday ulanishga ketma-ket ulanish deyiladi. U holda hamma qarshiliklar (iste’molchilar) orqali bir xil tok o’tadi, chunki zanjirning birorta nuqtasida zaryadlar yig’ilmaydi. Ketma-ket, parallel yoki kombinatsiyalangan sxemaning qarshiligini hisoblash kerakmi? Agar siz taxtani yoqishni xohlamasangiz, kerak! Buni qanday qilishni ushbu maqola sizga aytib beradi. O'qishdan oldin, iltimos, rezistorlarning "boshlanishi" va "oxiri" yo'qligini tushunib oling. Ushbu so'zlar taqdim etilgan materialni tushunishni osonlashtirish uchun kiritilgan. Om qonuni bo’yicha qarshiliklardagi kuchlanishlar: Qarshiliklardagi kuchlanishlarni ularning qisqichlardagi potentsiallar ayirmasi bilan ifodalash mumkin: Shu tenglamalarning chap va o’ng qismlari hadma-xad qo’shilsa, quyidagi tenglamani olamiz: ya’ni ketma-ket ulangan qarshiliklarda kuchlanishlar tushuvining yig’indisi zanjirning qisqichlar orasidagi kuchlanishiga teng. So’nggi ifodani hadma-had tokka bo’lsak, quyidagini topamiz: yoki Rэ=R1+R2+R3 Bunda: Rэ — zanjirning umumiy (yoki ekvivalent) qarshiligi. Shunday ilib, ketma-ket ulangan qismlardan tashkil topgan zanjirning ekvivalent qarshiligi barcha qarshiliklarning yig’g’indisiga teng ekan. Elektr zanjirga ulanadigan asboblarni bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda ulash va uzish zarur bo’lgan hollarda ketma-ket ulash yaramaydi. Masalan, ketma-ket ulash uydagi xonalarni yoritish uchun yaroqsizdir. Chunki bir vaqtda hamma xonalardagi lampalarni yoqish shart emas. Biz bittasini o’chirganimizda ketma-ket ulangan boshqalarini ham o’chirib qo’yamiz. Ketma-ket ulash rozetkalarni va boshqa asboblarni ulash uchun ham yaroqsizdir. Zanjirning hamma nuqtalarida tok kuchi bir xil bo’lishiga tajribada ishonch hosil qilish mumkin. Ketma-ket ulangan zanjirning turli joylariga ampermetrlar ulaymiz. Bu 55-rasmda uchta ampermetr yordamida ko’rsatilgan. Bu ampermetrlar bir xil tok kuchini ko’rsatadi. Shunday qilib, | | |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu.html#QƏZA_ƏLEYHİNƏ_AVTOMATİKA

Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 3

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 3 MÖVZU: KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSAL PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ P L A N - Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə istehsal proseslərinin avtomatlaşdırma növləri. - Müasir avtomatik idarəetmə sistemlərinin növləri. - İstehsalat texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə dərəcəsinə görə avtomatlaşdırmanın növləri. ƏDƏBİYYAT - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. - И.Ф.Бородин, Н.М.Недилко. Автоматизация технологических процессов. М. 1986. - И.И. Мартыненко и др. Автоматика и автоматизация производственных процессов. М.1985. GƏNCƏ 2011 KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSALAT PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ Xüsusi avtomatik qurğuların yerinə yetirdiyi funksiyalardan asılı olaraq avtomatlaşdırma aşağıdakı əsas növlərə bölünür: avtomatik nəzarət, avtomatik mühafizə, avtomatik və məsafədən idarəetmə, telemexanik idarəetmə. Avtomatik nəzarətə isə aşağıdakılar daxildir: avtomatik siqnallaşdırma, avtomatik ölçmə, avtomatik çeşidləmə və məlumatların avtomatik toplanması. Avtomatik siqnallaşdırma avtomatik nəzarətin ən sadə növü olub, texnoloji prosesin gedişini xarakterizə edən hər hansı fiziki parametrlərin hədlərinə (kənar qiymətlərinə) nəzarət edilməsindən ibarətdir. Siqnal qurğuları kimi lampalardan, zənglərdən, sirenlərdən və xüsusi mnemonik göstəricilərdən istifadə olunur. Avtomatik ölçmə texnoloji prosesin yaxud maşının işini xarakterizə edən fiziki kəmiyyətləri ölçmək və xüsusi göstərici və qeydedici cihazlara ötürməkdən ibarətdir. Xidmətçi heyyət cihazların göstəricilərinə görə texnoloji prosesin keyfiyyəti yaxud maşınların və aqreqatların iş rejimləri haqqında mühakimə yürüdür. Avtomatik çeşidləmə məhsulun ölçüsü, çəkisi, bərkliyi, özlülüyü və başqa göstəriciləri üzrə nəzarət etməyi və ayırmağı nəzərdə tutur (məs: dənin, yumurtanın, meyvənin, kartofun çeşidlənməsi). Məlumatların avtomatik toplanması texnoloji prosesin gedişi, buraxılan məhsulun keyfiyyəti və kəmiyyəti haqqında təlimat almaq, xidmətçi heyətə məlumatı vermək, işləmək (emal etmək) və saxlamaq üçündür. Avtomatik mühafizə qeyri-normal və qəza rejimləri yarandıqda ya nəzarət edilən istehsalat prosesini dayandırır (məsələn, qısa qapanma zamanı elektrik maşınlarını və ya elektrik dövrələrini işdən çıxarır) və yaxud qeyri-normal rejimi avtomatik olaraq aradan qaldırır. Avtomatik mühafizə avtomatik idarə etmə və siqnallaşdırma ilə sıxı surətdə bağlıdır. O idarə orqanlarına təsir edir və xidmətçi heyətə yerinə yetirilmiş əməliyyat haqqında xəbər verir. Rele vasitəsilə yerinə yetirilən mühafizə rele mühafizəsi adlanır. Rele mühafizəsi elektrik stansiyalarında, yarımstansiyalarında, şəbəkələrdə və müxtəlif elektrik qurğularında geniş tətbiq olunurlar. Avtomatik mühafizəyə həmçinin avtoblokirovka (avtomatik bloklama) daxildir. Avtoblokirovka qurğuları əsasən xidmətçi heyətin dövrələri düzgün olmayaraq qoşmasını və açmasını və səhv əməliyyatlarını aradan qaldırmaq üçündür. Hər şeydən əvvəl onlar mümkün olan zədələnmələri və qəzaları xəbər verir. QƏZA ƏLEYHİNƏ AVTOMATİKA Məsafədən idarəetmə qurğuların və mərkəzləşdirilmiş obyektlərin məsafədən idarə edilməsinin metodlarını və texniki vasitələrini özündə birləşdirir. İdarə impulsları (əmrləri) xidmətçi heyət tərəfindən müvafiq düymələr, açarlar və digər əmr aparatlarının köməyilə elektrik birləşdirici naqillərlə verilir. (Avtomatik idarəetmə, telemexanik idarəetmə və kibernetika haqqında əvvəlki mövzularda məlumat verilmişdir). Kibernetika maşınların, sistem maşınların istehsalat proseslərinin, fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və s. proseslərin idarə edilmə məsələlərini əhatə edir. Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə əl ilə, avtomatlaşdırılmış və avtomatik idarəetmə növləri vardır. Əl ilə idarəetmə bütün idarəetmə funksiyası insan-operatorun üzərinə düşür. Avtomatlaşdırılmış idarəetmədə funksiyanın bir hissəsini insan, digər hissəsini isə - avtomatik qurğu yerinə yetirir. Avtomatik idarəetmədə bütün idarəetmə funksiyasını avtomatik qurğular yerinə yetirirlər. Avtomatikada idarəetmə sistemləri aşağıdakılara bölünürlər: - İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (ACУП – İAİS) - Texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (АСУ ТП – ТРАİS) -Texnoloji proseslərin avtomastik idarəetmə sistemləri (САУ-ТП – TPAİS) ACУП (İAİS) – insan maşın sistemi olub, informasiyanın avtomatik toplanmasının və emalını təmin edir. Misal: müəssisənin təsərrüfat-plan fəaliyyətinin idarə edilməsi. АСУ ТП (ТРАİS) - bu da insan – maşın sistemi olub, istehsalatda yerinə yetirilən texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsi haqqında iş rejiminə nəzarət, informasiyanın toplanmasına və emalına nəzarət etmək. САУ-ТП – TPAİS – insanın iştirakı olmadan bir-birinə təsir edən avtomatik idarəedici qurğu və idarə olunan obyektin məcmuudur. Beləliklə, САУ-ТП – TPAİS sırf texniki məsələ olub, bir-birindən asılı olmayaraq işləyən qurğuların verilmiş işləmə alqoritmini bilavasitə yerinə yetirir. Bunlar idarəetmə sistemlərinin iyerarxik pilləkənində ən aşağı pillədədir, orta pillədə АСУ ТП (ТРАİS); daha yüksək pilləni isə ACУП (İAİS) tutur. [iyerarxiya – aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olmaq qaydası] İstehsalat texnoloji proseslərin avtomat idarəetmə dərəcəsinə görə qismən kompleks və tam avtomatlaşdırma mövcuddur. Qismən idarəetmədə bütün vəzifələri insan-operator yerinə yetirir. Bu növ avtomatlaşdırma yalnız ayrı-ayrı istehsalat əməliyyatlarında və qurğularında istifadə olunur. İstehsalat prosesində o insan əməyini mühüm dərəcədə yüngülləşdirir, iştirakından azad etmir. Misal olaraq fermalarda yemin paylanması və peyinin yığılması üçün elektrik intiqallarının məsafədən idarə edilməsini göstərmək olar. Kompleks avtomatlaşdırma – obyekti bir mərhələdən idarə etməklə bütün əsas texnoloji əməliyyatları, həmçinin bütün texnoloji proses ərzində istehsal edilən məhsula nəzarət və onun nəql edilməsinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda insanın vəzifəsi prosesin gedişini müşahidə etmək, onu təhlil etmək, ən səmərəli texniki – iqtisadi göstəricilər əldə etmək üçün avtomatik qurğuların iş rejimini dəyişməkdən ibarətdir. Misal olaraq dənin yığımdan, sonra təmizlənməsi və qurudulmasının, yem hazırlayan aqreqatların idarə edilməsi ola bilər. Tam avtomatlaşdırma hesablayıcı maşınlar və ya başqa avtomatik qurğular vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə sistemi də daxil olmaq şərtilə bütün əsas və köməkçi istehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda xidmətçi heyyətə dövri nəzarət, profilaktik təmir və bütün sistemi yeni iş rejiminə sazlamaq vəzafəsi qalır. Məsələn, istilikxanalarda və tərəvəz saxlanılan binalarda mikroiqlimin idarəetmə sistemi. Hal-hazırda əl əməyinin mühüm dərəcədə ixtisar olunmasını manipulyatorların və sənaye robotlarının tətbiqi təmin edir. Sənaye robotları sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının avtomatlaşdırılmasının inkişafında keyfiyyətcə yeni cağar açmışlar. Məs: Qoyun qırxımını avtomatlaşdırmaq üçün roboto texnikanın tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir (Şək. ). Məlimdur ki, qoyun qırxımının avtomatlaşdırılması çətin olan ən ağır əl əməliyyatlarından biridir. Robototexnika burada da köməyə gəlir. Bunun üçün qoyunu qırxan maşın alət kimi lokasion sistemlə təchiz olunur. Lokasion sistem orta qoyunun forma və ölçülərinə hesablanmış alətin hərəkətinin proqram trayektoriyasının sazlanma imkanını təmin edir. Adətən qoyun ayaqları və boynunu xüsusi kəmərlə bərkidilmiş halda xüsusi arabacıqda qırxım zonasına ötürülür. Qırxım üçün maçınkada qoyulmuş tutum vericiləri kəsici haşiyələrdən qoyunun dərisinə qədər məsafəni qeyd edir. Bu məlumatdan istifadə edərək aləti şaquli və maili dəyişərək hərəkəti idarə etmək üçün robot proqram trayektoriyasını təshihləyərək (korrektirovka edərək) maşının bucağının yerini dəyişərək qoyunun dərisi ilə maşın arasındakı məsafəni qoyun nəfəs alan zaman onun bədəninin səthi dəyişsə belə məsafə sabit saxlanılır. Belə adaptiv robototexnikin kompleks tətbiqi heyvandarların əmək şəraitini yaxşılaşdırmaqdan başqa, həmçinin qırxım keyfiyyətini də yüksəldir. |

http://kompy.info/mavzu-isitish-va-shamollashtirish-tizimi-tarmogiga-smeta-tuzis.html

Mavzu: Isitish va shamollashtirish tizimi tarmog’iga smeta tuzish. Reja

| Mavzu: Isitish va shamollashtirish tizimi tarmog’iga smeta tuzish. Reja | bet | 1/3 | Sana | 19.05.2024 | Hajmi | 348,72 Kb. | | #244274 | Bog'liq Isitish va shamollashtirish tizimi tarmog’iga smeta tuzish Mavzu: Isitish va shamollashtirish tizimi tarmog’iga smeta tuzish. Reja: Isitish smetasi. Smetani shakllantirish ketma-ketligi. Pudratchi bilan o'zaro munosabatlar. Isitish smetasi. Isitish tizimi va quvurlarni almashtirish smetasi isitish tizimlarini payvandlash uchun smeta batafsil tavsif. Qoida tariqasida, kosmik isitish tizimlari binoning kapital elementlarini qurish tugagandan so'ng o'rnatiladi. Aynan shu vaqtda isitish moslamalarini o'rnatish, quvurlarni yotqizish va periferik elementlarni o'rnatish bilan bog'liq barcha xarajatlarni o'z ichiga olgan isitish uchun mahalliy smeta tuziladi. Va isitish hisob-kitoblari asosan vakolatli tashkilotlar tomonidan tuzilgan bo'lsa-da, ushbu maqolada biz ularni rivojlantirishning umumiy tamoyillarini tasvirlaymiz. Bu sizga montaj ishlari boshlanishidan oldin ham xarajatlar tarkibi haqida tasavvurga ega bo'lish imkonini beradi, ya'ni bu xarajatlarni optimallashtirish imkonini beradi. dastlabki bosqich Yuqorida aytib o'tganimizdek, isitish tizimini o'rnatish uchun smeta binoni qurish yoki ta'mirlash bo'yicha asosiy ishlar tugagandan so'ng tuziladi. Ammo shu bilan birga, isitish tizimini o'rnatish uchun ma'lum dastlabki operatsiyalarni bajarish kerakligini yodda tutish kerak. Smetani shakllantirish ketma-ketligi Dizayn ishlari Har qanday operatsiyaning birinchi bosqichi loyihani tuzishdir va uyning isitish tizimi hech qanday holatda istisno bo'lmasligi kerak. Kichkina qishloq uyida bir nechta o'rnatishni rejalashtirgan bo'lsak ham, rejalashtirilgan operatsiyalar ma'lum bir tarzda tavsiflanishi va rejalarda qayd etilishi kerak. Loyihalash jarayonida quyidagilar tasdiqlangan: Xonadagi tegmaslik haroratni saqlash uchun zarur bo'lgan qurilmalarning umumiy quvvati. Bu binoning dizayn xususiyatlarini ham (issiqlik izolyatsiyasining samaradorligi) va mintaqaning iqlimiy xususiyatlarini hisobga oladi. Amaldagi issiqlik generatorlari turi (elektr, gaz, qattiq yoqilg'i va boshqalar). Miqdori va . Tanlangan quvur liniyalarining joylashuvi, uzunligi va turi. Butun tizimning konfiguratsiyasi tasdiqlangandan so'ng, barcha sxemalarni yotqizishning aksonometrik chizmalari, shuningdek issiqlik generatorlari, radiatorlar, o'chirish klapanlari va boshqalarni joylashtirishning sxematik tasviri tuziladi. Bunday chizmaning namunasi fotosuratda ko'rsatilgan. Konfiguratsiya va chizmalar asosida isitish tizimini o'rnatish uchun investor smetasi deb ataladigan shakl tuziladi, ya'ni. moliyaviy xarajatlarning dastlabki hisob-kitobi. | | |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu.html#MÖVZU:_KƏND_TƏSƏRRÜFATINDA_İSTEHSAL_PROSESLƏRİNİN_AVTOMATLAŞDIRILMASININ_NÖVLƏRİ___P_L_A_N

Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 3

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 3 MÖVZU: KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSAL PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ P L A N - Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə istehsal proseslərinin avtomatlaşdırma növləri. - Müasir avtomatik idarəetmə sistemlərinin növləri. - İstehsalat texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə dərəcəsinə görə avtomatlaşdırmanın növləri. ƏDƏBİYYAT - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. - И.Ф.Бородин, Н.М.Недилко. Автоматизация технологических процессов. М. 1986. - И.И. Мартыненко и др. Автоматика и автоматизация производственных процессов. М.1985. GƏNCƏ 2011 KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSALAT PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ Xüsusi avtomatik qurğuların yerinə yetirdiyi funksiyalardan asılı olaraq avtomatlaşdırma aşağıdakı əsas növlərə bölünür: avtomatik nəzarət, avtomatik mühafizə, avtomatik və məsafədən idarəetmə, telemexanik idarəetmə. Avtomatik nəzarətə isə aşağıdakılar daxildir: avtomatik siqnallaşdırma, avtomatik ölçmə, avtomatik çeşidləmə və məlumatların avtomatik toplanması. Avtomatik siqnallaşdırma avtomatik nəzarətin ən sadə növü olub, texnoloji prosesin gedişini xarakterizə edən hər hansı fiziki parametrlərin hədlərinə (kənar qiymətlərinə) nəzarət edilməsindən ibarətdir. Siqnal qurğuları kimi lampalardan, zənglərdən, sirenlərdən və xüsusi mnemonik göstəricilərdən istifadə olunur. Avtomatik ölçmə texnoloji prosesin yaxud maşının işini xarakterizə edən fiziki kəmiyyətləri ölçmək və xüsusi göstərici və qeydedici cihazlara ötürməkdən ibarətdir. Xidmətçi heyyət cihazların göstəricilərinə görə texnoloji prosesin keyfiyyəti yaxud maşınların və aqreqatların iş rejimləri haqqında mühakimə yürüdür. Avtomatik çeşidləmə məhsulun ölçüsü, çəkisi, bərkliyi, özlülüyü və başqa göstəriciləri üzrə nəzarət etməyi və ayırmağı nəzərdə tutur (məs: dənin, yumurtanın, meyvənin, kartofun çeşidlənməsi). Məlumatların avtomatik toplanması texnoloji prosesin gedişi, buraxılan məhsulun keyfiyyəti və kəmiyyəti haqqında təlimat almaq, xidmətçi heyətə məlumatı vermək, işləmək (emal etmək) və saxlamaq üçündür. Avtomatik mühafizə qeyri-normal və qəza rejimləri yarandıqda ya nəzarət edilən istehsalat prosesini dayandırır (məsələn, qısa qapanma zamanı elektrik maşınlarını və ya elektrik dövrələrini işdən çıxarır) və yaxud qeyri-normal rejimi avtomatik olaraq aradan qaldırır. Avtomatik mühafizə avtomatik idarə etmə və siqnallaşdırma ilə sıxı surətdə bağlıdır. O idarə orqanlarına təsir edir və xidmətçi heyətə yerinə yetirilmiş əməliyyat haqqında xəbər verir. Rele vasitəsilə yerinə yetirilən mühafizə rele mühafizəsi adlanır. Rele mühafizəsi elektrik stansiyalarında, yarımstansiyalarında, şəbəkələrdə və müxtəlif elektrik qurğularında geniş tətbiq olunurlar. Avtomatik mühafizəyə həmçinin avtoblokirovka (avtomatik bloklama) daxildir. Avtoblokirovka qurğuları əsasən xidmətçi heyətin dövrələri düzgün olmayaraq qoşmasını və açmasını və səhv əməliyyatlarını aradan qaldırmaq üçündür. Hər şeydən əvvəl onlar mümkün olan zədələnmələri və qəzaları xəbər verir. QƏZA ƏLEYHİNƏ AVTOMATİKA Məsafədən idarəetmə qurğuların və mərkəzləşdirilmiş obyektlərin məsafədən idarə edilməsinin metodlarını və texniki vasitələrini özündə birləşdirir. İdarə impulsları (əmrləri) xidmətçi heyət tərəfindən müvafiq düymələr, açarlar və digər əmr aparatlarının köməyilə elektrik birləşdirici naqillərlə verilir. (Avtomatik idarəetmə, telemexanik idarəetmə və kibernetika haqqında əvvəlki mövzularda məlumat verilmişdir). Kibernetika maşınların, sistem maşınların istehsalat proseslərinin, fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və s. proseslərin idarə edilmə məsələlərini əhatə edir. Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə əl ilə, avtomatlaşdırılmış və avtomatik idarəetmə növləri vardır. Əl ilə idarəetmə bütün idarəetmə funksiyası insan-operatorun üzərinə düşür. Avtomatlaşdırılmış idarəetmədə funksiyanın bir hissəsini insan, digər hissəsini isə - avtomatik qurğu yerinə yetirir. Avtomatik idarəetmədə bütün idarəetmə funksiyasını avtomatik qurğular yerinə yetirirlər. Avtomatikada idarəetmə sistemləri aşağıdakılara bölünürlər: - İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (ACУП – İAİS) - Texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (АСУ ТП – ТРАİS) -Texnoloji proseslərin avtomastik idarəetmə sistemləri (САУ-ТП – TPAİS) ACУП (İAİS) – insan maşın sistemi olub, informasiyanın avtomatik toplanmasının və emalını təmin edir. Misal: müəssisənin təsərrüfat-plan fəaliyyətinin idarə edilməsi. АСУ ТП (ТРАİS) - bu da insan – maşın sistemi olub, istehsalatda yerinə yetirilən texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsi haqqında iş rejiminə nəzarət, informasiyanın toplanmasına və emalına nəzarət etmək. САУ-ТП – TPAİS – insanın iştirakı olmadan bir-birinə təsir edən avtomatik idarəedici qurğu və idarə olunan obyektin məcmuudur. Beləliklə, САУ-ТП – TPAİS sırf texniki məsələ olub, bir-birindən asılı olmayaraq işləyən qurğuların verilmiş işləmə alqoritmini bilavasitə yerinə yetirir. Bunlar idarəetmə sistemlərinin iyerarxik pilləkənində ən aşağı pillədədir, orta pillədə АСУ ТП (ТРАİS); daha yüksək pilləni isə ACУП (İAİS) tutur. [iyerarxiya – aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olmaq qaydası] İstehsalat texnoloji proseslərin avtomat idarəetmə dərəcəsinə görə qismən kompleks və tam avtomatlaşdırma mövcuddur. Qismən idarəetmədə bütün vəzifələri insan-operator yerinə yetirir. Bu növ avtomatlaşdırma yalnız ayrı-ayrı istehsalat əməliyyatlarında və qurğularında istifadə olunur. İstehsalat prosesində o insan əməyini mühüm dərəcədə yüngülləşdirir, iştirakından azad etmir. Misal olaraq fermalarda yemin paylanması və peyinin yığılması üçün elektrik intiqallarının məsafədən idarə edilməsini göstərmək olar. Kompleks avtomatlaşdırma – obyekti bir mərhələdən idarə etməklə bütün əsas texnoloji əməliyyatları, həmçinin bütün texnoloji proses ərzində istehsal edilən məhsula nəzarət və onun nəql edilməsinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda insanın vəzifəsi prosesin gedişini müşahidə etmək, onu təhlil etmək, ən səmərəli texniki – iqtisadi göstəricilər əldə etmək üçün avtomatik qurğuların iş rejimini dəyişməkdən ibarətdir. Misal olaraq dənin yığımdan, sonra təmizlənməsi və qurudulmasının, yem hazırlayan aqreqatların idarə edilməsi ola bilər. Tam avtomatlaşdırma hesablayıcı maşınlar və ya başqa avtomatik qurğular vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə sistemi də daxil olmaq şərtilə bütün əsas və köməkçi istehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda xidmətçi heyyətə dövri nəzarət, profilaktik təmir və bütün sistemi yeni iş rejiminə sazlamaq vəzafəsi qalır. Məsələn, istilikxanalarda və tərəvəz saxlanılan binalarda mikroiqlimin idarəetmə sistemi. Hal-hazırda əl əməyinin mühüm dərəcədə ixtisar olunmasını manipulyatorların və sənaye robotlarının tətbiqi təmin edir. Sənaye robotları sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının avtomatlaşdırılmasının inkişafında keyfiyyətcə yeni cağar açmışlar. Məs: Qoyun qırxımını avtomatlaşdırmaq üçün roboto texnikanın tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir (Şək. ). Məlimdur ki, qoyun qırxımının avtomatlaşdırılması çətin olan ən ağır əl əməliyyatlarından biridir. Robototexnika burada da köməyə gəlir. Bunun üçün qoyunu qırxan maşın alət kimi lokasion sistemlə təchiz olunur. Lokasion sistem orta qoyunun forma və ölçülərinə hesablanmış alətin hərəkətinin proqram trayektoriyasının sazlanma imkanını təmin edir. Adətən qoyun ayaqları və boynunu xüsusi kəmərlə bərkidilmiş halda xüsusi arabacıqda qırxım zonasına ötürülür. Qırxım üçün maçınkada qoyulmuş tutum vericiləri kəsici haşiyələrdən qoyunun dərisinə qədər məsafəni qeyd edir. Bu məlumatdan istifadə edərək aləti şaquli və maili dəyişərək hərəkəti idarə etmək üçün robot proqram trayektoriyasını təshihləyərək (korrektirovka edərək) maşının bucağının yerini dəyişərək qoyunun dərisi ilə maşın arasındakı məsafəni qoyun nəfəs alan zaman onun bədəninin səthi dəyişsə belə məsafə sabit saxlanılır. Belə adaptiv robototexnikin kompleks tətbiqi heyvandarların əmək şəraitini yaxşılaşdırmaqdan başqa, həmçinin qırxım keyfiyyətini də yüksəldir. |

http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu.html#GƏNCƏ_2011__KƏND_TƏSƏRRÜFATINDA_İSTEHSALAT_PROSESLƏRİNİN_AVTOMATLAŞDIRILMASININ_NÖVLƏRİ

Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 3

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK fakültəsi ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI Mühazirə 3 MÖVZU: KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSAL PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ P L A N - Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə istehsal proseslərinin avtomatlaşdırma növləri. - Müasir avtomatik idarəetmə sistemlərinin növləri. - İstehsalat texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə dərəcəsinə görə avtomatlaşdırmanın növləri. ƏDƏBİYYAT - В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001. - И.Ф.Бородин, Н.М.Недилко. Автоматизация технологических процессов. М. 1986. - И.И. Мартыненко и др. Автоматика и автоматизация производственных процессов. М.1985. GƏNCƏ 2011 KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İSTEHSALAT PROSESLƏRİNİN AVTOMATLAŞDIRILMASININ NÖVLƏRİ Xüsusi avtomatik qurğuların yerinə yetirdiyi funksiyalardan asılı olaraq avtomatlaşdırma aşağıdakı əsas növlərə bölünür: avtomatik nəzarət, avtomatik mühafizə, avtomatik və məsafədən idarəetmə, telemexanik idarəetmə. Avtomatik nəzarətə isə aşağıdakılar daxildir: avtomatik siqnallaşdırma, avtomatik ölçmə, avtomatik çeşidləmə və məlumatların avtomatik toplanması. Avtomatik siqnallaşdırma avtomatik nəzarətin ən sadə növü olub, texnoloji prosesin gedişini xarakterizə edən hər hansı fiziki parametrlərin hədlərinə (kənar qiymətlərinə) nəzarət edilməsindən ibarətdir. Siqnal qurğuları kimi lampalardan, zənglərdən, sirenlərdən və xüsusi mnemonik göstəricilərdən istifadə olunur. Avtomatik ölçmə texnoloji prosesin yaxud maşının işini xarakterizə edən fiziki kəmiyyətləri ölçmək və xüsusi göstərici və qeydedici cihazlara ötürməkdən ibarətdir. Xidmətçi heyyət cihazların göstəricilərinə görə texnoloji prosesin keyfiyyəti yaxud maşınların və aqreqatların iş rejimləri haqqında mühakimə yürüdür. Avtomatik çeşidləmə məhsulun ölçüsü, çəkisi, bərkliyi, özlülüyü və başqa göstəriciləri üzrə nəzarət etməyi və ayırmağı nəzərdə tutur (məs: dənin, yumurtanın, meyvənin, kartofun çeşidlənməsi). Məlumatların avtomatik toplanması texnoloji prosesin gedişi, buraxılan məhsulun keyfiyyəti və kəmiyyəti haqqında təlimat almaq, xidmətçi heyətə məlumatı vermək, işləmək (emal etmək) və saxlamaq üçündür. Avtomatik mühafizə qeyri-normal və qəza rejimləri yarandıqda ya nəzarət edilən istehsalat prosesini dayandırır (məsələn, qısa qapanma zamanı elektrik maşınlarını və ya elektrik dövrələrini işdən çıxarır) və yaxud qeyri-normal rejimi avtomatik olaraq aradan qaldırır. Avtomatik mühafizə avtomatik idarə etmə və siqnallaşdırma ilə sıxı surətdə bağlıdır. O idarə orqanlarına təsir edir və xidmətçi heyətə yerinə yetirilmiş əməliyyat haqqında xəbər verir. Rele vasitəsilə yerinə yetirilən mühafizə rele mühafizəsi adlanır. Rele mühafizəsi elektrik stansiyalarında, yarımstansiyalarında, şəbəkələrdə və müxtəlif elektrik qurğularında geniş tətbiq olunurlar. Avtomatik mühafizəyə həmçinin avtoblokirovka (avtomatik bloklama) daxildir. Avtoblokirovka qurğuları əsasən xidmətçi heyətin dövrələri düzgün olmayaraq qoşmasını və açmasını və səhv əməliyyatlarını aradan qaldırmaq üçündür. Hər şeydən əvvəl onlar mümkün olan zədələnmələri və qəzaları xəbər verir. QƏZA ƏLEYHİNƏ AVTOMATİKA Məsafədən idarəetmə qurğuların və mərkəzləşdirilmiş obyektlərin məsafədən idarə edilməsinin metodlarını və texniki vasitələrini özündə birləşdirir. İdarə impulsları (əmrləri) xidmətçi heyət tərəfindən müvafiq düymələr, açarlar və digər əmr aparatlarının köməyilə elektrik birləşdirici naqillərlə verilir. (Avtomatik idarəetmə, telemexanik idarəetmə və kibernetika haqqında əvvəlki mövzularda məlumat verilmişdir). Kibernetika maşınların, sistem maşınların istehsalat proseslərinin, fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və s. proseslərin idarə edilmə məsələlərini əhatə edir. Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə əl ilə, avtomatlaşdırılmış və avtomatik idarəetmə növləri vardır. Əl ilə idarəetmə bütün idarəetmə funksiyası insan-operatorun üzərinə düşür. Avtomatlaşdırılmış idarəetmədə funksiyanın bir hissəsini insan, digər hissəsini isə - avtomatik qurğu yerinə yetirir. Avtomatik idarəetmədə bütün idarəetmə funksiyasını avtomatik qurğular yerinə yetirirlər. Avtomatikada idarəetmə sistemləri aşağıdakılara bölünürlər: - İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (ACУП – İAİS) - Texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (АСУ ТП – ТРАİS) -Texnoloji proseslərin avtomastik idarəetmə sistemləri (САУ-ТП – TPAİS) ACУП (İAİS) – insan maşın sistemi olub, informasiyanın avtomatik toplanmasının və emalını təmin edir. Misal: müəssisənin təsərrüfat-plan fəaliyyətinin idarə edilməsi. АСУ ТП (ТРАİS) - bu da insan – maşın sistemi olub, istehsalatda yerinə yetirilən texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsi haqqında iş rejiminə nəzarət, informasiyanın toplanmasına və emalına nəzarət etmək. САУ-ТП – TPAİS – insanın iştirakı olmadan bir-birinə təsir edən avtomatik idarəedici qurğu və idarə olunan obyektin məcmuudur. Beləliklə, САУ-ТП – TPAİS sırf texniki məsələ olub, bir-birindən asılı olmayaraq işləyən qurğuların verilmiş işləmə alqoritmini bilavasitə yerinə yetirir. Bunlar idarəetmə sistemlərinin iyerarxik pilləkənində ən aşağı pillədədir, orta pillədə АСУ ТП (ТРАİS); daha yüksək pilləni isə ACУП (İAİS) tutur. [iyerarxiya – aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olmaq qaydası] İstehsalat texnoloji proseslərin avtomat idarəetmə dərəcəsinə görə qismən kompleks və tam avtomatlaşdırma mövcuddur. Qismən idarəetmədə bütün vəzifələri insan-operator yerinə yetirir. Bu növ avtomatlaşdırma yalnız ayrı-ayrı istehsalat əməliyyatlarında və qurğularında istifadə olunur. İstehsalat prosesində o insan əməyini mühüm dərəcədə yüngülləşdirir, iştirakından azad etmir. Misal olaraq fermalarda yemin paylanması və peyinin yığılması üçün elektrik intiqallarının məsafədən idarə edilməsini göstərmək olar. Kompleks avtomatlaşdırma – obyekti bir mərhələdən idarə etməklə bütün əsas texnoloji əməliyyatları, həmçinin bütün texnoloji proses ərzində istehsal edilən məhsula nəzarət və onun nəql edilməsinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda insanın vəzifəsi prosesin gedişini müşahidə etmək, onu təhlil etmək, ən səmərəli texniki – iqtisadi göstəricilər əldə etmək üçün avtomatik qurğuların iş rejimini dəyişməkdən ibarətdir. Misal olaraq dənin yığımdan, sonra təmizlənməsi və qurudulmasının, yem hazırlayan aqreqatların idarə edilməsi ola bilər. Tam avtomatlaşdırma hesablayıcı maşınlar və ya başqa avtomatik qurğular vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə sistemi də daxil olmaq şərtilə bütün əsas və köməkçi istehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması deməkdir. Bu halda xidmətçi heyyətə dövri nəzarət, profilaktik təmir və bütün sistemi yeni iş rejiminə sazlamaq vəzafəsi qalır. Məsələn, istilikxanalarda və tərəvəz saxlanılan binalarda mikroiqlimin idarəetmə sistemi. Hal-hazırda əl əməyinin mühüm dərəcədə ixtisar olunmasını manipulyatorların və sənaye robotlarının tətbiqi təmin edir. Sənaye robotları sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının avtomatlaşdırılmasının inkişafında keyfiyyətcə yeni cağar açmışlar. Məs: Qoyun qırxımını avtomatlaşdırmaq üçün roboto texnikanın tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir (Şək. ). Məlimdur ki, qoyun qırxımının avtomatlaşdırılması çətin olan ən ağır əl əməliyyatlarından biridir. Robototexnika burada da köməyə gəlir. Bunun üçün qoyunu qırxan maşın alət kimi lokasion sistemlə təchiz olunur. Lokasion sistem orta qoyunun forma və ölçülərinə hesablanmış alətin hərəkətinin proqram trayektoriyasının sazlanma imkanını təmin edir. Adətən qoyun ayaqları və boynunu xüsusi kəmərlə bərkidilmiş halda xüsusi arabacıqda qırxım zonasına ötürülür. Qırxım üçün maçınkada qoyulmuş tutum vericiləri kəsici haşiyələrdən qoyunun dərisinə qədər məsafəni qeyd edir. Bu məlumatdan istifadə edərək aləti şaquli və maili dəyişərək hərəkəti idarə etmək üçün robot proqram trayektoriyasını təshihləyərək (korrektirovka edərək) maşının bucağının yerini dəyişərək qoyunun dərisi ilə maşın arasındakı məsafəni qoyun nəfəs alan zaman onun bədəninin səthi dəyişsə belə məsafə sabit saxlanılır. Belə adaptiv robototexnikin kompleks tətbiqi heyvandarların əmək şəraitini yaxşılaşdırmaqdan başqa, həmçinin qırxım keyfiyyətini də yüksəldir. |

http://kompy.info/5-mustaqil-ish-v2.html

5-mustaqil ish

| 5-mustaqil ish | bet | 1/18 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 212,5 Kb. | | #245157 | Bog'liq 5-mus 5-mustaqil ish Tarmoqni dasturlashda FTP, HTTP.I I P - fayllarni uzatish protokoli FTP ning ishlash model! TCP/IP scrvenni yaratish FTP - bu Internetda va TCP tarmoqlarida fayllarni nusxalash va ko'chirish uchun ishlatiladigan ma'lumotlarni uzatish protokolining bir turi. FTP ko'pincha sahifalar va hujjatlarni yuklab olish uchun ishlatiladi har xil turdagi hosting kompyuterlariga. FTP mijoz-server arxitekturasidan foydalanadi va turli xil ulanishlar mijozdan serverga va aksincha buyruqlar va ma'lumotlarni uzatish uchun tarmoq ichida. FTP foydalanuvchilariga login va parol yordamida autentifikatsiya protsedurasidan o'tishga ruxsat beriladi yoki agar serverda bunday shaklga ruxsat berilsa, foydalanuvchilar anonim rejimda kirishlari mumkin. Odatiy protokolga qo'shimcha ravishda, mijozlarga serverga kirish va shifrlangan ma'lumotlarni uzatish seanslaridan foydalanish imkonini beruvchi standart FTP ning maxsus kengaytmasi bo'lgan FTPS ham qo'llaniladi. Ushbu yondashuv "auth tls" autentifikatsiya buyrug'ini yuborish orqali amalga oshiriladi, shu bilan birga serverga TLS ulanishlarini talab qilmaydigan ulanishlarni qabul qilish yoki rad etishga ruxsat beriladi. SFTP SFTP xavfsiz va xavfsiz SSH (Secure Shell) ulanishi orqali fayllarni ko'chirish va nusxalash uchun Internet uzatish standartidir. Ushbu turdagi ulanish kirish va xavfsiz uzatishni ta'minlashi mumkin, bu login va parolni va uzatishning o'zini shifrlash bilan amalga oshiriladi, shu bilan parollar va parollarni himoya qiladi. maxfiy ma'lumotlar dan ochiq uzatish Tarmoq. FTP dan farqli o'laroq, SFTP protokoli, shunga o'xshash funktsiyalarga qaramay, u boshqa ma'lumotlarni uzatish protokolidan foydalanadi va shuning uchun standart mijozlar SFTP serverlari bilan bog'lana olmaydi. FTP standartining xususiyatlari Ushbu standart eng qadimgi hisoblanadi tarmoq protokollari, 45 yil oldin yaratilgan va bugungi kunda Internetda keng qo'llaniladi. Bittasi tanqidiy xususiyatlar protokol - bu bir nechta ulanishlardan foydalanish: biri boshqaruv buyruqlarini uzatish uchun, ikkinchisi - fayllarni to'g'ridan-to'g'ri uzatish uchun. Bunday holda siz bir nechta ochishingiz mumkin parallel ulanishlar, ularning har biri ikkala yo'nalishda ham ma'lumotlarni uzatishi mumkin. FTP ishining ikkita rejimi mavjud bo'lib, ular ulanishlarni o'rnatish usuli bilan farqlanadi: passiv va faol. Faol rejimda server ma'lumotni foydalanuvchiga uzatish uchun ulanishni o'rnatadi va passiv rejimda esa aksincha. Ushbu standart uzoq vaqtdan beri qo'llanilgan va birinchi qarashda juda oddiy. Ammo bu soddalik juda aldamchi bo'lishi mumkin, chunki ko'plab foydalanuvchilar kirishda muammolarga duch kelishlari mumkin. bu standart ayniqsa, agar server yoki foydalanuvchi xavfsizlik devori yoki NAT dan foydalansa. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=14

Nümunə7 - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 14/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)Nümunə7. tənliyinin köklərini roots() funksiyasının köməyi ilə tapmalı: Proqram və onun nəticəsi aşağıdakı kimidir: z=[3,0,-1,2,0,11]; Y = roots (z) düyməsini sıxdıqdan sonra aşağıdakı cavabları alarıq: y = 1.0681 + 0.8072i 1.0681 - 0.8072i -1.4315 + 0.0000i -0.3524 + 1.1423i -0.3524 - 1.1423i Qeyd. Əgər verilən çoxhədlidə həddi iştirak etmirsə, onda bu halda qəbul edilir. Mövzuya aid tapşırıqların variantları Variant | Tapşırıq | 1. | | 2. | | 3. | | 4. | | 5. | | 6. | | 7. | | 8. | | 9. | | 10. | | 11. | 5х – 6х –3 = 0 | 12. | 2x2 – 0,5x – 3 = 0 | 13. | xlg(x+1) = 1 | 14. | x4 – x3 – 2x2 + 3x = 0, x1 = 0 | 15. | x + lgx = 0.5 | 16. | x3 + 3x +1 =0 | 17. | x3 + 3x2 + 2,5 =0 | 18. | | 19. | x3 – 0,1 x2 + 0,4x + 2 =0 | 20. | 2x+5x-3=0 | 21. | 3x4-8x3-1 8x2+2=0 | 22. | 3x4+4x3-12x2-5=0 | 23. | 2x4+ 8x3+ 8x2-1= 0 | 24. | x4-x-1=0 | 25. | 3x4+4x3-12x2-5 =0 | 3. Xətti cəbri tənliklər sisteminin həlli Fərz edək ki, şəklində və ya Ax=b matris şəklində, belə ki, xətti tənliklər sisteminin həllini tapmaq tələb olunur. Kramer qaydasına əsasən n xətti cəbri tənliklər sisteminin əmsallarınından düzəldilmiş matrisin determinantı sıfırdan fərqli olarsa və hər bir məchulun qiyməti , hardakı, A matrisinin j-ci sütun elementlərinin sərbəst hədlərlə əvəz edilməsindən alınan matrislərin determinantıdır. Qeyd edək ki, n kifayət qədər böyük olduqca determinantların hesablanması çox çətin olur. Ona görə də təqribi metodlardan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Xətti cəbri tənliklər sisteminin təqribi həll üsulları iki qrupa bölünür: birbaşa və iterasiya metodları. Birbaşa metodlarda n-in böyük qiymətlərində xətaların artması baş verir. Lakin buna baxmayaraq həmişə həlli almaq olur. İterasiya üsullarında isə bu çatışmazlıq yoxdur. Lakin bu üsullar həmişə yığılmır və ancaq müəyyən sinif tənliklər sistemləri üçün tətbiq oluna bilir. Matrisin norması matrisin elementlərinin qiymətlərinin ümumiləşmiş qiymətidir. Onun hesablanması üçün aşağıdakı ifadələri götürmək olar: , , . 3.1.İterasiya metodu Xətti cəbri ənliklər sisteminin həllinə sadə iterasiya üsulunu tətbiq etmək üçün tənliklər sistemini Ax=b (3.1.1) şəklində yazıb cırlaşmayan A matrisini aşağıdakı şəklə salaq: x=Bx+c (3.1.2) Burada B- elementlərindən təşkil olunmuş cırlaşmayan kvadrat matrisdir. x xi - məchullarından ibarət sütun vektor, c ci-elementlərindən ibarət sütun vektordur. (3.1) sistemini (3.1.2) şəklinə gətirmək üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Onlardan ən sadəsinə baxaq. Sistemi çevrilmiş şəkildə göstərək. (3.1.3) (3.1.3) sisteminin birinci tənliyindən x1 məchulunu: ikinci tənlikdən x2 məchulunu: və s. əvəz edək. Nəticədə aşağıdakı sistemi alarıq: (3.1.4) (3.1.4) sisteminin matris şəklində yazılışı (3.1.2) şəklindədir. B matrisinin baş diaqonalında sıfır elementlər yerləşir, qalan elementlər isə aşağıdakı düsturla hesablanır: (3.1.5) Aydındır ki, A matrisinin diaqonal elementləri sıfırdan fərqli olmalıdır. İxtiyari başlanğıc yaxınlaşma götürək. Adətən, birinci yaxınlaşma kimi və ya götürülür. Başlanğıc yaxınlaşmanı (3.1.4) sisteminin sağ tərəfində nəzərə alaq. Sol tərəfləri həll etsək qiymətlərini alarıq. Bu prosesi ardıcıl davam etdirsək ardıcıl yaxınlaşmalar alarıq. Belə ki, (k+1) yaxınlaşma aşağıdakı kimi qurulur: Axırıncı sistem sadə iterasiya üsulunun hesabat formuludur. | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=2

Vazirligi muhammad al-xorazmiy - bet 2

| Vazirligi muhammad al-xorazmiy | bet | 2/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI1 = I2 = I3 = … In . (1-formula) 2. Ketma-ket ulangan zanjirdagi kuchlanish. 56-rasmda tasvirlangan elektr zanjirni yig’amiz. Lampa, isitkich, spiral va reostatga ulangan voltmetrlarning ko’rsatishlari har xil. Ammo U1, U2, U3 va U4 kuchlanishlarni qo’shib, ularning yig’indisi umumiy kuchlanishga teng bo’lishini ko’ramiz: U1 + U2 + U3 + U4 = U. To’rtta iste’molchi emas, balki n iste’molchi ketma-ket ulangan bo’lganda ham, butun zanjirdagi kuchlanish alohida qismlardagi kuchlanishlarning yig’indisiga teng bo’ladi: U = U1 + U2 + U3 + … Un . (2-formula) Shunday qilib, ketma-ket ulangan zanjirdagi umumiy kuchlanish uning har bir qismidagi kuchlanishlar yig’indisiga teng. 3. Ketma-ket ulangan zanjirning qarshiligi. Tajribalardan quyidagilarni bilib oldik: a) ketma-ket ulangan zanjirning hamma qismlaridan o’tuvchi tok kuchi bir xil. (1-formula) b) ketma-ket ulangan zanjirning alohida qismlaridagi kuchlanishlar yig’indisi butun zanjirdagi kuchlanishga teng. (2-formula) Ketma-ket ulangan zanjirning qarshiligini topish uchun butun zanjirga va uning har bir qismiga Om qonunini qo’llaymiz: U = RI; U1 = R1I; U2 = R2I; U3 = R3I; … , Un = RnI. Kuchlanishlarning topilgan qiymatlarini (2) formulaga qo’yamiz: | | |

http://kompy.info/mavzu-suyuqliklarda-elektr-toki.html

Mavzu: Suyuqliklarda elektr toki

| Mavzu: Suyuqliklarda elektr toki | Sana | 15.12.2023 | Hajmi | 6,02 Kb. | | #119091 | Turi | Referat | Bog'liq Mavzu Suyuqliklarda elektr toki-fayllar.org Mavzu: Suyuqliklarda elektr toki Navoiy shahar kasb-hunar maktabi 11-OTSI-4 guruh o`quvchisi Tinchlikova Mashhuraning fizika fanidan referati Mavzu: Suyuqliklarda elektr toki Elektr tokini o’tkazish jarayoni matall qurilmalar (o’tkazgichlar) yordamidaamalga oshirilganiga qaramay, suyuqlikdagi oqim ma’lim bir sabablarga ko’ra bunday atomlar va molekulalarni olgan yoki yo’qotgan zaryadlangan ionlarning harakatiga bog’liq. Ushbu harakat ko’rsatkichi – bu ma’lum bir moddaning xususiyatlarining o’zgarishi, bu yerda ionlar o’tadi. Shunday qilib, turli xi suyuqliklarda oqim hosil bo’lishining o’ziga xos kontsepsiyasini shakllantirish uchun elektr tokinig asosiy ta’rifiga tayanish kerak. Salbiy zaryadlangan ionlarning parchalanishi tok manbai maydoniga ijobiy qiymatlarning harakatlanishi osonlashtirishi aniqlandi. Bunday jarayonlarda musbat zaryadlangan ionlar teskari yo’nalishda – manfiy oqim manbai tomon haraatlanadi. Suyuq o’tkazgichlar uchta asosiy turga bo'linadi: . yarim o’tkazgichlar; . dielektriklar; . dirijyorlar. Ta’rif 1 Elektrolitik dissotsiatsiya – bu ma’lum bir eritma molekulalarnng salbiy va musbat zaryadlangan ionlarga parchalanish jarayoni. Suyuqliklardagi elektr toki ishlatilgan suyuqliklarning tarkibi va kimyoviy xosslari o’zgarganidan keyin paydo bo’lishi mumkinligini aniqlashda elektr tokining boshqa yo’llar bilan tarqalashi nazariyasiga to’liq zid keladi. Faradey tajribalari va elektroliz Suyuqliklardagi elektr tokining oqimi zaryadlangan ionlarni harakatga keltirish jarayonining hosilasidir. Suyuqliklarda elektr tokining paydo bo’lishi va tarqalshi bilan bog’liq muammolar taniqli olim Maykl Faradeyni o’rganishiga olib keldi. Ko’plab amaliy tadqiqotlar yordamida u elektroliz paytida ajralib chiqadigan moddaning massasi vaqt va elektr energiyasiga bog’liqligiga dalil topa oldi. Bunday holda, tajribalar o’tkazilgan vaqt muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, olim elektroliz jarayonida ma’lum miqdordagi modda ajralib chiqqanda bir il miqdordagi elektr zaryadlari talab qilinishini aniqladi. Ushbu raqamni aniq o’rnatish va uni Faradey raqami deb nomlangan doimiy qiymatda tuzatish mumkin edi. Suyuqliklarda elektr tkining tarqalish shartlari har xil. U suv molekulalari bilan o’zaro ta’sir qiladi. Ular odatdagi matall o’tkazgiz yordamida eksperimentlarda kuzatilmagan ionlarning barcha harakatiga sezilarli darjada to’sqinlik qiladi. Bundan kelib chiqadiki, elektrolitik reaksiyalar paytida tok hosil bo’lishi unhalik katta bo’lmaydi. Biroq, eritma harorati oshgani sayin, o’tkazuvchanlik asta-sekin o’sib boradi. Bu elektr tokining kuchlanishi ko’tarilishini anglatadi. Shuningdek, elektroliz jarayonida ma’lim bir molekulaning ko’pligi tufayli ortib borishi sezildi. Eritma ma’lum bir me’yordan yuqori bo’lgan ionlar bilan to’yingan bo’lsa, teskari jarayon paydo bo’ladi. Eritmaning o’tkazuvchanligi yana pasayishni boshlaydi. Hozirgi vaqtda elektroliz jarayoni fan va ishlab chiqarishning ko’plab sohalarida o’z qo’llanilishini topadi. Sanoat korxonalari metallni qabul qilishda yoki qayta ishlashda foydalanadilar. Elektrokimyoviy reaksiyalar quyidagilarga bog’liq: . tuzlarning elektrolizi; . elektrokaplama; . sirtni polishing; . boshqa oksidlanish – qaytarilish jarayonlari. Vakuum va suyuqliklardagi elektr toki Suyuqliklar va boshqa muhitlarda elektr tokining tarqalishi o’ziga xos xususiyatlarga, xususiyatlarga va xususiyatlarga ega bo’lgan juda murakkab jarayon. Haqiqat shundaki, bunday vositalarda zaryadlar tanada umuman yo’q, shuning uchun ular odatda dielektriklar deb ataladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi atomlar va molekulalar o’z harakatlarini boshlashi va elektr tokining paydo bo’lishi jarayoni boshlanishi uchun shunday sharoitlarni yaratish edi. Buning uchun maxsus mexanizmlar yoki qurilmalardan foydalish odatiy holdir. Bunday modulli qurilmalarning asosiy elementi metall plitalar shaklidagi o’tkazgichlardir. Oqimning asosiy parametrlari aniqlash uchun taniqli nazariya va formulalardan foydalanish kerak. Ohm qonuni eng keng tarqalgan. U oqimning voltajga bog’liqligi printsipi amalga oshiriladigan universal amper xarakteristikasi sifatida ishlaydi. Esingizda bo’lsin, kuchlanish amper birliklarida o’lchanadi. Suv va tuz bilan tajribalar o’tkazish uchun sho’r suvli idish tayyorlash kerak. Bu suyuqliklar elektr tokining paydo bo’lishi jarayonida yuz beradigan jarayonlar haqida amaliy va visual tushuncha beradi. Shunindek, o’rnatish to’rtburchaklar elektrodlar va quvvat manbalarini o’z ichiga olishi kerak. Eksperimentlarga to’liq miqyosda tayyorgarlik ko’rish uchun siz amper o’rnatishingiz kerak. Bu elektrodlarni quvvat manbaidan energiya o’tkazishga yordam beradi. Metall plitalar o’tkazgich vazifasini bajaradi. Ular ishlatilgan suyuqlikka botiladi, so’ngra kuchlanish ulanadi. Zarrachalar harakati darhol boshlanadi. Bu xaotik tarzda amalga oshiriladi. Supero’kazuvchilar o’rtasida magnit maydon paydo bo’lganida, zarrachalar harakatining butun jarayoni buyuriladi. Ionlar zaryadlarni o’zgartirib, birlasha boshlaydi. Shunday qilib, katodlar anodga, anodlar esa katodga aylanadi. Ushbu jarayonda yana bir qancha muhim omillarni hisobga olish kerak: . ajralish darajasi; . harorat; . elektr qarshilik; . o’zgaruvchan yoki doimiy oqimdan foydalanish. Elektr xususiyatlari jihatidan suyuqliklar juda xilma-xildir. Eritilgan metallar, qattiq holatdagi matallar singari, erkin elektronlarning yuqori konsentratsiyasi bilan bog’liq bo’lgan yuqori elektr o’tkazuvchanligiga ega. http://fayllar.org | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=3

RI =R1 - Vazirligi muhammad al-xorazmiy

| Vazirligi muhammad al-xorazmiy | bet | 3/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHRI =R1I + R2I + R3I + … + RnI. Oxirgi munosabatni I ga qisqartirib: R = R1 + R2 + R3 + … + Rn. formulani hosil qilamiz, ya’ni ketma-ket ulanganda zanjirning qarshiligi unga ulangan iste’molchilar qarshiliklarining yig’indisiga teng. 4. Ketma-ket ulashga oid misollar. Ketma-ket ulash texnikada keng qo’llaniladi. Masalan, elektr qo’ng’iroq bilan tugma ketma-ket ulanadi. Shuning uchun qo’ng’iroq zanjir ulangandagina chalinadi. Elektr uzgich (viklyuchatel) o’zi ulashi va uzishi kerak bo’lgan asbob bilan ketma-ket ulanadi. Archa bezagidagi (girlyanda) lampachalar ham ketma-ket ulanadi. Asboblarning ketma-ket ulanishiga oid misollarni juda ko’p keltirish mumkin. 5. Ampermetrning qarshiligi qanday bo’lishi kerak? Ampermetr zanjirdagi tok kuchini o’lchash uchun mo’ljallangan va shuning uchun zanjirga tok kuchi o’lchanishi kerak bo’lgan qism bilan ketma-ket ulanadi. Ampermetrning ulanishi zanjirdagi tok kuchini o’zgartirmasligi kerakligi mutlaqo ravshan. Bu hol ampermetrning qarshiligi juda kichik bo’lgandagina amalga oshadi. QARSHILIKLARNI PARALEL ULASH Elektr zanjirga ulanadigan asboblarni bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda ulash va uzish zarur bo’lgan hollarda ketma-ket ulash yaramaydi. Masalan, ketma-ket ulash uydagi xonalarni yoritish uchun yaroqsizdir. Chunki bir vaqtda hamma xonalardagi lampalarni yoqish shart emas. Biz bittasini o’chirganimizda ketma-ket ulangan boshqalarini ham o’chirib qo’yamiz. Ketma-ket ulash rozetkalarni va boshqa asboblarni ulash uchun ham yaroqsizdir. Elektr asboblarni zanjirga alohida ulash va uzish kerak bo’lgan hamma hollarda parallel ulashdan foydalaniladi. 57- a rasmda lampa, changyutkich va isitkichning parallel ulanishi, 57- b rasmda esa shunday ulashning sxemasi ko’rsatilgan. Unda 1-isitgich, 2-lampa va 3-changyutgich. Parallel ulashda tok bir nechta tarmoqqa ajralib ketadi va o’rtasida bir necha orolcha bo’lgan daryoni eslatadi. Parallel ulash haqida gapirilganda, odatda, quyidagi ikki atamadan: “parallel tarmoqlanish” va “parallel tarmoqlanish tuguni” atamalaridan foydalaniladi. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-hava-yollar-v3.html?page=5

Teorem8 (Dekart) - Azərbaycan Hava Yolları

| Azərbaycan Hava Yolları | bet | 5/35 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 2,93 Mb. | | #112648 | Turi | Dərs | Bog'liq C fakepathKOMPUTER MUHENDISLIYINDE EDEDI USULLAR 01 06 (2) (1)Teorem8 (Dekart). (1.2) tənliyinin müsbət köklərinin sayı əmsallar ardıcıllığında işarə dəyişmələrin miqdarına və ya ondan cüt ədəd qədər az ədədə bərabər olur. Mənfi köklərin sayı isə Pn(-x)=0 tənliyinin əmsallarının işarə dəyişmələrinin miqdarına və ya ondan cüt ədəd sayda az ədədə bərabər olur. Teorem9 (Qua). Əgər (1.2) tənliyinin köklərinin hamısı həqiqidirsə, onda hər bir kənar olmayan əmsalın kvadratı onun iki qonşu əmsalları hasilindən böyük olur. Nəticə. Əgər ixtiyari k üçün şərti ödənərsə, onda (2) tənliyi heç olmazsa bir kompleks kökə malik olur. Nümunə. P(x)=x7+6x6-5x5+12x3-9x-7=0 tənliyinin müsbət və mənfi köklərini, həmçinin, onların sərhədlərini təyin edək. Həlli. Tənliyin dərəcəsi n=7 olduğundan onun 7 kökü var. Tənliyin dərəcəsi tək olduğundan onun heç olmazsa bir həqiqi kökü var. Teorem5-ə əsasən A=max{ B=max{ Onda olar. 1.2. Köklərin verilmiş dəqiqliklə təyin edilməsi Qeyri-xətti tənliklərin təqribi həllinin tapılması üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilir. 1.2.1. Parçanın yarıbölünməsi (biseksiya) metodu Parçanın yarıbölünməsi metodunu yarıya bölmə metodu, dixotomiya metodu, biseksiya metodu, sınaq metodu da adlandırırlar. Şəkil1.2.1. Parçanın yarıbölünməsi metodunun qrafiki təsviri Bu üsulun təqribi həll alqoritmini qısaca olaraq aşağıdakı kimi vermək olar: Başlanğıc verilənlər: f (x) – tənlikdə verilmiş funksiya; ε – tələb olunan dəqiqlik; a, b – kökün axtarılacağı intervalın sərhədləri. Nəticə: xtəq – f(x) = 0 tənliyinin təqribi kökü. Fərz edək ki, [a,b] parçasında f(x) = 0 tənliyinin kökü ayrılmışdır və . Həll metodu: 1-ci addım. Təqribi kök olaraq [a;b] parçasının orta nöqtəsini götürürük. | | |

http://kompy.info/energetik-holatlar-va-spektral-chiziqlarning-tabiiy-hamda-dopl.html

Energetik holatlar va spektral chiziqlarning tabiiy hamda Doplercha kengligi. Molekulyar simmetriyasi va Dipol momenti. Qutblanuvchanlik tenzori va uning xossalari. Molekulyar qutblanish

Energetik holatlar va spektral chiziqlarning tabiiy hamda Doplercha kengligi. Molekulyar simmetriyasi va Dipol momenti. Qutblanuvchanlik tenzori va uning xossalari. Molekulyar qutblanish. Reja: Qutblangan va qutblanmagan molekulalar Chiziqli va nochiziqli molekulalar Dipol va uning o‘lchov birligi Simmetriya elementlari Qutblanish tenzori va Qutblanish tenzorining invariantlari. Optik anizotropiya va uning kombinasion sochilish spektridagi roli. Xulosa. Energetik holatlarning xarakteristikasi haqida gapirganda bu holatdagi molekulalarning fizikaviy va ximiyaviy xossalari tо‘g‘risida tо‘xtalmaslik mumkin emas. Bizga ma’lumki zarrachalar (+) va (-) zaryadlardan tashkil topgan. Tabiatdagi bir qism molekulalar uchun musbat zaryadlarning og‘irlik markazlari manfiy zaryadlarning og‘irlik markazlari bilan mos tushadi. Bunday molekulalarga qutbsiz yoki nopolyar molekula deyiladi. Misol uchun va hokozo. Boshqa guruhdagi molekulalar uchun manfiy zaryadlarning og‘irlik markazi musbat zaryadlarning og‘irlik markazlari bilan mos tushmaydi. Bunday molekulalarga qutblangan yoki polyar molekulalar deyiladi. Misol uchun NN3, N2O Qutblangan molekulalar dipol momentiga ega bо‘ladi. Dipol deb bir-biridan masofada joylashgan, teng bо‘lgan (+) va (-) zaryadlar sistemasiga aytiladi. (1) о‘lchov birligi Debay Ikki atomli molekulalarning dipol momenti Molekulalar (D) | CO | 0,11 | HF | 1,91 | HCI | 1,04 | HBr | 0,79 | HJ | 0,38 | NaJ | 4,9 | KCI | 6,8 | KJ | 6,8 | Dipol momenti vektor kattalik bо‘lib u musbat zaryaddan manfiy zaryad tomonga yо‘naltirilgan bо‘ladi. Dipol momenti qutblanish darajasini xarakterlovchi kattalik - qutblanuvchanlik koeffisiyenti: Qutblanuvchanlik bevosita molekula xossasini xarakterlaydi va elektron buluti razmeri bilan bog‘liq. Eksperimentda dipol momentini aniqlash mumkin. Molekulyar qutblanishning R temperaturaga T bog‘liqligidan quyidagi tenglama yordamida (2) - Avagadro soni - dielektrik singdiruvchanlik, - zichlik, M- massa, NA- avagadro soni, R- ning 1/T dan bog‘liqlik grafigini ikki xil molekula uchun chizish mumkin, ya’ni dipol momentiga ega bо‘lgan va dipol momentiga ega bо‘lmagan dipolsiz molekula uchun molekulyar qutblanish R, T dan bog‘liq emas abssissa о‘qiga parallel tо‘g‘ri chiziq beradi. Dipol momentiga ega bо‘lgan molekula uchun tо‘g‘ri chiziq burchak hosil qiladi abssissa о‘qiga nisbatan. Bu burchakning tangensi 2-formulaga asosan: Har xil temperaturada R ni aniqlab burchakni topish yо‘li bilan dipol momentini topishimiz mumkin. Tо‘g‘ri chiziqni davom ettirib ordinata о‘qi bilan kesishguncha (T—>∞ tо‘g‘ri keladi) -qutblanuvchanlikni aniqlaymiz. Ordinata о‘qidagi kesma ga tо‘g‘ri keladi. Molekulalarning summaviy dipol momenti ularning alohida bog‘lanishlar dipol momentlarining vektorini yig‘indisiga teng. Summaviy dipol momentini topish uchun vektorlarni qо‘shish mumkin. Faraz qilamizki, 1 va 2, dipollar berilgan bо‘lsin burchak ostida yо‘nalgan bо‘lsa Agar 1 =2, teng bо‘lsa da da bо‘ladi. Shunday qilib dipol momentini qiymati bevosita malekulalarni strukturasi hamda simmetriyasi bilan bog‘liqliqdir. Dipol momenti molekulada bо‘ladigan har qanday о‘zgarishga nihoyatda sezgirdir. Molekulalar har xil stasionar holatda turganda ularning fizikaviy-ximiyaviy xususiyatlari ham har xil bо‘ladi. Masalan molekulalar uyg‘ongan holatga о‘tganda uning kutublanuvchanlik () koeffisiyenti, reaksiyaga kirish qobilyati va dipol momenti qiymati ham о‘zgarib turadi. Faraz qilamizki n-ta stasionar holatga ega bо‘lgan biror molekula berilgan bо‘lsin, shu molekulalarning dipol momenti matrissasini quyidagi kо‘rinishda yozishimiz mumkin: Bu matrissaning bosh elimentlari molekulaning stasionar holatlarida bо‘lgan paytdagi dipol momenlarining qiymatini xarakterlaydi. Qolgan elemetlari ij esa stasionar holatlar oralig‘idagi о‘tishlar dipol momentini qiymatini bildiradi. Masalan: Paranitro anilin molekulasining asosiy holatdagi dipol moment 6 Debay bо‘lsa, 1-uyg‘ongan stasionar holatdagi qiymati 15 Debayga teng. 11=6D Uzluksiz tebranma harakatda bо‘lgan molekula dipol momentining qiymati 2 qismdan iborat bо‘ladi. О‘zgarmas qism (vaqtga bog‘liq bо‘lmagan) О‘zgaruvchan vaqtga bog‘liq Dipol momentining vaqt buyicha о‘zgarib turishi molekulaning spektroskopik xususiyatlariga bevosita ta’sir qiladi. Undan tashqari infraqizil yutilish spektrlarining intensivligi dipol momentidan umumlashgan koordinata bо‘yicha olingan hosilasiga bog‘liq I Xulosa qilib aytganda dipol momentining qiymati molekulalarning tuzilishiga, strukturasiga va simmetriyasiga bog‘liq bо‘lishi bilan birgalikda uning spektroskopik xususiyatlarini ham belgilab beradi. |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=5

I = U / R. Endi esa Om qonunini tarmoqlarning har biriga qo’llaymiz: I

| I = U / R. Endi esa Om qonunini tarmoqlarning har biriga qo’llaymiz: I | bet | 5/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHI = U / R. Endi esa Om qonunini tarmoqlarning har biriga qo’llaymiz: I1 = U / R1; I2 = U / R2; I3 = U / R3; …, In = U / Rn. Tarmoqlardagi tok kuchi qiymatlarini va parallel tarmoqlanishdagi tok kuchi qiymatini (2) formulaga qo’yib, U / R = U / R1 + U / R2 + U / R3 + … + U / Rn tenglikni hosil qilamiz. Tenglikning o’ng va chap qismlarini U ga bo’lib, 1 / R = 1 / R1 + 1 / R2 + 1 / R3 + … + 1 / Rn munosabatni hosil qilamiz. Qarshilikka teskari bo’lgan kattalik o’tkazuvchanlik deb ataladi. Hosil qilingan formulani bunday o’qish kerak: parallel tarmoqlanishdagi o’tkazuvchanlik uning tarmoqlaridagi o’tkazuvchanliklarning yig’indisiga teng. 4. Voltmetrning qarshiligi qanday bo’lishi kerak? Voltmetr zanjirning ma’lum’qismidagi kuchlanishni o’lchash uchun mo’ljallangan. U zanjirning shu qismiga parallel ulanadi. Uning ulanishi zanjirdagi tok kuchini sezilarli o’zgartirmasligi kerak. Shuning uchun voltmetrning qarshiligi kata bo‘lishi kerak. Aks holda, undan o’tayotgan tok parallel tarmoqlanishdagi umumiy tok kuchini orttiradi. Parallel ulanish sxemasining grafik belgilanishi Quyidagi rasmda R1, R2, R3, R4 qarshiliklarning parallel ulanishi ko'rsatilgan. Diagrammadan ko'rinib turibdiki, bu to'rtta qarshilikning barchasi ikkita umumiy nuqtaga (ulanish tugunlari) ega. Elektrotexnikada simlarni gorizontal va vertikal ravishda chizish odatiy holdir, lekin qat'iy talab qilinmaydi. Shuning uchun, xuddi shu sxemani quyidagi rasmdagi kabi tasvirlash mumkin. Bu ham bir xil qarshiliklarning parallel ulanishi. Qarshiliklarning parallel ulanishini hisoblash formulasi Parallel ulanganda, ekvivalent qarshilikning o'zaro nisbati barcha parallel ulangan qarshiliklarning o'zaro nisbatlarining yig'indisiga teng bo'ladi. Ekvivalent o'tkazuvchanlik elektr zanjirida parallel ulangan barcha o'tkazuvchanliklarning yig'indisiga teng. Muayyan holatda, ikkita qarshilik parallel ravishda ulanganda: Ekvivalent zanjir qarshiligi formula bilan aniqlanadi: "n" bir xil qarshiliklarni ulashda ekvivalent qarshilik shaxsiy formuladan foydalanib hisoblanishi mumkin: Shaxsiy hisoblash uchun formulalar asosiy formuladan kelib chiqadi. | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html#Korxonaning_ishlab_chiqarish_va_xizmat_ko‘rsatish_faoliyati_nimada_namoyon_bo‘ladi

Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?

| Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | bet | 1/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.org Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? {=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa; ~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa; ~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa; ~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi? {=1 yilda; ~2 yilda; ~3 yilda ~4 yilda} Korxonaning debitor qarzi ko‘payishiga nima sabab bo‘ladi? {=Sotilgan mahsulotlarning o‘z vaqtida pulini to‘lamasligi; ~Sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning mablag‘i o‘z vaqtida to‘lanmasligi; ~Korxona ishining to‘xtab qolishi; ~Korxona bankrotga uchrashi} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Korxona qanday holatda investorga aylanadi? {=Ichki va tashqi invetsitsiya kiritganda; ~Sarmoyador o‘z xissasini pasaytirganda; ~Ichki va tashqi investitsiya kiritganda, sarmoyador o‘z hissasini pasaytirganda; ~Ichki imkoniyatlar oshganda} Korxonalarni sanatsiyalash deganda nimani tushunasiz? {=Korxonaning oyoqqa turishi uchun qarzlarni muzlatish; ~Korxona qarzlarini kechish; ~Korxona soliq stavkalarida imtiyozlar berish ~Korxona faoliyatini sug‘urtalash} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=5

Ishbay mehnat haqi tizimiga qanday mehnat haqi kiradi?

| Ishbay mehnat haqi tizimiga qanday mehnat haqi kiradi? | bet | 5/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgIshbay mehnat haqi tizimiga qanday mehnat haqi kiradi? {=oddiy ishbay tizimi, progressiv ishbay tizimi, ishbay mukofot tizimi, akkord mukofot tizimi; ~oddiy ishbay tizimi, progre-siv ishbay tizimi, ishbay mukofot tizimi; ~oddiy ishbay, ishbay mukofot va progressiv ishbay tizimi; ~progressiv ishbay tizimi, vaqtbay mukofot va akkord mukofot tizimi} Vaqtbay mehnat haqi tizimiga qanday mehnat haqi kiradi? {=akkord mukofot tizimi va vaqtbay mukofot tizimi; ~oddiy vaqtbay tizimi va vaqtbay mukofot tizimi; ~progressiv vaqtbay va vaqtbay mukofot tizimi; ~ishbay mukofot tizimi va akkord mukofot tizimi} Iqtisodiy islohotlar deganda nimani tushunasiz? {=ijtimoiy о‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan chora tadbirlar. ~iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ~siyosiy о‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar; ~barcha javoblar tо‘g‘ri} Masala. Quyidagi ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish samaradorligini aniqlang. Asosiy fondlar - 865 ming so’m, aylanma mablag’ - 685 ming so’m, olingan daromad esa 900 ming so’m. Masala. Dastlabki ma’lumotlar: Pechning rejali ish vakti fondi - 300 ishchi-kecha va kunduzi. Pechka asosan 270 kecha-kunduz ishlagan. Pechdan foydalanish koeffitsenti aniqlansin. Masala. Hisobot yilning oxiriga kelib tarmoqning foydasi 1,7 mlrd. so’mni tashkil etdi. Asosiy va aylanma fondlarning qiymati 3,8 mlrd so’mga teng bo’lgan. Ushbu tarmoqda ishlab chiqarishining fondorentabelligi aniqlansin. Masala. Tikuv fabrikasining sof foydasi 5 mlrd. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati 20 mlrd. so’mni, aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati 5 mlrd. so’mni tashkil etgan. Korxonaning fond samaradorligi ko’rsatkichi aniqlansin. Masala. Aktsionerlik uyushmasining korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotilgandan so’ng ularning hisob schetiga 4 mlrd. 640 mln. so’m mablag’ kelib tushdi. Ular sotilgan mahsulotlarni tayyorlash uchun 4 mlrd. 200 mln. so’m xarajat qilgan edilar. Undan tashqari transport ishlari uchun 1 mln. 200 ming so’m sarfladilar. Sotishdan ko’rilgan moliyaviy natija aniqlansin. | | |

http://kompy.info/mavzu-volt-amper-xarakteristika-va-parametrlarining-temperatur.html

Mavzu: Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperaturaga bog’liqligi

| Mavzu: Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperaturaga bog’liqligi | bet | 1/5 | Sana | 24.01.2024 | Hajmi | 15,34 Kb. | | #144820 | Bog'liq Mavzu Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperatura-fayllar.org Mavzu: Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperaturaga bog’liqligi TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Urganch FILIALI MUSTAQIL ISH Mavzu: Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperaturaga bog’liqligi. Fan nomi: Elektronika va sxemalar Guruh: 962_21 Bajardi: Ismoilov.A.N Tekshirdi: Nurullayev.Y.Y. VOLT-AMPER XARAKTERISTIKASI — tokning elektr zanjir elementiga qoʻyilgan kuchlanishiga yoki elektr zanjir elementidagi kuchlanish tushishining element orqali oʻtayotgan elektr tokiga bogʻlanishini ifodalovchi grafik: l=f(U). V-a. x. asboblarning turiga qarab toʻgʻri chiziq yoki egri chiziq koʻrinishida boʻlishi mumkin. Agar element qarshiligi tok qiymatiga bogʻlliq boʻlmasa, V-a. x. koordinata boshi orqali oʻtuvchi toʻgʻri chiziqdan iborat boʻladi. V-a. x. yordamida asboblarning xususiyatlari toʻgʻrisida maʼlumotlar olish va ularning tegishli parametrlarini aniqlash mumkin. Elektron asboblarning qanday sxema va qurilmalarda ishlatilishi ularning V.-a. x. ga qarab belgilanadi. Diod deb odatda bir yoki bir necha elektr o‘tishlar va tashqi zanjirga ulanish uchun ikkita chiqishga ega bo‘lgan elektr o‘zgartirgich asbobga aytiladi. Yarim o‘tkazgichli diodlarmalumotnomalarda radioyelektron apparaturalarda qo‘llanilish sohalari yoki vazifasiga ko‘ra sinflanadilar. 3.1. To‘g‘rilovchi diodlar To‘g‘rilovchi diodlar kuchlanish manbai o‘zgaruvchan kuchlanishini o‘zgarmasga o‘girishda qo‘llaniladi. To‘g‘rilovchi diodlarning asosiy xossasi– bir tomonlama o‘tkazuvchanlik bo‘lib, uningmavjudligi to‘g‘rilash effekti bilan aniqlanadi. To‘g‘rilovchi diodlarning ishlatilish chastota diapazoni juda keng. Shu sababli ular ishchi chastota diapazoni bo‘yicha sinflanadilar. Past chastotali to‘g‘rilovchi diodlar (PCh diodlar) sanoat chastotasidagi (50 Gts) o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmasga o‘girishda qo‘llaniladi. PCh diodlariga qo‘yiladigan asosiy talab – bu katta qiymatga ega bo‘lgan to‘g‘rilangan toklar olish. To‘g‘rilovchi diodlar odatda 0,3 A gacha, 0,3 A dan 10 A gacha va 10 A dan yuqori bo‘lgan to‘g‘rilangan toklargamo‘ljallangan kichik, o‘rta va katta quvvatli diodlarga bo‘linadi. PCh diodlari katta r-n o‘tish bilan xarakterlanadilar. | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html#Korxona_qanday_holatda_investorga_aylanadi

Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?

| Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | bet | 1/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.org Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? {=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa; ~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa; ~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa; ~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi? {=1 yilda; ~2 yilda; ~3 yilda ~4 yilda} Korxonaning debitor qarzi ko‘payishiga nima sabab bo‘ladi? {=Sotilgan mahsulotlarning o‘z vaqtida pulini to‘lamasligi; ~Sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning mablag‘i o‘z vaqtida to‘lanmasligi; ~Korxona ishining to‘xtab qolishi; ~Korxona bankrotga uchrashi} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Korxona qanday holatda investorga aylanadi? {=Ichki va tashqi invetsitsiya kiritganda; ~Sarmoyador o‘z xissasini pasaytirganda; ~Ichki va tashqi investitsiya kiritganda, sarmoyador o‘z hissasini pasaytirganda; ~Ichki imkoniyatlar oshganda} Korxonalarni sanatsiyalash deganda nimani tushunasiz? {=Korxonaning oyoqqa turishi uchun qarzlarni muzlatish; ~Korxona qarzlarini kechish; ~Korxona soliq stavkalarida imtiyozlar berish ~Korxona faoliyatini sug‘urtalash} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=12

Mahsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari” xarajatlarning qaysi turiga mansub

| Mahsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari” xarajatlarning qaysi turiga mansub | bet | 12/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgMahsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari” xarajatlarning qaysi turiga mansub: {=favqulodda zararlar; ~davr xarajatlari; ~moliyaviy xarajatlar. ~ishlab chiqarish xarajatlari} “Xo‘jalik shartnoma-lari shartlarining, shu jumladan mahsulotni yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, peniyalar, vaqtida to‘lanmagan to‘lovlar va boshqa xil sanksiyalar, shuning-dek yetkazilgan zararlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar” xarajatlarning qaysi turiga mansub: {=davr xarajatlari; ~ishlab chiqarish xarajatlari; ~moliyaviy xarajatlar; ~favqulodda zararlar} Masala. 2018 yilda «Toshmargyog’» AOOTida 500 mln. so’mlik mahsulot ishlab chiqarilgan. Undan sotilgan mahsulot hajmi 350 mln. so’mni tashkil etadi. Soliq tulagushgacha bo’lgan foyda 230 mln. so’mni tashkil etadi. Mahsulot tannarxini aniqlang. Masala. Quyidagi ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish samaradorligini aniqlang. Asosiy fondlar - 865 ming so’m, aylanma mablag’ - 685,4 ming so’m, olingan daromad esa 18 mln. 900 ming so’m. Masala. «Evrostyle» korxonasi uy jihozlari ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. 2018 yilning oxiriga kelib uning foydasi 1,7 mln. so’mni tashkil etadi. Asosiy va aylanma fondlarning qiymati yil boshida 850 ming so’mga teng bo’lgan. Yil oxiriga kelib ular 2,1 mln. so’mni tashkil etadi. Ushbu korxona ishlab chiqarishining fondorentabelligi aniqlansin. Masala. 2018 yilda tikuv fabrikasining sof foydasi 500 mln. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati 20 mnl. so’mni, aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati 5 mln. so’mni tashkil etgan. «Malika» korxonasining fond samaradorligi ko’rsatkichi aniqlansin. Mahsulotlarning ko’payish sur’atini va mehnat unumdorligining o’zgarishi xam aniqlansin. http://fayllar.org | | |

http://kompy.info/13-amaliy-mashgulot-sifatni-boshqarish-tizimlari-sertifikatiga.html

13-amaliy mashg’ulot Sifatni boshqarish tizimlari sertifikatiga ega korxonalar uchun amaldagi imtiyozlar

| 13-amaliy mashg’ulot Sifatni boshqarish tizimlari sertifikatiga ega korxonalar uchun amaldagi imtiyozlar | Sana | 15.12.2023 | Hajmi | 18,38 Kb. | | #119595 | Bog'liq 13-amaliy mashg’ulot 13-amaliy mashg’ulot Sifatni boshqarish tizimlari sertifikatiga ega korxonalar uchun amaldagi imtiyozlar O‘zbekiston Respublikasining amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etgan va sertifikatlashtirilgan korxonalar uchun bir qator imtiyozlar belgilangan. Ushbu korxonalarga soliq imtiyozlari qo‘llanilib, tender savdolarida ustunlik berilmoqda. AMALDAGI IMTIYOZLAR: 1. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 356-modda. Hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan baza quyidagilarga yo‘naltirilgan mablag’lar summasiga kamaytiriladi: -yangi texnologik asbob-uskunalar olishga, sifatni boshqarish tizimlarini joriy etishga, -mahsulotlarning xalqaro standartlarga muvofiqligini sertifikatlashtirishdan o‘tkazishga; -laboratoriya testlari va sinovlarini o‘tkazish uchun komplekslar olishga, biroq soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 25 foiziga. -Soliq solinadigan bazani kamaytirish yuqorida ko‘rsatilgan xarajatlar amalga oshirilgan soliq davridan boshlab, texnologik asbob-uskuna bo‘yicha esa - u foydalanishga topshirilgan paytdan boshlab besh yil ichida amalga oshiriladi; 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 26 martdagi “Eksport qiluvchi korxonalarni rag‘batlantirishni kuchaytirish va raqobatbardosh mahsulotlarni eksportga yetkazib berishni kengaytirish borasida qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-1731-son Qarori 7-bandi: Sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, mahsulotlarning xalqaro standartlarga muvofiqligini sertifikatsiyadan o‘tkazish, shuningdek laboratoriya testlari va sinovlarini o‘tkazish komplekslarini xarid qilishga yo‘naltiriladigan mablag’larga yangi texnologik uskunalarni sotib olishda nazarda tutilgan yagona soliq to‘lovi bo‘yicha soliq solinadigan bazani kamaytirishning amaldagi tartibi mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun tatbiq etilsin. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 22 iyuldagi “Korxonalarda xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lgan sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 349-son Qarori 5-bandi: Sinov laboratoriyalariga ega bo‘lgan korxonalar belgilangan tartibda tasdiqlanadigan ro‘yxatga muvofiq laboratoriyada tekshirish va test sinovidan o‘tkazishda foydalaniladigan texnologiya jihozlari, shuningdek butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlarni chetdan keltirishda, agar ularni yetkazib berish texnologiya jihozlari yetkazib berish uchun tuzilgan kontrakt shartlarida nazarda tutilgan bo‘lsa, bojxona to‘lovlaridan, shu jumladan qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinsin (bojxonada rasmiylashtirish yig‘imlari bundan mustasno). 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 19 iyundagi “Respublika korxonalarida xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lgan sifatni boshqarish tizimlarini joriy etishni kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 173-son qarori 5-bandi: xalqaro standartlarga muvofiq bo‘lgan sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish uchun tegishli malakaga ega bo‘lgan maslahatchini jalb etish ochiq tanlov asosida amalga oshiriladi; davlat ehtiyojlari uchun mahsulotlar xarid qilish yuzasidan tender savdolari o‘tkazishda boshqa teng shart-sharoitlarda ustunlik sifatni boshqarishning sertifikatlashtirilgan tizimiga ega bo‘lgan mamlakatimiz mahsulot etkazib beruvchilariga beriladi. 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 21 iyuldagi 154-son qarori bilan tasdiqlangan “Sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini shakllantirish mexanizmini takomillashtirish va amalga oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Nizomning 12-bandi: Xalqaro standartlar bo‘yicha sifat tizimini joriy qilgan, shuningdek eksportbop mahsulot turlarini ishlab chiqarishni nazarda tutuvchi korxonalar, mahalliylashtirish dasturiga kirishda, yuqoridagi mezonlarga muvofiq keladigan loyihalar bo‘yicha afzallika ega. 6. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 14 iyulda 2697-son bilan ro‘yxatga olingan «Tasdiqlangan Mahalliylashtirish dasturi loyihalari amalga oshirilayotgan korxonalar tomonidan soliq va bojxona imtiyozlarini qo‘llash tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ning 5-bandi: Nizom 1-bandi uchinchi xatboshisida ko‘rsatilgan korxonalar tomonidan mazkur Nizom 2-bandining ikkinchi va uchinchi xatboshilarida nazarda tutilgan imtiyozlar berilishi munosabati bilan bo‘shaydigan mablag‘lar yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etishga, shuningdek faoliyat ko‘rsatayotgan ishlab chiqarishlarni kengaytirish, rekonstruksiya qilish, modernizatsiyalashga, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlashga, sifatni boshqarish tizimini joriy etish, mahalliylashtiriladigan mahsulotlar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xom-ashyo va materiallar sotib olishga, Mahalliylashtirish dasturini amalga oshirishga jalb qilingan korxonalarning muhandis-texnik xodimlarini rag‘batlantirishga yo‘naltiriladi. | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html#Korxonaning_debitor_qarzi_ko‘payishiga_nima_sabab_bo‘ladi

Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?

| Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | bet | 1/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.org Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? {=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa; ~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa; ~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa; ~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi? {=1 yilda; ~2 yilda; ~3 yilda ~4 yilda} Korxonaning debitor qarzi ko‘payishiga nima sabab bo‘ladi? {=Sotilgan mahsulotlarning o‘z vaqtida pulini to‘lamasligi; ~Sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning mablag‘i o‘z vaqtida to‘lanmasligi; ~Korxona ishining to‘xtab qolishi; ~Korxona bankrotga uchrashi} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Korxona qanday holatda investorga aylanadi? {=Ichki va tashqi invetsitsiya kiritganda; ~Sarmoyador o‘z xissasini pasaytirganda; ~Ichki va tashqi investitsiya kiritganda, sarmoyador o‘z hissasini pasaytirganda; ~Ichki imkoniyatlar oshganda} Korxonalarni sanatsiyalash deganda nimani tushunasiz? {=Korxonaning oyoqqa turishi uchun qarzlarni muzlatish; ~Korxona qarzlarini kechish; ~Korxona soliq stavkalarida imtiyozlar berish ~Korxona faoliyatini sug‘urtalash} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} | | |

http://kompy.info/muhammad-al--xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalar-v13.html

Muhammad Al- xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Unversiteti Mustaqil ish Mavzu;ssl va ssh protokollarining xavfsizlik tahlili

| Muhammad Al- xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Unversiteti Mustaqil ish Mavzu;ssl va ssh protokollarining xavfsizlik tahlili | bet | 1/5 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 263,08 Kb. | | #246222 | Bog'liq Samandar Muhammad Al- Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Unversiteti Mustaqil ish Mavzu;SSL va SSH protokollarining xavfsizlik tahlili Guruh: 218-21 Bajardi: Eshnazarov Samandar Tekshirdi: Xolimtayeva Iqbola Toshkent 2024 SSL va SSH protokollarining xavfsizlik tahlili Reja: SSH va SSL o'rtasidagi farq Ma'lumotlar xavfsizligida SSL/TLS dan foydalanish SSH funktsiyalari SSL va SSH: yonma-yon taqqoslash Foydalanilgan adabiyotlar SSH va SSL o'rtasidagi farq SSH va SSL o'rtasidagi chalkashlik juda tushunarli. Garchi ular ikkalasi ham ma'lumotlarni bir so'nggi nuqtadan boshqasiga himoya qiladigan xavfsizlik protokollari bo'lsa-da va ular o'z nomlarida bir xil harflardan ikkitasini bo'lishadi, SSH va SSL butunlay boshqacha narsalardir. Biz ushbu ikkala xavfsizlik protokoli nima ekanligini, nima uchun ishlatilishini va qaysi biri sizga mos kelishini yaxshiroq tushunish uchun ularni ko'rib chiqamiz. Shuningdek, biz "SSH va SSL" argumentini to'liq qo'yamiz. Qani boshladik! Xavfsiz rozetka qatlami degan ma'noni anglatadigan SSL - bu mijozlar (veb-brauzerlar) va veb-serverlar o'rtasida xavfsiz ulanishni o'rnatadigan xavfsizlik protokoli. Soddaroq qilib aytganda, SSL brauzerlar va vebserverlar o'rtasida uzatiladigan ma'lumotlar, ular orasidagi ruxsatsiz ob'ektni ushlab turmasdan yoki manipulyatsiya qilmasdan xavfsiz bo'lishini ta'minlaydi. Ma'lumotlar xavfsizligida SSL/TLS dan foydalanish Siz TLS (transport qatlami xavfsizligi) nima ekanligini qiziqgandirsiz. Xo'sh, TLS SSL protokolining yangilangan versiyasidir . SSL ning oldingi versiyalari (SSL 2.0 va 3.0) eskirgan va ular yangilangan TLS versiyalari (TLS 1.2 va 1.3) bilan almashtirilgan. "SSL" atamasi nima uchun qo'llanilishining sababi shundaki, u uzoqroq ishlatilgan va mashhurroq. Umuman olganda, odamlar ikkala atamani bir-birining o'rnida ishlatishadi, chunki ikkalasi ham bir xil narsani bajaradi: foydalanuvchilarni o'rtadagi odam (MiTM) hujumlaridan himoya qiladi. 443-portda ishlaydigan SSL/TLS protokoli veb-serverga SSL/TLS sertifikati shaklida qo'llaniladi . Ushbu sertifikat o'z mijozlari bilan xavfsiz ulanishni osonlashtirishi uchun veb-serverga o'rnatilishi kerak. | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa Muhammad Al- xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Unversiteti Mustaqil ish Mavzu;ssl va ssh protokollarining xavfsizlik tahlili |

http://kompy.info/rivojlantirish-vazirligi-toshkent-axborot-texnologiyalari-univ-v3.html

Rivojlantirish vazirligi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti

(imzo) Toshkеnt-2023 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Loyiha ishi bo‘yicha: Rahbar:____________________________________________________________ Loyihaishimavzusi: Gazeta va jurnallarda onlayn obuna bo‘lish axborot tizimini yaratish. Mavzu kafedra majlisida №1 bayonnomasi bilan tasdiqlangan. Ishga oid dastlabki ma’lumotlar. Ishni bajarish grafigi:

http://kompy.info/1-elektr-toki-vakumda-elektr-toki.html

1. Elektr toki Vakumda elektr toki

Bog'liq Vakuumda elektr toki reja Elektr toki Vakumda elektr toki-fayllar.org Vakuumda elektr toki reja: Elektr toki Vakumda elektr toki VAKUUMDA ELEKTR TOKI Reja: 1. Elektr toki 2. Vakumda elektr toki 3. Elektr tokini vakumda qoʻllash Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun: • moddada erkin elektr zaryadlari; • ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon; • zanjir berk boʻlishi kerak. Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan , ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat. Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz )larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir. Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin: • issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi; • kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz hodisasi); • magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar); • kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar); • yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok kuchi ampermetr , milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi. Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan. Vakuumdagi oqim o'z-o'zidan mavjud bo'lolmaydi, chunki vakuum dielektrikdir. Bunday holda, siz termion emissiya yordamida oqim yaratishingiz mumkin. Termionik emissiya - bu qizdirilganda elektronlar metallardan ajralib chiqadigan hodisa. Bunday elektronlar termoelektronlar deb ataladi va butun tana emitentdir. Bu hodisani birinchi marta 1879 yilda amerikalik olim Tomas Edison payqagan.

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=8

Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi

| Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi | bet | 8/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgAsosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi {=O‘rtacha qiymat; ~Boshlang‘ich qiymat; ~Qoldiq qiymat; ~Vazirlik tomonidan belgilangan qiymat} Bino, inshoot va imoratlar bo‘yicha amortizatsiyasi to‘lovlari necha foizni tashkil etadi {=8 %; ~7 %; ~10 %; ~5 %} Asosiy vositalarning qoldiq qiymati {=Jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati; ~Jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning o‘rtacha qiymati; ~Jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati, jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalarning o‘rtacha qiymati; ~Jamlangan amortizatsiya summasini chegirmagan holda asosiy vositalarning qodiq qiymati} Asosiy fondlarni tashkil etuvchi kutubxona fondi bo‘yicha inventarizatsiya necha yilda bir marta o‘tkaziladi {=Bir yilda; ~Ikki yilda; ~Uch yilda; ~Besh yilda} Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinganda qanday qiymat bo‘yicha baholanadi {=O‘rtacha qiymat; ~Boshlang‘ich qiymat; ~Qoldiq qiymat; ~Tiklash qiymat} Asosiy vositalar qayta baholash natijasida hisob va hisobotda qanday qiymat bo‘yicha aks ettiriladi {=O‘rtacha qiymat; ~Tiklash qiymat. ~Joriy qiymat; ~Qoldiq qiymat} Asosiy vositalar qiymati qanday yo‘l bilan so‘ndiriladi {=Amortizatsiyani hisoblash yo‘li bilan; ~Inventarizatsiya yo‘li bilan; ~Balansdan balansga o‘tkazish yo‘li bilan; ~Sotish yo‘li bilan} Qanday vositaga amortizatsiya hisoblanmaydi {=Korxona asbob-uskunalariga; ~Korxona yeriga; ~Korxonaning butlovchi qismlariga; ~Korxona bino-inshoatlariga} Asosiy vositalarni necha yilda bir marta inventarizatsiyadan o‘tkaziladi {=Uch yilda bir; ~Ikki yilda bir; ~Besh yilda bir; ~Bir yilda bir} | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html#Aylanma_ishlab_chiqarish_fondlarida_ishlab_chiqarish_zahiralari_necha_foizni_tashkil_etadi

Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?

| Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | bet | 1/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.org Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? {=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa; ~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa; ~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa; ~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi? {=1 yilda; ~2 yilda; ~3 yilda ~4 yilda} Korxonaning debitor qarzi ko‘payishiga nima sabab bo‘ladi? {=Sotilgan mahsulotlarning o‘z vaqtida pulini to‘lamasligi; ~Sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning mablag‘i o‘z vaqtida to‘lanmasligi; ~Korxona ishining to‘xtab qolishi; ~Korxona bankrotga uchrashi} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Korxona qanday holatda investorga aylanadi? {=Ichki va tashqi invetsitsiya kiritganda; ~Sarmoyador o‘z xissasini pasaytirganda; ~Ichki va tashqi investitsiya kiritganda, sarmoyador o‘z hissasini pasaytirganda; ~Ichki imkoniyatlar oshganda} Korxonalarni sanatsiyalash deganda nimani tushunasiz? {=Korxonaning oyoqqa turishi uchun qarzlarni muzlatish; ~Korxona qarzlarini kechish; ~Korxona soliq stavkalarida imtiyozlar berish ~Korxona faoliyatini sug‘urtalash} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} | | |

http://kompy.info/guliston-davlat-universiteti-axborot-texnologiyalari-va.html

Guliston Davlat Universiteti Axborot texnologiyalari va

| Guliston Davlat Universiteti Axborot texnologiyalari va | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 23,47 Kb. | | #248186 | Bog'liq 1-21 Guliston Davlat Universiteti Axborot texnologiyalari va Fizika-Matematika fakulteti Fizika yoʻnalishi 1.21 -guruh talabasi ______________ Tavsifnoma Otaxonova Nozima Odiljon qizi 2024-yil 19-fevraldan 2-martgacha Sirdaryo viloyati xalq taʼlimi boshqarmasi tasarrufidagi Guliston shahar 9-sonli umumiy oʻrta talim maktabida amaliyotchi talaba sifatida faoliyat yuritdi .U amaliyot davomida oʻzining ibratli feʼl -atvori, namunaviy xulqi odob -axloqi va chuqur bilim darajasiga ega . Amaliyotchi talaba sifatida jamoatni hurmatini qozondi . Oʻziga biriktirilgan 7-sinfga yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalangan holda darslarni oʻtdi.Sinf bilan darsda va darsdan tashqari vaqtlarda turli xil toʻgaraklar oʻtkazib shugʻullandi. Undan tashqari 7-8-9-10-11 sinflarda ham Fizika va Astronomiya fanlaridan darslarni qiziqarli va mazmunli oʻtkazdi. Bundan tashqari Otaxonova Nozima Odiljon qizi oʻziga biriktirilgan 7-sinfda maʼnaviy- maʼrifiy tarbiyaviy soatni talab darajasida oʻtdi. Otaxonova Nozima Odiljon qizi amaliyotni oʻtish davomida oʻzining namunali hulqi va bilimi bilan oʻqituvchi va oʻquvchilarda katta taassurot qoldirdi. Bu talaba bilan astoydil shugʻullansa kelajakda yetuk mutaxassis boʻlib chiqishi muqarrar. Maktab direktori: | | |

http://kompy.info/vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-v2.html?page=7

QARSHILIKLARNI ARALASH ULASH

| QARSHILIKLARNI ARALASH ULASH | bet | 7/7 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 1,02 Mb. | | #232452 | Bog'liq 1-MUSTAQIL ISHQARSHILIKLARNI ARALASH ULASH Aralash ulanganda rezistorlarning bir qismi bir-biri bilan ketma-ket ulanadi, boshqa qismi esa parallel ulangan bo’ladi. Shuning uchun har bir zanjirning ekvivalent qarshiligi alohida hisoblanadi. Buni quyidagi misolda ko’rib chiqamiz. Aralash ulash rezistorlari oqim oqim oqimini elektron orqali o'lchash uchun joriy tahlil davrlarida qo'llaniladi. Rezistorlar oqim oqimi bilan ketma-ket bog'langan va kuchlanish tomchisi vazifasini bajaradi va shu bilan oqim o'lchovlarini ta'minlashga imkon beradi. Elektr zanjirga ulanadigan asboblarni bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda ulash va uzish zarur bo’lgan hollarda ketma-ket ulash yaramaydi. Masalan, ketma-ket ulash uydagi xonalarni yoritish uchun yaroqsizdir. Chunki bir vaqtda hamma xonalardagi lampalarni yoqish shart emas. Biz bittasini o’chirganimizda ketma-ket ulangan boshqalarini ham o’chirib qo’yamiz. Ketma-ket ulash rozetkalarni va boshqa asboblarni ulash uchun ham yaroqsizdir. Elektr asboblarni zanjirga alohida ulash va uzish kerak bo’lgan hamma hollarda parallel ulashdan foydalaniladi. | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html#Korxonadagi_aylanma_mablag‘lar_hajmi_qachon_ko‘payadi

Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi?

| Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? | bet | 1/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.org Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi? {=Korxona sifatsiz mahsulot ishlab chiqarsa; ~Korxona xizmati qoniqarsiz bo‘lsa; ~Korxona boshqaruv tizimi oqilona tashkil etilmasa; ~Korxonada kadrlar qo‘nimsizligi yuzaga kelsa} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxona aylanma mablag‘lari necha yilda o‘z qiymatini yo‘qotadi? {=1 yilda; ~2 yilda; ~3 yilda ~4 yilda} Korxonaning debitor qarzi ko‘payishiga nima sabab bo‘ladi? {=Sotilgan mahsulotlarning o‘z vaqtida pulini to‘lamasligi; ~Sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning mablag‘i o‘z vaqtida to‘lanmasligi; ~Korxona ishining to‘xtab qolishi; ~Korxona bankrotga uchrashi} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {=Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Korxona qanday holatda investorga aylanadi? {=Ichki va tashqi invetsitsiya kiritganda; ~Sarmoyador o‘z xissasini pasaytirganda; ~Ichki va tashqi investitsiya kiritganda, sarmoyador o‘z hissasini pasaytirganda; ~Ichki imkoniyatlar oshganda} Korxonalarni sanatsiyalash deganda nimani tushunasiz? {=Korxonaning oyoqqa turishi uchun qarzlarni muzlatish; ~Korxona qarzlarini kechish; ~Korxona soliq stavkalarida imtiyozlar berish ~Korxona faoliyatini sug‘urtalash} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} | | |

http://kompy.info/mavzu-ulush-butunning-ulushini-topish-ulushga-kora-butunni-top.html?page=2

o‘sha kasr kattadir - Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan...

| Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi | bet | 2/2 | Sana | 19.01.2024 | Hajmi | 13,02 Kb. | | #141589 | Bog'liq Mavzu Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko\'ra butunni t-fayllar.orgo‘sha kasr kattadir. Bir xil maxrajli kasrlardan qaysi birining surati kichik bo‘lsa, o‘sha kasr kichikdir. Bir xil maxrajli kasrlarni taqqoslash uchun ularning suratlarini taqqoslash kifoya. O‘nli kasrlarning yozilishi va o‘qilishi. O‘nli kasrlarning xona birliklari. O‘nli kasrlarni qo‘shish va ayirishga doir misollar. Matematikaning asosiy tushunchalaridan biri son tushunchasi hisoblanadi. Son haqidagi tushuncha qadimda paydo bo‘lib, uzoq vaqt davomida kengaytirilib va umumlashtirib borilgan. Eng avval sanashda ishlatiladigan sonlar: 1, 2, 3, … n … hosil bo‘lgan, bu sonlar natural sonlar deyiladi. Natural sonlar to‘plami N bilan belgilanadi: N= {1, 2, … n …}. Eng kichik natural son 1, eng kattasi mavjud emas. Har bir natural sondan keyin maolum bitta natural son keladi; 3 dan keyin albatta 4 keladi, 100 dan keyin – 101 va hokazo. E’tiboringiz uchun rahmat! http://fayllar.org | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa Mavzu: Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko'ra butunni topish. Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi |

http://kompy.info/halkaro-standartlarini-tekshirish.html

Halkaro standartlarini tekshirish

| Halkaro standartlarini tekshirish | bet | 1/3 | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 221,02 Kb. | | #247225 | Bog'liq Halkaro standartlarini tekshirish Halkaro standartlarini tekshirish. Qabul qildi: Sardor Talaba: Muhayyo REJA: - Halkaro standartlari bilan tanishish - Halkaro standartlarining asosiy komponentlari - Halkaro standartlarini qanday amalga oshirish kerak - Halkaro standartlariga rioya qilishning afzalliklari Halkaro standartlari bilan tanishish Halkaro standartlari mahsulot va xizmatlarda yuqori sifat va ishonchlilikni ta'minlaydigan ko'rsatmalar va protokollar to'plamidir. Halkaro standartlarini tekshirish orqali kompaniyalar mukammallik va mijozlar ehtiyojini qondirishga sodiqligini namoyish etishlari mumkin. Halkaro standartlariga ushbu kirish ushbu sanoat mezonlariga rioya qilish muhimligi haqida tushuncha beradi. 1 2 3 Halkaro standartlarining asosiy komponentlari Halkaro standartlarini tekshirganda, asosiy komponentlarning bajarilishiga ishonch hosil qiling. Ushbu standartlar muvaffaqiyat uchun juda muhim va ularga qat'iy rioya qilish kerak. Halkaro standartlarining asosiy komponentlari sifat, izchillik va foydalanuvchilarga qulaylikdan iborat. Ushbu elementlar mahsulotning umumiy standarti va samaradorligini belgilaydi. Ushbu asosiy komponentlarga e'tibor qaratish orqali Halkaro standartlari yuqori darajada saqlanishi mumkin. Ushbu tamoyillarga rioya qilish muvaffaqiyatli va ishonchli natijani ta'minlaydi. Halkaro standartlarini qanday amalga oshirish kerak Halkaro standartlarini joriy qilishda birinchi navbatda tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan maxsus ko'rsatmalarni tekshirish juda muhimdir. Bu muvofiqlikni ta'minlash uchun standartlarni to'liq ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Halkaro standartlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun korxonalar o'z jarayonlari va amaliyotlarini tashkilot tomonidan belgilangan talablarga moslashtirishlari kerak. Bu operatsiyalar va protseduralarga kerakli tuzatishlarni kiritishni o'z ichiga olishi mumkin. Halkaro standartlariga rioya qilish orqali kompaniyalar o'z mahsulotlari va xizmatlarida sifat va ishonchlilikka sodiqligini namoyish etishlari mumkin. Ushbu standartlarni amalga oshirish mijozlar ishonchini oshirishga va umumiy biznes samaradorligini oshirishga yordam beradi. | | |

http://kompy.info/racunarski-sistemi-sta-su-racunarski-sistemi.html

Racunarski sistemi Sta su racunarski sistemi?

| Racunarski sistemi Sta su racunarski sistemi? | Sana | 05.07.2020 | Hajmi | 20,45 Kb. | | #10999 | Racunarski sistemi 1.Sta su racunarski sistemi? -Racunarski sistemi ili racunari su elektronske masine koje obradjuju ulazne informacije(podatke ili naredbe) i iz njih proizvode izlazne informacije(rezultate). 2.U kojim oblastima su dominantni ljudi, a gde racunari? -Racunari su preuzeli poslove koji se obavljaju velikom brzinom, preciznoscu i stalno se ponavljaju. Ljudi su dominantniji u poslovima koji se razlikuju, zahtevaju kreativnost i mastu. 3. Sta podrazumeva organizacija racunarskog sistema? -Ona oznacava veze izmedju operativnih delova sistema. 4.Kako se racunarski sistemi mogu podeliti? -Postoje tri podele: 1) Sa stanovnistva primene: Racunari opste namene Racunari za specijalne namene 2) Sa stanovnistva broja korisnika koji istovremeno mogu da koriste isti racunar: Visekorisnicki(mainframe based) koji obavlja slozena i zahtevna izracunavanja i koriste se u velikim korporacijskim sistemima. Jednokorisnicki(PC based) 3) Sa stanovnistva broja naredbi koje racunar moze da izvrsi u jednom trenutku Serijske SISD(Single Instruction Single Data) u trenutku mogu da izvrse samo jednu naredbu. Paralelne SIMD(Single Instruction Multiple Data) u trenutku mogu da izvrse istu naredbu na vecem broju podataka u memoriji. 5.Od cega se sastoje racunari? -iz dva dela: Od same masine-racunarskog hardvera Programa po kom racunar radi-racunarskog softvera 6.Sta oznacava hardver? -Hardver oznacava fizicke uredjaje racunara(monitor, tastatura, mis, stampac, procesor...). 7.Sta oznacava softver? -Softver predstavlja skup programa koji omogucavaju rad racunara(operativni sistemi, aplikativni programi...). 8. Od cega se sastoji hardver? -Od Ulazne, izlazne, kontrolne i aritmeticko logicke jedinice, unutrasnje i spoljasnje memorije. 9. Cemu sluzi centralna memoriji? -Na njoj su uskladisteni programi i podaci koji se obradjuju. 10.Od cega se sastoji centralna memorija? -Sastoji se od elektronskih kola koja mogu biti u dva stanja(0-u kolu nema struje, 1-u kolu ima struja; zato se i zovu binarna kola). 11. Sta je bit i u sta se udruzuje? Informacija u vidu odgovora da ili ne predstavlja 1 bit. Bitovi se kod personalnih racunara udruzuju u grupe(registre), te grupe su duzine 8 bita i ta grupa se naziva bajt. 12. Sta je kod? -Tabela koja definise koja kombinacija predstavlja koji znak. 13. Cime se izrazava kapacitet? -Kapacitet se izrazava bajtovima. 14.Od cega se sastoji aritmeticko-logicka jedinica? -Od registara i elektronskih kola. 15.Cemu sluzi aritmeticko-logicka jedinica? -Za izvodjenje aritmetickih(sabiranje, oduzimanje, mnozenje, deljenje) i logickih(da li je israz istinit ili nije) 16.Sta je kontrolna jedinica? -Koordinator rada celokupnog racunarskog sistema. Kontrolise izvrsavanje programa, uzima instrukcije iz memorije i prepoznaje ih, dekodira i naredjuje odgovarajuce akcije drugim jedinicama, zapocinje operacije ulazno-izlaznih jedinica i prenosi podatke u centralnu memoriju i iz nje. 17. Cemu sluze jedinice spoljne memorije? -Za cuvanje programa i podataka kada racunar nije u upotrebi. 18.Od cega se sastoji spoljna memorija? -Tvrdog diska, diskete, kompakt disk i fles disk ili SSD. 19.Sta je staza? -Kruznica koja nastaje ispod polozaja upisno-citajuce glave kad ona miruje. 20.Na sta je podeljena kruznica? -Na sektore. 21.Da li su staze i sektori vidljivi? -Ne, da bi se upisale disketa se mora pre prve upotrebe formalizovati. 22.Sta znas o hard disku? -Sastoji se vise ploca premazanih magnetnim materijalom predstavljenih na istoj osovini. Brzi je i veceg kapaciteta od diskete. Staze kod njega cine cilindar. 23.Koji su parametri znacajni za izbor diska? -Srednje vreme pristupa podacima, brzina prenosa podataka i kapacitet diska. 24.Koja je razlika izmedju kompakt diskova i hard diska? -U tehnologiji, kod njih se na samoj metelnoj ploci nanose zapisi koriscenjem laserskog zraka. 25.Od cega se sastoji fles disk ili SSD? -Od memorijskih modula ciji se sadrzaj ne brise kada ostanu bez napajanja strujom. Nema mehanicke ploce i upisno-citajuce glave. Podacima se mnogo brze pristupa nego kod klasicnog diska, a i otporniji su na pomeranja i udare. 26.Kakve su vrijante fles diska? -USB prikljucak i klasicni diskovi 27. Koje su ulazne jedinice? -Tastatura, ekran, mis, digitajzer(graficki tablet), skener, digitalni fotoaparat, citac bar koda itd. 28. Koje su izlazne jedinice? -Monitor(kod PC racunara) ili ekran terminala(kod visekorisnickih racunara), stampac(serijski,laserski, linijski), automatski crtac(ploter). | | |

http://kompy.info/kirxgof-qonunlari.html

Kirxgof qonunlari

| Kirxgof qonunlari | bet | 1/2 | Sana | 25.01.2024 | Hajmi | 0,99 Mb. | | #145929 | Bog'liq Krixgof-qonunlari Har qanday elektr zanjiridagi jarayonlar Kirxgofning 1-va 2 -qonunlari bilan fodalanadi. 1-qonun. Kirxgofning 1-qonuni zanjirning tugunlariga tegishli bo'lib, unga ko'ra zanjirning istalgan tugunida toklarning algebraik yig'indisi nolga teng bo'ladi, ya'ni: yoki elektr zanjirning istalgan tuguniga kiruvchi toklarning arifmetik yig'indisi shu tugundan chiquvchi toklarning arifmetik yig'indisiga tengdir, ya'ni: 1.22-rasmda elektr zanjirning a tuguni ko'rsatilgan. Agar a tugunga kiruvchi toklar musbat ishora bilan olinsa, tugundan chiquvchi toklar ishorasi manfiy olinadi (yoki aksincha). | Kirxgofning 1-qonuniga asosan: I1 - I2 - I3 - I4 =0 yoki I1 = I2 + I3 + I4 Kirxgof 1-qonunining fizik ma'nosi: elektr zanjirining tugunida zaryadlarning harakati uzluksizdir va unda zaryadlar to'planib qolmaydi.2-qonun. Kirxgofning 2-qonuni zanjirning berk konturlariga tegishli bo'lib, unga ko'ra elektr | | zanjirining istalgan berk konturida kuchlanishlar tushuvining algebraik yig'indisi shu konturdagi EYuKlarning algebraik yig'indisiga teng, ya'ni: Agar konturni aylanib chiqish yo'nalishi bilan tok yoki EYuK yo'nalishi bir xil bo'lsa, u holda yig'indiga tegishli tashkil etuvchilar "musbat"ishora bilan, aks holda esa "manfiy"ishora bilan kiradi. Kirxgofning 2-qonunini boshqa ko'rinishda yozish ham mumkin: zanjirning ixtiyoriy konturida kuchlanishlarning algebraik yig'indisi nolga teng: | 1.23-rasmdagi abcda kontur Uchun Uab+Ubc+Ucd+Uda=0 yoki R1I1-R1I1=E1+E2 Kirxgof qo-nunlarini chiziqli va nochiziq elektr zanjirlarni hisoblash uchun qo'llash mumkin. | | | | |

http://kompy.info/3-dielektriklerin-polyarlasmasn-xarakterize-eden-kemiyyetler.html

3. Dielektriklərin polyarlaşmasını xarakterizə edən kəmiyyətlər

| 3. Dielektriklərin polyarlaşmasını xarakterizə edən kəmiyyətlər | bet | 1/6 | Sana | 31.01.2024 | Hajmi | 147,41 Kb. | | #149038 | Bog'liq DİELEKTRİK MÜHAZİRƏ 3 (1) 3. Dielektriklərin polyarlaşmasını xarakterizə edən kəmiyyətlər Dielektriklərdə polyarlaşmanı xarakterizə etmək üçün polyarlaşmanın maxtəlif mexanizmləri əsasında hesablana bilən həm makroskopik , həm də mikrockopik parametrlətrdən istifadə edilir. Belə parametrlərdən biri polyarlaşma vektoru adlanan və dielektrikin vahid həcminin dipol momentinə bərabər olan kəmiyyətdir. (1) n – dielektrikin vahid həcmində olan dipolların sayıdır. Dielektrikdə induksiya dipol momenti adlanan elementar dipol o vaxt yaranır ki, xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə dielektrikdəki atomlarda mənfi və müsbət yüklərin yük mərkəzləri üst-üstə düşmür: p = qx ,burada x dipolun qolu adlanır və mənfi yükdən müsbət yükə doğru yönələn vektor olub ədədi qiymətcə yük mərkəzləri arasındakı məsafəyə bərabər olur. Dielektrik, həm xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə, həm mexaniki deformasiya hesabına (pyezoelektrik), həm də temperaturun təsiri ilə (piroelektriklər) polyarlaşa bilər. Nisbətən zəif elektrik sahələrində polyarlaşma vektoru sahənin intensivliyi ilə düz mütənasib olur: (2) - dielektrik qavrayıcılığı adlanır və həmişə olur. Qazlar üçün , maye və bərk cisimlər üçün isə bir neçə vahidə bərabər olur, seqnetoelektriklərdə bir neçə min ola bilər. (2) tənliyi makroskopik kəmiyyət olan P-nin makroskopik kəmiyyət olan E - dən necə asılı olduğunu göstərir. Dielektrik daxilində polyarlaşmanın əmələ gəlməsi, polyarlaşmanın mikromexanizmi ilə - induksiya dipol momentlərinin (pi –lərin) dielektrik daxilindəki sahədə ( Ei ) necə yaranması ilə bağlıdır. Qazlarda, molekullar arasındakı qarşılıqlı təsiri nəzərə almasaq, onda onlarda olar. Lakin ümumi halda olsa da , E – dən asılı olur. Polyarlaşmanı xarakterizə edən mikroparametrlərdən biri polyarlaşma adlanır və daxili sahə tərəfindən yaradılan elementar induksiya dipol momentinin - dən asılı olaraq necə dəyişməsini göstərir: (3) - polyarlaşmadır. Bu kəmiyyəti polyarlaşmanın müxtəlif mexanizmləri əsasında hesablamaq olar. - nı dielektrikin əsas mikroparametrləri əsasında – molekul və atomların ölçüləri, onların yükləri, dipol momentləri, onlar arasındakı qarşılıqlı (cazibə və itələmə) təsir enerjisinin qiyməti, onlardakı elektron təbəqələrin halı və sonda E ilə Ei arasındakı əlaqəni bilməklə hesablamaq olar. Beləliklə də dielektriki xarakterizə edən mikroparametrlər əsasında, onu xarakterizə edən makroparametrləri P, ᴂ və s. tapmaq olar. Lakin, burada dielektriki xarakterizə edən makroparametrlərin tarixən yaranmış çoxluğu, hətta bir sıra parametrlərin lazımsızlığı işləri mürəkkəbləşdirir. Dielektriki xarakterizə edən, lakin çox da vacib olmayan belə parametrlərdən elektrik induksiyası ( D ) və dielektrik nüfuzluğunu ( ) göstərmək olar. Lakin ənənəvi olaraq tarixən bu kəmiyyətlərdən istifadə olunmuş və olunmaqda da davam edir. Elektrik induksiya vektoru polyarlaşma və dielektrik nüfuzluğu ilə aşağı kimi əlaqədardır ( 4 ) (2) və (4) tənliklərindən almaq olar ki, Burada dielektriki xarakterizə edən hər iki ( və ᴂ) makroskopik kəmiyyət xarici elektrik sahəsində dielektrikin polyarlaşmasını xarakterizə etməkdə eyni hüquqludurlar. Lakin adətən praktik olaraq çox vaxt dielektrik nüfuzluğundan istifadə edilir. Dielektriki xarakterizə edən bu vacib kəmiyyət elektrik sahəsinin tezliyindən, sahənin qiymətindən və temperaturdan asılı olur. Dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılığı molekulların, atomların və ionların istilik hərəkətinin polyarlaşmaya təsiri ilə əlaqədardır. Müxtəlif dielektriklərin dielektrik nüfuzluğu temperaturdan asılı olaraq arta və ya azala bilər.Dielektrik nüfuzluğunun temperaturdan asılılığını kəmiyyət cəhətdən xarakterizə etmək üçün kimi təyin olunan və dielektrik nüfuzluğunun temperatur əmsalı adlanan kəmiyyətdən istifadə olunur. Dielektrik nüfuzluğunun elektrik sahənin intensivliyindən asılılığı isə əsasən sahənin çox böyük qiymətində özünü göstərir. Lakin, seqnetoelektriklərdə və ona oxşar dielektriklərdə asılılığı artıq sahənin 104 qiymətində özünü göstərir. Dielektrik nüfuzluğunun tezlikdə asılılığının səbəbi odur ki, bir sıra polyarlaşma növləri ətalətli olduğu üçün, elektrik sahəsinin tezliyi dəyişəndə sahənin dəyişmə sürəti elə olur ki, polyarlaşma onun ardınca çatdırmır. Sabit elektrik sahəsində və hətta çox kiçik tezlikli sahələrdə polyarlaşma artıq sahənin ardınca çatdıra bilir və belə dielektrik nüfuzluğu statistik dielektrik nüfuzluğu adlanır. Bu halda dielektrik nüfuzluğu həmişə olur. Dinamik rejimdə E = E(t) və D = D(t) dielektrik nüfuzluğu tezlikdən artıq asılı olur. asılılığı dielektrik nüfuzluğunun dispersiyası adlanır. asılılğının təcrübədə öyrənilməsi dielektrikdə polyarlaşmanın təbiəti və polyarlaşmanın müxtəlif növlərinin ətalətliliyi haqqında qiymətli məlumatlar əldə etməyə imkan verir. | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=3

Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillariga qaysilar kiradi?

| Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillariga qaysilar kiradi? | bet | 3/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgIqtisodiy o‘sishning asosiy omillariga qaysilar kiradi? {=Taklif, talab va taqsimlash omillari ~Talab va taklif omillari ~Talab omillari ~Mehnat resurslari omillari} Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini ko‘rsating? {=Mahsulot miqdori va sifati, fond qimati, mahsulot tannarxi, mehnat unumdorligi, yer qaytimi, rentabellik. ~Mehnat unumdorligi, mehnat xaqi darajasi, ekin hosildorligi, mehnat sig‘imi, chorva mollari mahsuldorligi. ~Fondlar bilan ta’minlanish, fondlar bilan qurollanish, fond qiymati, fond sig‘imi, mehnat sig‘imi, hosildorlik. ~Rentabellik, foyda, sof daromad, yalpi daromad} Kapital qo‘yilmalar deb nimaga aytiladi? {=Bir birlik mahsulot yetishtirish uchun sarflangan mehnat ~Asosiy vositalarni tiklash, kengaytirish, yangilash uchun yo‘naltirilgan pul mablag‘lari. ~Ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini mahsulot qiymatiga asta –sekin o‘tkazuvchi vositalar ~Mahsulot yetishtirish uchun qilingan xarajatlar yig‘indisi} {= Kapital qo‘yilmalarning umumiy iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichini ko‘rsating? ~Yalpi mahsulot, yalpi va sof daromad yoki foydaning o‘sgan qismini kapital qo‘yilmalari xarajatlariga nisbati. ~Yalpi mahsulot, yalpi va sof daromad yoki foydaning o‘sgan qismini kapital qo‘yilmalarga va ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati ~Yalpi mahsulot kapital qo‘yilmalari summasiga nisbatan Ishlab chiqarish xarajatlari, sof daromad yoki foydaning kapital qo‘yilmalari summasiga nisbati} Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) qachon tashkil topgan? {=1986-yilda ~1985-yilda ~1987-yilda ~1988-yilda} Mahsulot tannarxi deganda nimani tushunasiz ? {=Mahsulot yetishtirish uchun qilingan barcha ishlab chiqarish xarajatlari ~Mahsulot tannarxi bu foyda va zararlar nisbati ~Xar bir gektar ekin maydoniga qilingan xarajatlar ~Mahsulotni yetishtirish va realizatsiya qilishdagi barcha moddiy, mehnat va pul mablaglarining sarf-xarajatlari} | | |

http://kompy.info/korxona-mahsulotiga-qachon-talab-pasayadi.html?page=7

Korxonani tashkil etishning ta’sis hujjatlari

| Korxonani tashkil etishning ta’sis hujjatlari | bet | 7/12 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 32,99 Kb. | | #240946 | Bog'liq Korxona mahsulotiga qachon talab pasayadi -www.fayllar.orgKorxonani tashkil etishning ta’sis hujjatlari {=Korxona va bank tomonidan tasdiqlangan ta’sis shartnomasi ~Nizom, ta’sis shartnomasi ~Nizom, ta’sis shartnomasi, emissiya prospekti ~Nizom va korxona pasporti} Bevosita xarajatlar haqida tushuncha? {=Rahbar va mutaxassislarga to’langan maoshlar haqida tushuncha; ~To‘g‘ridan to‘g‘ri qilinadigan xarajatlar tarkibining yig‘indisi; ~Mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar; ~Mahsulotni yetishtirish bilan bevosita bog‘liq xarajatlar} Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb… {=Ishlab chiqarishda bilvosita katnashadigan fondlar ~Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishdagi fondlar ~Ishlab chiqarish siklida bir marta qatnashadigan o’zining qiymatini yaratgan maxsuloga o’tkazadi ~Ishlab chiqarish siklida bevosita va bilvosita qatnashadigan yaratgan mahsulotga o’zining qiymatini bo’lib o’tkazadi} Korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati nimada namoyon bo‘ladi? {=Mahsulot va xizmatlarda; ~Reklamada; ~Sotuvda; ~Ishlab chiqarishda} Korxonadagi aylanma mablag‘lar hajmi qachon ko‘payadi? {= Korxonaga debitor qarzlar qaytganda; ~ Korxona faoliyati barqarorlashganda; ~ Investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda; ~ Korxonaga debitor qarzlar qaytganda, investor mablag‘lari ulushi ko‘payganda} Aylanma ishlab chiqarish fondlarida ishlab chiqarish zahiralari necha foizni tashkil etadi? {=60 % ~80 % ~75 % ~70 %} Mаmlаkаtimizdа mеhnаt rеsurslаri tаrkibining quyi vа yuqоri chеgаrаsi nеchа yoshni tаshkil etаdi? {=16 – 60 erkаklаr, 16 – 55 аyollаr. ~16 – 60 erkаklаr vа аyollаr ~ 16 – 55 erkаklаr, 16 – 60 аyollаr ~ 16 – 50 erkаklаr, 16 – 55 аyollаr} Masala. Hisobot yilda tikuv fabrikasining sof foydasi 12 mln. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati 20 mnl. so’mni, aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati 15 mln. so’mni tashkil etgan. Ishchilar soni 110 kishi. Korxonaning fond samaradorligi ko’rsatkichi aniqlansin. Mahsulotlarning samaradorligi va mehnat unumdorligi aniqlansin. Masala. Kimyo uyushmasining ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotilgandan so’ng foydasi 47 mlrd. so’mni tashkil etdi. Ular sotilgan mahsulotlarni tayyorlash uchun 41 mlrd. so’m xarajat qilgan edilar. Undan tashqari transport va sotish xizmatlari uchun 750 mln. so’m sarfladilar. Sotishdan ko’rilgan moliyaviy natija aniqlansin. Masala. Hisobot yilda korxonaning sof foydasi 35 mln. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati 46 mnl. so’mni, aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati 28 mln. so’mni tashkil etgan. Ishchilar soni 240 kishi. Korxonaning fond samaradorligi ko’rsatkichi va mehnat unumdorligi aniqlansin. Masala. Hisobot yilda uyushmaning asosiy fondlarini boshlang’ich qiymati 160 mln. so’mni tashkil etgan. Qoldiq qiymati 100 mln. so’mga teng bo’lgan. Aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati esa 84 mln. so’mni tashkil etgan. Jami foyda 30 mln. so’mdan iborat. Korxona ishlab chiqarishining fondrentabelligi aniqlansin. Masala. Hisobot yilda korxonaning sof foydasi 68 mln. so’mni tashkil etgan. Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati 120 mnl. so’mni, aylanma fondlarning o’rtacha yillik qiymati 45 mln. so’mni tashkil etgan. Ishchilar soni 300 kishi. Korxonaning fond samaradorligi ko’rsatkichi va mehnat unumdorligi aniqlansin. Masala. Quyidagi ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish samaradorligini aniqlang. Asosiy fondlar - 965 ming so’m, aylanma mablag’ - 785,4 ming so’m, olingan daromad esa 19 mln. 900 ming so’m | | |

http://kompy.info/1-tanlab-eritishda-kechadigan-kimyoviy-reaksiyalar-kuydirilgan.html

1. Tanlab eritishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar Kuydirilgan rux boyitmasini sulfat kislota eritmalarida tanlab eritish

| 1. Tanlab eritishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar Kuydirilgan rux boyitmasini sulfat kislota eritmalarida tanlab eritish | bet | 1/4 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 19,84 Kb. | | #230580 | Tanlab eritish. Tanlab eritish dastgohlarini hisoblash uchun kinetik qonunlarni qullash Reja 1.Tanlab eritishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar 2.Kuydirilgan rux boyitmasini sulfat kislota eritmalarida tanlab eritish 3.Tanlab eritish dastgoxlari 4.Xulosa 5.Foydalanilgan adabiyotlar 1.Tanlab eritishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar Tanlab eritish- umumiy ma'noda eritma deb olsak, qattiq materialning bir yoki bir nechta komponentlarini eritmaga , odatda suvga o'tkazish. Tanlab eritish quyidagilarni anglatadi: 1. Minerallar va jinslardagi eruvchan tuzlarni suv bilan yuvish jarayoni. Masalan, oltingugurtning ayrim turlarini ko'mirdan yuvish, ko'mirni tuzsizlantirish va boshqalar. 2. Minerallarning kristall panjarasidan ishqoriy va ishqoriy yer metallarini ajratib olish jarayoni: masalan, slyudalardan suvsizlanish natijasida gidromikozli minerallar hosil bo'ladi. 3. Gidrometallurgiya jarayonining ishlashi. Rudalar va ularni boyitish mahsulotlari ( konsentratlar, oraliq mahsulotlar ), pirometallurgiyani qayta ishlash mahsulotlari (shlaklar, matlar, anod shlamlari, shuningdek, qayta ishlanadigan metallar va qotishmalar chiqindilari) yuviladi. Tanlab eritish usuli uran, oltin, mis, rux, molibden, volfram, alyuminiy va boshqalarni olishda keng qo'llaniladi. Jarayon uch bosqichdan iborat: reaktivlarni qattiq sirtga etkazib berish; kimyoviy reaktsiya; erigan reaktsiya mahsulotlarini eritmaga olib tashlash. Ko'pincha tanlab eritishda diffuziya hodisasi sodir bo'ladi, ya'ni jarayonning tezligi birinchi va uchinchi bosqichlar tomonidan boshqariladi. Shu bilan birga, kinetik rejim ham mumkin, bunda kimyoviy reaksiya sekin bosqich, shuningdek aralash diffuziya-kinetik rejim. Materialning zarracha hajmining pasayishi, haroratning oshishi (ayniqsa, kinetik rejimda) va diffuziya hududida - aralashtirish intensivligining oshishi bilan tezlashadi. Tanlab eritish ishlov beriladigan materialning tabiati, tarkibi va holatiga qarab turli usullar bilan amalga oshiriladi. Masalan, oltin, uran va sulfid konsentratlarini tanlab eritish pulpa aralashtirish bilan amalga oshiriladi. Oksidlangan rudalardan misni olishda boksitlardan aluminatlar va boshqalardan tanlab eritiladi . Yuvish materialga mexanik-kimyoviy, ultratovushli, biologik va termal ta'sirlar bilan birga amalga oshirish mumkin. Kuyindini tanlab eritishning asosiy maqsadi kuyindi tarkibidagi rux birikmalarini iloji boricha to’laroq eritmaga o’tkazish va elektrolizga toza eritma olishdir. Tanlab eritish jarayoni sulfat kislota eritmalari bilan olib boriladi. Erituvchi sifatida sulfat kislotani tanlashda quyidagi omillar hisobga olingan: 1) rux oksidini – ZnO yaxshi erishi; 2) bo’lajak elektrolitik tiklanishda qulaylik; 3) rux zavodlarida sulfat kislotasini mavjudligi; Rux oksidi sulfat kislotaning kuchsiz eritmasida yaxshi eriydi, rux sulfati esa – suvda: ZnO + H2SO4 = ZnSO4 + H2O Rux sulfidi qizitilgan kuchli sulfat kislotasida erishi mumkin: ZnS + H2SO4 = ZnSO4 + H2S bunda zaxarli servodorod ajralib chiqadi. Kuydirish davomida bir qancha miqdorda rux silikati, (n ZnO · mSiO2), rux ferriti (x ZnO·u Fe2O3) va alyuminatlari (ZnO·AI2O3) paydo bo’ladi. Bu birikmalar sulfat kislota eritmasida qiyin eriydi. Ularni erish qobiliyati harorat va sulfat kislotaning konsentrasiyasi oshib borishi bilan oshadi. Masalan, rux ferritidan ruxni eritmaga o’tqazish uchun sulfat kislotaning konsentrasiyasi 200-300 g/l va 80-90 oS harorat talab qilinadi. Ruxdan tashqari, kuyindida temir, mis, kadmiy, qo’rg’oshin, kumush, oltin, nikel, kobalt, marganes, bariy, kalsiy, alyuminiy va boshqa metallar bor. Kadmiy xususiyatlari bo’yicha ruxga yaqin, uni oksidi SdO sulfat kislotasida yaxshi eriydi: CdO + H2SO4 = CdSO4 + H2O Kuyindidan eritmaga 85-90 % kadmiy o’tadi. Temir kuyindida, asosan rux va mis ferritlar shaklda uchraydi, shunindek kuyindida temir oksidlari Fe2O3, va Fe3O4 ham mavjud. Sulfat kislota eritmasida Fe2O3 qisman eriydi. Kuydirish pechining siklon changida kam miqdorda Fe2(SO4)3 uchraydi. Uch valentli temir sulfati eritmada ham hosil bo’ladi: Fe2O3 + 3H2SO4 = Fe2(SO4)3 + 3H2O Eritmada Fe2(SO4)3 mis birikmalari, SO2 va metal sulfidlari bilan ikki valentli temir sulfatigacha FeSO4 tiklanadi. Bu jarayon ruxni kuyindidan eritmaga, quyidagi reaksiya orqali, o’tishiga ko’maklashadi: ZnS + Fe2 (SO4)3 = ZnSO4 + 2FeSO4 + S Eritmaga kuyindidan fakat 3-4 % temir o’tadi, uni eritmadagi miqdori 1-2 g/l tashkil etadi. Mis kuyindida oksid (CuO, Cu2O), ferrit (nCuO ∙ mFe2O3), silikat (x Cu2O ∙ uSiO2) shakllarda uchraydi. Eng oson CuO eriydi va CuSO4 ni hosil qiladi. Mis ferriti, pux ferritiga o’xshab, qiyin eriydi. Tanlab eritishda taxminan misni yarmi eriydi, yarmi esa kekda qoladi. Surma (III) va mыshyak (III) oksidlangan birikmalari kuyindini tanlab eritishda As2(SO4)3 va Sb2(SO4)3 shakllarda eritmaga o’tishadi. Surma (V) va mыshyak (V) oksidlari qiyin eriydigan birikmalardir. Nikel, kobalt va marganeslar eriydi va Ni2SO4, CoSO4 va MnSO4 sulfatlarini hosil qiladi. Tanlab eritishda qo’rg’oshin, deyarli to’liq quyidagi reaksiyaga asosan, kekga o’tadi: Pb SiO3 + H2SO4 = PbSO4+ H2SiO3 Qo’rg’oshin, mis va rux silikatlarini erishi eritmani kremniy birikmalari bilan ifloslantirishga olib keladi. Bu jarayon tanlab eritishdan so’ng cho’ktirish (quyuqlashtirish) va filtrlash jarayonlarini qiyinlashtiradi. Kumush kuyindida Ag2S va Ag2SO4 shaklda uchraydi. Kumush sulfati yaxshi eriydi, keyin esa eritmada mavjud bo’lgan xlor ionlari bilan qiyin eriydigan AgCl birikmasi shaklda cho’ktiriladi. Kumush sulfidi erimaydi va kekda qoladi. Oltin to’liq qattiq qoldiqlarda qoladi. Kalsiy va bariy oksidlari sulfat kislota eritmalarida qiyin eriydigan birikmalar hosil qilishadi. Jarayonning umumiy reaksiyasi: MeO + H2SO4 = MeSO4 + H2O Qo’rg’oshin, kalsiy va bariylar sulfat kislotaning bir qismini qiyin eriydigan sulfatlarga bog’laydi, shu sababdan kuydirish davrda sulfat ko’rinishidagi oltingugurt miqdorini bir oz ko’paytirish kerak bo’ladi. Xlor, ftor, natriy va magniy birikmalari onson eriydi va eritmada to’planadilar. Noyob metallar - talliy, galliy, indiy va germaniylar qisman eritmaga o’tadilar. | | Bosh sahifa Aloqalar Bosh sahifa 1. Tanlab eritishda kechadigan kimyoviy reaksiyalar Kuydirilgan rux boyitmasini sulfat kislota eritmalarida tanlab eritish |

http://kompy.info/1-amaliy-mashgulot-v8.html#Nazorat_savollari

1-amaliy mashg’ulot

| 1-amaliy mashg’ulot | Sana | 18.12.2023 | Hajmi | 2,61 Mb. | | #122823 | Bog'liq laboratoriya 5-2. 1-AMALIY MASHG’ULOT Mavzu: Kist bilan ishlash. Kerakli jihozlar: kompyuter va Adobe photoshop dasturi. Birinchi yangi varoq hosil qilish uchun Файл menyusidan Создать buyrug’i tanlaymiz va yangi varoq hosil qilamiz, Keyin yana yangi varoq hosil qilish uchun Файл menyusidan Создать buyrug’i tanlanadi va прозрачный tipidagi varoq hosil qilamiz: Unga ixtiyoriy shakl chizamiz va huddi shu shakldagi biroz kichikroq belgilashni amalga oshiramiz: Avvalgi shaklimizni shu belgilash orqali o’chiramiz va yangi sloy hosil qilib, shu belgilashimizga rang beramiz. Yangi sloyimizni rangini biroz pasaytiramiz: Uni kist holatida saqlash uchun kerakli buyruqni amalga oshiramiz: Unga nom beramiz: Avval hosil qilgan varogimizda yangi sloy hosil qilib unga rang beramiz: va undan ixtiyoriy ravishda turli kompozitsiyalarni hosil qilishimiz mumkin: va varog’imizda yangi sloy hosil qilib, quyida ko’rinishni hosil qilishimiz mumkin: So’ngra ixtiyoriy ravishda turli shakllar hosil qilamiz: Iloji boricha shakllarni alohida –alohida yaratib fonga sochishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. So’ngra hosil qilgan kistimizni tanlab, uda turli amallar bajarib quyidagicha fon hosil qilishimiz mumkin: Nazorat savollari: Kist bilan ishlashni afzalliklari qanday? Kist hosil qilish uchun qaysi buyruqlardan foydaniladi? Kistni rasmga tashlash ketma-ketligini ayting. Xulosa: Shunday qilib, biz “Kist bilan ishlash” mavzusidagi laboratoriya orqali yuqoridagi rasmlarni olishga erishdim. Bu darsda o’tgan mavzu orqali turli ajoyib fonlar yaratish mumkinligini va uning afzalliklari bilan tanishdim. Ushbu olgan bilimlarimni kelajakda amaliyotda keng qo’llashga harakat qilaman. | | |

http://kompy.info/avtomatlashtirish-vositalari-sxemalarda-belgilanishi.html

Avtomatlashtirish vositalari sxemalarda belgilanishi

| Avtomatlashtirish vositalari sxemalarda belgilanishi | bet | 1/5 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 280,87 Kb. | | #113146 | Bog'liq AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI SXEMALARDA BELGILANISHI AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI SXEMALARDA BELGILANISHI Avtomatik nazorat o’z navbatida avtomatik signalizatsiya, avtomatik o’lchash, avtomatik saralash va avtomatik axborotni yig’ishga ajratiladi. Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni, texnologik jarayon ko’rsatkichlari chegaraviy ko’rsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi. Avtomatik o’lchash texnologik jarayonni asosiy ko’rsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib berishga xizmat qiladi. Avtomatik saralash maxsulotni og’irlik o’lchamlari, rangi va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi. Avtomatik axborotni yig’ish texnologik jarayon o’tishi, maxsulotni sifati, soni va boshqa ko’rsatkichlari xaqida ma’lumot yig’ishda xizmat qiladi. Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qo’llaniladi. Bu holda himoya vositalari jarayonni to’xtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni chetlashtirishga xizmat qiladi. Теploenergetik ko’rsatkichlar Тeploenergetik ko’rsatkichlar | | Тabiiy chiqish signali | Elektronika ko’rsatkichlar | | | | | | Takomillashgan chiqish signali | | | |

http://kompy.info/1telekommunikasiya-sistemlerinin-inkisaf-merheleleri.html

1Telekommunikasiya sistemlərinin inkişaf mərhələləri

| 1Telekommunikasiya sistemlərinin inkişaf mərhələləri | bet | 1/21 | Sana | 25.12.2023 | Hajmi | 2,17 Mb. | | #128199 | Bog'liq İdarəedici Kollekvium 1Telekommunikasiya sistemlərinin inkişaf mərhələləri Kommutasiya texnikasının inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək olar.Birinci mərhələ 1876-cı ildən keçən əsrin 3o-cu illərinə qədər olan dövrü əhatə edir.Bu mərhələdə avtomatik kommutasiya sistemlərinin qurulması üçün maşın,motor dekad-addım,və.s növ elektromexaniki axtarıcılardan istifadə edilmişdir.Fırçaları olan belə axtarıcılardan qurulmuş kommutasiya sisteminin bir çox nöqsan cəhətləri uzun müddətli istismar zamanı aşkar edilmişdir.Bunlar aşağıdakılardır:kommutasiya cihazlarının etibarlılığının az olması,stansiya qurğularına xidmət zamanı çox əmək sərf edilməsinin tələb edilməsi,danışıq traktı keyfiyyətinin aşağı olması,axtarıcıların istehsalının avtomatlaşdırılmasının mümkün olmaması,çox elektrik enerjisi tələb edilməsi və.s Kommutasiya texnikasının ikinci inkişaf mərhələsi təqribən 1930-1970-ci illəri əhatə edir.Bu dövr koordinat kommutasiyası sistemlərinin kütləvi istehsal və tətbiq edilməsi ilə xarakterizə edilir.Bu dövürdə avtomatik elektrik rabitəsi keyfiyyət və kəmiyyətcə yüksək sürətlə inkişaf etmişdir.Bir sıra keyfiyyət və kəmiyyət üstünlüklərinin olmasına baxmayaraq koordinat texnikası kommutasiya sistemlərinin inkşafında inqilabi çevriliş edə bilmədi.Bunun əsas səbəbi intersiyalı kommutasiya elementləri kimi (relelər,birləşdiricilər) elektromexaniki qurğulardan istifadə edilməsi olmuşdur. Koordinat sistemli avtomat telefon stansiyalarının (ATS)əsas çatışmayan cəhətləri onların avadanlıqlarının istehsal edilməsinin baha başa gəlməsi,böyük konstruktiv ölçülərə və çəkiyə malik olması,quraşdırılma və istismar xərclərinin çox olması,çox elektrik enerjisi sərf etmələrində və eləcə də kiçik işləmə sürətinə malik olmalarındadır. Avtomatik kommutasiya texnikasının üçüncü inkişaf mərhələsi tranzistorların ixtira edilməsindən,elektronikanın və elektron hesablanma maşınlarının xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə geniş tətbiq edilməsindən sonra başlanmışdır.Bu mərhələdə ilk addım elektromexaniki kommutasiya elementlərinin elektron elementləri ilə əvəz edilməsi əsasında elektron ATS-in yaradılması sahəsində atılmasıdır.Bunu əsas səbəbi keyfiyyətli danışıq traktları yaratmağın mümkün olması ilə əlaqədar olmuşdur. Bu səbəbdən yeni ATS-lərin yaradılması üçün iki istiqamətdə iş aparılmışdır.Birinci istiqamət yarım elektron sistemli –kvazielektron ATS-in yaradılması ilə bağlı olmuşdur. Kvazielektron ATS-inkommutasiya sahələrinin qurulması üçün metal kontaktlı tez işləyən gerkon relelərdən ,bu kontaktların işini idarə etmək üçün isə elektron elementlərdən istifadə edilmişdir. Yeni ATS-in yaradılmasına yönəlmiş ikinci istiqamət isə tam elektron sistemli stansiyaların işlənib hazırlanması olmuşdur.Tam elektron sistemli ATS-in yaradılması kommutasiya sahəsinin qurulmasında müxtəlif üsullardan istifadə olunması ideyası mövcud olmuşdur.Bu ideyalardan biri elektron kommutasiya sahəsində danışıq dövrələrinin fəzaya görə ayrılması,digər danışıq dövrələrinin tezliyə görə ayrılması üçüncüsü isə danışıq dövrələrinin zamana görə ayrılması prinsipləri olmuşdur 2.Proqramla idarə olunan EATS-in ümumləşdirilmiş struktur sxemi 3.EATS-in struktur sxemlərinin quruluş prinsipləri 4.İdarəetmə qurğularının struktur tərkibi 5.Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə üsulu Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə üsuluda bir qayda olaraq iki EHM-dən istifadə edilir.Bu maşınlar paralel və ya yükün bölünməsi rejimində işləyərək EATS-in bütün avadanlıqlarının işini idarə edirlər. | | |

http://kompy.info/1-shamol-energiyasining-foydalanishi-quyosh-energiyasini-tuzul.html

1. Shamol energiyasining foydalanishi Quyosh energiyasini tuzulishi mamlakat hoziroq unga o'tish zarur

| 1. Shamol energiyasining foydalanishi Quyosh energiyasini tuzulishi mamlakat hoziroq unga o'tish zarur | bet | 1/4 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 0,55 Mb. | | #113504 | Bog'liq Yo\'nalishga kirishdan mustaqil ish O‘zbekiston va shamol energiyasi Reja: 1.Shamol energiyasining foydalanishi 2.Quyosh energiyasini tuzulishi. 3.mamlakat hoziroq unga o'tish zarur. Tabiat — unga zarar yetkazilmaganida eng chiroyli musavvir, to‘g‘ri munosabat o‘rnatilib, unumli foydalanilganida esa hayotiy zaruriyatlar manbaiga ham aylana oladi. Yorqin misol — O‘zbekiston uchun deyarli to‘rt faslda ham porlab turadigan quyosh nuridan maxsus panel, batareykalar orqali issiqlik yoki elektr energiyasini olish mumkin. Tabiiy manbalardan qayta tiklanuvchi energiya ishlab chiqarishning 97 foizi quyosh energiyasi ulushiga to‘g‘ri keladi. Shamol energetikasining quvvati esa 500 GVt.ni yoki amaldagi energotizimdan 30 barobar ko‘p bo‘lgan muqobil qurilmalarni joylashtirish imkonini beradi.x “Daryo” qayta ishlanuvchi elektr energiyalari, xususan, shamol elektrostansiyalari o‘zi nima ekani, uning tarixi, foydalanish usullari, qayerlarga qanday maqsadda o‘rnatish mumkinligi va boshqa u bilan bog‘liq kerakli ma’lumotlarni o‘rgandi. Shamol elektrostansiyalari nima? Shamol elektr stansiyalari (keyingi o‘rinlarda SHES) — shamol oqimining kinetik energiyasini elektr energiyaga aylantiruvchi qurilma hisoblanadi. U xalq orasida shamol parraklari yoki shamol tegirmoni deb ham yuritiladi. Ular foydalanish mumkin bo‘lgan, qayta tiklanuvchi elektr manbai sanaladi. Shamol tegirmoni nimadan tashkil topgan va undan qanday maqsadlarda foydalaniladi? SHESlar tarkibi shamol dvigateli, elektr toki generatori, generator va dvigatelning ishini boshqaruvchi avtomatik qurilma hamda ular o‘rnatiladigan inshootlardan tashkil topadi. SHESning balandligi taxminan 90 metr bo‘lib, u 8 mingdan ortiq qismlardan iborat bo‘ladi. Shamol elektr stansiyasidan ko‘pincha, shamol oqimining o‘rtacha yillik tezligi yuqori bo‘lgan hamda markazlashtirilgan elektr ta’minot tarmoqlaridan uzoq joylashgan — dasht yoki cho‘lli hududlarda elektr energiyasi manbai sifatida foydalaniladi. | | |

http://kompy.info/azerbaycan-respublikasi-elm-ve-tehsil-nazirliyi-serbest-is.html

Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ SƏRBƏst iŞ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ELM VƏ TƏHSİL NAZİRLİYİ SƏRBƏST İŞ İxtisas: Davamlı inkişafın idarəolunması Qrup: 231 Kurs: 1 Fənn: Politologiya Müəllimin adı və soyadı: Əlirzayeva Fəridə Tələbə: Günay Abıyeva Mövzu: Dövlət institutları və onun tipi Bakı-2023 Siyasi sosiologiya sosiologiyanın çox mühüm sahələrindən biri olub, siyasəti və siyasi münasibətləri öyrənir. Onun əsas predmeti siyasi hakimiyyətdir, onun cəmiyyətdə fəaliyyətinin və bölgüsünün forma və metodlarıdır. Bu predmet çərçivəsində fərdlərin, sosial qrupların, etnik birliklərin və onların təşkilatlarının real siyasi şüuru, maraqları və davranışına xüsusi diqqət yetirilir. Siyasətin sosiologiyası xüsusi sosioloji bilik sahəsi kimi Qərbdə XX əsrin 30-50-ci illərində qərarlaşmışdır. Lakin onun predmet sahəsini, yəni siyasətə sosioloji yanaşmanı həmin dövrlə məhdudlaşdırmaq doğru olmazdı. Qədim yunan mütəfəkkirlərini, ilk növbədə Platonu və Aristoteli, Yeni dövr nəzəriyyəçilərini (Makiavelli, Boden, Hobbs, Monteskye, Tokvil və başqaları), fransız ensiklopedistlərini (Didro, Dalamber, Russo, Volter, Helvetsi, Holbax və s.), Sen-Simonu, Lokku, Ferqyussonu və Hegeli xatırlamaq kifayətdir. Onların ideyaları siyasəti və onun nəzəri-metodoloji mənalandırılmasını nisbi muxtar həyat və elm sahəsi kimi ayırd etməkdə, eyni zamanda siyasəti sosial sfera ilə qarşılıqlı təsirdə öyrənməkdə mühüm rol oynamışdır. Bu ilkin şərtlər sosiologiyada M. Veber, V. Pareto, Q. Moska, R. Mixels, A. Bentli, D. Trumen, Q. Lassuel kimi ğörkəmli mütəfəkkirlər, habelə digər məktəb və cərəyanların nümayəndələri tərəfindən reallaşdırıldı. Bir cəhətə də xüsüsi diqqət yetirilməlidir: Qərbdə siyasi sosiologiyanın təşəkkülü ümumi sosiologiyanın inkişafı ilə sıx əlaqədə, siyasi elmlə (politologiya ilə) qarşılıqlı təsirdə və rəqabətdə baş vermişdir. Məsələn, ümümi sosiologiyada siyasi sosiologiyanın siyasi sistem nəzəriyyəsinə adaptasiya olunması (T. Parsons və onun ardıcılları), sosiologiyanın bir çox mərkəzi konsepsiya və anlayışlarının (məsələn, təsisatlaşma, sosiallaşma, sosial diferensiasiya və inkişaf) siyasiləşməsi və siyasətin təhlil instrumentinə çevrilməsi özünü göstərir. Siyasi sosiologiyanın digər sələfi olan siyasi elm müstəqil akademik fənn kimi xeyli əvvəl təşəkkül tapmışdır. Belə ki, həmin elmin ilk kafedraları Qərbi Avropada və Amerikada XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlində meydana gəlmiş, tezliklə milli assosiasiyalara çevrilmişdir. Artıq 1949-cu ildə YUNESKO-nun nəzdində Beynəlxalq Siyasi Elm Assosiasiyası (BSEA) yaranmışdır. Siyasi sosiologiya nümayəndələri, habelə sosioloji yönümlü politoloqlar təklif edirdilər ki, siyasət perspektivdə sosial struktur və qeyri-formal sosial institutlar, ictimai rəy və davranış baxımından, bir sözlə, sosial-siyasi proseslərin, norma və münasibətlərin bütün kompleksi kimi, şəxsiyyətin və kiçik qrupların sosial-mədəni və psixoloji xarakteristikalarının bütün rəngarəngliyini tədqiq etməklə təhlil olunsun. Bu halqa diqqət yetiriləsi məqamlar xeyli artır. Məsələn, təkcə razılıq və sabitlik məsələlərini yox, həm də münaqişə və dəyişikliləri araşdırmaq lazım gəlir. Təkcə siyasi partiyaları və həmkarlar təşkilatlarını yox, bütün ictimai təşkilatları və hərəkatları, qeyri-formal birlikləri öyrənməyə ehtiyac yaranır və s. Siyasi sosiologiya nümayəndələrinin, sosioloji yönümlü politoloqların mühüm xidmətlərindən biri də onların sosiologiyada geniş istifadə olunan bir sıra anlayışları (məsələn, aktyor, rol, status, mövqe, dəyər, gözləmə, yönüm və s.) siyasətin tədqiqinə daxil etmələridir. Nəzərə almaq lazımdır ki, artıq XX əsrin 50-60-cı illərində Qərbdə, ən əvvəl ABŞ-da siyasi elmin özündə sosiologiyalaşma meyli güclənir. Mütəxəssislər bunu iki mühüm amillə izah edirlər: 1) pozitivist-biheviorist dünyagörüşü və metodologiyasının üstün nüfuza malik olması ; 2) empirik təhlil metodlarının geniş tətbiq edilməsi. Öz növbəsində siyasi sosiologiya sahəsində çalışanlar rəsmi siyasi təsisatları və normaları (əlbəttə, bu sahə üçün xarakterik olan metodlarla) öyrənməyin zəruriliyini etiraf etdilər. Təsadüfi deyildir ki, hazırda siyasi sosiologiya və siyasi elm nəzəri-metodoloji və kateqoriya-anlayış baxımından o qədər də fərqlənmir. Təsisatlaşma aspektində siyasi elmin imkanları daha genişdir: inkişaf etmiş ölkələrdə siyasi elmə dair çoxsaylı fakültələr və kafedralar mövcuddur, halbuki siyasi sosiologiya, demək olar ki, ancaq ümumi sosiologiya çərçivəsində öyrənilir və tədris olunur. Hazırda siyasi sosiologiyanın predmet sahəsi qeyri-yekdil mövqeləri əks etdirir. Bunun səbəbləri müxtəlifdir : - siyasi sosiologiyaya dair nəzəriyyələr, anlayış aparatı, tədqiqat metodları və empirik şərtlər kifayət qədər rəngarəngdir; - onun meydana gəlməsi mənbələri, həm də inkişaf qolları müxtəlif və ziddiyyətlidir; - siyasətin müxtəlif cür başa düşülməsi, XX əsrdə siyasət sahəsinin özünün genişlənməsi və dəyişilməsidir; - alimlərin nəzəri - dünyagörüşü mövqelərinin fərqli xüsu-siyyətlərə malik olmasıdır; - cəmiyyətşünaslıq elmlərinin ümumən etiraf olunan nəzəri-metodoloji əsaslarının olmamasıdır; - həmin elmlərin inkişafına milli xüsusiyyətlərin müəyyən təsir göstərməsidir; - həmin elmlərin qarşılıqlı nisbətindəki fərqlilikdir (xüsusən siyasi sosiologiyanın və siyasi elmin dövlətşünaslıqla, siyasi fəlsəfə, siyasi tarix və siyasi iqtisadla qarşılıqlı münasibəti və qarşılıqlı təsiridir); - ayrı-ayrı ölkələrin sosial elmlərində üstün paradiqmaların bir-birini əvəz etməsi, nəticədə bu fərqliliyin özünəməxsus iz buraxmasıdır. Məsələn, ABŞ-ın siyası sosiologiyası üçün xalis empirik yönüm, konflikt və siyasi hakimiyyət strukturu problemlərinə üstün diqqətin formalaşması xarakterikdir. Almaniyada siyasi sosiologiyaya dövlətşünaslığın və siyası fəlsəfənin, Böyük Britaniyada isə siyasi tarixin və siyasi iqtisadın fəal, güclü təsiri hiss olunur. Deməli, siyasi sosiologiyanın xüsusi istiqamət kimi formalaşması və təkamülü kifayət qədər mürəkkəb zəmində baş vermiş, müxtəlif amillərin təsirinə məruz qalmışdır. Sosiologiya tarixinə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, həm XIX əsrdə, həm də XX əsrdə əslində hər bir görkəmli sosioloq dövlət və cəmiyyət məsələlərini təhlil edərkən siyasi həyatın müxtəlif aspektlərinə toxunmuş, maraqlı, orijinal mülahizələr söyləmiş, yaşadığı cəmiyyətin, dünyanın siyasi reallıqlarını öz konsepsiyasına uyğun mənalandırmağa səy göstərmişdir. Siyasi institutların təşəkkülü uzunmüddətli prosesdir. O, öz başlanğıcını qarşılıqlı təsirin keyfiyyətcə yeni növü olan siyasi hakimiyyətin tədricən təşəkkül tapdığı vaxtdan götürür. Siyasi hakimiyyətin təsisatlaşması müasir sosial inkişafın zəruri şərtidir. Siyasi institutlar siyasi hakimiyyətin reallaşmasını həyata keçirirlər. Bu hakimiyyətin zəruriliyi onunla şərtlənir ki, fərdlərə, sosial qruplara müyəssər olan ehtiyatlar, sərvətlər və sosial cəhətdən əhəmiyyətli digər obyektlər heç zaman tükənməz deyildir. Onlara yiyələnmək sferasını genişləndirmək kimi təbii səyi məhdudlaşdıra bilən sosial cəhətdən müəyyənləşmiş hüdudlar olmalıdır. Belə ehtiyatlar, sərvətlər təkcə maddi xarakterli deyildir. Onlara həm də təhlükəsizlik, informasiya əldə etmək imkanı, status, nüfuz, hakimiyyət aiddir. Zəruri hüdudlar olmadıqda qarşılıqlı sosial təsirlər nizamlana bilməz. Anarxiyaya, sosial sistemlərin nizamsızlığına gətirib çıxaran mübahisələr, münaqişələr, toqquşmalar labüd olar. Hüdudların müəyyənləşdirilməsi və təmin edilməsi cəmiyyətdə hakimiyyət münasibətlərinin qərarlaşmasını tələb edir. Hakimiyyət mübahisə və münaqişələrin inkişafının elə hüdudlarını müəyyənləşdirməyə qadir olmalıdır ki, onlara nail olmağı təmin edən hakimiyyət qərarı hamı tərəfmdən məcburi akt kimi qəbul edilsin. Hakimiyyəti bir subyektin digər subyektin (və ya subyektlərin) davranış aktlarına, fəaliyyətinə nəzarət imkanı kimi müəyyənləşdirmək olar. Siyasi hakimiyyət bütövlükdə cəmiyyəti əhatə edir. Ancaq siyasi hakimiyyət üçün bütün növ sanksiyaların tətbiqi hüququ etiraf olunur (fiziki məcburiyyət, mülkiyyətdən, azadlıqdan məhrumetmə və s.). Lakin siyasi hakimiyyətin zorakılığı legitim olmalıdır, yəni cəmiyyətin əksər üzvləri tərəfindən etiraf və qəbul olunmalıdır. Dövlət mühüm siyasi institutdur. O, təsisatlaşmış siyasi hakimiyyəti həyata keçirir. Siyasi sosiologiya sahəsində maraqlı tədqiqatları olan M. Veberə görə, siyasi hakimiyyətin bazası kimi legitimlik ənənəyə, əksəriyyət tərəfindən etiraf olunan avtoritetə (harizmaya) və rasional seçimə əsaslana bilər. Ənənəvi hakimiyyət qədimdən təşəkkül tapmış ənənələrin sarsılmazlığına, müqəddəsliyinə, hakimiyyət orqanlarının təbii qanuniliyinə ən ümumi inama istinad edir. Harizmatik hakimiyyət bir şəxsin böyüklüyünə, müqəddəsliyinə, bütün başqaları üzərində üstünlüyünə, onun qəhrəmanlığına hökmran inama əsaslanır; belə hakimiyyətin əsası həmin şəxsin simasında millətin atası, rəhbəri, şəksiz lideri kimi təzahür edir; ona tam əminliklə, Könüllü, əqidə gücünə, şəxsi sədaqətlə tabe olurlar. Rasional xarakterli hakimiyyət qərarlaşmış qaydanın qanuniliyinə üstün inama, əksəriyyət tərəfindən dövlət orqanlarının hakimiyyəti həyata keçirmək hüququnun əsaslılığına istinad edir. Siyasi hakimiyyət müxtəlif cür yarana və bölüşdürülə bilər. Dövlət idarəçiliyi formalarının ənənəvi tipologiyası hakimiyyətin bölgüsü üsullarını əks etdirir: avtokratiya, yəni bir nəfər idarəedicinin hökmranlığı; oliqarxiya, yəni bir neçə imtiyazlı şəxsin hökmranlığı; demokratiya, yəni xalqın hakimiyyəti. Aristotel avtokratiyanın tiraniyaya (tiranın hökmranlığı), oliqarxiyanın plutokratiyaya (cinayətkarların hökmranlığı), demokratiyanın oxlokratiyaya (yığnağın hökmranlığı) keçməsinin daim meydana gələn fenomenlərinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, məlum idarəetmə formasında qanunla özbaşınalığın qarşılıqlı nisbətinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsi belə keçidin əsasını təşkil edir. Avtokratiyadan tiranlığa keçid öz təcəssümünü qanuni monarxın tiranla əvəz olunmasında tapır. Qanuni monarxın hakimiyyəti varislik hüququna əsaslanır, idarəetmənin özü isə mövcud qanunlara, norma və ənənələrə əməl etməklə bağlıdır. Tiranın idarəetməsi özbaşına zorakılığa əsaslanır, hər hansı norma ilə bağlı deyildir. Dövlət hakimiyyəti cinayətkar varlanma, əməl üçün istifadə olunduqda oliqarxiyanın plutokratiyaya keçməsindən bəhs etmək olar. Oxlokratiya isə əksəriyyətin elə hökmranlığıdır ki, o, qanunla bağlı deyildir, yığnağın zorakılığına istinad edir. XX əsrdə siyasi idarəetmənin xüsusi forması olan totalitar dövlət meydana gəlmişdir. Almaniyada hitlerizm, SSRİ-də stalinizm, Kambocada Pol Pot rejimi buna misal ola bilər. Totalitar dövlətin xarakteristikasında prinsipial cəhət hökmran qüvvə tərəfindən qanunların sadəcə olaraq özbaşına pozulması deyildir, hüquqi tənzimləmənin total, ən ümumi, ən əhatəli terrorla əvəz olunmasıdır. Qanunsuzluq tiranlığın mahiyyətidir. Terror totalitar hökmranlığın mahiyyətü xüsusiyyətidir. Totalitar dövlətin xarakteristikasında bu xüsusiyyətləri qeyd edirlər: vahid dövlət ideologiyası; terrorun tətbiqi; kütləvi informasiya vasitələri üzərində tam nəzarət; silahlara nəzarətsiz sərəncamçılıq; iqtisadiyyatın tam miqyasda idarə olunması. Ən yeni dövrdə hüquqi dövlət konsepsiyası etiraf olunur və inkişaf etdirilir. Bu konsepsiya istənilən dövlət fəaliyyəti formasının hüquqa, ən əvvəl Konstitusiyaya tabe olması ideyasına əsaslanır. Demokratik cəmiyyətdə Konstitusiyanın başlıca vəzifəsi vətəndaşların ən mühüm hüquq və azadlıqlarını qorumaq naminə dövlət hakimiyyətinin həlledici məhdudlaşdırıcısı, vətəndaş cəmiyyətinin əsas institutlarının özinkişafının və özünütəşkilinin mühüm təminatçısı olmaqdır. Konstitusiya dövlət hakimiyyətini hüquqla məhdudlaşdıraraq, bəyan etdiyi mülki və siyasi hüquqları mühafizə edir, hüququn başlıca funksiyasını reallaşdırır. Bu funksiya azad yaşamağın, fəaliyyət göstərməyin təcəssümü və meyarı olmalıdır. Azadlıq olmadan hüquq yuridik fıksiyadır, özbaşınalığın pozitiv sanksiyasıdır. Hüquqsuz azadlıq hamının hamıya qarşı müharibəsidir, cəmiyyətin və dövlətin dağılmasıdır. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu getdikcə daha mühüm nailiyyətlər qazanır. Siyasi partiyaların, həmkarlar və digər təşkilatların, birliklərin azad, sərbəst fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılır. Təhlil göstərir ki, onların fəaliyyətində, qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərində yeni, maraqlı cəhətlər meydana gəlir, tədricən inkişaf edir və sabit meylə çevrilir. Kütləvi informasiya vasitələrinin rolunun artması ictimai-siyasi həyatımızda getdikcə dərinləşən demokratikləşmənin mühüm göstəricilərindən biridir. Lakin nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, həm siyasi partiyaların, müxtəlif təşkilatların, həm də kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti Konstitusiya prinsiplərinə, qanunçuluğa əsaslanmalıdır. Ümummilli, ümumdövlət maraqları onların fəaliyyətində həmişə önəmli yer tutmalıdır. Siyasi şəxslər tərəfindən siyasi hadisələr həmçinin, müəyyən siyasi qurumlarda törədilir, siyasi aktlar həyata keçirilir. Siyasi qurumlar başqa məkanlarda siyasi hadisələrin törədilməsi üçün baza rolunu, mənbə rolunu oynayır. Həmin siyasi qurumlar siyasi hadisələr törətmək üçün təşkil edilir. Müəyyən siyasi hadisələrin yetişdirilməsi prosesləri də müəyyən aktlardan əmələ gəlir. Böyük bir siyasi hadisəni törətmək üçün orta və kiçik miqyaslı bir neçə hadisə törədilir, aktlar həyata keçirilir. İnsanlar öz maraqlarını təmin etmək üçün siyasəti həyata keçirmək naminə siyasi qurumlarda cəmləşirlər. Siyasi qurumlar da öz vəzifə və səlahiyyətləri baxımından bir-birilərindən asılı olurlar və əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirlər. Siyasi qurumlarda məsuliyyət və cavabdehlik, vəzifə bölgüsü baxımından pilləli asılılıq sistemi mövcud olur. Məlumdur ki, siyasət həyatın bütün sahələrini əhatə etdiyindən, demək olar ki, həyatın hər sahəsində fəaliyyətin tənzimlənməsi üçün insanlar tərəfindən müxtəlif siyasət qurumları təsis edilir. Həmin siyasət qurumlarında aktların törədilməsi və siyasi hadisələrin baş verməsi üçün müvafiq siyasi hadisələr yetişdirilir, siyasi aktlar hazırlanır. Yəni, siyasi qurumlarda siyasi proseslərin baş verməsi, törədilməsi trayektoriyaları, istiqamətləri müəyyən edilir. Müxtəlif sahələr üzrə həyata keçirilən siyasi hadisələri tənzimləyən, siyasi hadisələri kompleksləşdirən, cəmləşdirən və hadisələrə vahid istiqamət verən siyasi qurumlar siyasi institutlar adlanır. Siyasi institutlarda siyasəti icra edən şəxslər (mütəxəssislər, kadrlar) də hazırlanır. Siyasi institutlar siyasi hadisələrin məzmunlu və qanunauyğunluğa əsasən törədilməsini təmin etmək üçün yaradılır. Siyasi institutlarda siyasi şərait və vəziyyət öyrənilir. Siyasi institutlar, həmçinin, ümumisiyasi mühiti də tədqiq edir. Siyasi institutlar bir növ siyasi cərəyanlar və hərəkatları tənzimləyirlər. Demək olar ki, hər bir siyasi institut öz səlahiyyət sahəsi üzrə bir və ya bir neçə siyasi hərəkatı formalaşdırır və siyasi trayektoriyalarda siyasi hadisələrin ardıcıl olaraq baş verməsini təmin edir. Siyasi institutlar siyasi hərəkatların məqsədli şəkildə formalaşmasına nəzarət edirlər. Siyasi institutlara dövlətin siyasi qurumları, elmi-siyasi tədqiqat institutları, ali siyasi tədris məktəbləri, siyasi partiyalar, digər ictimai-siyasi təşkilatlar aid edilir. Siyasi institutlar siyasi hərəkatların baza xəttinin formalaşmasını təşkil edən siyasi ideologiyanı hazırlayırlar və siyasi hərəkətləri həmin ideologiya üzrə törədirlər. Siyasi institutlar həmçinin, dövlətlə cəmiyyət arasında bir əlaqə yaradır. Siyasi institutlar siyasi hərəkətləri tənzimləyici, siyasi hadisələrin baş verməsini təminedici, siyasi trayektoriyaların istiqamətlərini müəyyənləşdirici, ümumilikdə siyasi mühitdəki prosesləri formalaşdırma funksiyasını yerinə yetirirlər. Siyasi institutlar siyasi şəraiti, siyasi reallığı tədqiq edərək, özləri də qanunauyğunluğu müəyyən edirlər. Siyasi institutlar olmadan siyasi mühiti formalaşdırmaq mümkün olmaz. Siyasi institutların qeyri-normal və zəif fəaliyyətləri siyasi hərəkətlərin düzgün və münasib olmayan trayektoriya üzrə hərəkətinə gətirib çıxara bilər ki, nəticədə siyasi mühitdə anarxiyaya, özbaşınalığa səbəb ola bilər. Siyasi institutlar siyasi hərəkətlərin baş verməsini tənzimləməklə yanaşı, siyasi təsirləri və qüvvələri də tədqiq edir və müəyyənləşdirirlər. Siyasi institutlar siyasi vasitələrin, məsələn, siyasi sənədlərin hazırlanmasını təmin edirlər. Siyasi institutlar siyasi hərəkətlər üçün başlıca nüvə, enerji rolunu oynayırlar. Siyasi qurumların təşkili, siyasi institutların fəaliyyət göstərdikləri siyasi sistemin fəaliyyəti siyasəti həyata keçirmə qaydalarıdır. Həmin qaydaları konkret olaraq aşağıdakılar hesab etmək olar: -Siyasi institutların təşkili; -Siyasi sənədlərin hazırlanması və qəbulu, təsdiqi; -Siyasi sənədlərin icrası; -Siyasətin icrası zamanı hesabatların qəbulu və verilməsi, məruzələrin edilməsi; -Siyasətin icrası zamanı siyasi vasitələrin hərəkətə gətirilməsi, həmçinin, siyasi nitqlərin bildirilməsi, siyasi məruzələrin edilməsi, siyasi fikir və ideyaların, siyasi təkliflərin verilməsi, siyasi tədqiqatların aparılması, siyasi mütəxəssislərin hazırlanması və bu kimi digər proseslərdən asılıdır. Siyasi hadisələrin müxtəlif siyasi trayektoriyalarda baş verməsi, siyasi aktların ardıcıl düzülüşü ümumi siyasi mühiti formalaşdırır. Qeyd edildiyi kimi, ümumi siyasi maraqları təmin etmək üçün siyasi hadisələr məqsədyönlü şəkildə baş verməlidir. Siyasi hadisələr qanunauyğun olaraq ardıcıl şəkildə törədilməlidir. Müxtəlif istiqamətlər üzrə baş verən siyasi hadisələr, siyasi proseslər müxtəlif və bir-biriləri ilə əlaqəli olaraq həyata keçməlidir. Siyasi prosesləri həyata keçirən şəxslər, siyasi qurumlar öz fəaliyyətlərini məqsədyönlü şəkildə, qanunauyğun olaraq tənzimləməlidirlər. Siyasi şəxslərin, siyasi tərəflərin –siyasəti icra edənlərin, siyasətin digər tərkib elementlərinin birgə, asılı olaraq, qarşılıqlı şəkildə fəaliyyəti siyasi mühitin, siyasi sistemin ümumi fəaliyyət mexanizmini əmələ gətirir. Bu fəaliyyət mexanizmi, qarşılıqlı proseslərin birləşmiş məfhumu , varlığı, mövcudiyyatı siyasi sistem adlanır. Siyasi sistemlərdə hərəkətlər edilərkən əsas istiqamətverici, tənzimləyici məfhum qismində siyasi ideologiya çıxış edir. Siyasi ideologiya siyasi sistemin baza layihəsini təşkil edir. Siyasi ideologiya ilə siyasətin vasitələri, məsələn, siyasi sənədlər siyasi institutlar tərəfindən hazırlanır. Siyasi sistem siyasi vasitələrin, siyasətin tərkib elementlərinin birgə və qarşılıqlı şəkildə fəaliyyət proseslərini tənzimləyən bir siyasi mexanizmdir. Siyasi proseslər siyasi sistem tərəfindən tənzimlənir. Siyasi sistemlərdə siyasətin tərkib elementləri öz fəaliyyət funksiyalarına və vəzifələrinə uyğun olaraq mövcud olurlar. Siyasi sistemlərin, siyasətin hazırlanması və icra mexanizmlərinin tərkib elementləri olan siyasi institutlar – siyasi qurumlar, siyasi şəxslər öz vəzifə və səlahiyyət funksiyalarına malik olurlar. Siyasi sistemlər siyasətin tərkib elementlərini öz tərkibinə dartma, cazibə, itələmə qüvvələrinin köməyi ilə cəlb edir. Siyasi sistem bir növ müxtəlif istiqamətli siyasi proseslərin bir çərçivəyə salınması prosesini özündə ehtiva edən bir məfhumdur. Əsaslı siyasi sistem hər bir siyasi hadisənin öz qanunauyğunluğundan kənara çıxmasına imkan vermir. Əsaslı, möhkəm siyasi sistemlər bir növ sağlam orqanizmdəki immunitetə bənzəyir. Siyasi sistemlər siyasi mühitə yad olan elementlərə, vasitələrə qarşı mübarizə aparırlar. Siyasi sistemlərdə siyasi proseslər sxematik şəkildə baş verir. Möhkəm, dayanıqlı siyasi sistemlərdə siyasi proseslərin axını zamanı qanunauyğunluq olur. Siyasi sistem siyasi proseslərin idarə edildiyi bir siyasi müstəvidir, səhnədir. Siyasi sistemlərdə bir və ya bir neçə istiqamətli siyasi hərəkatlar, siyasi proseslər axını öz qanunauyğunluğundan kənara çıxarsa, bu zaman siyasi sistem də zəifləyə bilər. Çünki siyasi sistemlərdə dartma, cazibə, cəlbetmə və itələmə qüvvələri arasında nisbi tarazılıq kəskin şəkildə pozulduqda, siyasi hadisələrin də məkana görə ardıcıl düzülüşü də kəskin pozulur. Burada zaman, məsafə, məkan amilləri arasında qarşılıqlı nizam münasibətləri pozulur. Belə olan halda, siyasi sistemlərin də münasib və normal fəaliyyətləri pozulur. Siyasi sistem dövləti və cəmiyyəti əhatə edən əsas mexanizmdir. Siyasi sistemlərin fəaliyyət qolları da elə siyasi proseslərin qollarıdır. Siyasi proseslər axını, siyasi hərəkatlar cəmləşərək siyasi sitemin fəaliyyət tərkibini formalaşdırırlar. Möhkəm siyasi sistem güclü dövlət və onun siyasi təsisatlarının güclü olmasını əsaslandırır. Güclü siyasi sistem də güclü dövləti və inkişaf etmiş cəmiyyəti formalaşdırır. Siyasi sistemin əsas fəaliyyət məqsədi cəmiyyətin inkişafını təmin etməkdən ibarətdir. Əgər istənilən cəmiyyət güclü siyasi sistemə əsaslanaraq yaşayırsa, onda, həmin cəmiyyətlərdə güclü inkişaf meylləri müşahidə edilir. Siyasi sistemin ümumi gücü nəticəsində onun tərkibinə aid olan bütün istiqamətlərdə siyasi hadisələrin fəaliyyəti də güclü olur. Təbii ki, ümumi siyasi sistemin gücü, sistem tərkibində əksər siyasi hərəkatların, siyası proseslər axınının güclü olması siyasi sistemin təkibində mövcud olan zəif siyasi proseslər axını üçün təkan rolunu oynayır. Cəmiyyətlərdə ilkin siyasi inkişaf dalğasını müəyyən etmək üçün ilkin siyasi vasitələrin (canlı və cansız) olması vacibdir. İlkin siyasi vasitələr kimi əmək sərf edən, əmək qabiliyyətinə malik olan siyasi şəxslər, o cümlədən, siyasəti icra edənlər, qərarları qəbul edənlər, bir sözlə, siyasi şəxsi heyət, həmçinin, cansız siyasi vasitələr olan siyasi institutların, siyasi sənədlərin olması vacibdir. Bununla yanaşı, siyasətin icra vasitələrindən biri olan maliyyə vəsaiti lazımdr. Yuxarıda sadalananlar siyasətdə iştirak edən vastələrdirlər. İlkin inkişaf dalğası mövcud olan ilkin vasitələrdən, başlanğıc varlıqlardan sonra müəyyən edilir. Başlanğıc vasitələrə isə ilkin kapital demək olar. İlkin inkişaf dalğası məhz ilkin kapital üzrərində formalaşır. İlkin kapitalın özünün hərəkətə gətirilməsi, eləcə də, əlavə kapitalların cəlb edilməsi ilə ilkin siyasi inkişaf dalğası meydana gəlir və baza kapitalının güclənməsinə əsaslanır. Boş bir ərazidə, məkanda qoyulan vasitələri-tikinti – yaşayış obyektlərini, istehsal obyektlərini, infrastruktur vasitələrini ilkin kapital hesab etmək olar. Bu bir növ boş bir sahədə ilkin yaşayış məskəninin salınmasına bənzəyir. |

http://kompy.info/kriptovalyutalar--elektron-tijoratning-aktivi-sifatida.html

Kriptovalyutalar – elektron tijoratning aktivi sifatida

| Kriptovalyutalar – elektron tijoratning aktivi sifatida | bet | 1/7 | Sana | 05.01.2024 | Hajmi | 0,59 Mb. | | #130937 | RAQAMLI IQTISODIYOTNING ASOSIY TARKIBIY ELEMENTLARI TAVSIFI 1. Kriptovalyutalar – elektron tijoratning aktivi sifatida. 2. Maynerlar va ularning elektron tijoratdagi ahamiyati. 3. Raqamli iqtisodiyot sharoitida moliya-bank tizimining transformatsiyasi Hozirgi kunda jahon miqyosida raqamli iqtisodiyotni umuman bir ma’noda tushunish mavjud emas, shunday bo‘lsa-da, uning ko‘plab ta’riflari mavjud. Masalan, raqamli iqtisodiyot – jarayonlarni tahlil qilish natijalaridan foydalanish va katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash asosida turli xildagi ishlab chiqarishlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovar va xizmatlarni saqlash, sotish va yetkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirish imkonini beruvchi va raqamli ko‘rinishdagi ma’lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili deb sanalgan xo‘jalik faoliyatidir. Fikrimizcha, bu ta’rif juda to‘g‘ri, lekin foydalanish uchun biroz noqulay. Bir tomondan, raqamli iqtisodiyotga uzil-kesil ta’rifning yo‘qligi, ko‘plab xususiy va tor ixtisosli savollarni muhokama qilish uchun to‘siq hisoblanmaydi. Lekin, boshqa tomondan, ushbu o‘quv qo‘llanma yozishdan maqsad – raqamli iqtisodiyot fenomenining integral ko‘rishini shakllantirish ekanligi sababli, biz o‘z ta’riflarimizni taklif qilishga jazm etdik. Yuqorida aytganimizdek, raqamli iqtisodiyot gibrid dunyo sharoitida mavjud bo‘ladigan iqtisodiyotdir. Ushbu ta’rif ham to‘g‘ri bo‘lib, mohiyatni aks ettiradi, lekin kutilayotgan o‘zgarishlarni tushuntirmaydi va mos ravishda, amaliyotda undan foydalanish birmuncha murakkabdir. Aynan shu sababli, biz quyidagi funksional ta’rifni ifodaladik: Raqamli (elektron) iqtisodiyot hamda elektron tijorat – axborot, jumladan, shaxsiy axborotdan foydalanish hisobiga barcha qatnashchilar ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish o‘ziga xos xususiyati bo‘lgan iqtisodiyot turidir. Bu iqtisodiyot axborot-kommunikatsiya va moliya texnologiyalarining rivojlanganligi, shuningdek, birgalikda gibrid dunyoda barcha iqtisodiy faoliyat subyektlari – tovarlar va xizmatlar yaratish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayoni obyekt va subyektlarining to‘laqonli o‘zaro aloqa qilish imkoniyatini ta’minlovchi infratuzilma ochiqligi tufayli mavjud bo‘lishi mumkin. To‘laqonli o‘zaro aloqa qilish uchun barcha iqtisodiyot obyekt va subyektlari sezilarli raqamli tarkibiy qismlarga ega bo‘lishlari lozim. Masalan, hozirgi paytda avtomobilning iste’mol xususiyatlari va xavfsizlik ko‘rsatkichlari uning hisobiga sezilarli darajada yaxshilanadigan raqamli tarkibiy qismlari (dasturiy ta’minot va datchiklar) avtomobil qiymatining yarmidan ko‘pini tashkil qiladi. Kelajakda ko‘plab tovar va xizmatlar qiymatining sezilari qismi uning raqamli tarkibiy qismi bilan belgilanadi. Bunday tovarlar “aqlli” buyumlar deb ataladi. Raqamlashtirishda mahsulot yoki xizmatlarning asosiy xususiyatlari jiddiy yaxshilanishi (masalan, avtomobil xavfsizligi o‘shadi va uning ekspluatatsiyaqiymati kamayadi) yoki yangi xususiyatlar (ovoz bilan boshqarish, internet yoki mobil telefonlar turib masofadan boshqarish kabilar) paydo bo‘lishi lozim. Kognitiv texnologiyalar yordamida intellektuallashtirilgan internetda axborot izlab topish mashinalari bir so‘rovga javob tariqasida minglab javoblar beradi. Bu ma’lumotlar inson idrok qilishi uchun ochiq, ishonchli va to‘liq bo‘lisga musobaqalashib, to‘plangan ma’lumotlarni o‘zlari qayta ishlay boshlaydilar va natijada bu dunyoni biz uchun “shaffof” qiladi. Bunday dunyoda aldab bo‘lmaydi, chunki yolg‘on darhol fosh bo‘ladi, obro‘-e’tibor esa eng muhim kapital hisoblanadi. Iste’molchi ishlab chiqaruvchini mustaqil ravishda topadi, avtomatik hujjataylanmansii hisobga olgan holda esa u to‘gridan-to‘g‘ri barcha kontragentlari bilan o‘zaro aloqa qilishi mumkin. Shu tariqa M2C (manufacturer to customer, ishlab chiqaruvchi – iste’molchiga) biznes modeli va bunda ushbu iste’molchi uchun zarur (yoki ko‘ngildagi) original xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarlar ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan C2M (customer to manufacturer) modeli paydo bo‘ladi. Bulutli hisoblash platformalari (Cloud Computing) – yangi axborot texnologiya konsepsiyasi bo‘lib, u eng kam espluatatsion xarajatlar talab qiladi yoki u orqali provayderga murojaatlar tezkor taqdim etiladi va kerak bo‘lgan hisoblash resurslari talablarga binoan hamma joyda va qulay tarmoq ulanishi bilan ta’minlanishni ko‘zda tutadi. Ma’lumot uzatish tarmoqlari, serverlar, ma’lumot saqlash qurilmalari, servis dasturlari – birgalikda ham, alohida ham bulutli texnologiyalarning tarmoq resurslariga misol bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, bulutli texnologiyalar (Cloud technologies) –kompyuter resurslarini Internetdan foydalanuvchiga so‘rov bo‘yicha (on demand) onlayn-servis sifatida taqdim eta oladigan ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyalaridir. Shuni ham aytish zarurki, bulutli texnologiyalar vujudga kelayotgan raqamli iqtisodiyot poydevoriga ulkan hissa qo‘shgan va qo‘shayapti. Bu hissa faqatgina texnologik tarkibiy qismlar bilan chegaralanmaydi, balki iqtisodiy va g‘oyaviy tarkibiy qismlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Bulutli texnologiyalar rivojlanishi, masalan, talab bo‘yicha ishlab chiqarish (production on-demand), xizmat sifatidagi dasturiy ta’minot (software as a service) kabi kelajak biznes-modellarining aksariyati uchun asosiy g‘oyaga va ko‘plab iqtisodiy o‘zaro aloqalar uchun tamoyilga aylanuvchi tushunchalar paydo bo‘lishiga olib keldi. Buyumlar Interneti (IoT) esa – ko‘plab texnologiyalarni birlashtiruvchi, datchiklar bilan jihozlanganlik va internetga barcha uskunalarning ulanishini ko‘zda tutuvchi konsepsiya bo‘lib, masofadan turib real vaqt rejimida (jumladan, avtomatik rejimda) jarayonlarni monitorig va nazorat qilish, buning asosida ularni boshqarish imkonini beradi. Bugungi kunda bu sohada ikkita yirik yo‘nalish shakllangan: buyumlar Interneti (IoT - Internet ofThings) va buyumlar sanoat Interneti (IIoT - Sanoatlashgan Internet of Things). Instrumental jihatdan bu texnologiyalar bir-biriga juda o‘xshash, asosiy farq esa bajarilishi lozim bo‘lgan vazifada: agar buyumlar internetining asosiy vazifasi bu xilma-xil (model va prognozlar tuzishda ustuvor foydalaniluvchi) ma’lumotlar to‘plash bo‘lsa, buyumlar sanoat Internetining bajarishi lozim bo‘lgan vazifasi ishlab chiqarishni avtomatlashtirishdan iborat (datchiklar ko‘rsatkichlari bo‘yicha resurslar va quvvatlarni masofadan turib boshqarish). | | |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#4._İstismar_keyfiyyətləri.

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#1._Avtomobil_nəqliyyat_axımının_əsas_elementidir_.

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/tekst-hm-bet-maketin-formatlaw-bet-jaday.html

Tekst hám bet maketin formatlaw Bet jaǵdayı

Tekst hám bet maketin formatlaw Bet jaǵdayı - bettiń gorizontal yamasa vertikal jaǵday daǵı kórinisi. Bet eki qıylı jaǵdayda boladı: albom hám kitap. Kitap jaǵdayında bettiń boyı enine salıstırǵanda uzın, albom halotida kerisinshe. Gutter margin - bet shetinen ajıratılǵan qosımsha bos jay. Bul hújjet baspa etilip, muqabalanganda, teksttiń ko'ribey qalıwınıń aldın aladı. Widow: paragrafdıń bet basına ótip qalǵan aqırǵı qatarı Orphan: paragrafdıń bet aqırında qalıp ketken birinshi qatarı Bet aralıǵı qay jerde bir bet tamam bolıp , kiyingi bet baslanıwın kórsetedi. Bet aralıǵı járdeminde oqıwshılar hújjettiń bir bólegi juwmaqlanganini túsinip aladı. Qatar intervalı - teksttiń hár bir qatarı aralıǵindaǵı maydan. Betlew: hújjet betlerin nomerlew Tabulyatsiya: teksttiń shep hám oń tárepten qansha aralıqta jaylasıwın belgilep beredi. Standart hatbası : paragrafdıń birinshi qatarı bettiń shep tárepinen málim probellardan keyin baslanadı. Ekilemshi abzas: ádetiy abzasning shetinen bir neshe probel aralıqta baslanatuǵın, shep tárepten yamasa oń tárepten tegisleniwshi abzas. Kósher belgileri hám nomerlew- aralıq abzactan kóre, tekstti kósher belgileri yamasa nomerlengen dizim kórinisinde formatlaw nátiyjeli jumıs beredi. Tekst hám bet maketin formatlaw Bet jaǵdayı - bettiń gorizontal yamasa vertikal jaǵday daǵı kórinisi. Bet eki qıylı jaǵdayda boladı: albom hám kitap. Kitap jaǵdayında bettiń boyı enine salıstırǵanda uzın, albom halotida kerisinshe. Gutter margin - bet shetinen ajıratılǵan qosımsha bos jay. Bul hújjet baspa etilip, muqabalanganda, teksttiń ko'ribey qalıwınıń aldın aladı. Widow: paragrafdıń bet basına ótip qalǵan aqırǵı qatarı Orphan: paragrafdıń bet aqırında qalıp ketken birinshi qatarı Bet aralıǵı qay jerde bir bet tamam bolıp , kiyingi bet baslanıwın kórsetedi. Bet aralıǵı járdeminde oqıwshılar hújjettiń bir bólegi juwmaqlanganini túsinip aladı. Qatar intervalı - teksttiń hár bir qatarı aralıǵindaǵı maydan. Betlew: hújjet betlerin nomerlew Tabulyatsiya: teksttiń shep hám oń tárepten qansha aralıqta jaylasıwın belgilep beredi. Standart hatbası : paragrafdıń birinshi qatarı bettiń shep tárepinen málim probellardan keyin baslanadı. Ekilemshi abzas: ádetiy abzasning shetinen bir neshe probel aralıqta baslanatuǵın, shep tárepten yamasa oń tárepten tegisleniwshi abzas. Kósher belgileri hám nomerlew- aralıq abzactan kóre, tekstti kósher belgileri yamasa nomerlengen dizim kórinisinde formatlaw nátiyjeli jumıs beredi.

http://kompy.info/ramazanov-protokol-05-2-oktyabr-2012-ci-il-tarixi-ile.html

Ramazanov protokol №05 2 oktyabr 2012-ci IL tarixi ilə

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ Təsdiq edirəm Fizika fakültəsinin Elmi şurasının sədri prof. M.Ə.RAMAZANOV Protokol № 05 2 oktyabr 2012-ci il tarixi ilə 01.04.04. “Fiziki elektronika” ixtisası üzrə fənn PROQRAMI Bakı Dövlət Universitetinin fizika fakültəsinin Elmi Şurası tövsiyə etmişdir Bakı 2012 - MEXANIKA Maddi nöqtənin və bərk cismin kinetikası. Dinamikanın əsasları və mexanikada saxlanma qanunları. Qüvvə və impuls momenti. Fırlanan cismin kinetik enerjisi. Ümumdünya cazibə qanunu. Çəkisizlik. Harmonik rəqs. Rəqsin enerjisi və rəqslərin toplanması. Sönən və məcburi rəqslər. Rezonans. Dalğa. Hyügens prinsipi. Dalğanın tənliyi, enerjisi. Qrup və faza sürətləri. Dalğaların interferensiyası və difraksiyası 2. MOLEKULYAR FİZİKA Maye və qazlarda təzyiq. Bernulli tənliyi. Molekulyar kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyi. İdeal qazın hal tənliyi. Maksvell və Bolsman paylanmaları. Qazlarda daşınma hadisələri. Mayelərdə səth hadisələri. Real qazlar, Van-der-Vaals tənliyi. Real qazların daxili enerjisi. Bərk cisimlərin istilik tutumu. Ərimə. Coul-Tomson eflekti 3. ELEKTRİK VƏ MAQNETİZM Elektrik sahəsi. Elektrik yüklərinin qarşılıqlı təsiri. Ostroqradski-Qauss teoremi və Puasson tənliyi. Elektrostatik sahədə görülən iş, potensiallar fərqi, Laplas tənliyi. Elektrik tutumu, yüklənmiş kondensatorun və elektrik sahəsinin enerjisi. Elektrik dipolu, dipol xarici elektrik sahəsində. Dielektriklər, dielektriklərin polyarlaşması. Seqnetoelektriklər. Sabit elektrik cərəyanı - Om qanunu, Kirxhof qaydaları. Cərəyanın işi və gücü, Coul- Lents qanunu. Metalların elektrik keçiriciliyinin klassik və kvant nəzəriyyələri. Termoelektrik hadisələri - Zeyebek, Peltye və Tomson effektləri. Cərəyanların maqnit qarşılıqlı təsiri. Cərəyanlı kontur maqnit sahəsində. Maqnit sahəsinin gərginliyi. Maqnit sahəsində görülən iş. Maqnit seli. Hərəkətdə olan yükün maqnit sahəsi. Lorens qüvvəsi. Maqnetiklər. Dia, para və ferromaqnitlər. Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanunu. Dəyişən cərəyanın işi və gücü. Maksvell tənlikləri. 4. OPTİKA Fotometrik kəmiyyətlər. İşığın ikili təbiəti. İşığın sınması və qayıtması, tam daxilə qayıtma. İşığın interferensiyası. Nyuton həlqələri. Hüygens-Frenel prinsipi. Difraksiya qəfəsi. Həndəsi optikanın elementləri. Mərkəzləşmiş optik sistem, linza. Optik anizotrop mühitlər və işığın polyarlaşması. İşığın dispersiyası və səpilməsi. Fotoelastiklik: elektro-, maqnito- və akustooptik effektlər. İstilik şüalanması. İşığın udulması - bərk cisimlərdə udulmanın növ və mexanizmləri . Optik şüalanma - lüminessensiya, onun mexanizmləri, növləri, qanunları 5. ATOM VƏ NÜVƏ FİZİKASI Atomun quruluşu, maqnit momenti və Şredinger tənliyi. Fotoeffekt hadisəsi. Atomun Bor nəzəriyyəsi. Tomson və Rezorford atom modelləri. Bor postulatları. Frank-Hers təcrübəsi. Kvant ədədləri. Seçmə qaydaları. Normal və anomal Zeyeman effektləri. Atom nüvəsinin quruluşu və rabitə enerjisi. Radioaktivlik. və - parçalanmalar, - şüalanma. Yüklü zərrəciklərin və - şüalanmanın maddə ilə təsiri. Nüvənin bölünməsi. Zəncirvarı reaksiya. Elementar zərrəciklər: təsnifatı və xarakteristikaları 6. RADİOFİZİKA Radiodalğalar, radiodalğaların mühitlə yayılması və «radiopəncərə». Radioelektron dövrələrinin aktiv və passiv elementləri. Rəqs konturu. Konturda sərbəst və məcburi rəqslər. Elektrik rəqslərinin çevrilməsi - modulyasiya və detektəetmə. 7. VAKUUM TEXNİKASI VƏ EMİSSİYANIN ƏSASLARI Yüksək vakuum, qazların xassələrinin vakuumun dərəcəsindən asılılığı. Vakuumun alınması və saxlanılması. Aşağı təzyiqlərin ölçülməsi. Elektron emissiyası: termo-, avto-, ikinci elektron-, zərbələrlə elektron emissiyası. Səthdə ionlaşma. Saxa-Lengmür tənliyi. Qaz boşalmasında baş verən elementar proseslər: Ambipolyar diffuziya və rekombinasiya. Qazlarda elektrik boşalması. İon cihazları. Qaz boşalması plazması Vakuumda elektrik cərəyanı. Elektrovakuum cihazları - diod. Diod (du... va (elektr)od) - ikki elektrodli elektron lampa. Bir tomonlama oʻtkazuvchanlik xususiyatiga ega. Vakuum va yarimoʻtkazgich D.lar boʻladi. Vakuum D. anod va katoddan iborat. Tok berilib, katod qizdirilsa, elektronlar oqimi anodga qarab yoʻnaladi va anod toki hosil boʻladi. triod. çoxelektrodlu lampalar 8. BƏRK CİSİM FİZİKASI Bərk cisimlərin kristal quruluşu. Kristallarda kimyəvi rabitənin növləri. Bərk cisimlərin kristal quruluşu. Bərk cisimlərdə defektlər. Kristallarda elastiki rəqslər - akustik və optik fononlar. Bərk cisimlərdə statistik paylanma funksiyaları. Cırlaşmış elektron qazı. Metalların elektrik keçiriciliyi - klassik və kvant nəzəriyyəsi. Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi. Holl effekti. Bərk cisimlərin fotoelektrik xassələri - daxili və xarici fotoeffekt. 9. BƏRK CİSİM ELEKTRONİKASI VƏ SXEM TEXNİKASI p-n keçidlərin yaranma mexanizmi. p-n keçidin əsas növləri. p-n keçidin eni. p-n keçidi tutumları. p-n keçidin deşilməsi. p-n keçidin doyma cərəyanı və potensial çəpərin hündürlüyü. Düzləndirici diod. Termistor. Kanal tranzistoru. Stabilitron. Holl qeydedicisi. Bipolyar tranzistor. Tunel diodu. Varikap. Heterokeçidlər. Metal-yarimkeçirici kontaktları 10. OPTOELEKTRONİKA Optik transparantlar. Optronlar. Lazerlər - elementləri, iş prinsipi, xüsusiyyətləri. Fotorezistor. 11. MİKRO- VƏ NANOELEKTRONİKANIN ƏSASLARI Nazik təbəqəli strukturlarda fiziki proses və hadisələr. Kvant keçiriciləri. İnteqral mikrosxemlər və yaddaş elementləri ƏDƏBİYYAT - Əliyev B.D., Həsənov Q.F. Ümumi fizika. Bakı, Çaşıoğlu, 2004. - Davudov B.B., Daşdəmirov K.M. Radioelektronikanın əsasları, Bakı, BDU, 1992 - Əsgərov Ş.Q., Sadıxzadə G.M., Ağayev M.N. Vakuum texnikasının əsasları. Bakı. BDU, 2007. - Eyvazov E.Ə. Bərk cisimlər fizikası. Bakı, Təhsil, 2003 - Hümbətov R.T. Elektronika. Bakı, Maarif, 2002 - Abdinov Ə.Ş., Məmmədov H.M. Bərk cisim elektronikası. Bakı. Təhsil, 2004 - Abdinov Ə.Ş., Mehdiyev N.M. Optoelektronika, Bakı, Maarif. 2005 - Talıblı M.Ə., Hacıyev H.C., Qəribov M.Q. Mikroelektronika, Bakı, Elnı, 1976 - Məhərrəmov A.M., Ramazanov M., Rəhimova L. Nanotexnologiya, Bakı, Çaşıoğlu, 2007 - Pənahov M.M., Kərəməliyev R.Ə. Kvant elektronikasının əsasları. Bakı, BDU, 1991 Fizika fakültəsinin dekanı: prof.M.Ə.Ramazanov Kafedra müdiri: prof.Ə.Ş.Abdinov Tədris-metodik Şuranın sədri: prof.M.Ş.Məmmədov Bileti tərtib edənlər: dos.R.F.Mehdiyev dos.H.M.Məmmədov |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#Kompanovka_parametrləri.

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#3._Nəqliyyat_vasitələrinin_təhlükəsizliyində_istismar_keyfiyyətlərinin_rolu.

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/bozor-iqtisodiyoti-va-uning.html?page=2

Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari

| Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari | bet | 2/3 | Sana | 22.02.2024 | Hajmi | 76,66 Kb. | | #160518 | Bog'liq Abdug`aniyev Azamat IQ nazariyaBozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun xos bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko'plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolyusiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi. Xususiy mulkchilikning paydo bolishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo‘lishing umumiy sharti hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo‘jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo‘lishi o‘z-o‘zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko‘zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslar erkin almashinuvining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotini samarali amal qilishining muhim shartlari boiib hisoblanadi. Tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo`lsa, bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining markaziy kategoriyasi bo‘lib, iqtisodiyot nazariyasida ham, xo‘jalik yuritish amaliyotida ham, barcha mamlakatlar tajribasida ham qo‘llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta’kidlab o‘tishimiz lozim. Chunki, ko‘pincha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda tushunish, ba’zi adabiyotlarda sinonim so‘zlar sifatida qo‘llash yoki ularni chalkashtirish hollari uchraydi. Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro‘y berishi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash jarayonini o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo‘ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko‘rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi. Bozor takror ishlab chiqarishning bitta fazasini, ya’ni ayirboshlash fazasini o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa barcha fazalarini – ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat iste’mol jarayonlarini ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilarning ko‘p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o‘zaro bir-birlariga bo‘lgan ta’sirini bog‘laydigan bo‘g‘in, jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o‘rtasida pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir.Bunda bozorning moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi faqat ayirboshlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo‘lgan xizmatlar bajariladi. Bozorga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo‘lsa narxlar oshib ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuvchi me’yoridan ortiqcha daromad olib, tez boyiydi yoki aksincha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar ko‘radilar. Buning ustiga ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik, no‘noqlik va xo‘jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, zarar yanada oshib ketadi, chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflarni hisobga olmaydi.Bozor sub’ektlari ikki guruhga – sotuvchi va xaridorlarga bo‘linib, ular bozor munosabatlarining turli vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o‘z sub’ektlari manfaatini bir-biriga bog‘lab, ularni muvofiqlashtiradi. | | |

http://kompy.info/finlyandiya-talim-tizimiga-kirish.html

Finlyandiya ta'lim tizimiga kirish

| Finlyandiya ta'lim tizimiga kirish | Sana | 25.07.2024 | Hajmi | 2,73 Mb. | | #268589 | Bog'liq Introduction-to-the-Finnish-Education-System Finlyandiya ta'lim tizimiga kirish Finlyandiya ta'lim tizimiga kirish Finlyandiya o'zining noyob ta'lim tizimi bilan mashhur bo'lib, u doimiy ravishda dunyodagi eng yaxshilar qatoriga kiradi. Finlyandiya yondashuvi tenglik, individual ta'lim va har tomonlama rivojlangan, tanqidiy fikrlaydigan fuqarolarni rivojlantirishga katta e'tibor qaratadi. Maktabgacha ta'lim Inklyuziv va oʻyinga asoslangan Finlyandiyaning erta bolalik davridagi ta'limi inklyuziv, o'yinga asoslangan ta'limga urg'u beradi, bu bolaning izlanish, ijodkorlik va ijtimoiy o'zaro ta'sir orqali har tomonlama rivojlanishini ta'minlaydi. Ochiq havoda o'rganishga e'tibor qarating Finlyandiyalik yosh bolalar ko'p vaqtlarini ochiq havoda o'tkazadilar, ular qiziqarli va tajribali mashg'ulotlar orqali tabiat va jismoniy farovonlik bilan bog'lanishadi. Yuqori malakali o'qituvchilar Finlyandiyada erta bolalik o'qituvchilari keng qamrovli tayyorgarlikdan o'tadilar va barcha bolalar uchun yuqori sifatli ta'lim tajribasini ta'minlaydigan hurmatli mutaxassislar sifatida tan olinadi. Umumiy o'rta maktab (Peruskoulu) Majburiy ta'lim Peruskoulu nomi bilan tanilgan umumta'lim maktabi Finlyandiyada to'qqiz yillik majburiy ta'lim dasturidir. U 7 yoshdan 16 yoshgacha bo'lgan barcha bolalar uchun bepul, sifatli ta'lim beradi. O'quv rejasi va fanlari Peruskoulu o'quv dasturi matematika, tabiiy fanlar, gumanitar fanlar, san'at va amaliy ko'nikmalarni o'z ichiga olgan keng ko'lamli fanlarni o'z ichiga oladi. Asosiy e’tibor har tomonlama barkamol, tanqidiy fikrlovchilarni shakllantirishga qaratilgan. Individual ta'lim Finlyandiya umumta'lim maktablari shaxsiylashtirilgan ta'lim va qo'llab-quvvatlashga urg'u beradi. O'qituvchilar kuchli tomonlarini aniqlash, muammolarni hal qilish va har bir bolaning muvaffaqiyati uchun zarur bo'lgan resurslarni ta'minlash uchun talabalar bilan yaqindan ishlaydi. Flexible Pathways Peruskouluni tugatgandan so'ng, talabalar umumiy akademik ta'lim yoki kasbiy yo'nalishni tanlashlari mumkin, bu ikkalasi ham keyingi oliy ta'lim imkoniyatlariga olib keladi. Oliy oʻrta taʼlim Akademik treklar Talabalar matematika, tabiiy fanlar, gumanitar fanlar va tillar kabi fanlarga e'tibor qaratib, yuqori o'rta ta'lim darajasida akademik yo'lni davom ettirishlari mumkin. Kasbiy treklar Kasb-hunar o'rta ta'lim maktablari texnologiya, sog'liqni saqlash, biznes va san'at kabi sohalarda o'quvchilarni ishchi kuchiga bevosita kirishga tayyorlaydigan dasturlarni taklif qiladi. Mutaxassislik imtihoni O'rta maktabning oxiridagi milliy imtihon - bu akademik trek talabalari uchun universitetga kirishni belgilaydigan yuqori baholi test. Kasbiy ta'lim va ta'lim Ikki tomonlama trening Finlyandiyaning kasb-hunar ta’limi tizimi sinfdagi o‘qitishni amaliy ish tajribasi bilan uyg‘unlashtirib, o‘quvchilarga amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish va real dunyo bilan tanishish imkonini beradi. Sanoat hamkorligi Kasb-hunar maktablari o'quv rejalari va o'quv dasturlari ishchi kuchi ehtiyojlariga mos kelishini ta'minlash, talabalarni talab qilinadigan ishlarga tayyorlash uchun ish beruvchilar bilan yaqindan hamkorlik qiladi. Moslashuvchan yo'llar Kasb-hunar ta'limi talabalari oliy ta'limga o'tishlari yoki turli kasbiy dasturlar o'rtasida o'tishlari mumkin, bu ularga o'z ta'lim sayohatlarini sozlash imkonini beradi. Amaliy o'rganish Amaliy, loyiha asosidagi ta’lim kasbiy ta’limning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, o‘quvchilarga o‘z bilimlarini qo‘llash va texnik tajribani rivojlantirish imkonini beradi. Oliy ma'lumot 1 Turli universitet tizimi Finlyandiyada 14 ta universitet va 23 ta amaliy fanlar universitetlaridan iborat mustahkam oliy taʼlim tizimi mavjud. Ushbu muassasalar talabalarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun keng ko'lamli akademik va kasbiy dasturlarni taklif qiladi. 2 Tadqiqotga e'tibor Finlyandiya universitetlari tadqiqotga katta e'tibor qaratishlari bilan mashhur bo'lib, ularning aksariyati texnologiya, tibbiyot va ekologik barqarorlik kabi sohalardagi yutuqlarga hissa qo'shadi. Ushbu tadqiqot madaniyati innovatsiya va bilim yaratishni rag'batlantiradi. 3 Bepul ta'lim Finlyandiyada oliy ta'lim Finlyandiya fuqarolari va EI/EEA fuqarolari uchun bepul ta'lim oladi, bu esa uni barcha kelib chiqishi talabalari uchun ochiq qiladi. Ushbu siyosat ijtimoiy harakatchanlik va teng imkoniyatlarni rag'batlantiradi. 4 Xalqaro hamkorlik Finlyandiya universitetlari xalqaro hamkorlik va almashinuv dasturlarida faol ishtirok etib, talabalarga global istiqbolga ega bo‘lish va o‘zaro bog‘langan dunyoda martaba tayyorlash imkonini beradi. O'qituvchilarni tayyorlash va malakasi Qattiq tanlov Finlyandiyada yuqori sifatli o'qituvchilarni ta'minlash uchun abituriyentlarning atigi 10 foizini qabul qiladigan o'qituvchilar ta'lim dasturi juda tanlangan. Magistrlik darajasidagi trening Finlyandiyalik barcha o‘qituvchilar nazariy bilimlarni katta sinf tajribasi bilan birlashtirgan holda 5 yillik magistratura dasturini tamomlashlari kerak. Uzluksiz rivojlanish Finlyandiyada oʻqituvchilar soʻnggi taʼlim tadqiqotlari va ilgʻor tajribalardan xabardor boʻlish uchun doimiy kasbiy rivojlanish bilan shugʻullanadilar. Avtonomiya va ishonch Finlyandiyalik o'qituvchilar o'z sohasi mutaxassislari sifatida juda hurmatga sazovor va ularga sinfda qaror qabul qilish uchun katta avtonomiyalar berilgan. Finlyandiya ta'limida tenglik va foydalanish imkoniyati Finlyandiya ta'lim tizimi tenglik va foydalanish imkoniyatiga sodiqligi bilan mashhur. Bepul, yuqori sifatli ta'lim asosiy huquq bo'lib, barcha talabalar ijtimoiy-iqtisodiy kelib chiqishi yoki qobiliyatidan qat'i nazar, teng imkoniyatlarga ega bo'lishini ta'minlaydi. Ixtisoslashtirilgan ta'lim va yordamchi texnologiyalarni o'z ichiga olgan keng qamrovli qo'llab-quvvatlash xizmatlari turli xil ehtiyojlarga ega bo'lgan talabalarning rivojlanishiga yordam beradi. Inklyuziv amaliyotlar va shaxsiylashtirilgan ta'lim har bir bola o'z salohiyatini to'liq amalga oshirishi mumkin bo'lgan muhitni yaratadi. Finlyandiya ta'lim tizimidagi innovatsiyalar va islohotlar Finlyandiya jamiyatning rivojlanayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun o'z ta'lim tizimini doimiy ravishda qayta ixtiro qildi. Finlyandiya shaxsiylashtirilgan taʼlim tashabbuslaridan tortib ilgʻor raqamli texnologiyalarni qoʻllashgacha boʻlgan davrda taʼlim innovatsiyalari boʻyicha yetakchi boʻlib qolmoqda. Islohotlarda asosiy e’tibor o‘qituvchilarning imkoniyatlarini kengaytirish, ijodkorlikni rivojlantirish va tenglikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, barcha o‘quvchilarning kelib chiqishidan qat’i nazar, yuqori sifatli ta’lim olish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan. Xulosa va asosiy xulosalar Mukammallikka sodiqlik Finlyandiya ta'lim tizimi barcha talabalar uchun yuqori sifatli, teng huquqli ta'limni ta'minlashga sodiqligi bilan mashhur. Yuqori malakali o'qituvchilar Finlyandiya ta'lim tizimi o'qituvchilarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishga katta mablag' sarflaydi va bu ularning dunyodagi eng yuqori malakali mutaxassislardan biri bo'lishini ta'minlaydi. Talaba-markazli yondashuv Finlyandiya modeli o'quvchilarning individual ehtiyojlari va farovonligini birinchi o'ringa qo'yadi, tarbiyalovchi va qo'llab-quvvatlovchi o'quv muhitini yaratadi. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Finlyandiya ta'lim tizimi davlat hamma uchun yuqori sifatli, teng huquqli ta'limni ta'minlash majburiyatini olganida nimaga erishish mumkinligining yorqin namunasi bo'lib xizmat qiladi. Finlyandiya modeli o‘qituvchilarning mukammalligiga urg‘u berishdan tortib, talabalarga yo‘naltirilgan yondashuvigacha butun dunyo bo‘ylab ta’lim tizimlari uchun qimmatli tushuncha va saboqlarni taqdim etadi. | | |

http://kompy.info/bozor-iqtisodiyoti-va-uning.html#_Bozor_iqtisodiyotini_vujudga_kelishi_va_unga_o’tishning_asosiy_modellari

Bozor iqtisodiyoti va uning

| Bozor iqtisodiyoti va uning | bet | 1/3 | Sana | 22.02.2024 | Hajmi | 76,66 Kb. | | #160518 | Bog'liq Abdug`aniyev Azamat IQ nazariya BOZOR IQTISODIYOTI VA UNING TUZILISHI 1.Bozor iqtisodiyotining vujudga kelishi va uning asosiy modellari; 2. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari; 3. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari; 4. Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari; 5. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari. REJA: Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellari m.ning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos boʻlgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xoʻjaligi va korporativ iqtisodiyot koʻrinishlari mavjud. Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, neʼmatlar toʻkinchiligini taʼminlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori malakali ish kuchiga ega boʻlgan turi. Bu modedda mulkiy xilmaxillik mavjud boʻladi; xususiy mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, oʻrta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud boʻladi. Bu esa sahovat va xayrehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda hamkorlik aloqalari yuzaga keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi bilan bir qatorda davlat mexanizmi ham qoʻllanadi. Mazkur modelga ommaviy farovonlik xos boʻlsada, ijtimoiy tafovutlar cheklanmaydi, davlat daromadlarni qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o’tishning asosiy modellari Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo’jaligi bag’rida bozor iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib borishini ko’rsatdi. XVII–XVIII asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tdi. Iqtisodiyotda unga xos bo’lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada qator afzalliklar hamda ayrim kamchiliklari bo’lgan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi. Dastlab, yakka xususiy mulk monopoliyasi xukmron bo’lib, kapitalistik jamiyatga xos ziddiyatlar kuchaygan. XIX asr o’rtalarida marksistik g’oya vujudga keldi. Bu g’oyaga binoan jamiyat a’zolarining farovon yashashi, adolat o’rnatilishi uchun adolatsizlikning bosh manbai xususiy mulkchilik yo’qotilishi lozim edi. Shu g’oyaga binoan sobiq ittifoq va ayrim mamlakatlarda xo’jalik yuritishning alternativ varianti tarzida ma’muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo’jalik yuritish vujudga keldi. - Bu xo’jalik yuritish shaklida: Xususiy mulkchilikni yo’qotish; - Bozor, tovar-pul munosabatlarini tugatish; - Ne’matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o’rniga ijtimoiy mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini o’rnatish; - Har bir kishini yaratgan ne’matlardagi ulushini qilgan mehnatiga qarab belgilash, mehnat miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash ko’zda tutiladi. Bozor munosabatlari tizimida shunday rag’batlantiruvchi kuch joylanganki, u muttasil iqtisodiy o’sish va sotsial rivojlanishni ta’minlaydi. Bozor tizimining afzalligini Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo mamlakatlari ham namoyish etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq GFR), Vetnam ham uning ustunligini ko’rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixiy ob’ektiv zarurat bo’lib, kelajakda ravnaq topishining, oqilona xo’jalik yuritishga erishishning yagona yo’li sifatida O’zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi. XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon voqyeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari, yo’nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o’tishining o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq: Geografik o’rni; - Geografik o’rni; Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi; Tarixiy taraqqiyot darajasi; Aholining an’analari va urf-odatlari; Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; Jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi. - Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib, bular: Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi; Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi; Raqobat kurashiga asoslanishi; Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi mavjudligi va boshqalardan iborat. | | |

http://kompy.info/1-mavzu-chiziqli-algebraik-tenglamalar-sistemasini-v8.html?page=2#Bajarish.

Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi

| Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi | bet | 2/2 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 494,99 Kb. | | #274793 | Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi 1-misol. Gauss usuli bilan quyidagi sistema yechilsin. (8) tenglamadan x1 ni topamiz 2 x1 −3 2 x+ 2 x3 − 4 x4 = 5, 2 x1 = 5 + 3 x2 − 2 x3 + 4 x4 , (12) x1 = 52 + 32 x2 − x3 + 2 x4 , (12) tenglamani (9) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. 3 x1 + x2 − 2 x3 − 2 x4 = 4, (12) tenglamani (10) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. 4 x1 + 2 x2 −3 x3 + x4 = 2, tenglamani (11) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. x1 + x2 + x3 + x4 = 2, + 32 x2 − x3 + 2 x4 + x2 + x3 + x4 = 2, 5+ 3 x2 − 2 x3 + 4 x4 + 2 x2 + 2 x3 + 2 x4 = 4, 5 x2 + 6 x4 =−1. Yuqoridagilardan quyidagi yangi tenglamalar sistemasini hosil qilamiz tenglamadan x2 ni topamiz Algoritmi: Dasturi: a x a x11 1 + 12 2 a x a x21 1 + 22 2 ...... a x a xn1 1 + n2 2 + +... a x1n n =b1 + +... a x2n n =b2 + +... a xnn n =bn Program Gauss1; label 1,2,3,4,5; var a:array[1..10, 1..10] of real; b,x:array[1..10] of real; c,s:real; i,j,k,n:integer; begin readln(n); for i:=1 to n do begin for j:=1 to n do read(a[i,j]); readln(b[i]); end; k:=1; 3: i:=k+1; 2: c:=a[i,k]/a[k,k]; a[i,k]:=0; j:=k+1; 1: a[i,j]:=a[i,j]-c*a[k,j]; if j1 then begin i:=i-1; goto 5 end; for i:=1 to n do writeln(x[i]:4:2); end. a x a x11 1 + 12 2 + +... a x1n n =a1 1n+ a x a x21 1 + 22 2 ...... a x a xn1 1 + n2 2 | + +... a x2n n + +... a xnn n | =a2 1n+ =ann+1 | program Gauss; var a:array[1..10, 1..10] of real; x:array[1..10] of real; c,s,d:real; i,j,k,n,l,p:integer; begin readln(n); for i:=1 to n do for j:=1 to n+1 do readln(a[i,j]); for k:=1 to n do begin l:=k; while a[k,k]=0 do begin if a[l+1,k]=0 then else begin for p:=k to n+1 do7 begin d:=a[k,p]; a[k,p]:=a[l+1,p]; a[l+1,p]:=d; end; break; end; l:=l+1; end; for i:=k to n-1 do begin c:=a[i+1,k]; for j:=k to n+1 do a[i+1,j]:=(a[k,j]/a[k,k])*c-a[i+1,j]; end; end; x[n]:=a[n,n+1]/a[n,n]; for k:=n-1 downto 1 do begin s:=0; for i:=k+1 to n do s:=s+a[k,i]*x[i]; x[k]:=(a[k,n+1]-s)/a[k,k] end; for i:=1 to n do writeln(x[i]:4:2); end. 2-masala. Quyidagi chiziqli tenglamalar sistemasini yeching: 3x x1 − +2 5x3 + =x4 7 2x1 +5x2 −3x3 =−1 2x1 −4x3 +3x4 =6 − 6x1 +4x2 −3x3 −2x4 =3 Bajarish. 1-masaladagidek, tenglamalar sistemasini AX =B ko`rinishda yozib olamiz. Bu yerda A – noma`lumlar koeffisentlardan tashkil topgan matritsa, B– ozod hadlardan tashkil topgan ustun (vektor), X– noma`lumlar ustuni (vektori). 3 -1 5 1 A=-22 5 -3 0 -4 03, B=7−1, X = xx12 6 4 -3 -2 Demak, X =A−1B . A matritsani, ya`ni noma`lumlar koeffisentlarini A1:D4 maydonga, B vektorni, ya`ni ozod hadlarni F1:F4 maydonga kiritamiz. X vektor uchun H1:H4 maydonni belgilab =МУМНОЖ(МОБР(A1:D4);F1:F4) formulani kiritamiz va Ctrl+Shift+Enter tugmalarini birgalikda bosamiz. Natijada H1:H4 maydonda izlanayotgan noma`lumlar hosil bo`ladi: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: | | |

http://kompy.info/1-mavzu-chiziqli-algebraik-tenglamalar-sistemasini-v8.html?page=2#FOYDALANILGAN_ADABIYOTLAR_RO`YXATI

Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi

| Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi | bet | 2/2 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 494,99 Kb. | | #274793 | Chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss usuli yordamida yechish algoritmi va dasturi 1-misol. Gauss usuli bilan quyidagi sistema yechilsin. (8) tenglamadan x1 ni topamiz 2 x1 −3 2 x+ 2 x3 − 4 x4 = 5, 2 x1 = 5 + 3 x2 − 2 x3 + 4 x4 , (12) x1 = 52 + 32 x2 − x3 + 2 x4 , (12) tenglamani (9) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. 3 x1 + x2 − 2 x3 − 2 x4 = 4, (12) tenglamani (10) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. 4 x1 + 2 x2 −3 x3 + x4 = 2, tenglamani (11) tenglamadagi x1 ni o‘rniga qo‘yamiz va uni ixchamlaymiz. x1 + x2 + x3 + x4 = 2, + 32 x2 − x3 + 2 x4 + x2 + x3 + x4 = 2, 5+ 3 x2 − 2 x3 + 4 x4 + 2 x2 + 2 x3 + 2 x4 = 4, 5 x2 + 6 x4 =−1. Yuqoridagilardan quyidagi yangi tenglamalar sistemasini hosil qilamiz tenglamadan x2 ni topamiz Algoritmi: Dasturi: a x a x11 1 + 12 2 a x a x21 1 + 22 2 ...... a x a xn1 1 + n2 2 + +... a x1n n =b1 + +... a x2n n =b2 + +... a xnn n =bn Program Gauss1; label 1,2,3,4,5; var a:array[1..10, 1..10] of real; b,x:array[1..10] of real; c,s:real; i,j,k,n:integer; begin readln(n); for i:=1 to n do begin for j:=1 to n do read(a[i,j]); readln(b[i]); end; k:=1; 3: i:=k+1; 2: c:=a[i,k]/a[k,k]; a[i,k]:=0; j:=k+1; 1: a[i,j]:=a[i,j]-c*a[k,j]; if j1 then begin i:=i-1; goto 5 end; for i:=1 to n do writeln(x[i]:4:2); end. a x a x11 1 + 12 2 + +... a x1n n =a1 1n+ a x a x21 1 + 22 2 ...... a x a xn1 1 + n2 2 | + +... a x2n n + +... a xnn n | =a2 1n+ =ann+1 | program Gauss; var a:array[1..10, 1..10] of real; x:array[1..10] of real; c,s,d:real; i,j,k,n,l,p:integer; begin readln(n); for i:=1 to n do for j:=1 to n+1 do readln(a[i,j]); for k:=1 to n do begin l:=k; while a[k,k]=0 do begin if a[l+1,k]=0 then else begin for p:=k to n+1 do7 begin d:=a[k,p]; a[k,p]:=a[l+1,p]; a[l+1,p]:=d; end; break; end; l:=l+1; end; for i:=k to n-1 do begin c:=a[i+1,k]; for j:=k to n+1 do a[i+1,j]:=(a[k,j]/a[k,k])*c-a[i+1,j]; end; end; x[n]:=a[n,n+1]/a[n,n]; for k:=n-1 downto 1 do begin s:=0; for i:=k+1 to n do s:=s+a[k,i]*x[i]; x[k]:=(a[k,n+1]-s)/a[k,k] end; for i:=1 to n do writeln(x[i]:4:2); end. 2-masala. Quyidagi chiziqli tenglamalar sistemasini yeching: 3x x1 − +2 5x3 + =x4 7 2x1 +5x2 −3x3 =−1 2x1 −4x3 +3x4 =6 − 6x1 +4x2 −3x3 −2x4 =3 Bajarish. 1-masaladagidek, tenglamalar sistemasini AX =B ko`rinishda yozib olamiz. Bu yerda A – noma`lumlar koeffisentlardan tashkil topgan matritsa, B– ozod hadlardan tashkil topgan ustun (vektor), X– noma`lumlar ustuni (vektori). 3 -1 5 1 A=-22 5 -3 0 -4 03, B=7−1, X = xx12 6 4 -3 -2 Demak, X =A−1B . A matritsani, ya`ni noma`lumlar koeffisentlarini A1:D4 maydonga, B vektorni, ya`ni ozod hadlarni F1:F4 maydonga kiritamiz. X vektor uchun H1:H4 maydonni belgilab =МУМНОЖ(МОБР(A1:D4);F1:F4) formulani kiritamiz va Ctrl+Shift+Enter tugmalarini birgalikda bosamiz. Natijada H1:H4 maydonda izlanayotgan noma`lumlar hosil bo`ladi: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: | | |

http://kompy.info/bozor-iqtisodiyoti-va-uning.html#Bozor_iqtisodiyoti_modellari

Bozor iqtisodiyoti va uning

| Bozor iqtisodiyoti va uning | bet | 1/3 | Sana | 22.02.2024 | Hajmi | 76,66 Kb. | | #160518 | Bog'liq Abdug`aniyev Azamat IQ nazariya BOZOR IQTISODIYOTI VA UNING TUZILISHI 1.Bozor iqtisodiyotining vujudga kelishi va uning asosiy modellari; 2. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari; 3. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari; 4. Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari; 5. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari. REJA: Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellari m.ning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos boʻlgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xoʻjaligi va korporativ iqtisodiyot koʻrinishlari mavjud. Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, neʼmatlar toʻkinchiligini taʼminlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori malakali ish kuchiga ega boʻlgan turi. Bu modedda mulkiy xilmaxillik mavjud boʻladi; xususiy mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, oʻrta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud boʻladi. Bu esa sahovat va xayrehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda hamkorlik aloqalari yuzaga keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi bilan bir qatorda davlat mexanizmi ham qoʻllanadi. Mazkur modelga ommaviy farovonlik xos boʻlsada, ijtimoiy tafovutlar cheklanmaydi, davlat daromadlarni qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o’tishning asosiy modellari Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo’jaligi bag’rida bozor iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib borishini ko’rsatdi. XVII–XVIII asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tdi. Iqtisodiyotda unga xos bo’lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada qator afzalliklar hamda ayrim kamchiliklari bo’lgan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi. Dastlab, yakka xususiy mulk monopoliyasi xukmron bo’lib, kapitalistik jamiyatga xos ziddiyatlar kuchaygan. XIX asr o’rtalarida marksistik g’oya vujudga keldi. Bu g’oyaga binoan jamiyat a’zolarining farovon yashashi, adolat o’rnatilishi uchun adolatsizlikning bosh manbai xususiy mulkchilik yo’qotilishi lozim edi. Shu g’oyaga binoan sobiq ittifoq va ayrim mamlakatlarda xo’jalik yuritishning alternativ varianti tarzida ma’muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo’jalik yuritish vujudga keldi. - Bu xo’jalik yuritish shaklida: Xususiy mulkchilikni yo’qotish; - Bozor, tovar-pul munosabatlarini tugatish; - Ne’matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o’rniga ijtimoiy mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini o’rnatish; - Har bir kishini yaratgan ne’matlardagi ulushini qilgan mehnatiga qarab belgilash, mehnat miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash ko’zda tutiladi. Bozor munosabatlari tizimida shunday rag’batlantiruvchi kuch joylanganki, u muttasil iqtisodiy o’sish va sotsial rivojlanishni ta’minlaydi. Bozor tizimining afzalligini Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo mamlakatlari ham namoyish etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq GFR), Vetnam ham uning ustunligini ko’rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixiy ob’ektiv zarurat bo’lib, kelajakda ravnaq topishining, oqilona xo’jalik yuritishga erishishning yagona yo’li sifatida O’zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi. XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon voqyeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari, yo’nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o’tishining o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq: Geografik o’rni; - Geografik o’rni; Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi; Tarixiy taraqqiyot darajasi; Aholining an’analari va urf-odatlari; Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; Jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi. - Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib, bular: Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi; Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi; Raqobat kurashiga asoslanishi; Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi mavjudligi va boshqalardan iborat. | | |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#2._Müxtəlif_növ_yerüstü_nəqliyyat_vasitələrinin_hərəkətin_təhlükəsizliyinə_təsiri.

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/bozor-iqtisodiyoti-va-uning.html?page=3

Bozor infratuzilmasi - Bozor iqtisodiyoti va uning

| Bozor iqtisodiyoti va uning | bet | 3/3 | Sana | 22.02.2024 | Hajmi | 76,66 Kb. | | #160518 | Bog'liq Abdug`aniyev Azamat IQ nazariyaBozor infratuzilmasi — bu bozor aloqalarini oʻrnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat koʻrsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga ombor xoʻjaligi, transport, aloqa xizmatlari koʻrsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari, sugʻurta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat koʻrsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida boʻgʻinini tashkil qilib, ularga maʼlumotlarni toʻplash, umumlashtirish va sotish bilan shugʻullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi. Bozor infratuzilmasi — bozorda tovarlar va xizmatlarning erkin harakatini taʼminlaydigan muassasalar, tashkilotlar majmui. Bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari quyidagilar: - birjalar (tovar, xom ashyo, fond, valyuta) va ularning tashkiliy rasmiylashtirilgan vositachiligi; - kimoshdi savdolari, yarmarkalar va birjadan tashqari tashkiliy vositachilik shakllari; - kredit tizimi va tijorat banklari, emissiya tizimi va emissiya banklari; - aholi bandligini boshqarish tizimi, davlat va nodavlat bandlikka yordam koʻrsatish markazlari (mehnat birjalari); - axborot texnologiyasi va ishbilarmonlik aloqalari vositalari; - soliq tizimi va soliq inspeksiyalari; - tijoratxoʻjalik xatari sugʻurtasi tizimi va sugʻurta kompaniyalari; - maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentliklari; - savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning ixtiyoriy, davlat, jamoat birlashma (uyushma)lari; - bojxona tizimi; oʻrta va oliy iqtisodiy taʼlim tizimi, auditorlik kompaniyalari; - konsalting (maslahat) kompaniyalari; - ishbilarmonlik faoliyatini ragʻbatlantirishga xizmat qiladigan davlat va jamoat fondlari; - maxsus erkin tadbirkorlik zonalari va boshqalar. Bozor iqtisodiyotning yuqorida ko‘rib chiqilgan asosiy afzalliklari bilan bir qatorda boshqa ko‘plab ijobiy jihatlarini ham sanab o‘tish mumkin. Jumladan: - uning ishlab chiqarishning o‘zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va ko‘nikishining yuqori darajasi; - fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy etishning jadal sur’ati; - turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati; - buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash; - cheklangan axborot – turli resurslarning narx darajasi va ularning sarflanish darajasiga yo‘nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish imkoniyati. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT TAYYORLADI: ABDUG`ANIYEV AZAMAT | | |

http://kompy.info/muhazireci--dos-huseynov-ismayl-firuddin-movzu-neqliyyat-vasit.html#Mövzu:_2._Nəqliyyat_vasitələrinin_aktiv_təhlükəsizliyi_istismar_xüsusiyyətləri._PLAN

Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Fakultə : Mühəndislik Kafredra : Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat vasitələri Fənn : YHT və ekspertizası Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: 2. Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. PLAN: - Avtomobil, nəqliyyat axımının əsas elementidir. - Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. - Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. - İstismar keyfiyyətləri. - Kompanovka parametrləri. - Çəki parametrləri. ƏDƏBİYYAT - B.M.Bağırov. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyi. Gəncə 2005. - Tağızadə Ə.H., Bayramov R.P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s. - Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. «Hüquq ədəbiyyatı nəşriyyatı». 1993. 160 s. - Azərbaycan nəqliyyatı və rabitəsi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı. 2000. - Bağırov B.M. Qabaq təkərləri aparıcı olan minik avtomobillərinin aktiv dayanıqlıq xüsusiyyətləri. AKTA Aqrar mühəndislik fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Gəncə. 2003. - Bağırov B.M., Avtonəqliyyat prosesləri və ekologiya. AKTA əsərləri. Gəncə. 2003. səh. 94-99. - Bəşirov F.M., İsayev B.Q., Hüseynov İ.F. Traktorlar və avtomobillər. AKTA mətbəəsi. Gəncə. 2004. 194 s. Gəncə 2010 1. Avtomobil nəqliyyat axımının əsas elementidir. Müasir yollarda müxtəlif tip nəqliyyat vasitələri istismar olunurlar. Bütün yol boyu bu nəqliyyat vasitələri – avtomobillər (minik, yük), avtobuslar, qoşqulu maşınlar və s. ümumi nəqliyyat axını yaradırlar. Bu axının parametrləri burada olan nəqliyyat vasitələrinin hər birinin istismar-konstruktiv parametrləri və onların axındakı nisbətindən asılı olur. Nəqliyyat axınının hərəkət tərkibi müxtəlif şəraitdə müxtəlif olur. məsələn, şəhər nəqliyyat axınında minik və yük avtomobilləri, avtobuslarla bərabər həm də trolleybus və tramvaylarda olur.Trolleybus (inglizcha trolley - „g‘ildirakli tok uzatuvchi“ va lotincha omnibus - "„har yerda“, "„hamma uchun“ so‘zlaridan) tashqi manbadan beriladigan elektr tokini isteʼmol qiluvchi elektr dvigateli yordamida harakatlanuvchi avtomobildir. şəhərətrafı yollarda avtotraslarda və digər yollarda avtomobil və avtobuslarla yanaşı, motosikllər, traktorlar, traktor qoşquları, dartı traylerləri, müxtəlif tip özüyeriyən kənd təsərrüfatı maşınları kombayn, silosyığan və s. (özüyeriyən şassilər), həmçinin tikinti maşınları daşıyan texnikalar (buldozer, qreyder, kran və s.) olurlar. Müşahidələr göstərir ki, belə axınların hər iki halda 75-80%-ni avtomobillər təşkil edir. Çoxmüddətli statistik məlumatlara görə baş verən yol nəqliyyat hadisələrinin 80-85%-ni avtomobillər, 10-185%- traktorlar və özüyeriyən şassilər və 2-3%-i motosikllər və 1-2%-i troleyybus və tramvaylarla törədilir. Göründüyü kimi avtomobillər ümumi nəqliyyat axınında doninatdır və ona görə də nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində avtomobillərin təhlükəsizliyi əsas götürülür. Digər nəqliyyat vasitələri xüsusi hal kimi baxılır. Bu baxımdan yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması üçün avtomobillərin təhlükəsiz və yüksək aktiv istismar göstəricilərinə malik olmağı vacib məsələdir. 2. Müxtəlif növ yerüstü nəqliyyat vasitələrinin hərəkətin təhlükəsizliyinə təsiri. Müasir şəraitdə küçə –yol şəbəkələrində eyni yolda, küçədə müxtəlif növ nəqliyyat vasitələri hərəkət edirlər. Yolda əgər eyni tip, eyni texniki-konstruktiv göstəriciyə malik hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək nisbətən asan olar. lakin hər hansı yolda hər iki istiqamətdə hərəkət edən həm minik, həm də yük avtomobilləri və həm də digər tip nəqliyyat vasitələri ola bilər. Bu nəqliyyat vasitələrinin, qabarit ölçüləri, sürət parametrləri, manevr etmə xüsusiyyətləri dərəcələrə görə yolda müxtəlif qaydada düzülürlər, yolayrıclarında müxtəlif üstünlük dəcərələrinə malik olurlar. Bununla belə yolda hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin müxtəlifliyi yol qəza hadisəsinin yaranma ehtimalını artırır, yolda ləngimələrə səbəb olur. Bu baxımdan müxtəlif tip nəqliyyat vasitələrinin yolda hərəkət intensivliyini və hərəkətin təhlükəsizliyini əngəlləmə dərəcəsinə görə müxtəlif əmsallarla qiymətləndirirlər. Bu əmsal onların hərəkət intensivliyinə və qəza törətmə ehtimalını təsirini xarakterizə edir və intensivliyin gətirmə əmsalı adlanır, k hərfi ilə işarə olunur. Minik avtomobilləri üçün bu əmsal k=1 qəbul olunur. Digər nəqliyyat vasitələrinin minik maşınlarına nisbətən intensivliyə gətirmə əmsalları aşağıdakı kimidir: - motosikllər ……………………………………0,5 - minik avtomobilləri…………………………...1,0 -yük avtomobilləri yük götürümü 2t-dək……….1,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 5t-dək……….2 -yük avtomobilləri yük götürümü 8t-dək……..…2,5 -yük avtomobilləri yük götürümü 14t-dək………3,5 - avtombuslar ……………………………………2,5 -trolleybuslar……………………………………3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 6t-dək…………….3,0 -avtoqatarlar, yük götürümü 2t-dək…………….3,5 -avtoqatarlar, yük götürümü 20t-dək……………4,0 -avtoqatarlar yük götürümü 30t-dək, və çox……5,0 Yol hərəkətinin təşkili fənnində intensivliyin gətirmə əmsalından geniş istifadə olunur. 3. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsizliyində istismar keyfiyyətlərinin rolu. Müxtəlif yol şəraitində avtomobillər və digər nəqliyyat vasitələri öz istismar göstəricilərini biruzə verirlər. İstismar göstəriciləri yüksək olan nəqliyyat vasitələri xarici təsirlərə daha davamlı olur və sürücü tərəfindən daha münasib idarə olunurlar. İstismar göstəricilərini ümumi şəkildə daha dürüst xarakterizə edən kəmiyyət-nəqliyyat vasitəsinin istismar keyfiyyətləridir. Nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: tutumu, şəkildən (kütlədən); istifadə qabaritindən istifadə; dinamiklik; qənaətçilik; hərəkət ehtiyatı; dayanıqlıq; keçidlik; hərəkət səlisliyi; manevrlik; etibarlıq; idarəedilmə yüngüllüyü; qulluq edilmə yüngüllüyü. Bu və ya digər nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü əsasən sadala-nan keyfiyyət göstəricilərinə görə müqayisə olunurlar. Bu barədə avtomobil nəzəriyyəsi fənnində geniş məlumat verilir. Nəqliyyat vasitələrinin konstruktiv təhlükəsizliyi onun ümumiləşdirici digər istismar xüsusiyyətlərini: minimal tormoz yolu; maksimal yavaşıma təcilləşməsi; kiritik sürüşmə və aşma sürətləri; manevrlilik; məlumatlılıq; eqronomiklik və s. kimi xüsusiyyətləri xarakterizə edir. Aktiv təhlükəsizlik nəqliyyat vasitəsinin çəki və həndəsi parametrlərindən, onların komnonovka sxemindən də çox asılıdır. Nəqliyyat vasitəsinin konstruktiv təhlükəsizliyinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o bu xüsusiyyəti bütün istismar müddətində saxlamalıdır. Məsələn, avtomobillərin yanacaq qənaətcilliyinin, komfortluğunun azalması ilə müəyyən qədər keçinmək oar, lakin heç vəclə təhlükəsizliyin azalması ilə barışmaq olmaz. Daha doğrusu nəqliyyat vasitəsi istənilən yerdə, istənilən hava şəraiti və məqamlarda təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir avtonəqliyyat işçisi, yol hərəkətinin təşkili ilə məşğul olan mühəndis avtomobilin onun müxtəlif tip və markalarının konstruktiv təhlükəsizliyi barədə kifayət qədər məlumatlı olmalı, onu qiymətləndirməyi bacarmalı və əməli işdə xəttə buraxılan avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinin daima texniki, konstruktiv təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər götürülməlidir. Bunun üçün işdən qayıdan maşının təhlükəsizliyin azaldan səbəblər araşdırılmalı və vaxtında aradan qaldırılmalıdır. 4. İstismar keyfiyyətləri. Nəqliyyat vasitəsinin tutumu – onun faydalı yükün miqdarı və ya sərnişinlərin sayı ilə ölçülür. Bu göstəricinin böyük istismar əhəmiyyəti vardır. İstismar şəraitindən asılı olaraq tutum dəyişə bilər. Belə ki, adi asfalt yollarda 2t yük aparan avtomobil torpaq yollarda və ya enişli-yoxuşlu yollarda bundan az yük apara bilər. Yük avtomobilləri 1. 5,2,3,4,5,7,10,25,30-40-45t yük götürə bilirlər. Avto-mobilin tutumunu artırmaq üçün oxların sayını artırırlar, qoşqulardan istifadə olunur. Belə halda yük tutumu 100t və daha artıq etmək mümkündür. Yüngül minik avtomobillərində sərnişin tutumu 3,4,5,7,9 olur. Ən çox yayı-lan 4-5,7 nəfərlik yeri olan avtomobillərdir. Avtobuslar 13, 29, 33, 60 və daha çox yerli olurlar. Avtobuslarda sərnişinlərin yerini artırmaq üçün onlar iki mərtəbəli düzəldilir və ya arxaya qoşqu qoşulur. Nəqliyyat vasitəsində çəkidən (kütlədən) istifadə əmsalı – onun faydalı yükünü, quru çəkisinə nisbəti ilə müəyyən edilir. G = Ge/Go burada G –çəkidən istifadə əmsalı; Ge – effektli yükün kütləsi (sərnişinlərin orta kütləsi 75kq götürülür) və ya çəkisi (sərnişinin çəkisi 750H qəbul edilir); Go – nəqliyyat vasitəsinin quru çəkisi (kütləsi), H, kq. Avtomobilin səmərəli konstruksiyaya malik olması bu əmsalla xarakterizə edilir. Nəqliyyat vasitələrinin quru çəkisinə düşən maksimal məhsuldarlıq – müasir minik avtomobilləri üçün vacib istismar parametrdir. Bu aşağıdakı düstur ilə təyin edilir. G = Ge Vmak/Go burada G – vahid çəkinin maksimal məhsuldarlığı və ya maksimal xüsusi məhsuldarlıqdır, Vmak – maksimal sürət, m/s. nəqliyyat vasitəsinin qabaritindən istifadə əmsalı – faydalı yük üçün olan sahənin, nəqliyyat vasitəsinin yerləşdiyi yerin sahəsinə nisbətidir. burada Fe; a; b-faydalı yük üçün olan sahə, onun uzunluğu, eni; FA; A; B- nəqliyyat vasitəsinin durduğu yerdə tutduğu sahə, onun uzunluğu və eni. Həmin əmsalın yüklədilməsi üçün nəqliyyat vasitəsinin konstruksiyasında, mühərrik yanda, kabinə ilə kuzanın arasında, kabinənin altında və ya kuzanın arxasında yerləşdirilir. Nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi – nəqliyyat vasitəsinin dinamikliyi onun dinamiki keyfiyyətini göstərən əmsala deyilir. Bu göstərici arasında təkərdə toxunan çəkici qüvvə ilə hava müqavimət qüvvəsi fərqinin maşının tam ağırlığına nisbətindən asılıdır və aşağıdakı formula ilə təyin olunur: burada D – dinamiklik əmsalı; Pk – təkərin toxunan (çevrə üzrə) dartı qüvvəsi; PW – hava müqavimət qüvvəsi; Ga; Go; Ge- nəqliyyat vasitəsinin tam çəkisi; quru çəkisi və effektli çəkisidir. Nəqliyyat vasitəsində mühərrik nə qədər güclü olsa Pk-çox olur, dinamiklik çox olur. Hava müqaviməti PW və maşının çəkisi nə qədər az olsa da bu dinamik-liyə müsbət təsir göstərir. Hava müqavimətini azaltmaq üçün maşının banı axımlı düzəldilir, alın sahəsi azaldılır. Nəqliyyat vasitələrinin dinamiki keyfiyyətin göstə-riciləri bunlardır: Vmak – maksimal hərəkət sürəti, m/s; Cmak – maksimal təcilləşmə, m/s2; t – təcilləşmə müddəti, s; s- tərpənəndən maksimum sürəti alana qədər gedinə yol, m. Bunlardan birinci və ikinci nə qədər çox, üçüncü və dördüncü nə qədər az olsa nəqliyyat vasitəsi o qədər dinamikli hesab olunur. Nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyi. Buna yanacaq qənaətcilliyi də deyirlər. Avtonəqliyyat vasitələrinin qənaətlərinin qənaətcilliyi onun vahid işə sərf etdiyi yanacağın miqdarı ilə xarakterizə olunur. Beynəlxalq almədə yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri üçün iş vahidi ton-kilometr qəbul edilir. Yanacaq sərfinin ölçü vahidi olaraq 100km yola sərf olunan yanacağın miqdarı qəbul olunur. Digər göstərici saatlıq yanacaq sərfidir. Saatlıq yanacaq sərfi ilə vahid işə sərf olan yanacaq sərfi arasında aşağıdakı əlaqə vardır. Saatlıq yanacaq sərfi 100km-ə olan yanacaq sərfi: burada ge – mühərrikin xüsusi yanacaq sərfiyyatı; Ne – mühərrikin gücü, kVT; Va – avtonəqliyyat vasitəsinin sürəti, km/saat. Nəqliyyat vasitəsinin hərəkət ehtiyatı – hərəkət ehtiyatı. Nəqliyyat vasitələrinin yanacaq bakının tam sərf olunana qədər getdiyi km-lə yola deyilir. Bu bakın tutumundan, nəqliyyat vasitəsinin qənaətcilliyindən, işəmə şəraitindən (torpaq yol,, asfalt yol, dağ yolu, yoxuşlu və enişli yol və s.) asılıdır və bu düsturla tapılır: burada Q/ - yanacaq bakının tutumu, litr; Q1/100 – 100km yola sərf olunan yanacaq müəyyən hərəkət sürətində, litrlə. - Kompanovka parametrləri. - Həndəsi qabarit ölçüləri. Hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün nəqliyyat vasitələrinin məhdud konstruktiv ölçüsü (eni, uzunluğu, hündürlüyü) və kütləsi olmalıdır. Bu məhdudiyyət Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulur və hər bir zavod bunu nəzərə alır. Nəqliyyat vasitəsində həndəsi parametrlər: konstruktiv uzunluq – La; konstruktiv hündürlük –H; konstruktiv en-Ba və baza-L hesab edilir. Nəqliyyat vasitələrinin hərəkət axınının formalaşmasında kornstruktiv uzunluğun yolun və hərəkət zolağının eninin müəyyən edilməsində konstruktiv uzunluğun, körpülərin və tramvay, trolleybus xəttlərinin hündürlüyünün müəyyən edilməsində konstruktiv hündürlüyün böyük rolu vardır. Dinamiki qabarit ölçüləri – dinamiki qabarit ölçüləri nəqliyyat vasitəsinin hərəkəti zamanı təhlükə törədə biləcək məkanın xətti parametrləridir. Dinamiki qabarit ölçüləri üç cürdür: uzununa dinamiki qabarit; eninə dinamiki qabarit-dinamiki koridor və hündürlük dinamiki qabarit. Dinamiki qabapritin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yoda hərəkət edən nəqliyyat vasitəsi bu və ya digər xarici təsirlərdən öz həndəsi ölçülərindən artıq ölçüdə məkanı zəbt edir, yəni hərəkət zamanı yolun qeyri-bərabərliyi, mailliyi, küləyin təsiri və s. nəticəsində yana (sağa, sola) ləngərlənir, vertikal rəqslər edir. Ona görə də maşının hərəkəti zamanı dinamiki məkanda digər maşina toxunmaması üçün dinamiki faktor nəzərə alınmalıdır. Dinamiki qabarit ölçüləri üç toplanandan ibarətdir, nəqliyyat vasitəsinin uyğun həndəsi ölçüsü (uzunluğu, eni, hündürlüyü); müxtəlif sürətlərdə yol və sürət xarakterindən asılı olaraq yaranan əlavə dinamiki ölçü və buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi. Dinamiki uzunluq Ld. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi uzunluğu Ld = 5m-dir. Onda 1km uzunluqda yolda 1000:5=200 belə avtomobili dal-dala yerləşdirmək olar. Əgər həmin avtomobil hzərəkətdədirsə və normal asfalt – beton yolda 40km/saat sürətlə hərəkət edirsə, yol hərəkətinin təhlükəsizlik baxımından o qabaqda gedən avtomobilə ən azı 35-40m ara məsafəsi saxlamalıdır. Belə olan halda 1km uzunluqda yolda 1000:40=25 belə avtomobilin bir-biri arxasınca təhlükəsiz hərəkət etməsi mümkündür. Göstərilən misalda 5m avtomobilin həndəsi uzunluğudursa, 40m onun həmin sürətdə dinamiki uzunluğudur. Uzununa dinamiki qabarit maşının həndəsi uzunluğu, təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi və buraxıla bilən təhlükəsizlik məsafələri cəminə bərabərdir (şəkil 1.). Şəkil. 1. Dinamiki uzunluq burada Ld – uzununa dinamiki qabarit, m; La – nəqliyyat vasitəsinin qabarit uzunluğu, m; So – nəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz dayandırılma məsafəsi, m; Va – hərəkət sürəti, m/s; ta – sürücünün reaksiya müddəti, s; lo – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (lo=2m) m; - nəqliyyat vasitəsinin tormoz yolu, m. Dinamiki hündürlük – Hd. Dinamiki hündürlük hərəkət zamanı nəqliyyat vasitəsinin ən hündür hissəsinin vertikal müstəvidə ləngərlənməsi – qalxıb enməsi amplitudu, maşının konstruktiv hündürlüyü və buraxıla bilən təhlükəsilik məsafəsinin cəminə bərabərdir (şəkil 2.). Şəkil. 2. Dinamiki hündürlük. burada Hd – dinamiki hündürlük, m; Ha – həndəsi dündürlük ölçüsü, m; - dinamiki şaquli amplituda, m; ho – buraxıla bilən minimal təhlükəsizlik məsafəsi (ho=0,3m), m. Dinamiki en- dinamiki koridor Bd. Fərz edək ki, avtomobilin həndəsi eni Ba=1,5m-dir. Onda eni 6m olan yolda yan-yana dayanmış halda 6:1,5=4 ədəd bu cür avtomobili yerləşdirmək olar. Əgər həmin endə avtomobilə hərəkətdə olarlarsa göstərilən endə yolda yalnız iki bu tip avtomobilin hərəkəti mümkündür. Bu onunla izah edilir ki, nəqliyyat vasitəsi hərəkət edərkən ona bir sıra xarici təsirlər olur (kələkötürlük, yandan əsən külək, yolun yamaclığı və s.) təkərlə edilən belə təsirlər onun qabaq təkərlərinin istiqamətini hərəkət istiqamətindən meyilləndirir. Təkərin meylləşməsi ilə maşın müəyyən qədər öz istiqamətindən kənara çıxır. Şəkil. 3. Dinamiki en-düz yol hissəsində dinamiki koridor: a-nəqliyyat vasitəsinin hərəkət sxemi; b-nəqliyyat vasitəsinin eninə yerləşdirilməsinin yc hərəkət sürətindən v asılılığı; 1-ZİL-130, 2-QAZ-53A; 3-QAZ-24 «Volqa»; 4-VAZ-2103 «Ciquli». Sürücü meyllənməni hiss edənə və ona reaksiya verib sükan mexanizmi ilə təkəri əvvəlki istiqamətinə döndərənə qədər maşın I vəziyyətindən V vəziyyətinə gəlir, maşının hərəkət istiqaməti kurs istiqamətinə yönəlsə də, o əvvəlki vəziyyətdən Bk məsafəsi qədər yerini dəyişir. Dinamiki koridor sürətin artması ilə artır. Eksperiment yolu ilə alınmış və praktiki hesabat üçün tiəklif olunan dinamiki koridorun qiyməti aşağıdakı düstur ilə tapılır: Bk = 0,054Va Ba 0,3 burada Va-hərəkət sürəti, m/s; Ba-nəqliyyat vasitəsinin həndəsi eni, m; 0,054-eksperimental əmsal; 0,3-standartlara görə hərəkət zamanı iki maşının yan səthləri arası buraxıla bilən ən az ara məsafəsi, m. Yolların layihələndirilməsində dinamiki koridor əsas şərtləndici amil kimi qəbul edilir. Bu amil nəzərə alınaraq normativ qaydalara görə yolda sutkada 3000-dən çox avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,75m, ondan az avtomobil hərəkət edərsə hərəkət zolağının eni 3,0….3,5m götürülür. Eninə dinamiki koridor yüksək sürətli hərəkət olan yollarda daha çox götürülür. Ensiz yolda sürücü nisbətən aşağı sürətlə maşını idarə etməyə məcburdur. Əks təqdirdə o tez-tez yol hadisəsinin iştirakçısı olmalıdır. Avtoqatarların, qoşqulu maşınların hərəkəti zamanı dinamiki koridor sürət artdıqca daha tez artır. Bu qoşqu və yarımqoşluların üfiqi müstəvidə ləngərlənmələri hesabına baş verir. Bəzən belə ləngərlənmələr o qədər çox olur ki, sükan çarxını döndərməklə onu dəf etmək olmur. Hərəkət istiqamətini və ləngərlənməni sabitləşdirmək üçün sürəti azaltmağa məcbur olur. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor. Yolun əyri hissəsində adətən hərəkət sürəti az olur. buna baxmayaraq burada dinamiki koridorun eni daha çox olur. ümumi uzunluq və bazadan qabağa və arxaya olan çıxıntıların nisbətindən asılı olaraq dinamiki koridor az və çox ola bilər. Qoşqulu və yarımqoşqulu maşınlarda döngələrdə yana çıxma daha böyük olur və nəqliyyat vasitəsinin hərəkət trayektoriyası çevrəvi, elliptik, hiperbolik forma alır (Şəkil 4). Şəkil 4. Yolun əyri hissəsində dinamiki koridor: a-tək nəqliyyat dönəndə; b-avtoqatar dönəndə. Əyri yolda və döngələrdə hərəkət edərkən qoşqusuz maşınlarda dinamiki koridoru təyin etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə edilir: burada RH və Rb – xarici və daxili dönmə radiuslarıdır, m; L/=L C –arxa körpüdən maşının qabağına qədər olan məsafə (L-baza; S-qabağa çıxıntı), m. Avtoqatarların əyri yollarda, döngələrdə hərəkəti zamanı dinamiki koridor daha çox olur və aşağıdakı düstur ilə hesablanır: burada Ro – dönmənin əyrilik radiusu, m; Ba, L və C – qabarit en, baza və qabağa çıxıntı, m; Ck – qoşqunun arxa körpüsünün maşının arxa körpüsünə nisbətən sürüşməsi. Axırıncı iki tənliyin müqayisəsi göstərir ki, avatoqatarlarda dinamiki koridor daha böyükdür. Döngələrdə bəzən onların dinamiki koridorunun eni 6m-ə çatır. Ona görə də döngələrdə yol daha enli götürülür.Dinamiki koridorun enini azaltmaq üçün qabaq təkərləri idarə olunan qoşqulardan istifadə olunur. Belə qoşqular dartan nəqliyyat vasitəsinin hərəkətinə uyğun hərəkət edir və dinamiki koridor demək olar ki, əlavə olaraq artmır. Həndəsi parametrlərin hərəkətin təhlükəsizliyinə ciddi təsirini nəzərə alaraq nəqliyyat vasitələrinin müxtəlif tipləri üçün qabarit ölçülərinin maksimal hədlərinə məhdudiyyətlər qoyulur və aşağıdakı hədən çox olmamalıdır. Qabarit en, m………………………..2,5 Qabarit uzunluq: -tək avtomobil üçün…………………12 -dartı maşını qoqşu və ya yarımqoşqu ilə……20 -dartı maşını bir neçə qoşqu ilə………………24 Çəki parametrləri. Avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin kütlə parametrləri QOST 93 M-59 ilə tənzimlənir. Bu dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış Dövlət Standartı-dır.Öz oxlarına düşən yükə görə avtomobillər A və B qrupuna bölünürlər. A qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən yük 9-10t təşkil edir. Belə avtomobillər I və II dərəcəli yollarda işlənməlidir. III və IV dərəcəli yollarda da işləyə bilərlər. B qrupuna daxil olan avtomobillərdə hər oxa düşən kütlə 5,5-6t təşkil edir və istənilən tip yolda işləyə bilərlər. Avtonəqliyyat vasitələrində buraxıla bilən və hər oxa düşən kütlə Parametrlərin adı | Qrup A | Qrup B | Maksimum yüklənən oxa düşən yükün miqdarı, t | | | -oxlar arası məsafə 3m-dən çox olmayanda | 10 | 6 | -oxlar arası məsafə 3m-dən az olanda | 9 | 5,5 | Tam kütlə, t | | | -ikioxlu avtomobil və ya qoşqu | 17,5 | 10,5 | -üçoxlu avtomobil və ya qoşqu | 25,0 | 15,0 | -dördoxlu avtoqoşqularda | 25,0 | 16,0 | -dartıcı avtoqatar 4 oxlu qoşqu ilə | 33,0 | 20,0 | -dartıcı avtoqatar, qoşqu ilə 4 oxlu | 40,0 | 30,0 | Qeyd: «A qrup» maşınların yalnız yaxşı təmir olunmuş örtüklü yollarda işləyə bilər. «B qrup» maşınlar istənilən tip yolda işləyə bilərlər. | Hər oxa düşən yük göstərilən normadan artıq olduqda şaquli və üfüqi silkələnmələr və onun təsirindən əmələ gələn qüvvə yol örtüyünə dağıdıcı təsir edir, onun xidmət müddətini azaldır. Ona görə də cədvəl 2.1-ə uyğun olaraq uyğun tonnacl maşın ona uyğun yolla hərəkət etməlidir. Hündür maşınlar, hündür yüklə yükləndikdə onlar ağırlıq mərkəzi daha da hündürə qalxır. Bu çox təhlükəlidir. Belə maşınlar yanlara ləngərlənir, yol örtüyünə mənfi təsir edirlər. Maşının özünü idarə etmək çətin olur. ona görə də belə hallarda daha aşağı sürətlə hərəkət etmək lazımdır. |

http://kompy.info/online-imzalama-servis-proqram-istifadeci-telimat.html#C:\Program_Files_(x86)\OnlineImzalayici

Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı

| Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı | bet | 1/2 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 3,26 Mb. | | #118 | Turi | Yazı | Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı Giriş Yeni Online İmzalama Servis proqramı Java Applet texnologiyasının Google Chrome və digər brauzerlərdə istifadəsindən imtina edilməs səbəbindən hazırlanmışdır. Yeni Online İmzalama Servis proqramı müxtəlif Microsoft Windows əməliyyat sistemləri üzərində işləyir. Proqram aşağıdakı qovluğa yazılır: "C:\Program Files (x86)\OnlineImzalayici" Sistem minimal tələbləri: Əməliyyat Sistemi: | Windows 7, Windows 8.1, Windows 10 | .NET Framework: | 3.5 və 4.5 | Səlahiyyət: | Administrator səlahiyyətləri | Açıq şəbəkə portu: | 10281, 10281 və ya 10283 | Sertifikatlar: | AZ Root Authority(RCA), AZ Policy Authority(PCA), AZ Governing Bodies Authority(ICA), AZ E-Government Authority(ICA), Şəxsi e-imza kartı | Əlavə proqram təminatı: | Charismatics (Siemens tipli smart kartlar üçün) və ya Gemalto (Gemalto tipli smart kartlar üçün) | | | |