url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html#_Kalit_s | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal-v2.html?page=4 | - Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari | 4.16. Enerji blokunun işə salınması və işdən saxlanılmasına blokun böyük maşinisti, əsaslı və orta təmirdən sonra isə qazan sexinin rəisi və ya onun müavini rəhbərlik etməlidir.
4.17. Fəaliyyətdə olan enerji bloklarının layihə üzrə işəsalınma sxemlərinin dəyişdirilməsinə aşağıdakı hallarda yol verilir:
-
avadanlığın istehsalçı zavodlar ilə razılaşdırılmış yeni işəsalınma sxemlərinin və rejimlərinin məqsədyönlü sınaqları üçün;
-
işəsalınma sxemlərini təkmilləşdirərkən onları tipik işəsalınma sxeminə uyğunlaşdırmaq və ya istismar keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə.
Enerji bloklarının işəsalınma sxemlərinin təkmilləşdirilməsi və dəyişdirilməsinin həcmi və qaydası enerjisistem ilə razılaşdırılmalıdır.
5. Qaz-turbin qurğuları
(müstəqil və BQQ tərkibində işləyənlər)
5.1. QTQ-nin istismarı zamanı aşağıdakılar təmin edilməlidir:
-
qüvvədə olan dövlət standartlarının, texniki şərtlərin müddəaları;
-
dispetçer yük qrafikinə əməl olunmaqla əsas və köməkçi avadanlıqların etibarlı və qənaətli işi;
-
əsas və köməkçi avadanlıqların qənaətli işinin normative göstəriciləri.
5.2. QTQ-nin tənzimlənmə sistemi aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
-
verilmiş elektrik yükünü dayanıqlı saxlamalı;
-
rotorun nominal fırlanma tezliyində QTQ-ni yüksüz iş rejimində saxlamalı;
-
işəsalınma və dayandırma rejimlərində QTQ-nin etibarlı işini həmçinin, qəza hallarında aqreqatın dayandırılmasını təmin etməli;
-
yük dəyişildikdə QTQ-nin iş rejiminin rəvan dəyişilməsini təmin etməli;
-
maksimal yük ani vaxtda sıfıra qədər atıldıqda rotorun təhlükəsizlik avtomatının işəqoşulmasına səbəb olmayan fırlanma tezliyini saxlamalı (müstəqil güc turbini olan QTQ üçün yükün qiyməti texniki şərtlərdə göstərilir);
-
turbinin (turbinlərin) qarşısında qazın temperaturunu tələb olunan səviyyədə saxlamalı və onun qəza mühafizəsinin işə qoşulma həddinə qədər qalxmasına yol verməməli;
-
qazın temperaturunun məhdudlaşdırma sisteminin qeyri-həssaslılığı 100C-dən çox olmamalı;
-
kompressorların pompajsız işini təmin etməli;
-
generator valının fırlanma tezliyinin tənzimlənməsinin statik qeyri-müntəzəmlik dərəcəsi nominalın 4-5%-i həddində olmalı (konkret ölçülü QTQ-nin istismar şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün qeyri-müntəzəmlik dərəcəsinin mümkün olan yüksəlməsi texniki şərtlərdə göstərilməlidir; statik qeyri-müntəzəmliyin minimal yerli dərəcəsi 2%-dən aşağı olmamalıdır);
-
hər hansı yükdə qeyri-həssaslılıq dərəcəsi nominal fırlanma tezliyinin 0,2%-dən artıq olmamalı.
Fırlanma tezliyinin normaldan fərqləndiyi hallarda QTQ-nin işləməsinin mümkünlüyü və müddəti QTQ-yə olan texniki şərtlərlə nizamlanmalıdır.
5.3. Tənzimləmə və mühafizə sistemlərində istifadə olunan temperatur impulsu, tüstü qazı yolunun səciyyəvi en kəsiyində quraşdırılan və temperaturun həqiqi qiymətini təyin edən kiçik ətalətli vericilərlə (termoelektrik pirometrlərlə və ya lazımi hallarda dinamik korreksiyalı digər ölçü vasitələri ilə) verilməlidir.
5.4. Hər bir yanma pilləsindən sonra qazların temperaturunun yolverilməz yüksəlməsinə qarşı mühafizə qurğularının işə qoşulması QTQ-nin texniki şərtlərində göstərilən temperatura sazlanmalıdır.
5.5. Təhlükəsizlik avtomatlarının işləməsi rotorun fırlanma tezliyinin nominaldan 10-12% yuxarı qalxmasına və ya QTQ-nin texniki şərtlərində göstərilmiş qiymətə qədər tənzimlənməlidir.
5.6. QTQ-nin istismarı zamanı havaötürücü qurğulara kənar tullantıların düşməsini istisna edən və kompressora sorulan havada tozlaşmanın azalmasını təmin edən tədbirlər (boş meydançalarda ot əkilməsi, xiyabanların salınması, suvarma vasitələrinin quraşdırılması və s.) yerinə yetirilməlidir.
5.7. Hava təmizləmə sistemi, QTQ kompressorunu qalıq orta illik tozluğu 0,3 mq/m3-dan artıq olmayan hava ilə təmin etməli və bu zaman havada 20 mkm-dən artıq ölçülü hissəciklərə malik tozun qatılığı 0,03 mq/m3-dan artıq olmamalıdır. Qısa müddətdə (yüksək toz dövründə), lakin ildə 100 saatdan çox olmayaraq ölçüsü 30 mkm-dən xırda hissəcikli tozun havada 5 mq/m3-dək qatılığına yol verilir. İstismar zamanı hava süzgəclərinin vəziyyətinə müntəzəm nəzarət edilməlidir. Onlardan, yağın və ya digər materialların QTQ-nin sovurma yoluna düşməsinə yol verilmir. Ayda 2 dəfədən az olmayaraq hava süzgəclərinə baxış keçirilməli və onlar toz və şlamdan təmizlənməlidir (əgər QTQ bazis rejimində işləyərsə, onda onun ən yaxın plan üzrə dayanması zamanı).
5.8. Havanın süzgəcdən keçirilmə sistemi, süzgəclərdə buraxıla bilən təzyiq düşküsü artdıqda və ya süzgəclərin kameralarında izafi təzyiq yarandıqda avtomatik açılan, ikitərəfli hərəkət edən baypas klapanları ilə təchiz olunmalıdır.
5.9. Hava süzgəclərinin və kompressorların axma hissələrinin buzlanmasına yol verilmir. Lazımi hallarda QTQ-nin havaötürücü yolları buzlanmanın qarşısını alan qurğularla təchiz edilməlidir.
5.10. QTQ-dən sonra qaz traktları (yolları) çıxan işlənmiş qazların tərkibində olan metanın, karbon monooksidin, azot oksidlərinin, oksigenin və karbon dioksidin ölçülməsi üçün qaz analizatorları ilə təchiz edilməlidir.
5.11. QTQ-nin dayandırıcı və tənzimləyici yanacaq klapanları kip olmalıdır. Klapanlar hər dəfə işəsalınmadan əvvəl tam gediş boyu və həmçinin təlimatda nəzərdə tutulan hallarda fasiləsiz iş rejimində hər gün gediş boyunun bir hissəsi qədər hərəkətdə olmalıdır.
QTQ-nin yanacaq klapanlarının kipliyə görə yoxlanışı, əsaslı və orta təmirdən sonra (reqlament üzrə) vizual baxış keçirilməklə və həmçinin QTQ-nin hər işə salınmasından qabaq tənzimləyici klapandan əvvəl yanacağın təzyiqinin olmamasına manometrlə nəzarət edilməklə yerinə yetirilməlidir.
5.12. Yağ kəmərlərində yağ soyuducularından əvvəl və sonra, ehtiyat və qəza yağ nasoslarının sovurma, təzyiq xətlərində və QTQ-nin yağ çənindən yağın qəza boşaldılması xəttində, generator valının kipləmə sxemində çıxarma süzgəclərdən əvvəl və sonra quraşdırılmış siyirtmə klapanlarının nazim çarxları işçi vəziyyətdə plomblanmalıdır.
5.13. QTQ generatorları elektrik mühərriki rejiminə keçdikdə, dərhal işdən açılmalıdır, bunun üçün generatorda əks-güc mühafizəsi qoyulmalıdır. Bu tələb, müstəqil güc turbinləri olan QTQ-yə şamil edilmir.
5.14. QTQ-nin hər hansı istilik vəziyyətindən işəsalınması və sinxronlaşdırılması avtomatik icra edilməlidir. Əgər müstəqil işəsalınma tələb olunmursa, yeni quraşdırılan birvallı QTQ-nin tezliyə görə işəsalınması tiristorlu işəsalma qurğusu ilə aparılmalıdr. QTQ-nin plan üzrə dayandırılması verilmiş proqram üzrə avtomatik aparılmalıdır.
5.15. QTQ-nin işə salınmasına - növbə rəisi, əsaslı və orta təmirdən, reqlament işlərindən sonra isə - enerji obyektinin rəhbərliyi tərəfindən təyin edilən şəxs rəhbərlik etməlidir.
5.16. 3 sutkadan artıq təmirə dayandıqdan sonra QTQ-nin işə salınmasından əvvəl əsas və köməkçi avadanlığın, nəzarət-ölçü cihazlarının, məsafədən və avtomatik idarəetmə vasitələrinin, texnoloji mühafizə, bloklama qurğularının, məlumat və operativ idarəetmə vasitələrinin sazlığı və işəqoşulmaya yararlı vəziyyətdə olması yoxlanmalıdır. Bu halda aşkar edilən nasazlıqlar aradan qaldırılmalıdır.
3 sutkadan artıq ehtiyatda dayandıqdan sonra QTQ-nin işəsalınmasından əvvəl aşağıdakılar yoxlanmalıdır: avadanlığın və NÖC-nın sazlığı və işə qoşulmaya yararlı vəziyyətdə olması, həmçinin məsafədən və avtomatik idarəetmə vasitələrinin, texnoloji mühafizə, bloklama qurğularının, köməkçi avadanlığın, yağ sisteminin, ehtiyat və qəza yağ nasoslarının, məlumat və operativ rabitə vasitələrinin iş qabiliyyəti; texnoloji mühafizə komandalarının bütün icra qurğularına verilməsi; dayanma zamanı təmir işləri aparılmış vasitə və avadanlıqların sazlığı və işəqoşulmaya yararlı vəziyyətdə olması. Bu halda aşkar edilən nasazlıqlar işəsalınmaya qədər aradan qaldırılmalıdır.
5.17. Aşağıdakı hallarda QTQ-nin işəsalınması qadağandır:
-
hər hansı bir mühafizənin nasazlığı və ya açılması zamanı;
-
tənzimləmə sistemində qazın buraxıla bilən temperaturunun artmasına və ya turbinin "qaçışı"na səbəb ola bilən qüsurlar olduqda;
-
yağ nasoslarından birinin və ya onları avtomatik işə qoşma sisteminin nasazlığı zamanı;
-
yanacağın və yağın keyfiyyəti normadan kənara çıxdıqda, həmçinin yanacağın (yağın) temperaturu və ya təzyiqi müəyyən edilmiş hədlərdən aşağı və ya yuxarı olduqda;
-
QTQ-nin istilik və ya mexaniki vəziyyətinin nəzarət göstəriciləri buraxıla bilən qiymətlərdən kənara çıxdıqda.
Qəza dayanmasından və ya əvvəlki baş tutmayan işəsalınmadan sonra, əgər bu imtinaların səbəbləri aradan qaldırılmamışdırsa, QTQ-nin işəsalınması qadağandır.
5.18. Yanma kameralarında yanacağı alışdırmazdan əvvəl rotoru işəsalma qurğusu ilə fırlatmaqla QTQ-nin yolları, maye yanacaqla işlədikdə – 2 dəqiqədən və qaz halında olan yanacaqla işlədikdə – 5 dəqiqədən az olmayaraq ventilyasiya olunmalıdır. QTQ-nin işəsalınması cəhdi baş tutmadığı halda onun yolları: maye yanacaqla işlədikdə – 4 dəqiqədən və qaz halında olan yanacaqla işlədikdə – 10 dəqiqədən az olmayaraq əvvəlcədən ventilyasiya olunmadan yanacağın alışdırılması qadağandır. Yolun (traktın) quruluşundan, yanacağın növündən və QTQ-nin tipindən asılı olaraq ventilyasiya müddəti istismar üzrə təlimatda göstərilməlidir.
5.19. İstiliyin buraxılması ilə QTQ-nin və ya BQQ-nin tərkibinə daxil olan qazan-utilizator və ya istilik mübadiləsi aparatları ilə birgə QTQ-nin qaz-hava traktının ventilyasiyası işəburaxılması zamanı yanacağın yandırılmasına qədər işə buraxılma qurğusu vasitəsilə onun rotorunun fırlanması zamanı QTQ-dən keçən havanın sərf olunması hesabına təmin edilməlidir.
5.20. İstiliyin buraxılması ilə QTQ-nin və BQQ-nin qaz-hava traktının ventilyasiyası üçün qaz turbine dayandıqdan sonra onun qaçışı hesabına ventilyasiya nəzərə alınmaqla, işəburaxılma qurğusunun köməyilə həyata keçirilən soyuq fırlanma rejimindən istifadə edilməlidir.
5.21. İstiliyin buraxılması ilə QTQ və qazan-utilizatorlar və ya istilik mübadiləsi aparatları olan BQQ-nin tərkibinə daxil olan qaz turbinlərinin işə buraxma qurğuları 5 dəqiqədən artıq olmayan müddətdə fasiləsiz ventilyasiya zamanı tüstü borularına qədər ventilyasiya olunan həcmlərin 6 dəfə havasının dəyişdirilməsini təmin etməlidir.
Qaz turbininin hər dəfə qeyri-müvəffəqiyyətli işə buraxılmasından sonra mövcud qaydaların 5.18 bəndinə əsasən qaz-hava traktının ventilyasiyası yerinə yetirilməlidir.
Qaz-hava traktının zəruri ventilyasiyası şərtlərinin yerinə yetirilməsini təmin etməyən işəburaxma qurğularına malik quruluşlar üfürmə ventilyatorlarla təchiz edilməlidir.
Traktın quraşdırılmasından, yanacağın növündən və QTQ-nin tipindən asılı olaraq ventilyasiyanın konkret davamiyyət müddəti istismar üzrə təlimatda göstəriləmlidir.
5.22. Aşağıdakı hallarda QTQ-də işəsalma əməliyyatı mühafizələrin işləməsilə və ya heyət tərəfindən dərhal saxlanılmalıdır:
a) işəsalma əməliyyatlarının müəyyən olunmuş ardıcıllığı pozulduqda;
b) qazların temperaturu, işəsalma qrafikində nəzərdə tutulmuş temperatura nisbətən çox artdıqda;
c) işəsalma qurğusunun yükü buraxıla bilən həddən yuxarı olduqda;
ç) işəsalma qurğusu işdən açıldıqdan sonra, işəsalınan valın fırlanma tezliyi təlimatda nəzərdə tutulandan aşağı olduqda;
d) QTQ kompressorlarında pompaj hadisəsi əmələ gəldikdə.
5.23. Aşağıdakı hallarda QTQ mühafizələrin işləməsilə və ya heyət tərəfindən dərhal işdən açılmalıdır:
a) turbinin (turbinlərin) qabağında qazların temperaturu yolverilməz həddə qalxdıqda;
b) rotorun fırlanma tezliyi buraxıla bilən həddən artıq olduqda;
c) yüksək təzyiqli yağ və yanacaq kəmərlərində qırılma və ya çatlar aşkar olunduqda;
ç) turbin və kompressor rotorlarının yolverilməz oxboyu sürüşmələrində və nisbi yerdəyişmələrində;
d) yağlama sistemində yağın təzyiqi və ya yağ çənində səviyyə yolverilməz dərəcədə aşağı olduqda və həmçinin hər hansı yastıqdan çıxan yağın temperaturu və ya dayaq yastığının hər hansı qəlibinin temperaturu həddən artıq qalxdıqda;
e) QTQ-nin turbomaşını və aparatlarının içərisində metal səsi (xırçıltı, taqqıltı) və qeyri-adi səs eşidildikdə;
ə) yastıq dayaqlarında titrəyiş 5.30 bəndində göstərilən buraxıla bilən qiymətlərdən yuxarı olduqda;
f) turbomaşın və ya generator yastıqlarından və ya kənar kipləmələrindən qığılcım və ya tüstü çıxdıqda;
g) yağın və ya yanacağın alovlanması və əldə olan vasitələrlə yanğının dərhal ləğv edilməsi mümkün olmadıqda;
ğ) yanma kameralarında və ya qaz yollarında partlayış (partıltı) olduqda;
h) yanma kamerasında məşəl söndükdə, maye və ya qaz halında olan yanacağın təzyiqi yolverilməz dərəcədə azaldıqda;
x) tənzimləmə və avtomatlaşdırma qurğularında və ya bütün NÖC-də gərginlik itdikdə;
ı) daxili zədələnmə nəticəsində turbogenerator açıldıqda;
i) kompressorlarda pompaj əmələ gəldikdə və ya bu həddə yolverilməz dərəcədə yaxınlaşma halında;
j) kompressorlardan sonra havanın təzyiqi yolverilməz dərəcədə dəyişdikdə;
k) turbogeneratorun kontakt halqalarında dairəvi alov yarandıqda;
q) istənilən QTQ bölməsində qazlaşma əmələ gəldikdə;
l) QTQ-nın örtüyü altına havanın verilməsini təmin edən bütün ventilyatorlar açıldıqda;
m) turbinin və ya onun nəzarətinin bütün avadanlıqlarının idarə edilməsini qeyri-mümkün edən TPAİS texniki-proqram kompleksinin imtinası zamanı.
QTQ-nin işdən açılması ilə eyni vaxtda mühafizələrin işləməsilə və ya heyət tərəfindən turbogenerator da işdən açılmalıdır.
5.24. Elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin qərarı ilə aşağıdakı hallarda qaz-turbin qurğusundan yük çıxarılmalı və o dayandırılmalıdır:
a) normal istismar rejiminin və ya köməkçi avadanlığın normal işinin pozulması barədə xəbərdarlıq siqnalı verildikdə (əgər avadanlığı saxlamadan pozuntunun səbəblərini aradan qaldırmaq mümkün deyilsə);
b) dayandırıcı, tənzimləyici və pompaja qarşı klapanlar ilişdikdə;
c) turbinlərin gövdələrinin, yanma kameraları və keçid boru kəmərlərinin xarici səthlərinin temperaturu yolverilməz dərəcədə qalxdıqda (əgər QTQ-nin iş rejimini dəyişməklə həmin temperaturu aşağı salmaq mümkün deyilsə);
ç) qazların ölçülən temperaturlarının qeyri-müntəzəmliliyi yolverilməz dərəcədə artdıqda;
d) yüksək təzyiqli kompressorların qarşısında hava temperaturunun yolverilməz dərəcədə artması və həmçinin normal su təchizatının pozulması hallarında;
e) ayrı-ayrı mühafizələrin və operativ nəzarət-ölçü cihazlarının nasazlığı hallarında.
5.25. Regeneratorlarda və ya şəbəkə suyunun qızdırıcılarında çöküntülər yanmağa başlayan zaman, əgər QTQ parametrlərinin təhlükəli dəyişməsi baş vermirsə, onda qurğu, istilik mübadiləsi səthlərinin soyudulmasını təmin etmək üçün işdə saxlanılmalıdır. Dayandırılan QTQ-də çöküntülər yandıqda yanğına qarşı qurğular işə qoşulmalıdır.
5.26. QTQ işdən açıldıqdan sonra traktların effektiv ventilyasiyası təmin edilməli və nəzərdə tutulmuş yerlərdə yanacaq kollektorları və forsunkalar (odluqlar) hava və ya təsirsiz qazla üfürülməlidir. Ventilyasiya qurtarandan sonra sovurma və (və ya) çıxış traktları bağlanmalıdır. QTQ soyuyanda, ventilyasiyanın və rotorun fırlanma müddəti və dövriliyi istismar təlimatında göstərilməlidir.
5.27. Elektrik stansiyalarında QTQ-yə texniki xidmətin reqlamenti və reqlament işlərinin aparılmasının texnologiyası və dövriliyi müəyyənləşdirilməlidir.
5.28. Texniki xidmətin reqlamenti aşağıdakıları nəzərə almalıdır:
-
turbomaşınları və aparatları sökmədən axınlı hissəsinin istismar üzrə təlimatda göstərilmiş yerlərində, xüsusi optik və ya lifli-optik cihazlardan istifadə olunmaqla vizual diaqnostikasının aparılmasını (əgər zavod təlimatında bu nəzərə alınmışdırsa);
-
turbomaşınları və aparatları sökmədən, texniki yuyucu vasitə və yumşaq abraziv maddələrdən istifadə edilməklə QTQ-nin axma hissələrindən çöküntülərin dövri olaraq çıxarılmasını;
-
hava və qazın əsas parametrlərinin, yanacağın təzyiqinin və işəsalma qurğusunun yükünün işəsalınmanın hesablanmış qrafikinə uyğunluğunu yoxlamaqla QTQ-nin nəzarət avtomatik işəsalınması da daxil olmaqla, QTQ-nin mühafizə və avtomatik idarəetmə sisteminin işinin yoxlanılmasını;
-
yanacaq forsunkalarının kipliyinə, məhsuldarlığına və onların çıxışında yanacağın çilənməsinin açılma bucağına baxış keçirilməsini və yoxlanılmasını;
-
ehtiyat və qəza yağ nasoslarının və avtomatik işə qoşma qurğularının yoxlanılmasını;
-
trakt, klapan, şiber və armaturların kipliyinin yoxlanılmasını;
-
yanacaq nasoslarına və texniki su təchizatı nasoslarına baxışın keçirilməsini və onların yoxlanılmasını;
-
yağ, yanacaq və su süzgəclərinə baxış və onların tənzimlənməsini;
-
maşın zalında (içində), elektrik stansiyası ərazisində və onun ətrafında səs-küyün batırılmasının effektivliyinin yoxlanılması və bərpasını;
-
çıxan qazlarda atmosferi çirkləndirən tullantıların qatılığını məhdudlaşdıran avadanlığın effektivliyinin yoxlanılmasını.
5.29. İstismar prosesində müşahidələr və cihazların göstəriciləri əsasında, aşağıdakıların təhlili daxil olmaqla, parametr və titrəmə diaqnostikası aparılmalıdır:
-
QTQ gücünün hesabat və normativ güclərə uyğunluğu;
-
kompressorların çirklənmə dərəcəsi və dayanıqlıq ehtiyatları;
-
istilik mübadiləsi aparatlarının effektivliyi;
-
turbinin giriş və ya çıxışında qazların ölçülən temperaturlarının qeyri-müntəzəmliyi;
-
yanacağın və havanın (qazların) təzyiqi və temperaturu;
-
turbinlərin, kompressorların, generatorların və təsirləndiricilərin titrəyişi;
-
hesabat və normativ iqtisadi göstəricilərin uyğunluğu.
Müşahidə edilən parametrlərin pasportdakı parametrlərdən fərqlənməsinin hədd qiymətləri, istehsalçı zavodun təyin etdiyindən və ya texniki şərtlərdə göstəriləndən artıq olmamalıdır.
5.30. QTQ-nin tənzimlənməsinin və fırlanma tezliyinin artmasınadan mühafizə sisteminin bütün yoxlanışı və sınağı istehsalçı zavodların təlimatlarına müvafiq aparılmalıdır.
5.31. Turbinlərdə qazın temperaturunun qalxmasına qarşı mühafizənin iş fəaliyyəti 4 ayda 1 dəfədən az olmayaraq yoxlanılmalıdır.
5.32. Generatoru şəbəkədən açacaq yükü ani atmaqla QTQ-nin tənzimləmə sisteminin işinin yoxlanılması aşağıdakı hallarda aparılmalıdır:
-
quraşdırılandan sonra QTQ-ni istismara qəbul edərkən;
-
QTQ-nin dinamik xarakteristikalarını və ya tənzimləmə sisteminin statik və dinamik xarakteristikalarını dəyişən yenidənqurma işlərindən sonra;
-
istismar prosesində və ya təmir zamanı (aşkar olunan nöqsanların ləğvindən sonra) tənzimləmənin statik və dinamik xarakteristikalarında mühüm dəyişikliklər aşkar olunduqda.
5.33. Fasilələrlə işləyən QTQ-lər işəsalınmaya daim hazır vəziyyətdə olmalıdır. Əgər onların işə qoşulması tələb olunmursa, belə QTQ avadanlıqlarının və sistemlərinin sazlığı növbədə 1 dəfə yoxlanılmalı, aqreqatı yükləməklə nəzarət avtomatik işə qoşulmalar isə ayda 1 dəfədən az olmayaraq aparılmalıdır.
5.34. QTQ-nin istismarında turbinlərin, kompressorların, generatorun və təsirləndiricinin yastıq dayaqlarının titrəyiş sürətinin orta kvadratik qiyməti 4,5 mm∙san-1-dən artıq olmamalıdır.
Titrəyiş qiyməti normativdən artıq olduğu hallarda, onun aşağı salınması üçün 30 sutkadan artıq olmayan müddətə tədbirlər görülməlidir.
Titrəyişi 7,1 mm∙san-1-dən artıq olan QTQ-nin 7 sutkadan artıq işlədilməsi qadağandır. Titrəyiş 11,2 mm∙san-1 olduqda isə QTQ, mühafizə sistemi ilə və ya əl ilə işdən açılmalıdır.
Qərarlaşmış rejimdə bir rotorun iki dayağında və ya yanaşı dayaqlarda titrəyiş, ya da bir dayağın titrəyişinin iki tərkib hissəsi hər hansı ilk səviyyədən eyni vaxtda qəflətən 1 mm∙san-1 və bundan artıq dəyişdikdə QTQ dərhal saxlanılmalıdır.
Yastıqların dayaqlarından birində 1-3 sutka ərzində, titrəyişin hər hansı bir tərkib hissəsinin rəvan artması 2 mm∙san-1 olduqda QTQ-dən yük çıxarılmalı və o işdən saxlanılmalıdır.
5.35. QTQ-nin hər valı üçün rotorun normal qaçış müddəti və valçevirən qurğunun mühərrikinin elektrik cərəyanı şiddətinin nominal qiyməti müəyyənləşdirilməlidir. QTQ-nin hər dayanmasında rotorun qaçış müddəti və cərəyan şiddəti ölçülməli və "gündəlik cədvəl" də qeyd olunmalıdır. Qaçış müddəti və ya elektrik cərəyanının şiddəti normadan kənara çıxdıqda və həmçinin kənar səs-küy əmələ gəldikdə, bunların səbəbi araşdırılmalı və ləğvi üçün tədbir görülməlidir.
5.36. QTQ-ni uzunmüddətli ehtiyata çıxardıqda onun konservasiyası üçün tədbirlər görülməlidir. Konservasiya üçün tələb olunan dayanma müddəti, konrservasiya edilməli qovşaqların siyahısı və onun aparılmasının texnologiyası QTQ-nin texniki şərtlərində göstərilməlidir.
5.37. Orta və əsaslı təmirlərin dövriliyi avadanlığın faktiki vəziyyətini nəzərə almaqla, QTQ-nin rejimindən və işləmə müddətindən, işəsalınmaların sayından və istifadə olunan yanacaqdan asılı olaraq, texniki şərtlərə müvafiq müəyyənləşdirilməlidir.
5.38. İstiliyn buraxılması ilə QTQ və BQQ-nin istilik sınaqları aparılmalıdır:
-
faktiki göstəriciləri alınması nə normative xarakteristikaların tərtib edilməsi üçün yenidən quraşdırılan avadanlıqda;
-
normative xarakteristikalara uyğunluğun təsdiiq edilməsi üçün vaxtaşırı istismar prosesində (3-4 ildə 1 dəfədən az olmayaraq).
6. Texnoloji proseslərin idarəetmə sistemləri
6.1. Texnoloji proseslərin idarəetmə sistemlərinin, o cümlədən avtomatlaşdırılmış sistemlərin (TPAİS) istismarı zamanı aşağıdakılar təmin edilməlidir:
-
energetik avadanlığın vəziyyətinə nəzarət;
-
texnoloji proseslərin avtomatik tənzimlənməsi;
-
texnoloji avadanlığın avtomatik mühafizəsi;
-
verilmiş alqoritmlərlə avadanlığın avtomatik idarə edilməsi (məntiqi idarəetmə);
-
texnoloji və qəza siqnalvermələr;
-
bağlayıcı və tənzimləyici armaturların məsafədən idarə edilməsi.
İdarəetmə sistemlərinin texniki cəhətdən yerinə yetirilməsi həm müstəqil texniki vasitələrin (NÖÇ, avtomatik tənzimləyicilər, komprekt texnoloji mühafizə qurğuları və s.), həm də TP AİS köməyi ilə həyata keçirilir.
Ölçü vasitələri, avtomatik tənzimləyici, siqnalvermə və texnoloji mühafizə, məntiqi və məsafədən idarəetmə, texniki diaqnostika vasitələri və nəzarətin texniki - proqram kompleksləri və informasiya təqdimediciləri texnoloji avadanlığın işə qoşulmuş vəziyyətində daim işdə olmalı (layihə həcmində) və işin keyfiyyətini və verilmiş funksiyaların yerinə yetirilməsini təmin etməlidir.
Təmir, sınaq və digər işlərin aparılması üçün idarəetmə sistemi qurğularının işdən çıxarılması mövcud Qaydaların «Operativ-dispetçer idarəetmə» bölməsinin 4.2 bəndinə uyğun yerinə yetirilməlidir.
6.2. İdarəetmə sisteminə xidmət edən heyət, bu sistemlərin saz vəziyyətdə saxlanılmasını, onların işə hazırlığını, texniki xidmət və təmirinin vaxtında keçirilməsini, istifadəsinin etibarlılığının və səmərəliliyinin artırılması üzrə tədbirlərin yerinə yetirilməsini, ehtiyat cihazları və materiallarının olmasını təmin etməlidir. Texnoloji avadanlığa xidmət edən heyət, idarəetmə sistemlərini vaxtında işə qoşmalı və onlardan səmərəli istifadə etməlidir. İdarəetmə sistemləri qurğularının xarici hissələrinin qorunması və təmizliyi üçün məsuliyyəti, onların quraşdırıldığı enerji müəssisəsi sexinin, sahəsinin operativ heyəti daşımalıdır.
| |
http://kompy.info/4-mavzu-tadqiqot-uchun-malumotlarni-toplash-va-saralash-xususi.html | 4-mavzu. Tadqiqot uchun ma'lumotlarni to'plash va saralash xususiyatlari | |
4-mavzu. Tadqiqot uchun ma'lumotlarni to'plash va saralash xususiyatlari
|
bet | 1/11 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 0,67 Mb. | | #232267 |
Bog'liq 6.-MAVZU
4-MAVZU. TADQIQOT UCHUN MA'LUMOTLARNI TO'PLASH VA SARALASH XUSUSIYATLARI
1. Axborot yig`ish usullari: kuzatish, tajriba va so`rov.
2. Axborot to‘plash manbalari: ilmiy nashrlar, o‘quv adabiyotlari, jurnalistik nashrlar, ommaviy axborot vositalari, veb-saytlar, ijtimoiy tarmoqlar.
3. Bibliografik ma’lumotnomalarni loyihalash qoidalari.
1. Axborot yig`ish usullari: kuzatish, tajriba va so`rov.
Axborot yig'ish usullari
Turli tadqiqot usullarining ko'pligiga qaramay, bozorni o'rganish doirasida amalga oshiriladigan faoliyatning umumiy sxemasi juda oddiy va tushunarli. Axborotining asosiy manbalari:
• Suhbat va so'rovlar;
• Ro'yxatga olish (kuzatish);
• Tajriba;
• Panel;
• Ekspert tekshiruvi.
Intervyu (so'rov) - odamlarning pozitsiyasini aniqlash yoki ulardan biron bir masala bo'yicha ma'lumot olish. So'rov marketingda ma'lumotlarni yig'ishning eng keng tarqalgan va muhim shaklidir. Tadqiqotlarning taxminan 90% bu usuldan foydalanadi. So'rov og'zaki (shaxsiy) yoki yozma bo'lishi mumkin.
Yozma so'rov davomida ishtirokchilar so'rovnomalarni (anketalarni) oladilar, ularni to'ldirishlari va belgilangan joyga qaytishlari kerak. Odatda, yozma so'rovlarda yopiq savollar qo'llaniladi, ularning javoblari berilganlardan birini tanlashdir. Odatda, yozma so'rovlarda anketa maqsadli auditoriya vakillariga elektron pochta, yoki faks orqali yuboriladi.
Ushbu usuldan foydalanishni cheklaydigan asosiy kamchilik - bu to'ldirilgan anketalarni qaytarishning uzoq muddati va past foizi (o'rtacha 3%).
Shaxsiy (yuzma-yuz) va telefon orqali so'rovlar intervyu deb ataladi.
Telefon orqali suhbatlar har qanday aniqlik darajasidagi so'rovlarni o'tkazishning nisbatan arzon usuli hisoblanadi (respondentlarning geografik joylashuvi intervyu o'tkazish xarajatlari nuqtai nazaridan muhim emas). Ushbu usul faqat miqdoriy tadqiqotlar uchun qo'llaniladi. Biroq, ushbu usuldan foydalanishning ob'ektiv kamchiliklari mavjud:
respondentning tushunishi va samimiyligini to'liq nazorat qilmaslik;
• ko'rgazmali materiallarni (namunalar, javob variantlari yozilgan kartochkalar) taqdim etish imkoniyati yo'q;
• uzoq intervyularni amalga oshirish mumkin emasligi (telefonda suhbatdoshning e'tiborini 15 daqiqadan ko'proq ushlab turish qiyin);
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=5 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 5 | |
Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari
|
bet | 5/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
3.3. Yağqəbulediciləri, yağayırıcıları və yağyığıcıları, stasionar yanğınsöndürmə vasitələri daima saz vəziyyətdə olmalıdır.
3.4. Açıq havada quraşdırılan transformatorların çənlərində və reaktorların üzərində stansiya (yarımstansiya) nömrələri göstərilməlidir. Bu cür nömrələr transformator məntəqələrinin və kameralarının qapılarında və içərisində də olmalıdır. Birfazalı transformatorların çənlərində və reaktorlarda fazanın rəngi göstərilməlidir. Açıq havada quraşdırılan transformator və reaktorlar havanın və yağların təsirinə davamlı olan açıq rənglə boyanmalıdır.
3.5. Transformatorların (reaktorların) soyuducu qurğularının elektrik mühərriklərinin qidalanması, bir qayda olaraq iki mənbədən, yağın məcburi dövranı ilə soyudulan transformatorlar (reaktorlar) üçün isə EAQ (ehtiyatın avtomatik qoşulması) tətbiq etməklə, yerinə yetirilir.
3.6. Transformatorların yük altında gərginliyin tənzimlənməsi (YAT-yük altında tənzimləmə) qurğusu işdə avtomatik rejimdə olmalıdır. Əgər şəbəkədə gərginliyin dəyişilməsi elektrik enerjisi istehlakçılarının tələblərini təmin edən hədlər daxilindədirsə, enerjisistemin texniki rəhbərinin göstərişi ilə YAT qurğusunun qeyri-avtomatik iş rejimində istifadəsi mümkündür. Bu halda YAT qurğusunda əməliyyatlar məsafədən idarəetmə pultundan aparılır.
Gərginlik altındakı transformatorun YAT qurğusunda əllə (dəstəklə) əməliyyatın aparılması qadağandır.
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html#Gazeta_tarqatish_boglamasi | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal-v2.html?page=7 | - Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari | 7.40. Şəbəkə suyunun keyfiyyəti aşağıda göstərilən normaları ödəməlidir:
Sərbəst karbon turşusunun miqdarı ................................... 0
İstilik təchizatı sistemləri üçün pH-ın qiyməti:
açıq ................................................................................ 8,3-9,0
qapalı .............................................................................. 8,3-9,5
İstilik təchizatı sistemləri üçün:
dəmir birləşmələrinin miqdarı, mq/dm3, çox olmamalı:
açıq ................................................................................. 0,3
(sanitariya orqanları ilə razılaşdırılmaqla 0,5 mq/dm3 icazə verilir)
qapalı .............................................................................. 0,5
Həll olunmuş oksigenin miqdarı,
mq/dm3, çox olmamalı ........................................................ 20
Asılı maddələrin miqdarı, mq/dm3, çox olmamalı ............. 5
Neft məhsullarının miqdarı, mq/dm3 çox olmamalı :
Açıq istilik təchizatı sistemi üçün …………………........… 0,1
Qapalı istilik təchizatı sistemi üçün …………………....… 1
İsitmə mövsümünün başlanğıcında və təmirdən sonrakı dövrdə qapalı istilik təchizatı sistemləri üçün – 4 həftə, açıq istilik təchizatı sistemləri üçün isə 2 həftə müddətinə normaların: dəmir birləşmələri miqdarının – 1,0 mq/dm3-a qədər; həll olunmuş oksigenin – 30 mq/dm3-a qədər; asılı maddələrin – 15 mq/dm3-a qədər yuxarı olmasına icazə verilir.
Açıq istilik təchizatı sistemlərində, sanitar-epidemioloji xidmət təşkilatları ilə razılaşdırılaraq, istismar edilən istilik təchizatı sistemlərinin mövsümi qoşma vaxtlarında, yenilərin qoşulmasında və həmçinin təmirdən sonra 14 günə qədər müddətə suyun rəng göstəricisi üzrə 700-yə qədər və dəmirin miqdarı üzrə 1,2 mq/dm3-a qədər normadan kənara çıxmasına yol verilir.
İsitmə mövsümü qurtardıqdan və ya suqızdırıcı qazanlar və istilik şəbəkəsi saxlandıqdan sonra onlar konservasiya olunmalıdır.
7.41. Üzvi yanacaqla istismar olunan elektrik stansiyalarında işləyən qazanların nominal məhsuldarlığında texnoloji rejimlərdən kənarlaşmalar, sızma, buxarlanma nəticəsində suyun, buxarın və kondensatın stansiyadaxili itkiləri bəsləyici suyun ümumi sərfinin aşağıdakı %-dən çox olmamalıdır:
Kondensasiyalı elektrik stansiyalarında ....................... 1,0
Xalis istilik yüklü İEM-də ............................................ 1,2
İstehsalat və ya istehsalat -istilik yüklü İEM-də .......... 1,6
Bəsləyici suyun nominaldan az olan faktiki sərfində stansiyadaxili itkilərin normaları müvafiq olaraq artacaqdır ki, bu da 1,5 dəfədən çox olmamalıdır.
Forsunkaların işləməsi, qazanların üfürülməsi, su ilə yuylması, kondensat təmizləyici qurğulara xidmət, istilik şəbəkəsində əlavə suyun dearasiyası, mazutun boşaldılması, kimyəvi analizlər üçün istilikdaşıyıcısından nümunənin götürülməsi zamanı və digər texnoloji əməliyyatlar aparıldıqda suyun, buxarın, və kondensatın (xüsusi sərfiyyat itkiləri) texnoloji itkilərinin normaları İES-lərdə suyun təkrar istifadəsinin mümkünlüyü nəzərə alınmaqla hər bir əməliyyat üçün elektrik stansiyası tərfindən işlənib hazırlanmalıdır.
Hər bir elektrik stansiyası üçün stansiyadaxili qeyri-istehsal və suyun, buxarın və kondensatın texnoloji itkilərinin ümumi normaları hər il enerjisistem tərəfindən təsdiq edilməlidir.
8. Boru kəmərləri və armatur
8.1. Müdiriyyətin xüsusi sərəncamı ilə boru kəmərlərinin saz vəziyyətdə olmasına nəzarət və təhlükəsiz istismarına cavabdehlik mühəndis-texniki işçilərdən təyin edilir.
8.2. Hər bir boru kəməri üçün normativ sənədlərlə müəyyən olunmuş formada pasport təyin edilməlidir.
8.3. Əsaslı və orta təmirdən və həmçinin boru kəməri sahələrinin kəsilib təkrar qaynaqlanması ilə, armaturun dəyişilməsi, dayaqların sazlanması və istilik izolyasiyanın dəyişdirilməsilə əlaqədar olan təmirdən sonra avadanlığı işə salmazdan əvvəl aşağıdakılar yoxlanılmalıdır:
-
müvəqqəti istifadə olunan quraşdırma və təmir qarmaqlarının, konstruksiya və ləvazimatların, taxtabəndlərin olmaması;
-
hərəkətsiz və sürüşkən dayaqların, yaylı bərkitmələrin, boru kəmərlərin və armaturlara xidmət üçün istifadə olunan meydança və pilləkənlərin sazlığı;
-
soyuq vəziyyətdə asqı və dayaq yaylarının dartılma ölçüsü;
-
istilik yerdəyişməsi indikatorlarının sazlığı;
-
qızma və digər istismar rejimlərində boru kəmərlərinin sərbəst yerdəyişməsinin mümkünlüyü;
-
drenaj və hava xətlərinin, qoruyucu qurğuların vəziyyəti;
-
boru kəmərlərinin üfiqi sahələrinin mailliyi ölçüləri və onların normativ sənədlərin tələblərinə müvafiqliyi;
-
armaturun hərəkət edən hissələrinin sərbəst işləməsi;
-
bağlayıcı armaturların idarəetmə lövhələrindəki ən kənar vəziyyət göstəricilərinin (açıq-bağlı) onun faktiki vəziyyətinə uyğunluğu;
-
istilik izolyasiyasının sazlığı;
-
təmir sənədlərinin (sxemlər, formulyarlar, qaynaq sənədləri, metalloqrafik müayinənin protokolları, təmirdən qəbul aktları və s.) tam komplektdə mövcudluğu.
8.4. Enerji obyektinin müdiriyyəti tərəfindən boru kəmərlərinin istismarı üzrə normativ sənədlərin əsasında bu enerji obyektində boru kəmərlərinin konkret istismar şəraitlərini nəzərə alan yerli təlimatlar hazırlanmalı və təsdiq edilməlidir. Boru kəmərlərinin və armaturun istismarında qüvvədə olan təlimatlara uyğun olaraq aşağıdakılara nəzarət edilməlidir:
-
indikatorların göstəriciləri üzrə boru kəmərlərinin istilik yerdəyişmələrinin ölçüsünə və onların hesabat rəqəmləri ilə uyğunluğuna;
-
boru kəmərlərinin sıxılması (əzilməsi) və yüksək titrəyişin mövcudluğuna;
-
qoruyucu qurğuların, armatur və flans birləşmələrinin kipliyinə;
-
işəsalınma və işdən saxlanmalarda metalın işçi temperatur rejiminə;
-
soyuq və işçi vəziyyətində asqı və dayaqların yaylarının dartılma dərəcəsinə-2 ildə 1 dəfədən az olmayaraq;
-
armaturun kipkəcli yerlərinin kipliyinə;
-
tənzimləyici armaturun idarəetmə lövhələrindəki vəziyyət göstəricilərinin (VG) onun faktiki vəziyyətinə uyğunluğuna;
-
armaturun elektrik intiqalı reduktorunda, yastıqlarda, ötürücü mexanizmlərin qovşaqlarında, şpindel - yivli oymaq vintli cütündə yağlanmanın mövcudluğuna.
8.5. Soyumamış buxar kəmərlərini işçi cisim ilə doldurduqda boru kəmərlərinin divarları və işçi cismin temperatur fərqinin, hesabat qiymətləri həddində saxlanılmasına nəzarət edilməlidir.
8.6. Drenaj sistemi boru kəmərləri qızdırıldıqda və boşaldıldıqda cismin işçi təzyiqində doymaya uyğun temperaturadək qalan nəmliyin tam çıxarılmasını təmin etməlidir.
Bunun üçün boru kəmərlərinin üfiqi sahələrinin mailliyi 0,004-dən (cismin hərəkəti istiqamətində) az olmamalıdır. Boru kəmərlərinin element və detalları dəyişiləndə, onun oxunun layihə vəziyyəti saxlanılmalıdır.
Drenaj xətlərinin çəkilməsi zamanı boru kəmərlərinin sıxılmasının qarşısını almaq üçün yerdəyişmələrinin istiqaməti nəzərə alınmalıdır.
Bir neçə boru kəmərlərinin drenaj xətləri birləşdirildikdə, onların hər birinə bağlayıcı armatur quraşdırılmalıdır.
8.7. Boru kəmərləri və armaturun quraşdırılması zamanı armatura xidmət və onun təmirinin mümkünlüyü təmin edilməlidir. Buxar kəmərlərinin istilik yerdəyişməsi indikatorları və armatur quraşdırılan yerlərdə, onlara xidmət üçün meydançalar qurulmalıdır.
8.8. Armaturda boru kəmərlərinin texnoloji sxemlərinə əsasən adları və nömrələri göstərilməli və həmçinin dəstəyin fırlanma istiqamətini göstərən göstəricilər olmalıdır.
Tənzimləyici klapanlar tənzimləyici orqanın açılma dərəcəsini göstərən göstərici ilə, bağlayıcı armatur isə "Açıqdır" və "Bağlıdır" göstəriciləri ilə təchiz edilməlidir.
8.9. Boru kəmərlərinin, armaturun və armaturu məsafədən idarəetmə elementlərinin təmiri, boru kəmərinin təmir olunan sahəsini ayıran tıxacların quraşdırılması və çıxarılması, yalnız naryad-buraxılışla aparılmalıdır.
8.10. Emalatxana şəraitində təmir olunan armaturun cəftələri, kipkəc, silfon və flans birləşmələrinin kipliyə görə sınağı işçi təzyiqin 1,25 mislində aparılmalıdır.
Boru kəmərlərindən kəsilmədən təmir olunan armaturun kipliyə görə sınağı avadanlıq işəsalındıqda, cismin işçi təzyiqində aparılmalıdır.
8.11. Boru kəmərlərinin və armaturun istilik izolyasiyası saz vəziyyətdə olmalıdır. Ətraf havanın temperaturu 250C olduqda, onun səthində temperatur 450C-dən çox olmamalıdır.
Dövri nəzarətə məruz qalan flans birləşmələrinin, armaturun və boru kəmərləri sahələrinin (qaynaq birləşmələri, axıcılığı ölçən qurğular və s.) istilik izolyasiyası çıxarılıb -taxılan olmalıdır.
Açıq havada və yağ çənlərinin, yağ kəmərlərinin, mazut kəmərlərinin yaxınlığında yerləşən boru kəmərləri istilik izolyasiyasının nəmlikdən və ya yanar neft məhsullarının hopmasından qorunması üçün metal və ya digər örtüyə malik olmalıdır. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Kabel xətlərinin yaxınlığında yerləşən boru kəmərləri də metal örtüklə örtülməlidir.
İşçi cismin temperaturu ətraf havanın temperaturundan aşağı olan obyektlər korroziyadan qorunmalı, hidro və istilik izolyasiyası ilə təmin olunmalıdır.
İstilik izolyasiyası üçün boru kəmərlərində metalın korroziyasına səbəb olmayan materiallardan istifadə edilməlidir.
8.12. Mühafizə örtüyü olmayan boru kəmərlərinin izolyasiyası rənglənməlidir. Mühafizə örtüyü mövcud olduqda, onun səthinə nişanlama halqaları çəkilməlidir.
8.13. Bəsləyici boru kəmərlərində, aralıq qızdırıcı və təzə buxar kəmərlərində və həmçinin onların armaturunda zədələr, çatlar aşkar olunduqda, qəza sahəsi dərhal işdən açılmalıdır.
Əgər işdən açılmalarda, qəza sahəsini ehtiyatla əvəz etmək mümkün deyilsə, onda bu sahə ilə əlaqəsi olan avadanlıq da işdən saxlanılmalıdır.
8.14. Armaturdan qəti olaraq, yalnız onun təyinatına uyğun istifadə olunmalıdır.
9. Stansiya istiləşdirmə qurğuları
9.1. İstiləşdirmə qurğusunun iş rejimi (verici və qaytarıcı boru kəmərlərindəki təzyiq və verici boru kəmərində temperatur) istilik şəbəkəsinin dispetçerinin tapşırığına müvafiq təşkil edilməlidir.
Su istilik şəbəkəsinin verici xəttində temperatur, bu şəbəkə üçün təsdiq olunmuş temperatur cədvəlinə əsasan şəbəkənin uzunluğundan, iqlim şəraitindən və digər faktorlardan asılı olaraq istilik şəbəkəsinin dispetçeri tərəfindən təyin edilməklə 12-24 saat ərzində xarici havanın orta temperaturu üzrə verilməlidir. Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. Elektrik stansiyasının (qazanxananın) baş siyirtməsindən sonra verilən rejimə nisbətən göstəricilərin fərqi aşağıdakılardan çox olmamalıdır:
-
istilik şəbəkəsinə daxil olan suyun temperaturu üzrə 3% ;
-
verici boru kəmərlərindəki təzyiq üzrə 5%;
-
qaytarıcı (əks) boru kəmərlərindəki
-
təzyiq üzrə 0,2 kqq/sm2 (20 kPa).
Qaytarıcı boru kəmərlərində şəbəkə suyunun temperaturu, verici boru kəmərlərində şəbəkə suyunun sərfi, verici və qaytarıcı boru kəmərlərində sərfiyyat fərqi istilik şəbəkəsinin və istilik istehlakı sisteminin iş rejimləri ilə təmin edilir və istilik şəbəkəsinin dispetçeri tərəfindən nəzarətdə saxlanılır. Qaytarıcı boru kəmərlərində şəbəkə suyunun orta sutqalıq temperaturu qrafik üzrə veriləndən 3%- dən artıq olmamalıdır. Qaytarıcı boru kəmərlərindəki şəbəkə suyunun temperaturunun qrafikdəkinə nisbətən aşağı olması məhdudlaşdırılmır.
Verici boru kəmərlərində şəbəkə suyunun maksimal orta saatlıq sərfiyyatı, verici və qaytarıcı boru kəmərlərində şəbəkə suyunun sərfiyyat fərqi istilik təchizatı üzrə müqavilələrdə göstərilən qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır. Verici boru kəmərlərində şəbəkə suyunun maksimal orta saatlıq sərfi, verici və qaytarıcı boru kəmərlərində sərfiyyat fərqi, qaytarıcı boru kəmərlərində şəbəkə suyunun temperaturu hesabat qiymətlərindən yuxarı olduqda istilik şəbəkəsinin dispetçeri təyin edilmiş qiymətlərin bərpası üçün tədbir görməlidir.
Elektrik stansiyasının (qazanxananın) kollektorlarında buxarın təzyiqi və temperaturu verilən parametrlərdən 5%-dən çox fərqlənməməlidir.
9.2. Hər bir şəbəkə qızdırıcısı və qızdırıcılar qrupu üçün layihə verilənləri və sınaq nəticələri əsasında aşağıdakılar təyin olunmalıdır:
-
hesabat istilik məhsuldarlığı və ona uyğun isidici buxarın və şəbəkə suyunun parametrləri;
-
şəbəkə suyunun qızdırılmasının maksimal temperaturu və temperatur basqısı;
-
buxar və su tərəfində təzyiqin buraxılabilən həddi;
-
şəbəkə suyunun hesabat sərfi və ona uyğun basqı itkisi.
Bundan başqa, sınaq nəticələri əsasında suqızdırıcı qazanlarda, boru kəmərlərində və şəbəkə suyunun hesabat sərfiyyatında istiləşdirmə qurğusunun köməkçi avadanlığındakı basqı itkisi təyin edilməlidir.
Sınaqlar, yeni quraşdırılmış istiləşdirmə qurğularında və istismar prosesində dövri olaraq (3-4 ildə 1 dəfə) keçirilməlidir.
9.3. Şəbəkə qızdırıcılarının, istilik şəbəkəsinin çıxışlarında və həmçinin istilik şəbəkələrində yerləşən qarışdırma stansiyalarında suyun temperaturunun tənzimlənməsi bir bərabərdə aparılmalı və saatda 300C-dən çox olmamalıdır.
9.4. Şəbəkə qızdırıcıları işlədikdə aşağıdakılar təmin olunmalıdır:
-
kondensatın səviyyəsinə və səviyyənin avtomatik saxlanılması qurğusunun işinə nəzarət;
-
kondensasiya olunmamış qazların buxar sahəsindən çıxarılması;
-
temperatur basqısına nəzarət;
-
şəbəkə suyunun qızmasına nəzarət;
-
isidici buxarın keyfiyyətinə əsasən hidravliki kipliyə nəzarət.
İstilikmübadilə aparatlarının boru sistemi yoxlanmalı və lazım gəldikdə təmizlənməlidir. Təmizlənmə ildə 1 dəfədən az olmayaraq (isitmə mövsümündən qabaq) aparılmalıdır.
9.5. Ehtiyatın avtomatik qoşulması (EAQ) qurğuları işə daim hazır vəziyyətdə olmalı və enerji obyektinin texniki rəhbərinin təsdiq etdiyi qrafiklə dövri olaraq yoxlanılmalıdır.
9.6. İstilik şəbəkəsinin qidalandırıcı qurğuları, işçi rejimində onların, kimyəvi təmizlənmiş, deaerasiya olunmuş su ilə və qəza qidalandırılmasında isə qüvvədə olan normalarla müəyyənləşdirilmiş miqdarda içməli su təsərrüfatı və ya istehsalat su kəmərləri sistemlərindən qidalandırılmasını təmin etməlidir.
9.7. İstilik şəbəkəsinin, bu qaydaların 7.39-cu bəndinin tələblərinə cavab verməyən su ilə qidalandırılmasının hər bir halı, elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin icazəsi ilə yerinə yetirilməli və su təchizatının mənbəyi və suyun miqdarı göstərilməklə əməliyyat jurnalına qeyd olunmalıdır.
Qidalandırıcı qurğuların boru kəmərlərinin texniki, dövran və ya içməli su kəməri ilə birləşmələrində iki bağlı və plomblanmış siyirtmə arasında nəzarət klapanı nəzərdə tutulmalıdır. İstilik şəbəkəsinin normal iş rejimində nəzarət klapanı açıq olmalıdır.
9.8. Qidalandırıcı-atma qurğuları, istilik şəbəkələrinin iş rejimində və şəbəkə nasosları dayandıqda bu nasosların giriş tərəfində verilmiş təzyiqi saxlamalıdır. Qaytarıcı boru kəmərlərində təzyiqin qəflətən artmasından mühafizə nəzərdə tutulmalıdır.
İstiləşdirmə qurğularında istilik şəbəkəsinin verici boru kəmərlərində və istilik istehlakı sistemlərində şəbəkə suyunun təzyiqinin qəza zamanı aşağı düşməsi mümkünlüyündə istilik təchizatı sisteminin bütün nöqtələrində şəbəkə suyunun qaynamasına qarşı mühafizə nəzərdə tutulmalıdır. Şəbəkə suyunun qaynamaması şərtinin təmin edilməsi qeyri-mümkün olduqda ehtiyat şəbəkə və ya bəsləyici nasosların öz-özünə işə salınmasına və qəza zamanı işə qoşulmasına icazə verilmir.
9.9. Ehtiyat tutumları və çən akkumulyatorları, yalnız kimyəvi təmizlənmiş, deaerasiya olunmuş və temperaturu 950C-dən yüksək olmayan su ilə doldurulmalıdır. Xəbərverici borunun buraxıcılıq qabiliyyəti çənin doldurulmasının və boşaldılmasının maksimal sürətinə uyğun olmalıdır.
İstilik izolyasiyası olmadan layihə ilə nəzərdə tutulmuş ehtiyat tutumlarının və çən -akkumulyatorların doldurulma səviyyəsinin həddi, izolyasiya ediləndən sonra, istilik izolyasiyasının kütləsinə ekvivalent hündürlüyə qədər azaldılmalıdır.
Əgər, ehtiyat tutumu və çən-akkumulyator əvəzinə 0,9 t/m3 sıxlığa hesablanmış neft məhsulları çəni istifadə olunarsa, onda çənin doldurulma səviyyəsi 10% azaldılmalıdır.
9.10. Çənlərin korroziyadan mühafizəsi normativ sənədlərin tələblərinə uyğun olaraq yerinə yetirilməlidir.
Çən-akkumulyatorların sürətlə-layvari dağılmasının qarşısının alınması üçün xarici qüvvətləndirici konstruksiyalarsız və daxili səthinin korroziyaya qarşı mühafizəsi olmadan istismarı qadağandır.
Çən-akkumulyatorların və ehtiyat tutumlarının sonrakı istismara yararlı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün hər il, isti su təchizatı qurğularının işdən saxlandığı dövrdə, çənlərin konstruksiya və özüllərinə, boru kəmərlərinin kompensasiyaedici qurğularına və həmçinin xəbərverici borulara vizual baxış keçirilməklə akt tərtib edilməli və bu akt enerji obyektinin texniki rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməlidir.
Çən-akkumulyatorların divar və dibinin qalınlığının təyini ilə ətraflı müayinəsi 5 ildə 1 dəfədən az olmayaraq yerinə yetirilməlidir.
Çənin divarlarının və dibinin layihə qalınlığından 20% və daha çox korroziyadan yeyilmə hallarında, yeyilmənin xarakterindən və korroziya olunan sahənin ölçüsündən asılı olmayaraq, çənin sonrakı istismarı qadağandır. Qış dövründə bu çənlərin boşaldılmasına icazə verilmir.
9.11. Quraşdırılmadan və ya təmirdən sonra çən-akkumulyatorlar və ehtiyat tutumları normativ sənədlərin tələblərinə müvafiq sınaqdan keçirilməlidir. İstismara verilmiş hər bir çən-akkumulyator və ehtiyat tutumuna pasport tərtib edilməlidir.
9.12. Çən-akkumulyatorların və ehtiyat tutumlarının istismarı aşağıdakı hallarda qadağandır:
-
suyun səviyyəsi yuxarı həddə çatanda onun çənə verilməsinin tam kəsilməsini və həmçinin səviyyə aşağı həddə çatanda boşaldıcı nasosların işdən açılmasını təmin edən bloklamalar olmadıqda;
-
əgər çənlər suyun səviyyəsinə nəzarət və səviyyə həddi barədə siqnal vermək üçün aparatlarla, doldurulma səviyyəsinin yolverilən həddində qoyulmuş artıq suyun tökülmə borusu və xəbərverici boru ilə təchiz olunmayıbsa.
Siqnalvermə qurğusunun elektrik sxemi, əməliyyat jurnalına qeyd edilməklə növbədə 1 dəfə yoxlanışdan keçirilməlidir.
9.13. Stansiya istiləşdirmə boru kəmərlərinin istismarı bu qaydaların 4.10. bəndinin tələblərinə uyğun təşkil olunmalıdır.
Stansiya istiləşdirmə boru kəmərlərinin korroziyaya qarşı örtüyü və istilik izolyasiyası kafi vəziyyətdə olmalıdır.
İstiləşdirmə boru kəmərləri, ayda 1 dəfədən az olmayaraq, elektrik stansiyasının boru kəmərlərinin istismarının təhlükəsizliyi üzrə məsuliyyət daşıyan işçiləri tərəfindən baxışdan keçirilməli və hər il hidravliki kipliyə görə yoxlanılmalıdır.
9.14. Əgər istilik şəbəkələrini istismar edən təşkilatlarla sənəd kimi tərtib olunmuş müqavilə yoxdursa, onda elektrik stansiyasının istiləşdirmə avadanlığının sərhədi, elektrik stansiyasının ərazisinin hasarına qədərdir.
Stansiya nəzarət-ölçü cihazları – sərfölçənlərin ölçü qurğuları (ölçü diafraqmaları), bu cihazların vericiləri, birinci bağlayıcı klapanları, impuls xətləri və cihazların özləri – onların quraşdırılma yerlərindən asılı olmayaraq elektrik stansiyasının nəzdində (ixtiyarında) olmalı və onun heyəti tərəfindən xidmət edilməlidir.
9.15. İstiləşdirmə avadanlığı, istilik şəbəkələrini istismar edən təşkilatlarla razılaşdırılmış qrafikə uyğun olaraq təmir olunmalıdır.
10. İstilik şəbəkələri
10.1. İstilik şəbəkələrinin istismarı zamanı istilik təchizatı müqavilələri üzrə təyin edilmiş parametrlərlə istilikdaşıyıcılarının (su və buxar) istehlakçılara verilməsi təmin edilməlidir:
-
verilmiş qrafikə uyğun verici boru kəmərlərində şəbəkə suyunun temperaturu;
-
verici və qaytarıcı boru kəmərlərində şəbəkə suyunun təzyiqi;
-
buxarın temperaturu və təzyiqi.
İstilik enerjisinin, istilikdaşıyıcılarının itkiləri, istilik enerjisinin nəqli və paylanması zamanı elektrik enerjisinin sərfi istilik şəbəkələrinin normativ energetika xarakteristikaları üzrə qiymətlərindən yuxarı olmamalıdır.
İstilik mənbələrinin faktiki gücü və magistral istilik şəbəkələrinin buraxıcılıq qabiliyyəti tükəndiyi hallarda bu xəttə yeni istehlakçıların qoşulması qadağandır.
10.2. Müvafiq təşkilatlarla tərtib olunan sənədləşdirilmiş ayrı razılaşmalar yoxdursa, istilik şəbəkələrinin xidmətetmə sərhədi olmalıdır:
-
istilik mənbələri tərəfdən – bu qaydaların 9.14. bəndində göstərilənlərə müvafiq müəyyən edilmiş sərhədlər;
-
istilik istehlakçısı tərəfdən – istehlakçıya gedən budaqlanmada enerji obyektinə məxsus siyirtmələr quraşdırılan kameranın divarı.
-
İstilik şəbəkələrinin xidmət sərhədləri ikitərəfli aktla rəsmiləşdirilməlidir.
10.3. İstilik şəbəkələrini istismar edən təşkilat istehlakçıların balansında olan istilik məntəqələri, boru kəmərləri və digər avadanlığın texniki vəziyyətinə, sazlığına və həmçinin istilik məntəqələrinin işinin istismar rejimlərinə nəzarət etməlidir.
10.4. İstilik şəbəkələrini istismar edən təşkilat tərəfindən şəbəkə obyektlərinə gələn yolların, həmçinin yeraltı tikililərin üst səthlərinin yol örtüklərinin lazımi vəziyyətdə saxlanılmasına nəzarət təşkil edilməlidir.
İstilik şəbəkəsi trassasında torpaq səthinin quruluşu (planı) istilik kəmərlərinə səth sularının düşməsini istisna etməlidir.
Seksiyalara ayrılmış hər bir sahədə suyun buraxılması və kənarlaşdırılması qurğuları olmadığı təqdirdə, istilik şəbəkəsi boru kəmərlərinin istismara buraxılması qadağandır.
10.5. İstilik şəbəkəsini istismar edən təşkilat, avadanlıqlara və bağlayıcı -tənzimləyici armatura kənar şəxslərin girməsinə mane olan çəpərləmə konstruksiyalarının saz vəziyyətdə olmasını təmin etməlidir.
10.6. Kənar təşkilatlar tərəfindən, istilik şəbəkəsi boru kəmərlərinin trassasında qazıntı işlərinin aparılmasına və ya onların yaxınlığında işlərin icrasına, yalnız istilik şəbəkəsini istismar edən təşkilatın razılığı ilə və onun təyin etdiyi xüsusi şəxsin müşahidəsi altında yol verilir.
10.7. İstilik şəbəkəsini istismar edən təşkilatda aşağıdakılar tərtib edilməlidir: istilik şəbəkəsinin planı (miqyaslı); operativ və istismar (hesabat) sxemləri; hər bir magistral üzrə istilik trassasının en kəsikləri.
Bu sənədlər hər il, isidilmə mövsümü başlamazdan əvvəl istilik şəbəkəsinin faktiki vəziyyətinə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməlidir.
| |
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html#Jonatma | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=6 | Torpaqlayıcı qurğular - Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari | 3.7. Transformator yarımstansiyası və kameralarının ventilyasiyası bütün normalaşdırılmış rejimlərdə transformatorların işini təmin etməlidir.
3.8. Hava və yağın məcburi dövranı (ÜD soyutma növü) və su və yağın məcburi dövranı ilə olan (D soyutma növü) transformator və reaktorlarda soyuducu qurğular transformator və ya reaktorun açılması ilə eyni vaxtda avtomatik açılmalıdır (qoşulmalıdır). Yağın məcburi dövranı yükdən asılı olmayaraq fasiləsiz olmalıdır. Soyutma sisteminin qoşulma (açılma) qaydası zavod təlimatı ilə müəyyənləşdirilməlidir.
Yağın, soyuducu suyun dövranının kəsilməsi, yaxud ventilyatorların dayanması barədə siqnalvermə qurğuları işə qoşulmadan süni soyutma sistemi olan transformatorların və reaktorların istismarı qadağandır.
3.9. Havanın məcburi dövranı və yağın təbii dövranı (Ü soyutma növü) olan transformatorlarda, yağın temperaturu 550C-yə çatdıqda və ya yağın temperaturundan asılı olmayaraq nominal yükdə üfürücü ventilyatorların elektik mühərrikləri avtomatik işəqoşulmalı və yağın temperaturu 500C-dək azaldıqda, əgər bu vaxt cərəyanın yükü nominaldan aşağıdırsa, açılmalıdır.
Üfürülməsi açılmış transformatorların iş şəraiti zavod təlimatı ilə müəyyənləşdirilməlidir.
3.10. Transformatorun genişləndiricisində yağın minimal səviyyəsində yağ-su soyuduculu transformatorların yağsoyuducularında yağın təzyiqi, burada dövran edən suyun təzyiqindən ən azı 0,1kqq/sm2 (10kPa) artıq olmalıdır. Suyun dövran sistemi, yağın üst laylarının temperaturu 150C-dən aşağı olmadıqda işçi yağ nasosları işə qoşulduqdan sonra, qoşulmalı və yağın temperaturu 100C-dək düşdükdə işdən açılmalıdır. Yağsoyuducularının, nasosların və əsas su yollarının donmasına qarşı tədbirlər görülməlidir.
3.11. İşləməyən transformatorun (reaktorun) genişləndiricisindəki yağ, transformatordakı (reaktordakı) yağın temperaturuna uyğun ölçü (işarə) səviyyəsində olmalıdır.
3.12. Nominal yükdə transformatorlarda və reaktorlarda yağın üst laylarının temperaturu: ДЦ soyutma sistemində 750C-dən, yağla təbii soyudulan М və Д soyutma sistemlərində 950C-dən; Ц soyutma sistemində yağsoyuducunun girişində yağın temperaturu 700C-dən artıq olmamalıdır (əgər istehsalçı zavod tərəfindən digər temperatur qiymətləri verilməyibsə).
3.13. Dolağın istənilən budaqlanmasında verilmiş budaq üçün nominaldan 10%-ə qədər artıq gərginlikdə transformatorların uzunmüddətli işinə (nominaldan artıq olmayan gücdə)icazə verilir. Bu halda hər hansı dolaqdakı gərginlik ən böyük işlək gərginlikdən artıq olmamalıdır.
Gərginliyi tənzimləmək üçün neytralında budaqlanma olan və ya ardıcıl tənzimləyici transformatorlarla işləmək üçün nəzərdə tutulan avtotransformatorlarda gərginliyin buraxılabilən artması istehsalçı zavod tərəfindən müəyyənləşdirilməlidir.
3.14. Əgər budaqlanmada gərginlik nominaldan artıq deyilsə, yağ transformatorlarının istənilən cərəyana görə budaqlanmadakı nominal cərəyandan 5% artıq uzunmüddətli yüklənməsinə icazə verilir.
Bundan əlavə, iş rejimindən asılı olaraq transformatorların müntəzəm surətdə ifrat yüklənməsinə icazə verilir və həmin yükün miqdarı və davamiyyət müddəti transformatorların istismarı üzrə təlimata və zavod təlimatlarına görə təyin edilir.
Alçaq gərginlik dolaqlarına generator, sinxron kompensator və ya yük qoşulmuş avtotransformatorlarda yüksək gərginlikli dolağın ümumi hissəsinin cərəyanına nəzarət təşkil edilməlidir.
3.15. Qəza rejimlərində transformatorları, əvvəlki yükün qiymətindən və davamiyyət müddətindən, soyuducu cismin temperaturundan asılı olmayaraq, nominal cərəyandan artıq qısamüddətli ifrat yükləməyə aşağıdakı hədlərdə icazə verilir:
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=4 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 4 | |
Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari
|
bet | 4/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
3. Güc transformatorları və şuntlayıcı yağ reaktorları
3.1. Transformatorları (avtotransformatorları) və şuntlayıcı yağ reaktorlarını (bundan sonra reaktorlar) istismar edərkən onların etibarlı və uzunmüddətli işləməsi şərtləri təmin edilməlidir. Transformatorların (reaktorların) yükləri, gərginlik səviyyəsi və ayrı-ayrı elementlərinin temperaturu, yağın xarakteristikaları və izolyasiyanın parametrləri buraxıla bilən normalar həddində olmalıdır. Soyudulma, gərginliyin tənzimlənməsi qurğuları və digər elementlər saz vəziyyətdə olmalıdır.
3.2. Qaz mühafizəsi qurğusu ilə təchiz olunmuş transformatorlar (reaktorlar) elə quraşdırılmalıdır ki, qapağın qaz relesi istiqaməti üzrə yuxarıya meyilliyi 1%-dən, yağ kəmərinin genişləndiriciyə tərəf yuxarıya meyilliyi isə 2%-dən az olmasın. İşlənmiş qazlar çıxan borunun boşluğu (bacası) genişləndiricinin boşluğu ilə birləşdirilməlidir. Lazım gələrsə, işlənmiş qazlar çıxan borunun çıxışındakı membrana (diafraqma) istehsalçı zavod tərəfindən istehsal edilən oxşar diafraqma ilə əvəz edilməlidir.
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=7 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 7 | Yağ transformatorları
Cərəyan üzrə ifrat yükləmə, % ……….....…30 45 60 75 100
İfrat yükləmənin davamiyyət müddəti,
dəq................................................................120 80 45 20 10
Quru (yağsız) transformatorlar
Cərəyan üzrə ifrat yükləmə, %........................20 30 40 50 60
İfrat yükləmənin davamiyyət müddəti,
dəq.…………....................................................60 45 32 18 5
Quru transformatorların buraaxılabilən uzunmüddətli ifrat yüklənməsi zavod təlimatları ilə müəyyən edilir.
3.16. Soyuducu qurğuların qəza açılmalarında transformatorların işlədilməsi şərtləri zavod sənədlərinin tələblərilə müəyyənləşdirilir.
3.17. Transformatorların nominal yükə qoşulmasına aşağıdakı hallarda icazə verilir:
-
М və Д soyutma sistemi ilə- havanın istənilən mənfi temperaturunda;
-
ДЦ və Ц soyutma sstemi ilə- ətraf havanın temperaturu mənfi 250C-dən aşağı olmadıqda. Daha aşağı mənfi temperaturda ilkin qızdırılma məqsədilə yağın dövretmə sistemi qoşulmadan əvvəlcə transformatoru nominal yükün 0,5 nisbətində yükləyərək yağın dövretmə sistemini işə qoşmaq lazımdır Qəza şəraitində, ətraf havanın temperaturundan asılı olmayaraq, transformatorun tam yükə qoşulmasına icazə verilir.
-
НДЦ, НЦ seriyalı transformatorların dolaqlarında yağın istiqamətlənmiş axını ilə soyudulma sistemi zamanı zavod təlimatlarına uyğun olaraq.
3.18. Yağın üst laylarının temperaturu mənfi 200C və daha yuxarı (yağa batırılan rezistorlu YAT qurğuları üçün) və mənfi 450C və daha yuxarı (cərəyanməhdudlaşdırıcı reaktorlu YAT qurğuları, həmçinin transformator çəninin xaricində dayaq izolyatorunda yerləşdirilmiş və süni qızdırma qurğusu ilə təchiz edilən kontaktorlu çevirici qurğular üçün) olduqda transformatorların çevirici YAT qurğularının işə qoşulmasına icazə verilir.
YAT qurğularının istismarı istehsalçı zavodların təlimatlarında göstərilən müddəalara uyğun təşkil edilməlidir.
3.19. İstehlakçıların qidalandırılmasının etibarlılığı və minimum enerji itkisi nəzərə alınmaqla yük qrafikindən asılı olaraq hər bir elektrik qurğusu üçün eyni vaxtda işləyən transformatorların miqdarı müəyyənləşdirilməlidir.
15kV gərginlik də daxil olmaqla, paylayıcı elektrik şəbəkələrində yüklərin maksimal və minimal dövrlərində transformatorların yük və gərginliklərinin ölçülməsi təşkil edilməlidir. Ölçülmələri müddəti və dövriliyi enerji obyektinin texniki rəhbəri tərəfindən təyin edilir.
3.20. 110 kV və yuxarı gərginlikli avtotransformatorların və reaktorların dolaqları, həmçinin 330kV və yuxarı gərginlikli transformatorlar neytralı bilavasitə torpaqlanmış rejimdə işləməlidirlər.
Transformator və avtotransformatorların neytrallarının xüsusi reaktorlar vasitəsilə torpaqlanmasına yol verilir.
Neytralı müvafiq olaraq 100 və 200kV sınaq gərginlikli olan 110 və 220kV-lıq transformatorlar torpaqlanması açılmış neytralla boşaldıcı ilə mühafizə olunduğu zaman işləyə bilər. Hesablamalarla əsaslandırıldıqda, neytralın sınaq gərginliyi 85kV olan və boşaldıcıyla mühafizə olunan 110kV-lıq transformatorun neytralında torpaqlanmanın açılmış halında işləməsinə icazə verilir.
3.21. Qaz relesi siqnala işlədikdə transformatora (reaktora) xarici baxış keçirilməli, reledən analiz və yanmaya qarşı yoxlanılması üçün qaz nümunəsi götürülməlidir. Qaz relesindən qaz nümunəsi götürüldükdə və onun işləməsi səbəblərinin aşkar edilməsi zamanı heyətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün transformatorun (reaktorun) yükü azaldılmalı və o işdən açılmalıdır. Transformatorun yükünün azaldılması və işdən açılması üzrə tədbirlər qısa müddətdə yerinə yetirilməlidir.
Əgər reledə qaz yanıcı deyilsə, transformatorda (reaktorda) zədələnmə əlamətləri yoxdursa və onun açılması elektrik enerjisinin ötürülməsində məhdudiyyət yaradırsa, transformator (reaktor) enerji müəssisəsinin texniki rəhbərinin təyin etdiyi müddətdə işdə saxlanıla bilər.
Qaz relesindən götürülən qaz nümunəsinin, yağın xromatoqrafik analizinin, digər ölçmələrin (sınaqların) nəticələrinə görə qaz relesinin siqnala işləməsi səbəbləri aydınlaşdırılmalı, transformatorun (reaktorun) texniki vəziyyəti və normal istismar mümkünlüyü müəyyən edilməlidir.
3.22. Daxili zədələnmələrdən mühafizənin işləməsi nəticəsində transformator (reaktor) avtomatik açıldıqda onu yalnız baxış və sınaq keçirməklə, qazın, yağın analizi aparıldıqdan və aşkar edilən pozuntular ləğv edildikdən sonra işə qoşmaq olar.
Zədələnmə ilə bağlı olmayan səbəblərdən mühafizələr transformatoru (reaktoru) açdıqda, o yoxlanılmadan yenidən işə qoşula bilər.
3.23. Gücü 1MVA və artıq olan transformatorlar və reaktorlar termosifon və ya udma (adsorbsiya) süzgəclərində yağın fasiləsiz regenerasiyası sistemi ilə istismar edilməlidir.
Transformatorların (reaktorların) genişləndiricisində, həmçinin YAT qurğusunun çənindəki yağ ətraf hava ilə bilavasitə təmasdan mühafizə olunmalıdır.
Yağın nəmlənməsinin qarşısını alan xüsusi qurğularla təchiz olunmuş transformator və reaktorlarda bu qurğular transformatorun (reaktorun) iº rejimindən asılı olmayaraq, daim işə qoşulmuş vəziyyətdə olmalıdır. Göstərilən qurğuların istismarı istehsalçı zavodun təlimatlarına uyğun təşkil edilməlidir.
Yağdoldurulmuş girişlərdəki yağ nəmlikdən və oksidləşmədən qorunmalıdır.
3.24. Transformator (reaktor) şəbəkəyə təkanla tam gərginlikdə qoşulmalıdır.
Generatorla bir blokda işləyən transformatorlar, gərginlik sıfırdan tədricən qaldırılmaqla, generatorla birlikdə işə qoşula bilər.
3.25. İşdən açılmadan transformatorlara (reaktorlara) baxış onların təyinatından, quraşdırılma yerindən və texniki vəziyyətindən asılı olaraq enerji obyektinin texniki rəhbəri tərəfindən təyin edilən müddətlərdə keçirilir.
3.26. Transformator və reaktorların və onların tərkib hissələrinin (YAT, soyutma sistemləri və s.) təmiri (əsaslı, cari), onların ölçmə, sınaq və zahiri baxışla müəyyən edilən texniki vəziyyətindən asılı olaraq, zəruriyyət yarandıqda yerinə yetirilir.
Təmir müddəti enerjisistemin (enerjiobyektin) texniki rəhbərliyi tərəfindən təyin edilir.
| |
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html#Tamga_(shtempel)_bosish | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=8 | Transformatorların (reaktorların) profilaktik sınaqları normativ sənədlərə və zavod təlimatlarına uyğun təşkil olunmalıdır.
4. Paylayıcı qurğular | 3.27. Transformatorların (reaktorların) profilaktik sınaqları normativ sənədlərə və zavod təlimatlarına uyğun təşkil olunmalıdır.
4. Paylayıcı qurğular
4.1. Bütün növ nominal gərginlikli paylayıcı qurğuların (PQ) elektrik avadanlığı həm normal rejimdə, həm də qısa qapanmalarda, ifrat gərginliklərdə və normalaşdırılmış ifrat yüklənmələrdə iş şəraitlərini təmin etməlidir.
PQ-ya xidmət edən heyət elektrik avadanlıqlarının sxemi, normal və qəza şəraitində buraxıla bilən iş rejimlərinə dair göstərişlərlə təmin edilməlidir.
330 kV və yüksək gərginlikli paylayıcı qurğular daimi, səyyar və ya inventar ekran şəklində bioloji mühafizə vasitələrilə, həmçinin fərdi mühafizə vasitələrilə təchiz olunmalıdır. 330kV və yüksək gərginlikli PQ-ya xidmət edən heyət üçün açıq PQ meydançasında yerdən 1,8m hündürlükdə elektrik sahəsi gərginliyinin paylanışı xəritəsi tərtib edilməlidir.
4.2. İstismarçı təşkilat elektrik avadanlıqlarının izolyasiya sinfinin şəbəkənin nominal gərginliyinə, ifrat gərginlikdən mühafizə qurğularının isə elektrik avadanlığının izolyasiya səviyyəsinə uyğun olmasına nəzarət etməlidir.
Elektrik avadanlıqları çirklənmiş atmosferli ərazilərdə yerləşdirilərkən layihələndirmə zamanı əlavə mühafizə tədbirləri olmadan etibarlı işi təmin edən izolyasiyaya malik elektrik avadanlığı seçilməlidir.
Çirklənmiş atmosferli ərazilərdə çirklənməyə qarşı davamlı olmayan izolyasiyalı avadanlıqların istismarı zamanı izolyasiyanın etibarlı işini təmin edən tədbirlər həyata keçirilməlidir: açıq paylayıcı qurğularda (APQ) – gücləndirmə, yuyulma, təmizləmə, hidrofoblu pastalar yaxılmalıdır; qapalı paylayıcı qurğular (QPQ) – toz və zərərli qazların daxil olmasından qorunmalıdır; xarici komplekt paylayıcı qurğularında (XKPQ) – şkaflar kipləşdirilməli və izolyasiya hidrofoblu pastalarla işlənməli və əllə yaxud avtomatik idarə edilən elektrik qızdırıcı qurğular quraşdırılmalıdır..
4.3. Yay vaxtı QPQ otaqlarının içərisində havanın temperaturu 400C-dən artıq olmamalıdır. Artıq olan hallarda avadanlıqların temperaturunun aşağı salınması və ya havanın soyudulması üçün tədbir görülməlidir. Eleqaz izolyasiyalı komplekt paylayıcı qurğuların (EKPQ) otaqlarında temperature istehsalçı zavodun texniki istismar sənədlərinə uyğun olmalıdır.
4.4. QPQ otaqlarına, KPQ kameralarına heyvan və quşların girməsinin qarşısını alan tədbirlər görülməlidir. Döşəmənin örtüyü elə olmalıdır ki, sement tozunun əmələ gəlməsinə imkan yaranmasın.
EKPQ özəkləri quraşdırılan PQ otaqları, habelə onların təmiri və texniki xidməti üçün istifadə olunan otaqlar digər otaqlardan və küçədən ayrılmalıdır. Divarlar, döşəmə və tavan toz keçirməyən boya ilə rənglənməlidir. Otaqlar aşağıdan hava sorulmaqla sorucu-çəkici ventilyasiya ilə təchiz edilməlidir. Çəkivi ventilyasiyanın havası otağa tozun düşməsinin qarşısını alan süzgəclərdən keçməlidir. EKPQ otaqlarının təmizlənməsi nəm və ya vacuum üsulu ilə yerinə yetirilməlidir.
EKPQ özəkləri olan otaqlar eleqazın yol verilməz konsentrasiyası (yığılması) barəsində siqnalverən və sorucu-çəkici ventilyasiyanı işə qoşan qurğularla təchiz edilməlidir.
| |
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html#Yozma_korrespondensiyalarni_saralash. | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=2 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 2 | |
Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari
|
bet | 2/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
1.43. Generator və sinxron kompensatorlarda profilaktik sınaq və ölçmələr normativ sənədlərin tələblərinə müvafiq şəkildə aparılmalıdır.
1.44. Maşının çıxışlarında müsbət güc mövcud olduqda generatorların şəbəkədən plan üzrə açılmasına icazə verilmir.
1.45. Generatorların (generator-transfromator bloklarının) plan üzrə və qəza açılmaları zamanı dayandırılmış generatora (bu qaydaların 3.4 bəndində göstərilən müddəalar şamil olunan hidroturbin qurğularının generatorları istisna olmaqla) ozbaşına və ya səhvən gərginliyin verilməsinin qarşısının alınması üçün dərhal baş elektrik birləşmələri sxeminin sökülməsi təmin edilməlidir.
1.46. Turbo – və hidrogeneratorların, koməkçi generatorun kontakt halqalarında, həmçinin təsirləndiricinin kollektorunda dairəvi alovun yaranmasına yol verilmir.
Dairəvi alov aşkar edildikdə heyət dərhal turbini işdən açmalı, təsirlənməni çıxarmalı və generatoru şəbəkədən açmalıdır.
1.47. Qapalı hava soyudulma sisteminə malik turbogeneratorlar maşının daxilinə ətraf mühitdən çirklənmələrin düşməsinin qarşısını alan işəqoşulu və saz vəziyyətdə olan qurğularla (üfürülmə sistemi ilə, süzgəclərlə və s.) birlikdə istismar edilməlidir.
Açıq soyudulma sisteminə malik turbogeneratorlar xaricdən havanın ötürülməsi təmizləmə və maşını soyudan havanın yenidən dövranı qurğuları ilə təchiz edilməlidir.
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=14 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 14 | |
Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari
|
bet | 14/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
6.3. Əgər fərdi kondensatorun çıxışlarında gərginlik onun nominal gərginliyindən 110% artıqdırsa, kondensator qurğusunun istismarı qadanğandır.
6.4. Kondensatorlar quraşdırılan yerlərdə ətraf havanın temperaturu kondensatorların istismarı üzrə təlimatda göstərilən ən böyük qiymətlərdən artıq olmamalıdır. Əks halda ventilyasiyanın effektliyini artıran tədbirlər yerinə yetirilməlidir. Əgər 1 saat ərzində temperatur enməsə, kondensator qurğusu işdən açılmalıdır.
6.5. Əgər fazalararası cərəyan fərqi 10%-dən artıqdırsa kondensator qurğusunun istifadə edilməsi qadağan edilir.
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-ozbekistonning-iqtisodiy-geografik-orni-mi-94-gu.html#Birlashgan_Millatlar_Tashkilotiga | Referat mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni mi 94-guruh o’qituvchi | O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
MOLIYA INSTITUTI
REFERAT
MAVZU: O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI
MI 94-GURUH
O’qituvchi:
Talaba: Madaminov A.
2008 yil
O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI .
Ozbekiston Respublikasining hududi 448.9 ming kv.km.dir. U maydonining kattaligi boyicha jahondagi 165 dan ortiq mamlakatdan oldinda turadi . Poytaxti Toshkent shahri . Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Hozirda Ozbekiston Respublikasi hududi Qoraqalpogiston Respublikasi va 12 ta viloyat - Andijon , Buxoro , Jizzax , Navoiy , Namangan , Samarqand, Sirdaryo , Toshkent , Fargona , Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratilgan .Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan.
Viloyatlar har birining maydoni 4 ming kv.km.dan 111 ming kv.km.gacha kattalikka ega . Aholisining soni esa 650 ming kishidan 2.Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. 6 mln. kishiga qadar etadi.
Mamlakatimiz viloyatlari va Qoraqalpogiston Respublikasi tarkibida 8 tadan 16 tagacha qishloq rayonlari bolib , ularning umumiy soni respublikada 163 taga teng . Shaharlar maqomiga kora : Respublikaga boysunuvchi , viloyatga boysunuvchi , tumanga bosunuvchi va nihayat shahar kengashiga boysunuvchi shaharchadan iborat boladi .
Bu iqtisodiy rayonda Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati joylashgan .
Astimizning o’rtasiga qadar bu iqtisodiy rayon sobiq Ittifoqning sanoatlashgan qismlaridan ajralib qolgan va ot-arava hamda kema transporti vositasi bilangina aloqa qilinadigan chekka o’lka edi .
1955- yilda Chorjo’y – Qo’ng’irot , 1970 – yilda esa Qo’ng’irot - Makat temir yo’li ishga tushirilgach , Rossiya Federatsiyasi markaziy viloyatlari bilan aloqa tubdan yaxshilandi .Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. Avtomibil va havo yo’llarining ochilishi bilan iqtisodiy rayonning iqtisodiy –geografik o’rni yanada yaxshilandi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining kattagina qismi tekislikdan iborat .Amudaryo - Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi.
TABIIY SHAROITI VA QAZILMA BOYLIKLARI
Ozbekiston asosan Amudaryo bilan Sirdaryo oraligida joylashgan . Uning maydonini tabiiy sharoiti va boyliklariga kora , shuningdek xojalikdagi ahamiyatiga kora chol (tekislik) , adir (tog oldi) , tog va yaylov (baland tog)ga bolish mumkin . Ular iqlim , tuproq , osimlik va hayvonot olami hamda foydali qazilmalar turi va kolami jihatdan bir-biriga oxshamaydi .
Chollar mintaqasida xilma-xil foydali qazilmalar topilgan . Jumladan , 50 dan ziyod neft koni , gaz , ozakerit , oltingugurt , oltin , uranning sanoatbop zaxiralari aniqlangan . Gazning aniqlangan zaxirasi 2 trillion mkub. dan ziyod . Zarafshon etagidagi Dengizkol va Toybekatonda kaliy tuzlarining yirik zaxiralari mavjud . Qoraqalpogiston Respublikasidagi Sulton Uvays toglarida Surxandaryo vodiysida va Qizilqumda fosforit konlari bor Oltingugurt , natriyli va magniyli tuz konlari kimyo sanoatining muhim xomashyosidir .Vodiy - relefning uzunasiga choʻzilgan botiq shakli. Hosil boʻlishiga koʻra erozion va tektonik V. boʻladi. V.larning dastlabki shakli, asosan eroziya natijasida, vaqtincha oqar suvlar hosil qilgan jarliklardir. Qizilqum - Oʻrta Osiyodagi qumli choʻl. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida (Oʻzbekiston, Qozogʻiston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan. Shim.gʻarbdan Orol dengizi, sharqda Tyanshan va PomirOlay togʻ tizmalari bilan chegaradosh. Shagal , qum singari binokorlik materiali cholda juda kop uchraydi .
Adirlardan oltin , neft , gaz , komir singari foydali qazilmalar topilgan . Namangan , Andijon , Fargona , Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridagi neft konlari aksariyati adirlarda joylashgan .
Toglardan koplab foydali qazilmalar topilgan . Ohangaron vodiysi atrofidagi toglarda otga chidamli ioy , toshkomir , mis rudasi , oltin konlari aniqlangan . Nurota toglarida marmar (Gozgon marmari) , volfram konlari bor .
AHOLISI
Aholi - mahsulotlari ishlab chiqaruvchi va istemol qiluvchidir .Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Taraqqiyot aholi soniga , mehnatga yaroqli kishilar miqdoriga va ularning hudud boylab qanday joylashganligiga bogliqdir .
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 25 mln.dan ortiq kishi yashaydi . Ozbekiston aholi soni boyicha Osiyoda 14 , jahonda esa 38- orinda turadi . Aholi soni ozgarib turadi . Aholi , asosan , olganlar soniga nisbatan , tugilganlar soniga ortiqligi hisobiga doimo kopayib turadi . Bunday kopayish aholining mutlaq tabiiy kopayishi deyiladi . Ozbekistonda mutlaq tabiiy kopayish yiliga taxminan yarim mln. kishini tashkil etadi .
Aholining soni odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joylarga kochib borishi natijasida ham ozgaradi . Aholi sonining bunday ozgarishi mexanik ozgarish , aholining bir joydan ikkinchi bir joyga kochib borishi esa migratsiya deyiladi .
Ozbekiston aholisining yuqori suratlarda kopayishi qator omillar bilan belgilanadi . Tugilishning yuqoriligi , olimning nisbatan pasaygani , nikohning kop ajralishning kamligi , respublikalararo migratsiya va boshqalar shu omillar jumlasiga kiradi .
Jumladan , O’zbekistonda yashayotgan ukrain , rus , nemis , yahudiy ,qrim tatar , mesxeti turklari millatiga mansub xalqlar o’z vatanlariga qaytayotgan bo’lsalar , xorijda yashayotgan o’zbeklar , tojiklar , qoraqalpoqlar O’zbekistonda yashashni ixtiyor qilmoqdalar .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoning obikor erlari qadimdan aholi zich yashab kelgan vohalardandir . Uning asosiy aholisi o’zbeklar va qoraqalpoqlardir . Shu bilan birga unda ruslar , koreyslar, tatarlar , qozoqlar va turkmanlar yashaydi .Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Koreyslar (oʻzlarini Choson saram - Choson mamlakati odamlari deb atashadi) - Koreyaning asosiy aholisi. KXDR da (22,5 mln. kishi), Koreya Respublikasida (44 mln. kishi), RF da (107 ming kishi), Xitoyda (1,86 mln. kishi) Qoraqalpoqlar - Oʻrta Osiyodagi xalq; Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasida yashaydi (504 301 kishi, 2000-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekistonning Fargona. Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida, qoʻshni Turkmaniston, Qozogistonda, Rossiyada. Turkmanlar - xalq, TurkmanisGʻyaoyaning asosiy aholisi (2537 ming kishi, 1990-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekiston, Shim. Kavkaz, Astraxon viloyati va RFning bir nechta shaharlarida, Afgʻoniston, Eron va Turkiyada yashaydi.
O’zbeklar Xorazm vohasida qadim zamonlardan buyon dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan .Voha - 1) choʻl va chala choʻllarda obod qilingan yer. Vohada namgarchilik qoʻshni rayonlarga nisbatan koʻp. Yer osti suvlari yuza boʻlib, buloqlar chiqib yotadi, daryolar vaqt-vaqti bilan toshib turadi. Qoraqalpoqlar asosan Qoraqalpog’iston Respublikasida yashaydi . Ilgari Amudaryoning har ikki sohilidagi qoraqalpoq;Sohil - 1) quruklikning suv havzasi (dengiz, koʻl, dare va boshqalar) qirgʻogʻi boʻylab choʻzilgan va ularga nishab boʻlgan qismi, relyefi hozirgi zamon va kad. relyef shakllariga mos boʻladi. S. 3 zona: 1) dengizboʻyi - dengiz terrasalari zonasi, 2) hozirgi zamon qirgʻoq shakllari rivojlanayotgan qirgʻoq zonasi, 3) suv bosgan qad. lar xalqi bir-biridan ajragan holda ikki ma’muriy hududda yashar edi . Qoraqalpoq xalqi birlashib , o’z respublikasini barpo qildi . Bu hol qoraqalpo xalqining xo’jaligi va madaniyatining har tomonlama o’sishiga yordam bermoqda .
Aholi iqtisodiy rayon hududida notekis joylashgan . Xorazm viloyatida aholining o’rtacha zichligi har kv. km. ga 165 kishi to’g’ri kelgani holda Qoraqalpog’iston Respublikasida 8,5 kishi to’g’ri keladi .
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MUSTAQIL TARAQQIYOT
YO’LIDA .
1991-yil 1-sentabr kuni dunyo siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat - Ozbekiston Respublikasi paydo boldi . 1992-yil 2-martda Ozbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotiga teng huquqli azo sifatida qabul qilindi .Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) - yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning o‘zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. 1945 yilda tuzilgan. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan 1992-yil 8-dekabr kuni ham tarixiy sanaga aylandi .Konstitutsiya (lot. constitutio - tuzilish, tuzuk) - davlatning asosiy qonuni. U davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, ularning vakolati hamda shakllantirilish tartibi, saylov tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, shuningdek, sud tizimini belgilab beradi. K. Bugungi kunda respublikamiz Davlat mustaqilligining ramzi hisoblangan bayrogi , tamgasi va madhiyasiga ega .
U mustaqillikka erishgan kunidan boshlab iqtisodiy , ijtimoiy , madaniy va marifiy sohalarda oziga xos yolni tanladi va bu yoldan dadil bormoqda . Milliy iqtisodiyotning osishi bilan birga , uning tarmoq tarkibi xilma-xilligi yaxshilandi . Mustamlaka Ozbekistonda qishloq xojaligi sanoatga qaraganda ancha ustivor edi . Yengil va oziq-ovqat sanoati esa ogir sanoatga nisbatan ancha oldinda edi . Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq qishloq xojaligida paxta yakkahokimligini bartaraf etishga etibor kuchydi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoninning iqtisodiyoti ilgari qoloq edi . O’tmishda iqtisodiy rayonni boshqa yerlar bilan bog’laydigan yo’llar yo’qligidan qishloq xo’jaligi asosan mahalliy aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishgagina xizmat qilib kelar edi . Jo’xori , bug’doy , sholi , kunjut , zig’ir ,qisman paxta , beda , sabzavot va poliz ekinlari ekilgan . Quruq meva bilan mayiz shirinlik o’rnida iste’mol qilingan . Chorvachilikda go’sht , yog’ , jun va teri olingan .
Qishloq xo’jaligi moddiy- texnika bazasining mustahkamlanishi , temir va avtomobil transportining barpo etilishi , havo yo’llarining ishga tushirilishi , gaz quvurlarining iqtisodiy rayon hududidan o’tishi natijasida Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni xo’jaligining rivojlanishi jadallashdi .
QISHLOQ XO’JALIGI
Qisloq xojaligi tarmoqlari mamlakatning hamma qismida bir xil emas , chunki aholining va sanoatning ehtiyoji hamda tabiiy sharoiti turli joyda turli xildir . Shu sababli qishloq xojaligi ham , sanoat tarmoqlari singari , muayyan sohalarda ixtisoslashadi . Odatda , ixtisoslashgan qishloq xojalik tarmogi boshqa tarmoqlar bilan aloqadorlikda rivojlanadi . Natijada tabiiy sharoitdan vaaholining mehnat malakalaridan oqilona foydalanish imkonini beradi . Har bir tabiat mintaqasi iqtisodiyotning shu joyga xos tarmoq turlari bilan ham bir-biridan farq qiladi .
Ozbekiston qishloq xojaligi sobiq Ittifoq davrida Markazning toqimachilik korxonalarini paxta bilan taminlashni kozlab , asosan paxtachilikka ixtisoslashdi . Qishloq xojaligining barcha tarmoqlari esa paxtachiliknigina rivojlantirishga boysundirilgan (yordamchi) tarmoq sanalardi . Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda paxta yakkahokimligi tugatildi . Uning ornida galla , kartoshka kabi dehqonchilikning turli tarmoqlarini ustivor rivojlanishiga katta etibor berilmoqda .
Mamlakatimizda eng katta sug’oriladigan yerlar Farg’ona vodiysi , Mirzacho’l , Qashqadaryo viloyati, Zarafshon vodiysi hamda Xorazm vohasidir .Qashqadaryo viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyab.da tashkil etilgan. 1927 yil 17 fev.dan 1938 yil 15 yanv. gacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanv. da Buxoro viloyatiga qoʻshib yuborildi. Vodiy hamda vohalarda tut daraxtlari o’stiriladi , pillachilik , uzumchilik va polizchilik bilan shug’ullaniladi .
Cho’llarda qo’ychilik va tuya boqish rivojlangan . Qo’ylar qish va bahorda cho’llarda , yozda esa tog’ yaylovlariga haydab boqiladi , kuzda yana cho’lga qaytarib kelinadi . Cho’llarda , asosan qorako’lchilik bilan shug’ullaniladi .
TRANSPORT
Transport sanoat bilan qishloq xo’jaligi o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalarini , mamlakatning turli hududlari o’rtasidagi mahsulot almashinishi , uning tashqi savdosini ta’minlaydi .Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Yangi hududlarni o’zlashtirishdan oldin ularga transport yo’llari o’tkaziladi . Hozirgi zamon shaharlari hayotini transportsiz tasavvur qilib bo’lmaydi . Transportning mudofaa ahamiyati ham juda kattadir .
Transport iqtisodiyotga xizmat qilish bilan birga ko’p miqdorda elektr energiya , yoqilg’I , metall , yog’och talab etadi .
Bizning davrimizga kelib transportning quruqlik (temir yo’l , avtomobil transporti) , suv (dengiz va daryo) , havo , quvur va electron (elektr uzatish liniyalari) transporti turlari vujudga keldi . Mamlakati-mizda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari bor .
O’zbekistonda barcha turdagi transportda har yili tashiladigan yuklarning asosiy qismini paxta tolasi , mineral o’g’itlar , har xil mashinalar , boyitilgan ruda ,qora va rangli metallar , neft mahsulotlari , binokorlik materiallari va keng iste’mol mollari tashkil etadi .
Temir yo’l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo’lishiga qaramay hamma vaqt ishlataveradi . Uning tezligi katta , yuk tashish tan narxi nisbatan past . Temir yo’l magistrallarini turli tomonga qurish mumkin . Hozirgi vaqtda mamlakatimiz temir yo’llarining umumiy uzunligi 3.8 ming km dan ortadi .
Avtomobil transporti . Bu transport istalgan tomonga bora oladiga transportdir . U yuklarni bevosita iste’molchiga etkazib bera oladi . Avtomobil transporti sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarini magistral transport bilan bog’laydi , shaharlardagi va shaharlar atrofidagi yuklarning asosiy qismini tashlaydi . Qisqa va uzoq masolarga yo’lovchi hamda yuk tashishda temir yo’llarga qaraganda avtomobil afzaldir . Mamlakatimizning tog’li rayonlarida avtomobil transportining ahamiyati ayniqsa katta .
Havo transportining eng qimmat va shu bilan bizga eng tez harakatlanadigan hamda joy relefiga kam bog’liq bo’lgan turidir .
O’zbekistonda havo transporti yo’lovchi (har yili 6mln. dan ortiq kishi) tashish jahatdangina emas , balki har xil yuk tashish jihatdan ham ahamiyatlidir . Mamlakat mahalliy havo yo’llarining uzunligi 60 000 km dan ortiq .
Quvur transpotidan asosan gaz va qisman neft tashishda foydalani-ladi . O’zbekistonning deyarli barcha viloyat markazlariga gaz quvurlari o’tkazilgan .
TOSHKENT shahar
Akmal Ikromov tumani
236 - Maktab 9 - “ B ” sinf
AMALIY ISH
MAVZU: O’ZBEKISTON
BAJARDI : Sayfutdinova Dildora , Xasanova Ra’no
TEKSHIRDI : Fayziyeva M.
@ustozlar_uchun Xalq ta’limi xodimlariga
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=3 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 3 | 2. Elektrik mühərrikləri
2.1. Elekrik mühərriklərinin, onların işəsalma-tənzimedici qurğularının və mühafizələrinin istismarı zamanı işəsalma və iş rejimlərində etibarlı işləmələri təmin edilməlidir.
2.2. Elektrik stansiyalarının xüsusi sərfiyyat şinlərində gərgnlik nominalın 100-105% həddində saxlanılmalıdır. Zəruriyyət yarandıqda nominal gücü saxlamaqla elektrik mühərriklərinin nominalın 90-110% gərginliklərində işləməsinə icazə verilir.
Qidalandırıcı şəbəkənin tezliyi nominal qiymətin ±2,5%- i həddində dəyişdikdə elektrik mühərriklərinin nominal güclə işləməsinə icazə verilir.
Nominal qiymətlərə görə gərginlik ±10%-ə və tezlik ±2,5%-ə qədər eyni vaxtda fərqləndikdə elektrik mühərriklərinin nominal gücü saxlanmalıdır. Buna o şərtlə icazə verilir ki, yüksəldilmiş gərginliklə və azaldılmış tezliklə və ya azaldılmış gərginliklə və yüksəldilmiş tezliklə işləyən zaman gərginlik və tezliyin fərqlənmələrinin mütləq qiymətlərinin cəmi 10%-dən artıq olmasın.
2.3. Elektrik mühərriklərinin və onların hərəkətə gətirdiyi mexanizmlərin üstündə fırlanma istiqamətini göstərən oxlar çəkilməlidir. Elektrik mühərriklərində və onların işəsalma qurğularında aid olduqları aqreqatın adı yazılmalıdır.
2.4. Tozlu və yüksək rütubətli otaqlarda quraşdırılan üfürülən elektrik mühərrikləri, temperaturu və təmizliyi zavod təlimatının tələblərinə müvafiq olan təmiz soyuducu hava ötürən qurğularla təchiz edilməlidir. Soyuducu hava yolunun (elektrik mühərriklərinin gövdəsinə hava boruları örtüklərinin birləşmə düyünlərinin, hava borularının, qapaqların) kipliyi ildə bir dəfədən az olmayaraq yoxlanılmalıdır.
Xarici soyuducu ventilyatorların fərdi elektrik mühərrikləri əsas elektrik mühərrikləri açıldıqda və qoşulduqda avtomatik olaraq açılmalı və qoşulmalıdır.
2.5. Rotor dolağı su ilə soyudulan və aktiv stator poladına malik, həmçinin daxilində su havasoyuducuları quraşdırılmış elektrik mühərrikləri gövdədə suyun əmələ gəlməsi barədə siqnal verən qurğularla təchiz edilməlidir. Susoyuducu sisteminin avadanlıqları və aparatlarının istismarı, kondensatın və suyun keyfiyyəti zavod təlimatlarının tələblərinə uyğun olmalıdır.
2.6. Yastıqların məcburi yağlanma sisteminə malik elektrik mühərriklərində yastıqların metalının temperaturu artdıqda və ya yağın daxil olması kəsildikdə siqnala və elektrik mühərrikinin açılmasına işləyən mühafizə quraşdırılmalıdır.
2.7. Məsul istilik-mexaniki avadanlıqların elektrik mühərriklərinin (fırlanma tezliyi tənzimlənən elektrik mühərrikləri daxil olmaqla) elektrik qidalanmasında fasilə yarandıqda əsas avadanlığın dayanıqlı texnoloji rejimi saxlanılmaqla işçi və ya ehtiyat qida mənbəyindən gərginlik təkrar verilən zaman elektrik mühərriklərinin qrup şəklində öz-özünə işə qoşulması təmin edilməlidir.
Qidalanma kəsildikdə texnoloji və ehtiyat elektrik mühafizəsinin gözləmə müddəti ilə müəyyənləşdirilən fasilə 2,5 saniyədən çox olmamalıdır.
Məsul mexanizmlərin siyahısı elektrik stansiyasının texniki rəhbəri tərəfindən təsdiqlənməlidir.
2.8. Qısa qapanmış rotorlu elektrik mühəriklərinin soyuq vəziyyətdən ardıcıl 2 dəfə, isti vəziyyətdən isə 1 dəfə işə qoşulmasına icazə verilir. Sonraki işə qoşulmalara zavod təlimatlarında müəyyən edilən müddət ərzində elektrik mühərrikinin soyudulmasından sonra icazə verilir.
Əsas mühafizə ilə açılmış elektrik mühərrikinin təkrar işə qoşulmasına müayinə və izolyasiyanın müqavimətini yoxlamaq məqsədilə ölçmələr aparıldıqdan sonra icazə verilir.
Ehtiyatı olmayan məsul mexanizmlərin mühərrikini xarici baxış keçirildikdən sonra təkrar işə qoşmağa icazə verilir. Ehtiyat mühafizənin işləməsi nəticəsində açılmış mühərriklərin açılma səbəbi aşkar edilənə qədər təkrar işə qoşulması qadağan edilir.
İkisürətli elektrik mühərriklərinin və fırlanma tezliyi tənzimlənən mühərriklərin işəburaxılma xüsusiyyətləri və digər iş rejimləri elektrik mühərriklərinin və tənzimlənən elektrik intiqallarının istismarı üzrə nümunəvi və zavod təlimatları nəzərə alınmaqla tərtib edilən yerli təlimatlarda göstərilməlidir.
2.9. Uzun müddət ehtiyatda olan elektrik mühərrikləri və ehtiyatın avtomatik qoşulma qurğuları texniki rəhbərliyin təsdiqlədiyi cədvəl üzrə mexanizmlərlə birlikdə baxışdan keçirilməli və yoxlanılmalıdır. Bu halda açıq havada yerləşən elektrik mühərriklərinin stator dolağının izolyasiya müqaviməti və absorbsiya əmsalı yoxlanılmalıdır.
2.10. Mexanizmlərlə birləşdirilmiş elektrik mühərriklərinin yastıqlarında ölçülmüş titrəmələrin şaquli və eninə təşkilediciləri (titrəmə sürətinin orta kvadratik qiyməti və ya rəqsetmənin iki qat amplitudası) zavod təlimatlarında göstərilən qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır.
Texniki sənədlərdə bu cür göstəricilər olmadıqda mexanizmlərlə birləşdirilmiş elektrik mühərriklərinin yastıqlarının titrəmələri aşağıdakı qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır.
sinxron fırlanma sürəti,
dövr/dəq...................................3000 1500 1000 750 və bundan az
yastıqlarda yolverilən
titrəmələr, mkm.........................30 60 80 95
Tüstüsoranlarla və fırlanan işlək hissələri tez yeyilən digər mexanizmlərlə birləşdirilmiş, həmçinin 15 ildən artıq istismarda olan elektrik mühərrikləri üçün yastıqların yüksək titrəmələri ilə aqreqatların işləməsinə yüksək titrəmə səbəblərinin aradan qaldırılması üçün zəruri olan müddət ərzində icazə verilir.
Bu şəraitlərdə titrəmə normaları aşağıdakı qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır:
sinxron fırlanma tezliyi,
dövr/dəq...................................3000 1500 1000 750 və bundan az
yastıqlarda yolverilən
titrəmələr, mkm..........................50 100 130 160
Məsul mexanizmlərdə titrəmələrin ölçmə dövriliyi elektrik stansiyasının texniki rəhbərliyinin təsdiqlədiyi qrafik üzrə təyin olunmalıdır.
2.11. Elektrik mühərriklərinin yükünə, fırçalı aparatlara, titrəmələrə, elementlərin və soyuducu cismin temperaturuna (stator dolağı və nüvəsi, havanın, yastıqların və s.) nəzarəti, yastığlara (yağın tələb olunan səviyyəsinin saxlanılması), havasoyuducularına və dolaqlara soyuducu havanın, suyun verilməsi qurğularına texniki xidməti, həmçinin elektrik mühərriklərinin iş buraxılması, fırlanma tezliyinin dəyişilməsi və nəzarəti, dayandırılması üzrə əməliyyatları mexanizmlərə xidmət edən sexin növbətçi heyəti yerinə yetirməlidir.
Soyuducu kameralardan cərəyandaşıyıcı hissələr keçdikdə bu kameraların hüdudlarında soyudulma sxeminə nəzarəti və texniki xidməti elektrik sexinin heyəti həyata keçirməlidir.
2.12. Bədbəxt hadisələr zamanı, elektrik mühərrikinin gövdəsində, işəsalma və təsirləndirmə qurğularında tənzimlənən elektrik intiqalı şkaflarında tüstü və ya alov yarandıqda, hərəkətə gətirilən mexanizmlər zədələndikdə elektrik mühərrikləri dərhal şəbəkədən açılmalıdır.
Elektrik mühərriki ehtiyat (əgər o mövcuddursa) işə buraxıldıqdan sonra aşağıdakı hallarda dayandırılmalıdır:
-
yanan izolyasiyanın iyi gəldikdə;
-
elektrik mühərriklərinin və ya mexanizmlərin titrəmələri kəskin artdıqda;
-
yastıqlarda temperatur yol verilməz dərəcədə artdıqda;
-
buraxıla bilən qiymətlərdən yuxarı ifrat yüklənmələrdə;
-
elektrik mühərriklərinin zədələnmə təhlükəsi (su basması, buxarlanma, qeyri-normal səs-küy və s.) olduqda.
2.13. Gücü 100 kVt-dan yuxarı olan dəyişən cərəyanlı elektrik mühərrikləri üçün texnoloji proseslərə nəzarət zəruri olduqda, həmçinin texnoloji ifrat yüklənmələrə məruz qalan mexanizmlərin elektrik mühərrikləri üçün stator cərəyanına nəzarət təmin edilməlidir.
Sabit cərəyanlı elektrik mühərriklərində yanacaq qidalanma intiqalları, turbinin qəza yağ nasosları və valın kipləşdirilməsi üçün onların gücündən asılı olmayaraq lövbərin cərəyanına nəzarət edilməlidir.
2.14. İstilik avtomatikası və ölçmələri sexinin xidmət etdiyi siyirtmələrin elektrik mühərrikləri istisna olmaqla, elektrik mühərriklərinin təmiri və profilaktik sınaqlarını, təmir zamanı onların sökülməsi və quraşdırılmasını, statorun daxilində quraşdırılan havasoyuducularının, fırçalı-kontakt aparatlarının və işəsalma- tənzimləyici qurğuların təmirini elektrik sexinin heyəti yerinə yetirməlidir.
2.15. Aqreqatların mərkəzləşdirilməsini və balanslanmasını; birləşdirici muftaların (elektrik mühərriklərinin və mexanizmlərin yarımmuftalarının) və çıxarılan yastıqların (uc lövhələrin xarici hissələrində, həmçinin şaquli icralı mühərriklərin yükdaşıyıcı çarpazlarında quraşdırılan yastıqlar daxil olmaqla) çıxarılması, təmiri və quraşdırılmasını; elektrik mühərriklərinin sürüşən yastıqlarının içliyinin, özüllərin və çərçivələrin, yağ sisteminin (yastıqların məcburi yağlanmasında), havasoyuducularına, dolaqlara və elektrik mühərrikinin digər elementlərinə hava, həmçinin su verən qurğuların, elektrik mühərriklərinin statorunun daxilində quraşdırılmayan soyuducuların təmiri sadalanan mexanizmlərə xidmət edən sexin heyəti və ya həmin elektrik stansiyasında avadanlıqları təmir edən müəssisənin heyəti tərəfindən aparılmalıdır.
Yerli şərait nəzərə alınmaqla elektrik mühərriklərinin ayrı-ayrı düyün və sistemlərinin təmiri üzrə funksiyaların yuxarıda göstərilən paylaşdırılmasından mümükün kənarlaşmalar elektrik stansiyasının texniki rəhbəri tərəfindən sərəncamla təsdiq edilməlidir.
2.16. Elektrik mühərriklərində ölçmələr və profilaktik sınaqlar qüvvədə olan normativ sənədlərin tələlərinə uyğun təşkil olunmalıdır.
| |
http://kompy.info/shaxsiy-huquq-va-erkinliklar.html | Shaxsiy huquq va erkinliklar | |
Shaxsiy huquq va erkinliklar
|
bet | 1/2 | Sana | 08.06.2024 | Hajmi | 45,08 Kb. | | #261552 |
Bog'liq YANGI TAHRIRDAGI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASIDA SHAXSIY HUQUQ VA ERKINLIKLAR
YANGI TAHRIRDAGI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASIDA SHAXSIY HUQUQ VA ERKINLIKLAR
REJA:
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari
Fikr, so‘z va e’tiqod erkinligi insonning fundamental huquqlari
Jinoyat protsessining bosqichlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik har bir shaxsning fundamental huquqlaridan hisoblanadi. Shunga ko‘ra, shaxs erkinligini cheklaydigan har bir harakat faqat qonun doirasida bo‘lishi lozim.Inson huquqlarini sud orqali himoya qilish bo‘yicha muhim institutlardan biri “Xabeas korpus akt” xalqaro darajada umume’tirof etilgan hujjat sifatida shaxs erkinligini ta’minlash yo‘lida o‘ziga xos yangi davrga asos solgan. Shaxs erkinligini ta’minlashni kuchaytirish maqsadida hibsga olish bilan bog‘liq jarayonlar sud qarori asosida amalga oshirilishi belgilangan.Shaxsni ushlab turish chog‘ida unga huquqlari va ushlab turish asoslarining tushuntirilishi – “Miranda qoidasi” – xalqaro huquqda umume’tirof etilgan norma bo‘lib, surishtiruv, tergov va sud jarayonlarida qonun buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Mazkur qoidaga ko‘ra, shaxsning huquqlari u yaxshi tushunadigan tilda tushuntirilishi va bu til aynan uning ona tili bo‘lishi shart bo‘lmay, shaxs odatda muloqot qiladigan va yaxshi tushunadigan til bo‘lishi talab etiladi. Shaxsiy sirlar – bu inson hayotidagi voqealar, faktlar, sharoitlar to‘g‘risidagi har qanday insonning o‘zi ochiqlashni xohlamayotgan va bu ma’lumotlarni boshqalarga ma’lum bo‘lmasligidir. Qachonki shaxs bu ma’lumotlarni o‘z xohishiga ko‘ra ochiqlasa, uning sir tutilish maqomi bekor bo‘ladi. Oilaviy sirlarning shaxsiy sirlardan farqi shundaki, u oilaning bir necha a’zolariga tegishli bo‘ladi. Bunda, sir oilaning barcha a’zolari tomonidan emas, balki bir-ikki a’zosi tomonidan ham maxfiy deb topilishi mumkin. Oilaviy sirlarda ma’lumotlar oilaning barcha a’zolariga yoxud ba’zi birlariga aloqador ham bo‘lishi mumkin.Shaxsga doir ma’lumotlar sifatida insonning bevosita o‘ziga taalluqli bo‘lgan elektron yoki qog‘ozda qayd etilgan ma’lumot tushuniladi. Masalan, shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug‘ilgan yili va joyi, kasbi, fuqaroligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ular sirasiga kiradi.Uy-joy daxlsizligi shaxsning uzviy huquqlaridan biri bo‘lib, unda tintuv o‘tkazish masalasi faqat sud tomonidan hal qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Inson huquq va erkinliklarini tan olish va himoya qilish davlatning bevosita majburiyatiga kiradi.
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=9 | APQ ərazilərində ağac və kol bitkiləri olmamalıdır.
4.6 | |
APQ ərazilərində ağac və kol bitkiləri olmamalıdır.
4.6
|
bet | 9/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
4.5. APQ ərazilərində ağac və kol bitkiləri olmamalıdır.
4.6. APQ və QPQ kabel kanalları və yerüstü novları yanmayan tavalarla bağlanmalı, kanallardan, tunellərdən, mərtəbələrdən kabellərin çıxan yerləri və aralıqlarının ara keçidləri yanmayan materialla kipləşdirilməlidir.
Tunellər, kanallar, zirzəmilər təmiz saxlanılmalı, drenaj qurğuları isə suyun maneəsiz çəkilməsini təmin etməlidir.
4.7. Yağqəbuledicilər, yağyığıcılar, çınqıl döşəmələri, drenajlar və yağaxıdıcılar saz vəziyyətdə saxlanılmalıdır.
4.8. Yağ açarlarında, ölçü transformatorlarında və girimlərdə yağın səviyyəsi ətraf mühitin maksimal və minimal temperaturunda yağgöstəricinin uyğun şkalası həddində qalmalıdır.
Kip olmayan girimlərin yağı nəmlikdən mühafizə olunmalıdır.
|
| | |
http://kompy.info/xizmat-korsatish-madaniyati-reja-xizmat-korsatish-madaniyati.html | Xizmat ko‘rsatish madaniyati Reja: Xizmat ko‘rsatish madaniyati | |
Xizmat ko‘rsatish madaniyati Reja: Xizmat ko‘rsatish madaniyati
|
bet | 1/6 | Sana | 16.05.2024 | Hajmi | 32,83 Kb. | | #238126 |
Bog'liq Xizmat korsatish
Xizmat ko‘rsatish madaniyati
Reja:
Xizmat ko‘rsatish madaniyati.
Xizmat ko’rsatish faoliyatini psixologik jihatlari.
Xizmat ko’rsatish faoliyatida etika, etiket va estetikani o‘rni.
Xizmat ko’rsatish madaniyati deganda mehnat me’yorlari, yuqori ma’naviy boyliklar va o’zini tutish etikasi etalo tizimlari tushuniladi va ularni prinsiplari davlatni milliy an’analariga ham, shuningdek, xizmat ko’rsatishni jahondagi zamonaviy talablariga ham mos keladi, iste’molchilarga sifatli xizmat ko’rsatishni aks ettiradi. Servis madaniyati bo’sh joyda vujudga kelmaydi. Bu jarayonni ko’pgina xususiyatlari mehnat madaniyatini milliy elementlari, sohani kasbiy madaniyati bilan bog’liq.
Zamonaviy servis oldida servis madaniyatini milliy xususiyatlarini va xalqaro prinsiplarini birlashtirish vazifasi turadi. Servis madaniyatini ko’pgina jihatlari, umumiy, internasional xarakterga ega. Bu bilan bog’liq holda birinchi navbatda servisni texnik, texnologik tomonlari, uni rivojlanishi sifati va dinamikasi, xizmat ko’rsatishni psixologiyasi va estetikasi bilan bog’liq bo’lgan mehnat madaniyatiga bo’lgan talablarni ko’rsatish mumkin.
Har bir mamlakatda servis tadbirkorlari va menedjerlari xizmat ko’rsatishni milliy an’analaridan foydalanishga tayyor bo’lib, bunda ular zamonaviy talablarga javob berishi va servis faoliyatini samaradorligini oshirishi lozim. Servis menedjmenti iste’molchilarga madaniy, ya’ni sifatli xizmat ko’rsatish birinchi navbatda xodimlar uchun foydali ekanligini ta’kidlaydi. Aksincha, servis madaniyatini yo’qligi korxona, firma daromadlarini pasayishiga akslanadi.
Shuning uchun rivojlangan davlatlarda menejment xizmat ko’rsatish madaniyatiga bo’lgan bir xil kompleks talablarni ishlab chiqadi, o’z firmalari amaliyotiga joriy etadi va ular bajarilishini nazorat qiladi. Bu holda menejment strategiyasi xodimlarni rahbariyatni hamfikrlariga aylantirishga qaratilgan va ularga buyruq tarzida xizmat ko’rsatish madaniyatini singdirishni inkor etadi. Bu maqsadda ishchilar bilan mashg’ulotlar o’tkaziladi, xizmat ko’rsatishni etika va estetikasini o’zlashtirib olishdagi xatoliklar ko’rib chiqiladi. Agar kimdir zaruriy talablarni o’zlashtrishga intilmasa, u holda bir qator jiddiy xatoliklardan keyin bunday ishchi ishdan chetlashtiriladi.
Bunday egiluvchan va bir vaqtni o’zida qattiq yondashish tarmoq rahbariyatini barcha darajalari tomonidan xizmat ko’rsatish madaniyatiga kam bo’lmagan e’tibor qaratilishiga qaramasdan sovet xizmatlar sohasida rivojlantirilishi mumkin emas edi. Yuqori organlar xo’jalik rahbarlarini kollektivda mijozga xizmat ko’rsatish madaniyati uchun kurashish majburiyatini yuklatar edi. Tegishli talablar lavozim majburiyatlariga yozilib, iste’molchilarni qabul qilish xonasini ko’z ko’rinadigan joyida osib qo’yilar edi. Xizmat ko’rsatish madaniyati Bilan bog’liq bo’lgan sosialistik majburichtlarni tegishli bandlarini buzganlik uchun ishchilarga nisbatan ma’muriy yoki iqtisodiy sanksiyalar qabul qilinishi mumkin edi.
Ammo o’sha davr xizmat sohasini ishchisi, birinchidan, samarali ishlashga manfaatdor emas edi, chunki sifat va o’sib borayotgan ish hajmi taqdirlashga hyech qanday akslanmas edi. Ikkinchidan, sifatsiz xizmat ko’rsatish keng tarqalgan bo’lib, tartib buzar ishchi uchun jiddiy oqibatlarga olib kelmas edi. Shuning uchun iste’molchiga qo’pollik qilish va e’tiborsizlik kam uchraydigan holat emas edi.
Hozirgi servis amaliyotida quyidagi yo’nalishlarda ijobiy siljishlar ro’y bermoqda:
- xizmat ishlab chiqaruvchilari biznes va raqobatni rivojlanishida iste’molchilar ahamiyatini anglashmoqda, iste’molchilar uchun kurash bormoqda;
- xizmat ko’rsatishni ko’pgina tashkiliy-texnologik jihatlari yaxshi tomonga o’zgarmoqda: magazinlardagi navbatlar yo’qoldi, ko’pgina operasiyalar avtomatlashtirish vositasida va kompyuter texnikasi yordamida amalga oshirilmoqda va boshqalar;
- katta e’tibor xizmat ko’rsatishni estetik tomonlariga qaratilmoqda. Vitrinalar, tovarlarni joylashtirish, servis korxonasini qabul xonalari, aloqa zonalari interyerlari ko’rkam ko’rinishga ega bo’lmoqda.
Ammo, xizmat ko’rsatishni ko’pgina jihatlari hozircha oldingidek bo’lib qolmoqda. Shu tufayli zamonaviy servis madaniyatiga quyiladigan talablarni ko’rib chiqamiz. Servis madaniyati haqida gapirilganda biz avvalo, firmani menedjerlari, malakali mutaxassislari, oddiy xodimlari tomonidan o’z faoliyatini kasbiy asoslarini egallashlari bilan bog’liq jihatini tushunamiz. Servis korxonasi yoki firma ishchisini mehnat madaniyati ular ishini quyidagi kasbiy tavsiflarini mavjud bo’lishini taqozo qiladi:
- kasbiy tayyorgarligi;
- yuqori kasbiy mahorat darajasi (intizom, mas’uliyat, kasbiy ko’nikmalarga ega bo’lishi, mohirlik, keng bilimli bo’lishi);
- mehnatni tashkiliy-texnologik taraqqiy ettirishi.
Servis menedjerlari oldida ishchilarni kasbiy-mehnat tayyorgarligini chuqurlashtirish, ularni malaka darajasini oshirish, ular o’rtasidagi istiqbollilarni martabasini oshirishni rejalashtirish vazifalari turadi. Bunda hamma xodimlar kasbiy mohirlikni taraqqiy ettirish ham shaxsiy yuksalish va ham firmani samarali ishlashi uchun ahamiyatli ekanligini tushunishlari muhim hisoblanadi. Ishdagi kasbiy mahorat mijozlar tasavvurlarida firmani ijobiy imidjini shakllantiradi, bu esa daromadlarni oshishi, kasbiy muhitda yaxshi obro’ga erishish bilan kechadi.
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html?page=27 | İstismar yağının əlavə analizlərinin vacibliyi və dövriliyi onun konkret avadanlıqda istismarı üzrə təlimatlarla təyin edilməlidir.
14.23 | |
İstismar yağının əlavə analizlərinin vacibliyi və dövriliyi onun konkret avadanlıqda istismarı üzrə təlimatlarla təyin edilməlidir.
14.23
|
bet | 27/27 | Sana | 15.03.2017 | Hajmi | 135,69 Kb. | | #80 | Turi | Qaydalar |
14.22. İstismar yağının əlavə analizlərinin vacibliyi və dövriliyi onun konkret avadanlıqda istismarı üzrə təlimatlarla təyin edilməlidir.
14.23. Transformator və turbin yağlarının daşınma tutumlarından qəbul edilməsi və avadanlığa verilməsi ayrı-ayrı yağ xətlərilə, yağ xətləri olmadıqda isə, səyyar tutmlardan və ya metal çəlləklərdən istifadə etməklə icra olunmalıdır.
Avadanlığa tökülmək üçün hazırlanmış və işlənilmiş yağların nəqli ayrı-ayrı boru kəmərləri vasitəsilə həyata keçirilməlidir; bu məqsəd üçün istifadə edilən səyyar tutumlar qüvvədə olan dövlət standartlarına müvafiq hazırlanmalıdır.
Stasionar yağ xətləri işsiz vəziyyətdə olduqda bütövlüklə yağla doldurulmalıdır.
Avadanlığa yağın tökülməsi üçün nəzərdə tutulan boru kəmərlərində bilavasitə avadanlığın girişindəki bağlayıcı armaturdan əvvəl nümunəgötürücü qurğu quraşdırılmalıdır.
Avadanlığa tökülmək üçün hazırlanmış yağın verilməsindən əvvl boru xəttindəki yağın keyfiyyəti, avadanlığa tökülmək üçün nəzərdə tutulan yağın keyfiyyətini təyin edən normativ sənədlərlə qeyri-uyğunluq təşkil etdikdə boru xətləri boşaldılmalı və çirklənmədən təmizlənməlidir.
14.24. Qüvvədə olan normativ sənədlərin tələblərinə cavab verən, tökülmək üçün hazırlanmış yağ çirklənmədən, yağ qarışıqlarından təmizlənmiş yağ sisteminə tökülməlidir.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
İstismar yağının əlavə analizlərinin vacibliyi və dövriliyi onun konkret avadanlıqda istismarı üzrə təlimatlarla təyin edilməlidir.
14.23
| |
http://kompy.info/reja-transport-vositalarini-texnik-holati-va-ishlash-qobilyati.html | Reja: Transport vositalarini texnik holati va ishlash qobilyati ularni Ekspluatatsiya jarayonida ozgarishi | MAVZU: AVTOMOBILLARNING TEXNIK XOLATINI EKSPLUATATSIYA JARAYONIDA O'RGANISHI
Reja:
1.Transport vositalarini texnik holati va ishlash qobilyati ularni Ekspluatatsiya jarayonida ozgarishi.
2. Transport vositalari texnik holatini tasnifi.
3. Transport vositalarini ishlash qobilyatini Ekspluatatsiya jarayonida ozgarish sabablari.
4. Transport vositalarini texnik holatiga tasir etuvchi omillar.
5. Konstruktiv, texnologik va Ekspluatatsion omillar.
6. Texnik holatga tasir etuvchi omillarni transport vositalarini samaradorligiga tasiri.
Transport vositalarini texnik holatini ekspluatatsiya jarayonida ozgarishi
Ekspluatatsiya jarayonida tashqi muhitni bir qator omillari (yuklama, tebranish, namlik, havo oqimi avtomobilga tushgan chang va iflosliklar, harorat va boshqa tasirlar) avtomobillarga tasir koprsatadi va uning texnik holatini yomonlashishiga olib keladi. Bunda detallar yeyiladi va shikastlanadi hamda ular bir qator xususiyatlari (bikrligi, plastikligi va boshqalar) ozgaradi.
Avtomobillarni texnik holatini ozgarishi uning tarmoq va mexanizmlarini ishlash sharoiti tashqi muhit tasiri va avtomobillarni saqlashga hamda tasodifiy omillarga bogliq. Tasodifiy omillarga avtomobil detallarini yashirin nuqsonlari konstruktsiyani toliqishi va boshqalar taalluqlidir.
Ekspluatatsiya sharoitida avtomobillarni texnik holatini ozgarishiga asosiy sabablardan yeyilish, plastik deformatsiya, charchashdan shikastlanish, korroziya (zanglash) hamda detal materialini fizik-kimyoviy ozgarishidir (eskirishi).
Eyilish-bu detallni shikastlanishi va uning sirtidan materialni ajralishi va (yoki) ularni ishqalanishida qoldiq deformatsiyani toplanishidir, bular ozaro tasirlagi detallarni shaklini va va olchovini doimo ozgartirishi bilan namoyon boladi.
Eyilganlik-bu detal sirti olchovini, shaklini va holatini ozgarishi koprinishida paydo boluvchi yeyilish natijasidir. yeyilganlik mkm/km, mkm/moto-soatlarda olchanadi.
Ishqalanishni uch turi mavjud: quruq, suyuqlik va aralash muhitda. quruq ishqalanishda ishqalanayotgan sirtlar bir-biri bilan tasirda boladi (misol, tormoz kolodkalarini tormoz barabanlariga ishqalanishi ilashish muftasi yetaklovchi diskini maxovika ishqalanishi va hokazo). Bu turdagi ishqalanish ishqalanayotgan detal sirtlarini jadal yeyilishi bilan kuzatiladi. Suyuqlik (gidrodinamik) ishqalanishida ishqalanayotgan detal sirtlari orasida moy qatlami hosil qilinadi, bu moy qatlami ishqalanayotgan detal sirtlari mikronotekisliklaridan katta bolib, detal sirtlarini kontaktda bolishiga yol qoymaydi (misol, tirsakli val podshipniklari), bu detallar sirtini yeyilishini kamaytiradi. Amalda avtomobil mexanizmlari ishlash jarayonida bu ikkita ishqalanish turi almashib turadi va bir-biriga otib aralash ishqalanish turini hosil qiladi.
A brazivli, okisidlanishdan, charchashdan, eroziyadan yeyilish hamda qotib qolishdan, freting va freting korroziyadan yeyilish turlari mavjud.
Abrazivli yeyilish-bu ishqalanish sirtidagi qattiq zarrachalarni kesishi yoki tirnashi natijasidir. Bunday zarrachalar tashqaridan detallarni ishqalanuvchi sirtlari orasiga chang va qum koprinishida (misol, tormoz kolodkasi ustqoymasi va barabani orasiga) yoki ochiq ishqalanuvchi tarmoqlardagi (shkvorenli birikmalar (https://kompy.info/1-payvand-kavshar-va-yelimli-birikmalar-parchin-mixli-birikmal.html), ressor sharnirlari) moylash materiallari tarkibiga tushib ularni yeyilishini oshiradi. Abrazivli yeyilish boshqa yeyilish turi bilan birgalikda avtomobillarni deyarli hamma ishqalanuvchi detallarida uchraydi.
Oksidlanishli yeyilish mexanik yeyilish muhitni agressiv tasiri natijasida paydo boladi, bularni tasirida ishqalanuvchi detal sirtida mustahkam bolmagan oksid pardasi hosil boladi. Bu oksid parda mexanikaviy ishqalanishda yulib olinadi va yalangoch bolgan sirtda yana oksidlanadi. Bunday yeyilishlar tsilindr porshen guruhlari, gidrokuchaytirgich, gidrouzatmali tormoz tizimi detallarida va boshqalarda uchraydi.
CHarchashdan yeyilish ishqalanish va qaytariluvchi yuklama natijasida materialni sirtidagi qatlami mortlashadi va yemiriladi buning natijasida undan pastda yotgan yumshoqroq va mortroq qatlam yalangochlanib qoladi. Bunday turdagi yeyilish podshipniklarni yugurish yolkalarida va shesternya tishlarida uchrashi mumkin.
Eroziyali yeyilish detal sirtiga juda katta tezlikda harakatlanayotgan, tarkibida abraziv zarrachalari hamda elektr razryadi bolgan suyuqlik va (yoki) gaz oqimi tasiri natijasida paydo boladi. Eroziya jarayonini xarakteriga ko’ra gazli, kavitatsion, elektr va abrazivli eroziya turlari mavjud.
Gazli eroziya gaz molekulasini mexanik va issiqlik tasirida detal materialini shikastlanishida sodir boladi. Gazli eroziya klapanlarda porshen halqalarida va tsilindrlarni oynasimon devorlarida hamda chiqindii gazlar chiqarish tizimi detallarida kuzatiladi.
Kavitatsion eroziya suyuqlik oqimini bir tekisligini buzilishi sodir boladi, bunda suyuqlikda havo pufakchalari paydo bolib, detal sirti oldida yoriladi va suyuqlikni metall sirtida ko’p sonli gidravlik zarbalariga olib keladi va metall sirtini shikastlaydi. Bunday shikastlanishlar sovutish suyuqligi bilan kontaktda bolgan dvigatel detallarida, yani blok tsilindrlardagi sovutish tizimi kopylaklarida (https://kompy.info/11-mavzu-sovutish-qurilmalari.html), tsilindrlar gilzasi tashqi sirti, sovutish tizimi patrubkalarida uchraydi.
Elektr eroziyali yeyilish elektr toki otganda razryadlar tasiri natijasida detal sirtlari eroziyali yeyilishida paydo boladi. Misol, yondirish shami elektrodlari hamda taqsimlagich kontaktlari orasida.
Abrazivli eroziya suyuqlik (gidroabrazivli eroziya) yoki gaz (gazabrazivli eroziya) oqimi tarkibidagi abraziv zarrachalarni detal sirtlariga mexanik tasiri natijasida paydo boladi. Avtomobil kuzovini tashqarii qismida uchraydi.
Qotib qolishdan yeyilish detal materialini chuqur uzib olib bitta sirtdan boshqa sirtga kopchirishi natijasida detallarni ishchi sirtlarida uyiqlar (zadirlar) paydo bolishiga, qotib qolishiga va shikastlanishiga olib keladi. Misol, dvigatel moylash tizimi ishini buzilishi natijasida tirsakli valni qotib qolishi va vkladishlarni aylanib ketishi.
Freting yeyilish-bu birikma detallarini tebranma harakatida mikrosiljishlari natijasida mexanik yeyilishidir. Agar bunda muhit agressiv tasir qilsa, freting korrozion yeyilish sodir boladi. Bunday yeyilish tirsakli val boyni vkladishini ularni yostigi bilan tegib turgan joylarida podshipniklar qo’qogida sodir boladi.
plastik deformatsiya va shikastlanish avtomobil detallari materialini oquvchanlik (polat materiallarda) yoki mustahkamlik (choyan materiallarda) chegarasiga yetishishiga yoki oshib ketishiga bogliq. Bu shikastlanish avtomobillarni Ekspluatatsiya qilish qoidalarini buzish natijasidir (ortiqcha yuklama, notogri boshqarish hamda yol-transport hodisasi). Bazan detallarni plastik deformatsiyalanishiga ularni yeyilishi natijasida geometrik olchamlarini ozgarishi va mustahkamlik zaxirsaini pasayishi sabab boladi.
Detallarni charchashdan shikastlanishi detal materiali chidamliligi chegarasidan yuqori tsiklik yuklamada sodir boladi. Bunda detallarni shikastlanishga olib keluvchi malum tsikllar sonida doimiy shakllanuvchi va osuvchi charchashdan darzl paydo boladi. CHarchashdan shikastlanishni ekstremal sharoitlarda avtomobillarni Ekspluatatsiyasida ressoralar va yarim o`qlarda kuzatish mumkin.
Zanglash (korroziya) detal materialini agressiv atrof-muhit bilan ozaro tasirida kimyoviy va elektromexanik tasir natijasida detal sirtida oksidlanish (zanglash) paydo boladi, bu detalni mustahkamligini kamayishiga va tashqi koprinishini yomonlashishiga olib keladi. Avtomobil detallarini zanglashiga ko’proq qishki mavsumda yollarga se’iladigan tuz hamda ishlatilgan gazlar tasir koprsatadi. Metallar sirtida saqlanib qolgan namlik zanglashni keltirib chiqaradi, bunday zanglash avtomobilni yashirin bo`shliq va taglariga xosdir.
Avtomobillarga TXK va tamirlash sifati. Avtomobillarga TXK ni sifati avtomobillarni texnik holatiga sezilarli darajada tasir koprsatadi. TXK jarayonida uzgich-taqsimlagich kontaktini notogri sozlanishi yonilgi sarfini 9-11 foizga, yondirishni ilgarilatish burchagini notogri ornatish yonilgi sarfini 10-15 foizga oshishiga olib keladi. YOndirish shami elektrodlari orasidagi tirqishni ortib ketishi sovuq dvigatelni ishga tushirish (yondirish) qiyinlashishiga va kondensatorni uzilib-uzilib ishlashiga sabab boladi. Oldingi gildiraklarni ogish burchaklarini notogri ornatilishi yoki buzilishi shinani yol bilan urinadigan nuqtalarini sir’anib ishlashiga majbur qiladi. Buning natijasida shinaning yeyilishi va yonilgi sarfi ko’payadi. SHinadagi havo bosimi meyordagisidan ko’p yoki kam bolishi, uning xizmat muddatini 10-20 foizga qisqartiradi va yonilgi sarfini oshiradi. Tormoz kolodkasi ustqoymasi baraban orasidagi tirqishni 0,5 mm ga oshishi avtomobil tormoz yolini 20 foizga oshishiga sabab boladi. YUqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, TXK sifati bilan avtomobilni texnik holati orsida uzviy boglanish bolib, TXK sifati qancha yuqori bolsa, avtomobillarni ishonchliligi shuncha yuqori boladi. Sifatsiz tamirlangan avtomobillar nosozlik va buzilishlarni kelib chiqishiga sabab boladi.
Iqlim sharoiti-havo harorati, bosimi va namlik bilan ifodalanadi. Havoning past harorati avtomobilni texnikaviy holatiga katta tasir koprsatadi. Bunday sharoitda agregat va mexanizmlarni sovib ketishiga va buning natijasida sovuq dvigatelni yurgizish qiyinlashadi sovutish suyuqligi muzlaydi, akkumulyatorlar batareyasi elektroliti ota soviydi. past haroratlarda sovuq dvigatelni qiyin ot oldirilishiga asosiy sabab, benzinni buglanuvchanligini pastligi, moyning qovushoqligini ortishi, akkumulyatorlar batareyasi sigimini va qutblaridagi kuchlanishni kamayishidir.
Avtomobillarni texnik holatini ozgarishini ifodalovchi quyidagi tushunchalar ishlatiladi:
Soz holati-avtomobilning meyoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlaridagi barcha talablarga mos keladigan vaqtdagi holati.
Nosozlik-avtomobilning meyoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlarida belgilangan talablarning hatto birortasiga ham mos kelmaydigan holati.
Ishga yaroqlilik-bu berilgan parametrlar qiymatini meyoriy hujjatlarda belgilangan darajada saqlagan holda belgilangan vazifalarni bajara olishidagi avtomobilning holati yani avtomobil ishga yaroqli, agar u harakat xavfsizligiga xavf solmagan holda passajirlar va yuk tashib olsa. Ishga yaroqli avtomobil nosoz bolishi mumkin, misol, dvigatelni moylash tizimida moy bosimi meyoriydan past bolsa, tomobilni tashqi koprinishi yomonlashgan va boshqalar.
Ishga yaroqsizlik-avtomobilning belgilangan vazifalarni bajarish xususiyatini xarakterlovchi kamida bitta parametr qiymati meyoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlarda belgilangan talablariga mos kelmaydigan vaqtdagi holati.
Buzilish-avtomobilning ishlay olish xususiyatini buzilish jarayonidir. Buzilishlar tasnifi ularni kelib chiqish sabablarini aniqlash, ogohlantirish va bartaraf qilish boyicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun kerak. Buzulishlarni bir nechta tasnifiy belgilari mavjud bolib, ulardan asosiylarini koprib chiqamiz.
Obektni ishlash qobilyatiga tasir qilishi boyicha uning elementlarini buzilishi va butun obektni nosozligi va buzilishini keltirib chiqaradigan buzilish. Misol, chiroq lampasini kuyishi, faqat lampani elementini buzilishiga olib keladi, tormoz tizimini yoki rul boshqarmasini buzilishi elementni ham, avtomobilni ham buzilishiga olib keladi, chunki bunda avtomobilni harakatlantirish mumkin emas.
Kelib chiqish manbai boyicha konstruktsion, ishlab chiqarish (texnologik) va Ekspluatatsion buzilishlarga bolinadi. Konstruktsiyani mukammall emasligi konstruktsion buzilishni keltirib chiqaradi. Buyumni tayyorlash va tamirlashda texnologik jarayonni mukammal emasligi sababli yoki buzilishi natijasida ishlab chiqarish buziqliklari kelib chiqadi.
Mavjud qoidalarga (avtomobillarni qoshimcha yuklama bilan ishlatish, texnik tavsifnomasida koprsatilmagan yonilgi-moylash materiallaridan foydalanish, TXK ishlarini oz vaqtida otkazmaslik va hokazolar) rioya qilmaslik natijasida Ekspluatatsion buzilishlar kelib chiqadi.
Boshqa elementlarni buzilishiga bogliqligi boyicha bogliq bolgan va bogliq bolmagan buzilishlar mavjud. Boshqa elementlarni buziqligi va nosozligi tufayli bogliq bolgan buzilishlar kelib chiqadi. Bogliq bolmagan buzilish boshqa elementlarni buziqligiga bogliq bolmaydi. Misol, dvigatel tsilindrlar bloki gilzasi devorini yeyilishi porshen xalqasini sinishi natijasida sodir boladi, bu bogliq bolgan buzilish, yolda avtomobil shinasini teshilishi esa bogliq bolmagan buzilishdir.
Paydo bolish va oldindan ko’ra bilish boyicha asta-sekin va birdaniga buzilishlarga turlanadi. Asta-sekin buzilish obektini texnik holati koprsatkichlarini Ekspluatatsiya jarayonida bir tekis ozgarishida, ko’proq yeyilishi natijasida paydo boladi. Asta-sekin buzilishlar uchun buyumni boshlangich soz holatidan buzilish holatigacha oraliq holatlari orqali asta-sekin otishi xarakterlidir.
Asta-sekin buzilishlarni oziga xos xususiyati shundan iboratki birinchidan TXK ishlarini bajarib ularni bartaraf qilish mumkin, ikkinchidan texnik holat bir maromda ozgaradi, bu esa uni oldindan ko’ra bilishga zamin yaratiladi. Asta-sekin buzilishlarga 40 foizdan 70 foizgacha buzilishlar togri keladi.
Bardaniga buzilishlarga texnik holat koprsatkichlarini sakrashsimon ozgarishi xarakterlidir. Misol, rusat etilgan yuklamani birdaniga oshirish natijasida buyum har qanday lahzada shikastlanishi mumkin. Avtomobillar eskirishi bilan birdaniga buzilishlarni solishtirma ulushi ko’payadi.
Avtomobillarda oz-ozini bartaraf qiluvchi buzilishlar ham bolishi mumkin. Ular ko’p marta paydo boladi va oz-ozini bartaraf qiladi. Bunga misol, elektr kontakti qotirmasini boshab ketishi.
paydo bolish chastotasi (ishlash davri) boyicha zamonaviy avtomobillar uchun kam (3-4 ming km), ortacha (12-16 ming km gacha) va ko’p (12-16 ming km dan ko’p) ishlash davrlariga bolinadi. SHuni nazarda tutish lozimki, Ekspluatatsiya boshidan buyon bosib otgan yoli ko’payishi bilan ishlash davri qisqaradi.
Buzilishlari bartaraf qilish mehnat sigimi boyicha kam (2 odam-soatgacha), ortacha (2-4 odam-soat) va ko’p (4 odam-soatdan ko’p) avtomobillarni tiklash mehnat sigimiga bolinadi. Zamonaviy avtomobillarni yuk koptarish qobilyatiga va konstruktsiyasiga qarab bitta buzilishni bartaraf qilish mehnat sigimi 1,5-2 odam-soatni tashkil qiladi. Misol, MAZ avtomobilidagi 87 foiz buziqliklar kam ortacha mehnat sigimiga ega. qolgan 13 foiz buzilishga 78 foiz tamirlashni umumiy mehnat sigimi va 82 foiz tamirlashga turib qolish davomiyligi togri keladi.
A vtomobilni ish vaqtini yoqolishiga tasiri boyicha buzilishlar ishchi vaqtini yoqotmasdan, yani TXK yoki smena oraligida bartaraf qilish va ishchi vaqtini yoqotish bilan buzilishni bartaraf qilish.
Transport jarayonini buzilishiga olib keluvchi ishdagi buzilishlarga alohida ahamiyat berish lozim. Misol, orta klassdagi avtobusni Ekspluatatsiyani birinchi yilida buzilishi 24 km yol bosib otgandan keyin sodir bolsa, 5-7 yillarida 5 km da sodir boladi.
TXK va tamirlash ishlarini tashkil qilishda va ishchi kuchiga va xizmat koprsatish vositalariga bolgan talabni aniqlashda avtomobillarni agregat, mexanizm va tarmoqlari boyicha nosozliklarni bolinishini bilish lozim. Taminotni tashkil qilish va mos meyorlarni aniqlash uchun detallarni buzilish xarakterini, kelib chiqish sabablarini shikastlanish xarakteri va detal yoki buyumni tiklash imkoniyatini bilish lozim. SHundan kelib chiqib tiklanadigan va tiklanmaydigan, tamirlanadigan va tamirlanmaydigan buyumlarga turlanadi.
Konstruktorlik- texnologik sabablari boyicha yoki avtokorxonalarni tamirlash bolimlari aybi bilan vaqtdan oldin avtomobillar buzilsa, u yoki bu agregatlarni buzilishga bolgan moddiy zararni qoplash uchun ornatilgan tartibda reklamatsiya beriladi.
Tamirlararo resurs- obektni ikkita ketma-ket tamirlari oraligidagi ishlash vaqti. U avtomobillarni Ekspluatatsiya qilish tadqiqotlari kom’leksi va tajribalarni umumlashtirish asosida tarmoq vazirligi tomonidan ornatiladi.
Ruyxatdan chiqarishgacha resurs- bu obektni ishlash vaqti yigindisi bolib bunga erishganda avtomobilni Ekspluatatsiya qilish tola toxtatiladi.
Birinchi mukammal tamirgacha resurs - bu obektni ishlash vaqti bolib, bunga erishganda buyum mukammal tamirga yuboriladi.
Xizmat muddati - bu obektni boshlangich xolatidan uni chetki xolatiga kelguncha taqvimiy (kalendarli) Ekspluatatsiya qilish davridir. Kafolatli tamiralararo, birinichi mukammal tamirgacha va ruyxatdan chiqarguncha xizmat muddatlari boladi. Xizmat muddati avtomobillar ishlash jarayonida va tabiat kuchlari tasirid fizik eskiradi hamda texnik rivojlanish natijasida manaviy eskiradi. Fizik eskirishni asosiy sababi avtomobil transportini doimiy Ekspluaiatsiya qilish jadalligini oshirib borishdir.
Avtomobillarni foydalanish samaradorligi ko’pgina hollarda qabul qilingan Ekspluatatsiya qilish davomiyligiga bogliq.. Avtomobillarni tez-tez va murakkab tamirlashlar natijasida xizmat muddatini oshirish transport mahsulotini tannarxini oshishiga va uni rentabelligini pasayishiga olib keladi. Amortizatsion sarflarni ko’payishi hisobiga avtomobillarni muddatidan oldin Ekspluatatsiyadan olish natijasida ham bunday holatlarga tushib qolishi mumkin. SHuning uchun avtomobillarni xizmat muddatini meyorlashtirish xalq xojaligi ahamiyatiga ega. Bu muddatlarga asosan avtomobil saroyini doimiy yoshartirib borish lozim.
Saqlanuvchanlik- bu avtomobillarni saqlash, tashish va undan keyingi Ekspluatatsiya qilish vaqtida Ekspluatatsion-texnik koprsatkichlarini saqlash xossasidir. Saqlanuvchanlik avtomobillarni saqlash va konservatsiyalashni hamda ruxsat etilgan masofani (tashish vaqti oraligi, avtomobilni tamirlashsiz undan keyingi Ekspluatatsiya qilishga sozligi) maqsadga muvofiqligi bilan aniqlanadi.
Saqlanuvchanlikni koprsatkichi saqlanuvchanlikni ortacha muddati bolishi mumkin. Avtomobillarni saqlanuvchanligi uni tayyorlashdagi sifati, avtomobillar elementlaridagi eskirish jarayonini jadal otishi va tashqi omillarga (harorat va havo namligi quyosh radiatsiyasi va hokazolar) bogliq. Saqlanuvchanlikka saqlash jarayonida konservatsiyalash va texnik xizmat koprsatish sifati katta tasir koprsatadi.
Tamirbo’lik-bu avtomobil konstruktsiyasini tejamli texnologik jarayonlarni qollash bilan hamma turdagi TXK va T ishlarini bajarishga mosligi xossasidir. Avtomobillarni tamirbo’ligi konstruktorlik-ishlab chiqarish va Ekspluatatsion omillar bilan aniqlanadi. Konstrutorlik-ishlab chiqarish omillari avtomobil konstruktsiyasi xossasini aniqlaydi. Ular avtomobillarni yaratishda hisobga olinadi. Ekspluatatsion omillar konstruktsiya xossasi namoyon etiladigan muhitni aniqlaydi, bunda ular avtomobilni yaratishda va Ekspluatatsiya qilishda hisobga olinadi.
Konstruktorlik-ishlab chiqarish omillariga quyidagilar kiradi: nazoratbo’lik, yengil yetishishlik, yengil almashuvchanlik, ozaro almashuvchanlik, agregat va tizimlarni unifikatsiyasi TXK va nazorat-diagnostika jihozlari va boshqa vositalarni ishlata olinishi.
Ekspluatatsion omillar-bu TXK va tamirlash ishlarini bajarish shaklini tashkil etish, ishlab chiqarish texnik negizini holati, TXK va tamirlash ishlarini bajruvchilarini malakasi, ehtiyot qismlar va materiallarga bolgan talabni tola qondirish texnik hujjatlarni tolaligi va sifatliligi va boshqalar.
Nazoratbo’lik-texnik diagnostikalashni turli vositalari va uslublari bilan avtomobil, agregat va tizimlarni texnik holati diagnostik parametrlarini nazorat qilish omilidir. Ular avtomobillarga TXK va tamirlashni yangi samaraliroq uslublarini amaliyotga joriy qilishga asosiy tasir koprsatadi. Nazoratbo’lik avtomobilni ishonchliligini taminlash va xavfsiz harakatlanish talablari bilan aniqlanadi.
TXK va T obektiga yengil yetishuvchanlik-bu avtomobillarga TXK va T ga sarfini kamaytirishni bosh omilidir. Bu omil avtomobillarga TXK va tamirlash sharoitini hamda eng kam qoshimcha ish hajmi bilan yoki usiz profilaktika va tamirlash boyicha maqsadli operatsiyalarni bajarish uchun obektni mosligi (bo’ligi) bilan aniqlanadi.
Engil almashuvchanlik-bu buyumni eng kam vaqt va mehnat sarfi bilan almashtirishga mosligidir. yengil almashuvchanlik bilan yengil yetishuvchanlikni bir-biriga almashtirib bolmaydi, chunki avtomobilda shunday buyumlar borki, Ekspluatatsiya davrida ularga yetishish oson, lekin almashtirish qiyin. yengil almashuvchanlik asosan Ekspluatatsiya jarayonida almashtiradigan buyumlarni qotirilganlik uslublari, bolinuvchilar konstruktsiyasi almashtiriladigan elementlarni massasi va gabarit olchovlari bilan aniqlanadi.
Komplektlovchi buyumlarni (detallarni) ozaro almashuvchanligi-bu bir nomlanishdagi ko’pgina buyumlardan (detallardan) tanlamasdan birortasini olib va tayyorlanmasdan avtomobilga ornatishdir. Moslashtirish operatsiyalar hajmiga qarab ozaro almashuvchanlik darajasi ornatiladi. Ozaro almashuvchanlik darajasi qancha yuqori bolsa, moslashtirish ishlari hajmi shuncha kam boladi.
TXK va tamirlashda mehnat, material sarfini va avtomobillarni turib qolishini kamaytirishda ozaro almashuvchanlik katta ahamiyatga ega.
TXK vositalari va nazorat-diagnostika jihozlarini qollanuvchanligi-bu mavjud vositalarni yangi modeldagi avtomobillarga xizmat koprsatish va tamirlashda qollash imkoniyatidir. Bu omil ishchi joyini va bajaruvchilarni ishni bajarishga qulayligini tashkil qilish, TXK va tamirlash muddati va narxiga tasir koprsatadi.
Avtomobil agregatlari va tizimlarini unifikatsiyasi-bu avtomobil saroyini tamirbo’lik va Ekspluatatsiya samaradorligini oshirishni asosiy omilidir. CHunki bu TXK va ta`mirlashni ancha soddalashtiradi va arzonlashtiradi, avtokorxona omborxonasidagi ehtiyot qismlar nomenklaturasini kamaytiradi va nazorat-diagnostika jihozlari turlari sonini qisqartiradi.
Manba:Kompy.info
| |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal-v2.html?page=6 | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari - bet 6 | 7.19. Düzaxınlı qazanlı enerjiblokunun işəsalınmasında, onda dispetçer qrafikinin tapşırığınadək yük götürüləndən sonra və ya qoşa-blokun ikinci qazanını işə qoşanda ilk 2 sutka ərzində buxarın xüsusi elektrik keçiriciliyinin və həmçinin onun tərkibində natrium birləşmələrinin və silisium turşusunun, bəsləyici suda isə - xüsusi elektrik keçiriciliyinin, ümumi codluğun, natrium birləşmələrinin, silisium turşusunun, dəmirin və misin 50%-dən çox olmayaraq yüksəlməsinə yol verilir. Bu halda ilk sutkalarda dəmir birləşmələrinin və silisium turşusunun hər birinin 50 mkq/dm3-dək miqdarına yol verilir.
Düzaxınlı qazanlı enerjibloku əsaslı və orta təmirdən sonra işəsalındıqda normaların 50%-dən çox olmayan yüksəlməsinə 4 sutka ərzində yol verilir. Bu halda ilk sutkalarda dəmir birləşmələrinin və silisium turşusunun hər birinin 100 mkq /dm3-dək miqdarına yol verilir.
7.20. Təbii dövranlı qazanların doymuş buxarının, bütün nümunə götürülən nöqtələr üzrə orta keyfiyyəti və həmçinin qızışmış buxarın onun temperaturunu tənzimləyən bütün qurğulardan sonra keyfiyyəti aşağıdakı normaları ödəməlidir:
Qazanın çıxışında nominal
təzyiq, kqq/sm2 (MPa)……………40 (3,9) 100 (9,8) 140 (13,8)
Natrium birləşmələrinin miqdarı,
mkq/dm3 (çox olmamalıdır)
İES üçün …………………….….. 60 15 5
İEM üçün …………………….… 100 25 5
70 kqq/sm2 (7 MPa) və daha yüksək təzyiqli qazanlar üçün silisium turşusunun miqdarı: İES-də 15, İEM-də isə 25 mkq/dm3-dan artıq olmamalıdır. Bütün təzyiqli qazanlar üçün pH göstəricisi 7,5-dən az olmamalıdır.
Xüsusi elektrik keçiriciliyi:
-
təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) olan qazanlarda deqazasiya olunmuş nümunələr üçün – 0,5 mkSm/sm-dən, H-kationit nümunələri üçün isə 1,5 mkSm/sm-dən artıq olmamalıdır;
-
təzyiqi 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanlarda deqazasiya olunmuş nümunələr üçün – 0,3 mkSm/sm-dən, H-kationit nümunələri üçün isə – 1 mkSm/sm-dən artıq olmamalıdır.
7.21. Təbii dövranlı qazanların bəsləyici suyunun keyfiyyəti aşağıdakı normaları ödəməlidir:
Qazanın çıxışında nominal
təzyiq, kqq/sm2 (MPa)……………40 (3,9) 100 (9,8) 140 (13,8)
Ümumi codluq, mkq-ekv/dm3,
çox olmamalıdır, qazanlar üçün:
maye yanacaqda ………………….…5 1 1
digər yanacaqlarda ………………….…10 3 1
Dəmir birləşmələrinin miqdarı,
mkq/dm3, çox olmamalıdır, qazanlar üçün:
maye yanacaqda ……………..…50 20 20
digər yanacaqlarda ………………....100 30 20
Deaeratora qədər olan suda mis birləşmələrinin
miqdarı, mkq/dm3, çox olmamalıdır,
qazanlar üçün:
maye yanacaqda ……………10 5 5
digər yanacaqlarda ………… normalaş-
. dırılmır 5 5
Deaeratordan sonrakı suda həll olunmuş
oksigenin miqdarı, mkq/dm3,
çox olmamalıdır ……………..……..….20 10 10
Neft məhsullarının miqdarı, mq/dm3,
çox olmamalıdır ………….…….…….0,5 0,3 0,3
pH göstəricisi ..........................8,5 -9,5 9,10,1 9,10,1
Qazanın çıxışında nominal
təzyiq, kqq/sm2 (MPa) ……..……70 -100 (7,0 -9,8) 140 (13,8)
Silisium turşusunun miqdarı,
mkq/dm3 çox olmamalıdır:
İES və istiləşdirici İEM üçün 80 30
sənaye buxar ayrımlı İEM üçün istilik -kimyəvi
sınaqla müəyyən-
ləşdirilir 60
140 kqq/sm2 (13,8 MPa) təzyiqli qazanlar üçün natriumun miqdarı 50 mkq/dm3 -dan artıq olmamalıdır. Sənaye buxar ayrımlı İEM-də, qazakipli və ya yüksək lokal istilik yüklü və qızışmış buxarın tənzimlənməsi üçün öz kondensatından istifadə edən digər qazanlar olduğu hallarda, enerjisistemin icazəsi ilə bəsləyici suyun tərkibindəki natrium miqdarı normalarının dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.
Təzyiqi 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanlarda H-kationit nümunəsinin xüsusi elektrik keçiriciliyi 1,5 mkSm/sm-dən artıq olmamalıdır. Bəsləyici suda natrium miqdarı normalarının dəqiqləşdirildiyi hallarda, enerjisistemin icazəsi ilə xüsusi elektrik keçiriciliyin də uyğun dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.
Su hidrazinlə emal olunduqda suda hidrazinin miqdarı 20-40 mkq/dm3-a qədər olmalıdır; qazanın işəsalınması və işdən saxlanılması vaxtı hidrazinin miqdarı 3000 mkq/dm3-a qədər buraxılır.
Ammonyak və onun birləşmələrinin miqdarı 1000 mkq/dm3-dan artıq olmamalıdır; ayrı-ayrı hallarda, enerjisistemin icazəsi ilə ammonyakın, buxarda pH göstəricisinin lazımi qiymətdə saxlanılmasını təmin edən miqdarına qədər artırılmasına yol verilir (lakin bu, bəsləyici suda mis birləşmələrinin normadan çox olmasına gətirib çıxarmamalıdır).
Sərbəst sulfidin miqdarı (sulfidləşdirildikdə) 2 mq/dm3-dan çox olmamalıdır. 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) təzyiqli qazanlar üçün nitrit və nitratların cəm miqdarı 20mkq/dm3-dan artıq olmamalıdır; 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) və aşağı təzyiqli qazanlar üçün, avadanlığın qəzasız və qənaətli işini təmin etmək şərti ilə və istismar təcrübəsi əsasında nitrit və nitratların yolverilən miqdarı enerjisistem tərəfindən təyin edilməlidir. Bu halda 70 kqq/sm2 (7,0 MPa) və aşağı təzyiqli qazanlar üçün nitratların miqdarı normalaşdırılmır.
7.22. 40 kqq/sm2 (3,9 MPa)-dan az təzyiqli, təbii dövranlı qazanların bəsləyici suyunun keyfiyyəti dövlət standartlarına uyğun olmalıdır. Standartlaşdırılmış qiymətlərdən fərqlənən buxar təzyiqli qazanları olan elektrik stansiyaları üçün buxar və bəsləyici suyun normaları enerjisistem tərəfindən dəqiqləşdirilməlidir.
7.23. Qazan suyunun keyfiyyət normaları, fasiləli və fasiləsiz üfürülmə rejimləri qazanı istehsal edən zavodun təlimatları, kimyəvi-su rejiminin aparılmasının tipik təlimatları və ya elektrik stansiyasının, enerjisistemin xidmətləri, yaxud ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən aparılmış istilik -kimyəvi sınaqların nəticələri əsasında təyin edilməlidir. Qazanda istilik -kimyəvi sınaqların aparılmasının zəruriliyini enerjisistem müəyyənləşdirməlidir.
7.24. Qazan suyunda fosfatların izafi miqdarı:
-
140 kqq/sm2 (9,8 MPa) təzyiqli qazanlar üçün təmiz bölmə üzrə – 0,5-2 mq/dm3, duzlu bölmə üzrə - 12 mq/dm3-dan artıq olmamalıdır;
-
100 kqq/sm2 (9,8 MPa) və aşağı təzyiqli qazanlar üçün təmiz bölmə üzrə – 2-6 mq/dm3, duzlu bölmə üzrə 30 mq/dm3-dan artıq olmamalıdır.
Pilləli buxarlanması olmayan qazanlar üçün fosfatların izafi miqdarı (həmçinin qalan göstəricilər də) qazanın təzyiqindən asılı olaraq onun təmiz bölməsinin normasına müvafiq olmalıdır.
7.25. Təmiz bölmədə qazan suyunun pH-nın qiyməti:
-
təzyiq 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanlar üçün – 9,0-9,5 olmalıdır;
-
təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) və az olan qazanlarda – 9,3-dən az olmamalıdır.
Duzlu bölmədə qazan suyunun pH-nın qiyməti:
-
təzyiqi 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanlarda – 10,5-dən çox olmamalıdır;
-
təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) olan qazanlarda – 11,2-dən çox olmamalıdır;
-
təzyiqi 40 kqq/sm2 (3,9 MPa) olan qazanlarda – 11,8-dən artıq olmamalıdr.
Kimyəvi təmizlənmiş su ilə bəslənən, təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) olan qazanlar üçün, enerjisistemin icazəsi ilə üfürmə suyunda pH-ın qiymətinin – ən çoxu 11,5-dək olmasına yol verilir.
Təzyiqi 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanların qazan suyunda təmiz bölmədə Qff=(0,20,5)Qüm, duzlu bölmədə Qff=(0,50,7)Qüm nisbətinə riayət olunmalıdır.
Təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) və az olan qazanların suyunun təmiz və duzlu bölmələrində Qff0,5Qüm şərtinə əməl olunmalıdır.
pH-ın tələb olunan qiymətlərinə və qələvilik nisbətlərinə riayət olunmadıqda, qazan suyuna natrium qələvisi əlavə olunmalıdır (və həmçinin işəsalma rejimlərində də).
7.26. Pərçim birləşmələri olan 40 kqq/sm2 (3,9 MPa) təzyiqli, barabanlı qazanlar üçün qazan suyunun nisbi qələviliyi 20%-dən çox olmamalıdır; qaynaqlı barabanlarla və boruları yaymaqla bərkidilən və ya yaymadan sonra qaynaqla kipləşdirilən qazanlar üçün – 50%-dən çox olmamalıdır.
Qaynaqlı barabanı və boruları ona qaynaqla birləşdirilmiş qazanlar üçün qazan suyunun nisbi qələviliyi normalaşdırılmır.
7.27. Qazanın fasiləsiz üfürülməsi zamanı suyun sərfi, sərfölçənlə ölçülməli və aşağıdakı hədlərdə saxlanılmalıdır:
-
qərarlaşmış rejim üçün, itkiləri duzsuzlaşdırılmış su ilə və ya buxarlandırıcıların distillatı ilə tamamlayanda -qazanın məhsuldarlığının 1%-dən çox və 0,5%-dən az olmamalı, itkiləri kimyəvi təmizlənmiş su ilə tamamlayanda – 3%-dən çox və 0,5%-dən az olmamalı; qazanı quraşdırandan, təmirdən və ya ehtiyatdan işə qoşduqda fasiləsiz üfürmənin 2-5%-ə qədər artırılmasına yol verilir; artırılmış üfürmə ilə qazanın işləmə müddətini kimya sexi (laboratoriya və ya müvafiq bölmə) təyin etməlidir;
-
ilkin suyun yüksək minerallaşdırılması, istehlakçılardan kondensatın çox hissəsinin qaytarılmaması və digər hallarda üfürmənin 5%-dək artırılmasına yol verilir.
Aşağı nöqtələrdən qazanın fasiləli üflənməsi, qazanı hər dəfə işəsaldıqda və dayandırdıqda, həmçinin qazanlar yerli şərait nəzərə alınmaqla elektrik stansiyası və ya enerjisistemin xidmətləri tərəfindən hazırlanan qrafik üzrə işləyən zaman həyata keçirilməlidir.
7.28. Qızmış buxarın temperaturunu tənzimləmək üçün çilənmədə istifadə olunan suyun keyfiyyəti qızmış buxarın keyfiyyət normalarına uyğun gəlməlidir.
7.29. 255 kqq/sm2 (25 MPa) təzyiqli düzaxınlı qazanlarda iş vaxtı buxarın keyfiyyətinin pozulması halında:
-
xüsusi elektrik keçiriciliyi 0,5 mkSm/sm-dək, natrium birləşmələrinin miqdarı 10 mkq/dm3-dək yüksəldikdə pozulmanın səbəbləri 72 saatdan gec olmayaraq ləğv edilməlidir;
-
xüsusi elektrik keçiriciliyi 0,5-dən 1,0 mkSm/sm-dək və natrium birləşmələrinirn miqdarı 10-dan 15 mkq/dm3-dək yüksəldikdə pozulmanın səbəbləri 24 saatdan gec olmayaraq ləğv edilməlidir;
-
göstərilən pozuntular, muvafiq olaraq 72 və 24 saat müddətində aradan qaldırılmadıqda və həmçinin xüsusi elektrik keçiriciliyi 1mkSm/sm-dən artıq yüksəldikdə, natrium birləşmələrinn miqdarı 15 mkq/dm3-dan artıq olduqda və ya pH göstəricisi 5,5-dən aşağı olduqda turbin, elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin qərarı ilə, enerjisistemin dispetçerinə bildirilməklə 24 saatdan gec olmayaraq işdən saxlanılmalıdır.
Təbii dövranlı qazanlarda buxarın keyfiyyətinin pozulması halında:
-
natrium birləşmələrinin və silisium turşusunun miqdarı və həmçinin xüsusi elektrik keçiriciliyi normadan 2 dəfədən çox olmayaraq artdıqda pozulmanın səbəbləri 72 saat ərzində ləğv edilməlidir;
-
natrium birləşmələrinin və silisium turşusunun miqdarı və həmçinin xüsusi elektrik keçiriciliyi normadan 2-dən 4 dəfəyə qədər artdıqda pozulmanın səbəbləri 24 saat ərzində ləğv edilməlidir;
-
göstərilən pozuntular müvafiq olaraq 72 və 24 saat müddətində aradan qaldırılmadıqda və həmçinin natrium birləşmələrinin, silisium turşusunun miqdarı və xüsusi elektrik keçriciliyi normadan 4 dəfədən çox artdıqda və ya pH göstəricisi 5,5-dən aşağı olduqda bloklu elektrik stansiyalarında turbin və ya eninə əlaqəli stansiyalarda qazan, elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin qərarı ilə, enerjisistemin dispetçerinə bildirilməklə 24 saatdan gec olmayaraq işdən saxlanılmalıdır.
7.30. Təbii dövranlı qazanlarda bəsləyici suyun keyfiyyətinin pozulması halında:
-
140kqq/sm2 (13,8Mpa) təzyiqli qazanlar üçün ümumi codluğun, silisium turşusu və natrium birləşmələrinin miqdarı normaya nisbətən 2 dəfəyə qədər artdıqda pozulmanın səbəbi 72 saat müddətində ləğv edilməlidir;
-
ümumi codluğun miqdarı 2-dən 5 dəfəyə qədər, sislisium turşusu və natrium birləşmələrinin miqdarı normaya nisbətən 2 dəfədən çox artdıqda pozulmanın səbəbi 24 saat müddətində ləğv edilməlidir;
-
yuxarıda göstərilən pozuntular müvafiq olaraq 72 və 24 saat müddətinə ləğv edilmədikdə va ya ümumi codluğun miqdarı 5 dəfədən çox artdıqda (normaya nisbətən), qazan 4 saatdan gec olmayaraq elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin qərarı ilə, enerjisistemin dispetçerinə bildirməklə işdən saxlanılmalıdır.
Bəsləyici suyun keyfiyyətinin pozulması səbəbləri ləğv olunanadək, buxarın keyfiyyətinə daha tez nəzarət etməklə fasiləli və dövri üfürməni artırmalı və ümumi codluğun normaya nisbətən yüksəldiyi halda isə qazan suyunun güclü fosfatlaşdırlması aparılmalıdır. Bu halda, 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) təzyiqli qazanlarda fosfatların izafi miqdarı - 12 mq/dm3 -a qədər buraxılır.
Qazan suyunun pH göstəricisi 7,5-dən aşağı olduğu halda və onun natrium qələvi ilə dozalaşdırılmaqla və ya pozuntunun ləğv edilməsi ilə yüksəldilməsi mümkün olmadıqda, qazan dərhal işdən saxlanılmalıdır.
7.31. 140-255 kqq/sm2 (13,8-25 MPa) təzyiqli düzaxınlı qazanları olan elektrik stansiyalarında birinci pillə kondensat nasoslarından sonra turbin kondensatının keyfiyyəti aşağıdakı normalardan çox olmamalıdır:
-
ümumi codluq 0,5 mkq-ekv/dm3; turbinin kondensatyığıcısından çıxan kondensat 100% təmizləndikdə bəsləyici suyun keyfiyyət normasına riayət olunmaq şərtilə 4 sutkadan çox olmayan müddətdə müvəqqəti olaraq göstərilən normanın yüksəlməsinə yol verilir;
-
xüsusi elektrik keçiriciliyi 0,5 mkSm/sm;
-
kondensat nasoslarından sonra həll olunmuş oksigenin miqdarı 20 mkq/dm3.
7.32. Təbii dövranlı qazanları olan elektrik stansiyaların turbinlərində kondensatın keyfiyyəti aşağıdakı normalardan çox olmamalıdır:
Qazanın çıxışında nominal
təzyiq, kqq/sm2 (MPa) …………....40 (3,9) 100 (9,8) 140 (13,8)
Ümumi codluq, mkq-ekv/dm3
qazanlar üçün:
maye yanacaqda …………….… 5 1 1
digər yanacaqlarda ……………. 10 3 3
Kondensat nasoslarından sonra həll olunmuş oksigenin miqdarı 20 mkq/dm3- dan çox olmamalıdır.
7.33. Düzaxınlı qazanlara verilən duzsuzlaşdırılmış əlavə suyun keyfiyyəti aşağıdakı normalardan artıq olmamalıdır:
Ümumi codluq, mkq -ekv/dm3 …………………………… 0,2
Silisium turşusunun miqdarı, mkq/dm3………………….. 20
Natrium birləşmələrinin miqdarı, mkq/dm3 …………….. 15
Xüsusi elektrik keçiriciliyi, mkSm/sm …………………… 0,5
140 kqq/sm2 (13,8 MPa) təzyiqli təbii dövranlı qazanlara verilən duzsuzlaşdırılmış əlavə suyun keyfiyyəti aşağıdakı normaları ödəməli və çox olmamalıdır:
Ümumi codluq, mkq-ekv/dm3 ………………….... 1
Silisium turşusunun miqdarı, mkq/dm3 ……………… 100
Natrium birləşmələrinin miqdarı, mkq/dm3…………… 80
Xüsusi elektrik keçiriciliyi, mkSm/sm2……..………… 2,0
Bəzi hallarda duzsuzlaşdırılmış suyun keyfiyyət normaları yerli şəraitdən asılı olaraq (ilkin suyun keyfiyyətindən, suhazırlama qurğularının sxemindən, istifadə olunan ionitin tipindən, bəsləyici subalansında duzsuzlaşdırılmış suyun payından) bəsləyici suyun keyfiyyət normalarına riayət edilmək şərti ilə enerjisistem tərəfindən dəqiqləşdirilə bilər.
Təzyiqi 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) və ondan aşağı olan barabanlı qazanların qidalandırılması üçün verilən əlavə suyun keyfiyyəti və həmçinin düzaxınlı və barabanlı qazanların bəsləyici suyunun stansiyadaxili təºkiledicilərinin keyfiyyəti (regenerativ, şəbəkə və digər qızdırıcıların kondensatları, drenaj çənlərinin, aşağı nöqtə çənlərinin, ehtiyat kondensat çənlərinin və digər axın suları) bəsəliyici suyun keyfiyyət normalarına riayət edilməsini təmin etməlidir.
Bəsləyici suyun stansiyadaxili təşkilediciləri, normaların pozulmasına səbəb ola biləcək dərəcədə çirklənmiş olduqda, onlar dövrəyə qaytarılana qədər təmizlənməli və ya atılmalıdır.
7.34. H-Na kationitləşmə ilə və ya turşu əlavə etməklə ilkin suyun qələviliyini aşağı saldıqda, kimyəvi təmizlənmiş suyun ümumi qalıq qələviliyi 0,2-0,8 mq-ekv/dm3 həddində olmalıdır.
7.35. İlkin suda və ya suhazırlama qurğusunun yolunda nitritlər əmələ gətirən bakteriyalar mövcud olduqda, ilkin su boru kəmərləri və şəffaflaşdırıcı süzgəclərin süzücü materialları dövri olaraq xlorlu əhəng məhlulu ilə işlənməlidir.
7.36. Buxar və kondensat itkilərini tamamlamaq üçün nəzərdə tutulan buxarlandırıcıların distillatının keyfiyyəti aşağıdakı normaları təmin etməlidir; natrium birləşmələrinin tərkibi 100 mkq/dm3-dan, sərbəst karbon turşusu isə - 2 mq/dm3-dan çox olmamalıdır. Düzaxınlı qazanların bəslənməsi üçün istifadə olunan buxarlandırıcıların distillatı, qazanlara verilən duzsuzlaşdırılmış suyun yuxarıda qeyd olunmuş keyfiyyət normalarına qədər əlavə olaraq təmizlənməlidir.
7.37. Buxar və kondensat itkilərini tamamlamaq üçün istifadə edilən buxarlandırıcıların bəsləyici suyunun keyfiyyəti aşağıdakı normalara cavab verməlidir:
Ümumi codluğu, mkq-ekv/dm3……………...30-dan çox olmamalı
İlkin suyun 2000 mq/dm3-dan çox
duzluğunda ümumi codluğu,
mkq-ekv/dm3 ………………………………..75-dən çox olmamalı
Oksigenin miqdarı, mkq/dm3 ……………..…30-dan çox olmamalı
Sərbəst karbon turşusunun miqdarı, mkq/dm3…………..……… 0
Ayrı-ayrı hallarda, istismar təcrübəsinə əsasən, enerjisistemin icazəsi ilə bəsləyici suyun keyfiyyət normaları dəqiqləşdirilə bilər. Buxarlandırıcılar, ümumi duzluğu 2000 mq/dm3-dan çox olan su ilə bəsləndikdə, fosfatlaşdırmaya icazə verilir. Buxarlandırıcıların kondensatının keyfiyyət normaları və üfürmə rejimləri buxarlandırıcını istehsal edən zavodun təlimatı, kimyəvi-su rejiminin aparılması üzrə tipik təlimatın və ya elektrik stansiyasının, enerjisistemin xidmətləri və ya ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən aparılan istilik-kimyəvi sınaqların nəticələri əsasında təyin edilməlidir.
7.38. İstehsalatdan qaytarılan kondensatın keyfiyyəti aşağıdakı normaları ödəməli və onlardan artıq olmamalıdır:
Ümumi codluğu, mkq-ekv/dm3 ……………………. 50
Dəmir birləşmələrinin miqdarı,mkq/dm3…………… 100
Mis birləşmələrinin miqdarı, mkq/dm3 …………… 20
Silisium turşusunun miqdarı, mkq/dm3 ……………. 120
pH ……………………………………………………8,5 -9,5
Permanqanat oksidləşməsi, mq O2/dm3 ……………. 5
Neft məhsullarının miqdarı, mq/dm3 …………..…. 0,5
Fosfatlarla və ya fosfat və natrium qələvisi ilə korreksiya emalı zamanı qaytarılan kondensatın tərkibində, qazan suyunun pH göstəricisinin təyin olunmuº normalardan 0,5 vahiddən çox kənara çıxmasına səbəb olan potensial turşu və ya qələvi birləşmələri olmamalıdır.(Qaytarılan kondensatın tərkibində turşu və ya qələvi birləşmələri mövcud olduqda o elektrik stansiyaları tərəfindən qəbul edilməməlidir)
Elektrik stansiyasına qaytarılan kondensatın keyfiyyəti bəsləyici suyun keyfiyyət normalarını təmin etmirsə, onun həmin normalara gətirilənə qədər təmizlənməsi nəzərdə tutulmalıdır.
7.39. Şəbəkə qızdırıcılarında suyun qızdırılması zamanı karbon indeksi-İk (karbon indeksi İk- suyun ümumi qələviliyi və kalsium codluğu (mq-ekv/dm3)2 hasilinin ən son qiymətidir. Bundan yuxarı 0,1 q/(m2·s)-dan artıq intensivliklə karbon ərp əmələgəlmə axır) aşağıdakı cədvəldə göstərilən qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır.
Suyun pH göstəricisindən asılı olaraq şəbəkə qızdırıcılarında şəbəkə suyunun qızdırılması zamanı İk-nın normative qiymətləri
Şəbəkə suyunun qızma temperaturu, 0C
|
pH göstəricisinin qiymətlərində İk
(mq-ekv/dm3)2
|
8,5-dən yuxarı olmamaqla
|
8,51 -
8,8
|
8,81 -
9,2
|
9,2-dən yuxarı
|
70-100
|
4,0
|
2,6
|
2,0
|
1,6
|
101-120
|
3,0
|
2,1
|
1,6
|
1,4
|
121-140
|
2,5
|
1,9
|
1,4
|
1,2
|
141-150
|
2,0
|
1,5
|
1,2
|
0,9
|
151-200
|
1,0
|
0,8
|
0,6
|
0,4
|
Suqızdırıcı qazanlarda şəbəkə suyunun qızdırılması zamanı İk karbon indeksi aşağıda cədvəldə göstərilən qiymətlərdən yuxarı olmamalıdır.
Suyun pH göstəricisindən asılı olaraq suqızdırıcı qazanlarda şəbəkə suyunun qızdırılması zamanı İk-nın normativ qiymətləri
Şəbəkə suyunun qızma temperaturu, 0C
|
pH göstəricisinin qiymətlərində İk
(mq-ekv/dm3)2
|
8,5-dən yuxarı olmamaqla
|
8,51 -
8,8
|
8,81 -
9,2
|
9,2-dən yuxarı
|
70-100
|
3,2
|
2,3
|
1,8
|
1,5
|
101-120
|
2,0
|
1,5
|
1,2
|
1,0
|
121-140
|
1,5
|
1,2
|
1,0
|
0,7
|
141-150
|
1,2
|
1,0
|
0,8
|
0,5
|
151-200
|
0,8
|
0,7
|
0,5
|
0,3
|
Açıq istilik təchizatı sistemlərində bəsləyici suyun İk qiyməti şəbəkə suyu üçün olan normativ qiymətlər kimi olmalıdır.
Qapalı istilik təchizatı sistemləri üçün bəsləyici suyun keyfiyyəti şəbəkə suyunun İk-nın normativ qiymətini təmin etməlidir.
Su boru kəmərlərində suyun sorulması nəzərə alınmaqla qapalı istilik təchizatı sistemlərində İk-nın qiyməti aşağıdakı kimi hesablana bilər.
İkb=,
burada İkb- qapalı istilik təchizatı sistemində bəsləyici suyun karbon indeksinin normativ qiyməti;
İkş - suqızdırıcı avadanlığın tipindən asılı olaraq şəbəkə suyunun karbon indeksinin normativ qiyməti;
a - su boru kəmərindəki suyun real sorulma payıdır (%) və aşağıdakı kimi təyin edilir:
α= 100%
(burada Jş, Jb, Js- müvafiq olaraq şəbəkə, bəsləyici və su boru kəmərindəki suyun ümumi codluğudur, mq- ekv/dm3).
Su boru kəmərindəki suyun sorulma qiyməti üzrə istismar məlumatları olmadıqda sorulma payı 105-ə bərabər qəbul edilməlidir.
Qapalı istilik şəbəkəsinin qidalandırılması üçün istifadə olunan suyun keyfiyyəti aşağıdakı normaları ödəməlidir:
Sərbəst karbon turşusunun miqdarı ……………........... 0
pH göstəricisinin qiyməti:
açıq istilik təchizatı sistemi üçün ……………... 8,3-9,0
qapalı istilik təchizatı sistemi üçün …………… 8,3-9,5
(pH göstəricisinin yuxarı həddi yalnız suyun əhəmiyyətli dərəcədə yumşaldılması zamanı icazə verilir, aşağı həddi isə- enerjisistemin icazəsi ilə istilik təchizatı sistemlərinin avadanlıq və boru kəmərlərində korroziyanın intensivliyindən asılı olaraq dəqiqləşdirilə bilər. Qapalı istilik təchizatı sistemləri üçün enerjisistemin icazəsi ilə eyni vaxtda karbon indeksinin 0,1 (mq-ekv/dm3)2-a qədər azaldılması ilə pH göstəricisinin yuxarı qiymət həddi 10,5-ə qədər yol verilir, aşağı həddi isə istilik təchizatı sistemlərinin avadanlıq və boru kəmərlərində korroziyanın intensivliyindən asılı olaraq dəqiqləşdirilə bilər)
Həll olunmuş oksigenin miqdarı,
mkq/dm3…………………………………..….50-dən çox olmamalı
Asılı maddələrin miqdarı, mq/dm3 ……..…….5-dən çox olmamalı
Neft məhsullarının miqdarı, mq/dm3 …………1-dən çox olmamalı
Açıq istilik təchizatı sistemlərində bəsləyici suyun keyfiyyəti (birbaşa su götürülərkən) qüvvədə olan standartların tələblərinə cavab verməlidir. Əgər açıq istilik təchizatı üçün bəsləyici suyun nümunəsi 20 dəqiqə müddətində qaynadıldıqda onun rəngi verilən normalardan artıq dəyişərsə, üzvi qarışıqları çıxarmaq üçün belə su koaqulyasiya olunmalıdır.
Birbaşa isti su ayıran (paylaşdıran) istilik şəbəkəsinin bəsləyici suyunun silikatla işlənilməsi zamanı, bəsləyici suda silikatın miqdarı SiO2-yə hesablandıqda 50 mq/dm3-dan çox olmamalıdır.
Bəsləyici suyun silikatla işlənməsi zamanı kalsiumun qatılıq həddi, ancaq sulfatların (CaSO4-ün çökməsinin qarşısını almaq üçün) yox və həmçinin silisium turşusunun da (CaSiO3-ün çökməsinin qarşısını almaq üçün) qatılıqlar cəmini hesaba almaqla şəbəkə suyunun verilmiş temperatura qədər qızdırılmasında, qazan borularının divar qatında suyun temperaturunun 400C- dən yuxarı olmasını da nəzərə almaqla təyin edilməlidir.
İstilik şəbəkələrinin bəsləyici və şəbəkə suyuna bilavasitə hidrazinin və başqa toksiki maddələrin verilməsi (qatılması) qadağandır.
| |
http://kompy.info/mavzu-texnik-reglamentlar-va-ularni-ishlab-chiqish.html | Mavzu: Texnik reglamentlar va ularni ishlab chiqish | |
Mavzu: Texnik reglamentlar va ularni ishlab chiqish
|
Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 25,34 Kb. | | #159220 |
Bog'liq Mavzu Texnik reglamentlar va ularni ishlab chiqish
Mavzu: Texnik reglamentlar va ularni ishlab chiqish
Reja:
1.Texnik reglamentlarni ishlab chiqish va qabul qilish tartibi.
2.Texnik reglamentlarni o'zgartirish va bekor qilish
Texnik reglamentlar federal qonunlar yoki Rossiya Federatsiyasi Hukumatining federal qonunlari va Rossiya Federatsiyasi Hukumatining qarorlarini qabul qilish uchun tegishli ravishda belgilangan tartibda Rossiya Federatsiyasi Hukumatining qarori bilan qabul qilinadi.
Har qanday shaxs texnik reglament loyihasini ishlab chiquvchisi bo'lishi mumkin.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi bildirishnoma texnik tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida elektron raqamli shaklda e'lon qilinishi kerak.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi xabarnomada qaysi mahsulotlar yoki unga qo'yiladigan talablar bilan bog'liq bo'lgan jarayonlar (shu jumladan tadqiqotlar), ishlab chiqarish, qurish, o'rnatish, ishga tushirish, foydalanish, saqlash, tashish, sotish va utilizatsiya qilish to'g'risidagi ma'lumotlar bo'lishi kerak; ishlab chiqilgan talablar, ushbu texnik reglamentning maqsadining qisqacha bayoni, uni ishlab chiqish zarurati asoslanishi va tegishli xalqaro standartlar qoidalari yoki Rossiya Federatsiyasi hududida amaldagi majburiy talablardan farq qiladigan ishlab chiqilayotgan talablar ko'rsatilgan. Rossiya Federatsiyasi ushbu texnik reglament loyihasini ishlab chiqish vaqtida va texnik reglament loyihasi bilan tanishish usuli to'g'risidagi ma'lumotlar, ushbu texnik reglament loyihasini ishlab chiquvchining ismi yoki familiyasi, ismi, otasining ismi, pochta manzili va agar mavjud bo'lsa, yozma izoh olish uchun ishlatilishi kerak bo'lgan elektron pochta manzili manfaatdor tomonlar.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi xabar e'lon qilingan paytdan boshlab tegishli texnik reglament loyihasi tanishish uchun manfaatdor shaxslarga taqdim etilishi kerak. Ishlab chiquvchi manfaatdor shaxsning iltimosiga binoan unga texnik reglament loyihasining nusxasini taqdim etishi shart. Ushbu nusxani taqdim etish uchun olinadigan to'lov uni yaratish narxidan oshmasligi kerak.
Ishlab chiquvchi yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalarini inobatga olgan holda texnik reglament loyihasini yakunlaydi, texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasini o‘tkazadi va yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalari ro‘yxatini ushbu sharhlar mazmunining qisqacha mazmuni bilan tuzadi. va ularning muhokamasi natijalari.
Ishlab chiquvchi tegishli normativ-huquqiy hujjat bilan qabul qilingan texnik reglamentlar kuchga kirgan kungacha yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning sharhlarini saqlashi va ularni Davlat Dumasi deputatlari, federal ijroiya organlari va federal ijroiya organlari vakillariga taqdim etishi shart. ushbu moddaning 9-bandida ko'rsatilgan texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalari ularning iltimosiga binoan.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to‘g‘risidagi bildirishnoma e’lon qilingan kundan boshlab umumxalq muhokamasi tugaganligi to‘g‘risidagi xabar e’lon qilingan kungacha bo‘lgan muddatda texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi ikki oydan kam bo‘lishi mumkin emas.
Texnik reglament loyihasining jamoatchilik muhokamasi tugaganligi to'g'risidagi bildirishnoma texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va ommaviy axborot tizimida elektron raqamli shaklda e'lon qilinishi kerak.
Texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi yakunlanganligi to‘g‘risidagi bildirishnomada texnik reglament loyihasi bilan tanishish tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar va manfaatdor shaxslardan yozma shaklda olingan mulohazalar ro‘yxati, shuningdek familiyasi yoki ismi, ismi, otasining ismi ko‘rsatilishi kerak. texnik reglament loyihasini ishlab chiquvchining pochta manzili va agar mavjud bo'lsa, ishlab chiquvchi bilan bog'lanish uchun foydalanish mumkin bo'lgan elektron pochta manzili.
Texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi yakunlanganligi to‘g‘risidagi xabar e’lon qilingan kundan boshlab qayta ko‘rib chiqilgan texnik reglament loyihasi va yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalari ro‘yxati manfaatdor shaxslarga tanishish uchun taqdim etilishi kerak.
Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organi o'zining bosma nashrida texnik reglament loyihasini ishlab chiqish va ushbu loyihani jamoatchilik muhokamasini yakunlash to'g'risida xabarnomalarni e'lon qilish uchun to'lov to'langan kundan boshlab o'n kun ichida e'lon qilishi shart. Bildirishnomalarni e'lon qilish tartibi va ularni nashr qilish uchun to'lov miqdori Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadi.
Yuridik shaxs tomonidan Davlat Dumasiga texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasining qonunchilik tashabbusi kiritilishi quyidagi hujjatlar mavjud bo'lganda amalga oshiriladi:
Texnik reglamentlar to'g'risida federal qonunni qabul qilish zarurligini asoslash, tegishli xalqaro standartlar qoidalaridan yoki Rossiya Federatsiyasi hududida texnik loyihani ishlab chiqish vaqtida amalda bo'lgan majburiy talablardan farq qiladigan talablarni ko'rsatgan holda. tartibga solish;
Texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonunning qabul qilinishini moliyaviy-iqtisodiy asoslash;
Yozma shaklda olingan manfaatdor tomonlarning mulohazalari ro'yxati.
Davlat Dumasiga hujjatlar ilova qilingan holda taqdim etilgan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga yuboriladi. Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi federal qonun loyihasi bo'yicha Rossiya Federatsiyasi hukumati to'qson kun ichida Davlat Dumasiga texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi. Texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan birinchi o'qishda Rossiya Federatsiyasi Hukumati tomonidan bekor qilinmagan holda ko'rib chiqilishi mumkin, agar Rossiya Federatsiyasi Hukumatining bekor qilinishi Davlat Dumasiga Rossiya Federatsiyasi Hukumati tomonidan bekor qilingan muddat ichida taqdim etilmagan bo'lsa. belgilangan muddat.
Davlat Dumasi tomonidan birinchi o'qishda qabul qilingan Texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida elektron raqamli shaklda e'lon qilinadi.
Ularni taqdim etish muddati tugagandan so'ng, birinchi o'qishda qabul qilingan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasiga kiritilgan o'zgartirishlar Davlat Dumasi tomonidan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasini ko'rib chiqishdan kamida bir oy oldin elektron raqamli shaklda ommaviy axborot tizimida e'lon qilinadi. ikkinchi o'qishda.
Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organi o'zining bosma nashrida texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasini nashr etilganligi uchun to'langan kundan boshlab o'n kun ichida e'lon qilishi shart. Texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasini nashr etish tartibi va uni nashr etish uchun to'lov miqdori Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadi.
Ikkinchi o'qish uchun tayyorlangan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga yuboriladi. Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi federal qonun loyihasi bo'yicha Rossiya Federatsiyasi hukumati oltmish kun ichida Davlat Dumasiga texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi. Texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi Hukumati tomonidan bekor qilinmasdan ikkinchi o'qishda ko'rib chiqilishi mumkin, agar Rossiya Federatsiyasi Hukumatining bekor qilinishi Davlat Dumasiga Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan bekor qilingan muddat ichida taqdim etilmagan bo'lsa. belgilangan muddat.
Rossiya Federatsiyasi Hukumatining Rossiya Federatsiyasi Hukumati majlisida ko'rib chiqish uchun tayyorlangan texnik reglamentlar to'g'risidagi qarori loyihasi ko'rib chiqiladigan kundan kamida o'ttiz kun oldin tegishli ekspert komissiyasiga ekspertiza uchun yuboriladi. texnik jihatdan tartibga solish.Texnik tartibga solish boʻyicha Rossiya Federatsiyasi Hukumati qarori loyihasi yigʻilishda koʻrib chiqiladi.Rossiya Federatsiyasi Hukumati, texnik jihatdan tartibga solish boʻyicha tegishli ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda.
Rossiya Federatsiyasi Hukumatining texnik reglamentlar to'g'risidagi qarori loyihasi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida e'lon qilinishi va ko'rib chiqiladigan kundan kamida o'ttiz kun oldin elektron raqamli shaklda davlat axborot tizimiga joylashtirilishi kerak. rossiya Federatsiyasi hukumati yig'ilishida. Ushbu qaror loyihasini nashr etish va joylashtirish tartibi Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadi.
Texnik reglamentlar loyihalarini ekspertizadan o'tkazish texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi, ular tarkibiga federal ijro etuvchi hokimiyat organlari, ilmiy tashkilotlar, o'zini o'zi tartibga soluvchi tashkilotlar, tadbirkorlar va iste'molchilarning jamoat birlashmalari vakillari kiradi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarini tuzish va ularning faoliyati tartibi Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarining tarkibini tasdiqlaydi va ularning faoliyatini ta'minlaydi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarining majlislari ochiq.
Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarining xulosalari texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida elektron raqamli shaklda majburiy e'lon qilinishi kerak. Bunday xulosalarni e'lon qilish tartibi va ularni nashr etish uchun to'lov miqdori Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadi.
Texnik jihatdan tartibga solish va milliy iqtisodiyot manfaatlari, moddiy-texnika bazasini rivojlantirish va ilmiy-texnikaviy rivojlanish darajasi, shuningdek Rossiya Federatsiyasida belgilangan tartibda qabul qilingan xalqaro normalar va qoidalar o'rtasida nomuvofiqlik mavjud bo'lganda. Rossiya Federatsiyasi hukumati yoki texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organi texnik reglamentga o'zgartirishlar kiritish yoki texnik reglamentni bekor qilish tartibini boshlashi shart.
1.6. Texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati
Texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati federal ijroiya organlari, Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlarining ijro etuvchi organlari, Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga muvofiq davlat nazoratini amalga oshirishga vakolatli ularga bo'ysunuvchi davlat muassasalari tomonidan amalga oshiriladi.
Texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati mahsulotga yoki ular bilan bog‘liq loyihalash, ishlab chiqarish, qurish, o‘rnatish, sozlash, foydalanish, saqlash, tashish, sotish va utilizatsiya qilish jarayonlariga nisbatan faqat qonun hujjatlari talablariga muvofiqligi nuqtai nazaridan amalga oshiriladi. tegishli texnik reglamentlar.
Mahsulotlarga kelsak, texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati faqat mahsulot aylanishi bosqichida amalga oshiriladi.
Texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda tegishli texnik reglamentlar uchun belgilangan tadqiqot va o'lchovlar qoidalari va usullari qo'llaniladi.
1. Davlat nazorati organlari quyidagi huquqlarga ega:
Ishlab chiqaruvchidan (sotuvchidan, xorijiy ishlab chiqaruvchining funktsiyalarini bajaruvchi shaxsdan) mahsulotlarning texnik reglamentlar talablariga muvofiqligini tasdiqlovchi muvofiqlik deklaratsiyasini yoki muvofiqlik sertifikatini yoki ularning nusxalarini taqdim etishni talab qilish;
texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish chora-tadbirlarini amalga oshirish;
texnik reglamentlar talablari buzilishlarini bartaraf etish to‘g‘risida qoidabuzarlikning xususiyatini hisobga olgan holda belgilangan muddatlarda ko‘rsatmalar berish;
muvofiqlik sertifikatining amal qilishini toʻxtatib turish yoki tugatish zarurati toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni sertifikatlashtirish organiga yuborish;
deklaratsiyani qabul qilgan shaxsga muvofiqlik deklaratsiyasini to'xtatib turish yoki tugatish to'g'risida buyruq berish va muvofiqlik deklaratsiyasining yagona reestrini shakllantirish va yuritishni tashkil etuvchi federal ijroiya organiga xabar berish;
Ishlab chiqaruvchini (ijrochi, sotuvchi, xorijiy ishlab chiqaruvchining funktsiyalarini bajaruvchi shaxs) Rossiya Federatsiyasi qonunlarida nazarda tutilgan javobgarlikka tortish;
Zararning oldini olish uchun Rossiya Federatsiyasi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa choralarni ko'rish.
2. Davlat nazorati organlari quyidagilarga majbur:
Texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda, Rossiya Federatsiyasining texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi qonun hujjatlarini qo'llash bo'yicha tushuntirish ishlarini olib borish, mavjud texnik reglamentlar to'g'risida xabardor qilish;
tijorat sirlari va qonun bilan qo'riqlanadigan boshqa sirlarga rioya qilish;
Rossiya Federatsiyasi qonunlarida belgilangan texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish va bunday chora-tadbirlar natijalarini ro'yxatdan o'tkazish tartibiga rioya qilish;
texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish chora-tadbirlari natijalari asosida texnik reglamentlar talablarini buzish oqibatlarini bartaraf etish choralarini ko‘rish;
Mahsulotlarning texnik reglamentlar talablariga mos kelmasligi to'g'risidagi ma'lumotlarni yuborish;
Rossiya Federatsiyasi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
Texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiqish uchun asos sifatida xalqaro standartlar to'liq yoki qisman qo'llanilishi kerak, bundan mustasno:
agar Rossiya Federatsiyasining iqlimiy va geografik xususiyatlari, texnik va / yoki texnologik xususiyatlari tufayli bunday foydalanish imkonsiz deb topilsa;
agar Rossiya Federatsiyasi belgilangan tartibda xalqaro standartlarni yoki ularning alohida qoidalarini qabul qilishga qarshi bo'lsa.
Milliy standartlar, shuningdek, texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiqishda to‘liq yoki qisman asos sifatida ham qo‘llanilishi mumkin.
Rossiya Federatsiyasi hukumati texnik reglament kuchga kirgunga qadar tadqiqot (sinov) va o'lchovlar qoidalari va usullarini o'z ichiga olgan milliy standartlar ro'yxatini, shu jumladan texnik reglamentni qo'llash va amalga oshirish uchun zarur bo'lgan namunalarni olish qoidalarini tasdiqlaydi. qabul qilingan texnik reglament va muvofiqlikni baholashni amalga oshirish.
Texnik reglamentlarning yoki texnik jihatdan tartibga solish ob'ektlarining ayrim talablariga nisbatan ushbu milliy standartlar mavjud bo'lmagan taqdirda, Rossiya Federatsiyasi hukumati texnik reglament kuchga kirgan kundan oldin tadqiqot (sinov) qoidalari va usullarini tasdiqlaydi. va o'lchovlar, shu jumladan qabul qilingan texnik reglamentlarni qo'llash va amalga oshirish va muvofiqlikni baholashni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan namunalarni olish qoidalari.
Texnik jihatdan tartibga solishning milliy iqtisodiyot manfaatlariga, moddiy-texnika bazasining rivojlanish darajasiga va ilmiy-texnikaviy rivojlanish darajasiga, shuningdek xalqaro normalar va qoidalarga muvofiqligini ta'minlash maqsadida Rossiya Federatsiyasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadi. amalga oshirilishi to'liq yoki qisman federal byudjetdan moliyalashtiriladigan va har yili yangilanishi va nashr etilishi kerak bo'lgan texnik reglamentlarni ishlab chiqish dasturi (ularni qabul qilish shaklini ko'rsatgan holda). Texnik reglamentlar tasdiqlangan dasturdan tashqari ham ishlab chiqilishi mumkin.
Har qanday shaxs texnik reglament loyihasini ishlab chiquvchisi bo'lishi mumkin. Texnik reglamentlar federal qonun yoki Rossiya Federatsiyasi Hukumatining qarori bilan qabul qilinadi va rasmiy e'lon qilingan kundan boshlab olti oydan kechiktirmay kuchga kiradi.
Texnik reglamentlarni ishlab chiqish va qabul qilish tartibi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Texnik reglament loyihasi to'g'risidagi xabarni texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida elektron raqamli shaklda nashr etish. Bunday bosma nashr "Texnik tartibga solish va metrologiya federal agentligining byulleteni" dir.
2. Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi xabar e'lon qilingan paytdan boshlab tegishli texnik reglament loyihasi tanishish uchun manfaatdor shaxslarga taqdim etilishi kerak. Ishlab chiquvchi manfaatdor shaxsning iltimosiga binoan unga texnik reglament loyihasining nusxasini taqdim etishi shart. Ushbu nusxani taqdim etish uchun olinadigan to'lov uni yaratish narxidan oshmasligi kerak.
Ishlab chiquvchi yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalarini inobatga olgan holda texnik reglament loyihasini yakunlaydi, texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasini o‘tkazadi va yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalari ro‘yxatini ushbu sharhlar mazmunining qisqacha mazmuni bilan tuzadi. va ularning muhokamasi natijalari. Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to‘g‘risidagi xabar e’lon qilingan kundan boshlab umumxalq muhokamasi tugaganligi to‘g‘risidagi xabar e’lon qilingan kungacha bo‘lgan muddatda texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi ikki oydan kam bo‘lishi mumkin emas.
3. Texnik reglament loyihasining jamoatchilik muhokamasi tugaganligi to'g'risidagi xabar texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida elektron raqamli shaklda e'lon qilinishi kerak.
4. Yuridik shaxs tomonidan Davlat Dumasiga texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasining qonunchilik tashabbusini taqdim etish quyidagi hujjatlar mavjud bo'lganda amalga oshiriladi:
texnik reglamentlar to'g'risida federal qonunni qabul qilish zarurligini asoslash, tegishli xalqaro standartlar qoidalari yoki Rossiya Federatsiyasi hududida texnik loyihani ishlab chiqish vaqtida amalda bo'lgan majburiy talablardan farq qiladigan talablarni ko'rsatgan holda. tartibga solish;
texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonunning qabul qilinishini moliyaviy-iqtisodiy asoslash;
texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi xabar e'lon qilinganligini tasdiqlovchi hujjatlar;
texnik reglament loyihasining jamoatchilik muhokamasi tugaganligi to‘g‘risidagi xabar e’lon qilinganligini tasdiqlovchi hujjatlar;
yozma shaklda olingan manfaatdor tomonlarning mulohazalari ro'yxati.
Davlat Dumasiga ilova qilingan hujjatlar bilan kiritilgan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga yuboriladi. Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi federal qonun loyihasi bo'yicha Rossiya Federatsiyasi hukumati 90 kun ichida Davlat Dumasiga texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi.
5. Davlat Dumasi tomonidan birinchi o'qishda qabul qilingan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida va davlat axborot tizimida raqamli shaklda e'lon qilinadi.
Ularni taqdim etish muddati tugagandan so'ng, birinchi o'qishda qabul qilingan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasiga kiritilgan o'zgartirishlar Davlat Dumasi tomonidan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasini ko'rib chiqishdan kamida bir oy oldin elektron raqamli shaklda ommaviy axborot tizimida e'lon qilinadi. ikkinchi o'qishda.
Ikkinchi o'qish uchun tayyorlangan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga Davlat Dumasi ushbu loyihani ikkinchi o'qishda ko'rib chiqishdan kamida 60 kun oldin yuboriladi. Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi federal qonun loyihasi bo'yicha Rossiya Federatsiyasi hukumati 60 kun ichida Davlat Dumasiga texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi.
6. Belgilangan tartibda ishlab chiqilgan va Rossiya Federatsiyasi Hukumati majlisida ko'rib chiqish uchun tayyorlangan Rossiya Federatsiyasi Hukumatining texnik reglamentlar to'g'risidagi qarori loyihasi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha tegishli ekspert komissiyasiga ekspertiza uchun yuboriladi. uni ko'rib chiqish kunidan kamida 30 kun oldin. Keyinchalik, Rossiya Federatsiyasi Hukumatining texnik reglamentlar to'g'risidagi qarori loyihasi Rossiya Federatsiyasi Hukumatining majlisida texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha tegishli ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda ko'rib chiqiladi.
7. Texnik reglamentlar loyihalarini ekspertizadan o‘tkazish texnik jihatdan tartibga solish bo‘yicha ekspert komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi, ularga teng asosda federal ijro etuvchi hokimiyat organlari, ilmiy tashkilotlar, o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi tashkilotlar, tadbirkorlar va iste’molchilarning jamoat birlashmalari vakillari kiradi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarini tuzish va ularning faoliyati tartibi Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarining tarkibini tasdiqlaydi va ularning faoliyatini ta'minlaydi. Texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyalarining majlislari ochiq.
Rossiya Federatsiyasi Hukumatining texnik reglamentlar to'g'risidagi qarori loyihasi texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha federal ijroiya organining bosma nashrida e'lon qilinishi va uni ko'rib chiqish kunidan kamida 30 kun oldin elektron raqamli shaklda davlat axborot tizimiga joylashtirilishi kerak. rossiya Federatsiyasi hukumati yig'ilishida.
8. Texnik reglamentlar milliy iqtisodiyot manfaatlariga, moddiy-texnika bazasini rivojlantirishga va ilmiy-texnikaviy rivojlanish darajasiga, shuningdek, Rossiya Federatsiyasida qabul qilingan xalqaro normalar va qoidalarga mos kelmagan taqdirda. belgilangan tartibda Rossiya Federatsiyasi hukumati texnik reglamentlarga o'zgartirishlar kiritish yoki texnik reglamentlarni bekor qilish tartibini boshlashi shart.
9. Alohida hollarda mahsulot xavfsizligini ta’minlash, shuningdek, fuqarolarning hayoti yoki sog‘lig‘iga, atrof-muhitga bevosita tahdid tug‘ilganda texnik reglamentlar to‘g‘risidagi normativ-huquqiy hujjatni zudlik bilan qabul qilish zarur. Bunday hollarda texnik reglamentlarni ishlab chiqish va qabul qilishning alohida tartibi mavjud bo'lib, unga ko'ra Rossiya Federatsiyasi Prezidenti texnik reglamentlarni jamoatchilik muhokamasisiz chiqarish huquqiga ega.
Rossiya Federatsiyasida "Mashina va jihozlarning xavfsizligi to'g'risida", "Qurilish materiallari va mahsulotlarining xavfsizligi to'g'risida", "Dori vositalarining xavfsizligi to'g'risida", "Elektromagnit moslashuv to'g'risida", "G'ildirakli transport vositalarining xavfsizligi to'g'risida" gi texnik reglamentlar qabul qilindi. , "Tibbiy asboblar xavfsizligi to'g'risida", "Kimyoviy mahsulotlar xavfsizligi to'g'risida", "Oziq-ovqat xavfsizligi to'g'risida", "Qadoqlash xavfsizligi to'g'risida".
Bojxona ittifoqining bojxona hududida ishlab chiqarilgan va import qilinadigan mahsulotlarga qo'llanilishi va bajarilishi majburiy bo'lgan yagona talablarni belgilash uchun Bojxona ittifoqining texnik reglamentlari amal qiladi.
2011-2014-yillarda 20 dan ortiq texnik reglamentlar ishlab chiqildi va tasdiqlandi, jumladan, “Oʻyinchoqlar xavfsizligi toʻgʻrisida”, “Bolalar va oʻsmirlar uchun moʻljallangan mahsulotlar xavfsizligi toʻgʻrisida”, “Parfyumeriya va kosmetika mahsulotlari xavfsizligi toʻgʻrisida”gi texnik reglamentlar. mahsulotlar", "Xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlari to'g'risida" va "Meva va sabzavot sharbatlari mahsulotlari uchun texnik reglament".
Bolalar uchun mo'ljallangan tovarlar sifatini nazorat qilish muhimligini hisobga olgan holda, Bojxona ittifoqining "Bolalar va o'smirlar uchun mo'ljallangan mahsulotlarning xavfsizligi to'g'risida" gi texnik reglamentlari qabul qilindi, Evrosiyo iqtisodiy komissiyasi hay'atining 05.03.2003 yildagi qarori bilan tasdiqlangan. .2013 yil 28-son.
Texnik jihatdan tartibga solinadigan mahsulotlarga quyidagilar kiradi:
bolalar parvarishi uchun mahsulotlar (sut nipellari, so'rg'ichlar, idish-tovoqlar, vilkalar pichoqlari, sanitariya-gigiyena va galantereya buyumlari, tish cho'tkalari va milk massajchilari);
kiyim-kechak, to'qimachilik materiallaridan tayyorlangan buyumlar, charm va mo'yna, trikotaj buyumlar va tayyor to'qimachilik mahsulotlari;
poyabzal va charm buyumlar;
bolalar aravachalari va velosipedlar;
kitob va jurnal mahsulotlari, o'quv qurollari nashr qilish.
Texnik reglament quyidagilarga taalluqli emas:
tibbiy maqsadlarda foydalanish uchun mo'ljallangan va ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun;
bolalar ovqatlari uchun mahsulotlar uchun;
parfyumeriya va kosmetika mahsulotlari uchun;
sport mahsulotlari va jihozlari uchun;
o'quv qo'llanmalari, darsliklar, elektron o'quv nashrlari uchun;
o'yinchoqlar, bosma stol o'yinlari uchun;
mebel ustida;
individual buyurtmalar bo'yicha tayyorlangan mahsulotlar uchun.
Bojxona ittifoqining 2012 yildagi "O'yinchoqlar xavfsizligi to'g'risida"gi texnik reglamenti Bojxona ittifoqi hududida bolalarning hayoti va sog'lig'ini himoya qilish uchun qo'llanilishi va bajarilishi kerak bo'lgan o'yinchoqlarga yagona talablarni belgilash maqsadida ishlab chiqilgan. va ularga g'amxo'rlik qiluvchi shaxslar, shuningdek, o'yinchoqlarni sotib oluvchilarni (iste'molchilarni) ularning maqsadi va xavfsizligiga oid noto'g'ri xatti-harakatlarining oldini olish.
O'yinchoqdan foydalanganda nafas olish yo'llariga, teriga, shilliq pardalarga, ko'zlarga yoki oshqozonga kimyoviy moddalarni yutish natijasida sog'likka zarar etkazish xavfini minimallashtirish kerak. Migratsiya darajasi va o'yinchoqlardan zararli kimyoviy moddalarning chiqarilishi texnik reglamentlarda belgilangan gigienik xavfsizlik talablariga muvofiq bo'lishi kerak.
O'yinchoqlar uchun gigienik xavfsizlik talablari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Organoleptik xususiyatlar (hid, ta'm).
2. Fizik omillar (tovush darajasi, elektrostatik maydonning intensivlik darajasi, radiochastota diapazonining elektromagnit maydonining intensivlik darajasi, elektr maydonining intensivlik darajasi, infraqizil nurlanishning integral oqimining intensivligi darajasi, mahalliy tebranish darajasi, o'ziga xos samarali tabiiy radionuklidlarning faolligi).
3. Sanitariya-kimyoviy ko'rsatkichlar (zararli kimyoviy moddalarning namunaviy muhitga migratsiyasi, ularning ro'yxati materialning kimyoviy tarkibiga qarab belgilanadi).
4. Toksikologik va gigienik ko'rsatkichlar (shilliq qavatlarga tirnash xususiyati beruvchi ta'siri, toksiklik indeksi).
5. Mikrobiologik ko'rsatkichlar (mikroorganizmlarning umumiy soni, xamirturush va boshqalar).
Davlat chegarasini kesib o'tishda ishlab chiqaruvchi tomonidan bolalar o'yinchoqlari, kiyim-kechaklari va poyafzallarida qo'llaniladigan deklaratsiyalangan materiallarning Rossiya qonunchiligi talablariga muvofiqligi sertifikatlarining mavjudligi zaruriy shartdir.
Harbiy texnika, vertolyotlar, samolyotlar, avtomobillar va bolalar radioaloqa qurilmalarining radio boshqariladigan modellari Rossiya Federatsiyasi Radiochastotalarni nazorat qilish qo'mitasining transport vositasi hududida ishlaydigan bunday qurilmalarning ruxsat etilganligi to'g'risidagi xulosasi bilan chegaradan o'tadi.
Bolalar mahsulotlari uchun yuqorida ko'rsatilgan barcha hujjatlar quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha standartlarda belgilangan me'yorlarga muvofiqligini tasdiqlaydi: xom ashyo tarkibi, yuvish uchun rangning mustahkamligi, ter, ishqalanish, gigroskopiklik, havo o'tkazuvchanligi, o'ziga xos sirt elektr qarshiligi, erkin formaldegid tarkibi, va boshqalar.
San'atning 1-bandi. "Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risida" gi 184-FZ-sonli Federal qonunining 9-moddasi texnik reglamentlarni qabul qilishning huquqiy shakli federal qonun yoki Rossiya Federatsiyasi Hukumatining qarori ekanligini belgilaydi.
mashina va jihozlarning xavfsizligi to'g'risida;
past kuchlanishli uskunalar xavfsizligi to'g'risida;
qurilish materiallari va mahsulotlarining xavfsizligi to'g'risida;
binolar va inshootlarning xavfsizligi to'g'risida;
dori vositalarining xavfsizligi to'g'risida;
liftlarning xavfsizligi to'g'risida;
elektr stansiyalari va tarmoqlarining xavfsizligi to'g'risida;
ortiqcha bosim ostida ishlaydigan uskunaning xavfsizligi to'g'risida;
elektromagnit moslashuv haqida;
g'ildirakli transport vositalarining xavfsizligi to'g'risida;
tibbiy asboblar xavfsizligi to'g'risida;
shaxsiy himoya vositalarining xavfsizligi to'g'risida;
kimyoviy mahsulotlar xavfsizligi to'g'risida;
oziq-ovqat xavfsizligi bo'yicha;
gazsimon yoqilg'ida ishlaydigan qurilmalarning xavfsizligi to'g'risida;
portlovchi muhitda ishlash uchun jihozlarning xavfsizligi to'g'risida;
qadoqlash xavfsizligi haqida.
Har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs texnik reglament loyihasini ishlab chiquvchisi bo'lishi mumkin (9-moddaning 2-bandi). Bir tomondan, ushbu qoida texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiqish jarayoniga turli mutaxassislarni keng jalb etish imkonini berdi. Boshqa tomondan, ko'plab ishlab chiquvchilar qonunga muvofiq loyihalarni to'g'ri yozish va loyihalashda sezilarli qiyinchiliklarga duch kelishadi. Shu munosabat bilan, Rossiya Sanoat va energetika vazirligining 2006 yil 12 apreldagi 78-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilishga tayyorlash bo'yicha yo'riqnomaga e'tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish tartibi bir qator majburiy tartiblarni amalga oshirishni nazarda tutadi, ularni shartli ravishda ikki bosqichga bo'lish mumkin.
Qonunda bildirishnomaning asosiy mazmuni belgilab qo'yilgan bo'lib, u qaysi mahsulotlar yoki qaysi talablar bilan bog'liq bo'lgan loyihalash (shu jumladan tadqiqotlar), ishlab chiqarish, qurish, o'rnatish, sozlash, foydalanish, saqlash, tashish, sotish va yo'q qilish jarayonlarini aniqlash imkonini beradi. loyiha talablarini, loyihani ishlab chiqish maqsadini, ishlab chiqish zarurligini asoslashni, shu jumladan xalqaro standartlar talablaridan yoki Rossiya Federatsiyasi hududida amaldagi majburiy talablardan farq qiluvchi loyiha talablarini, shuningdek loyiha bilan tanishish usuli, ishlab chiquvchi haqidagi ma'lumotlar va loyiha bo'yicha sharhlarni yuborish manzili.
Texnik reglament loyihasini ishlab chiqish to'g'risidagi bildirishnoma shakli Rossiya Federatsiyasi Hukumatining 2003 yil 5 noyabrdagi 673-sonli qarori bilan (2005 yil 2 avgustdagi tahrirda) "Nashr qilish va to'lov miqdori to'g'risida" gi qarori bilan belgilanadi. texnik reglamentlar loyihalarini, texnik reglamentlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish, muhokama qilish va ekspertizadan o‘tkazish bo‘yicha hujjatlarni nashr etish. (keyingi o‘rinlarda – 673-son qaror). Bildirishnomani nashr etish to'lanadi va Qarorning 2-bandi asosida 1000 rublni tashkil qiladi.
Ushbu qarorda, shuningdek, Texnik tartibga solish va metrologiya bo'yicha Federal agentlikka texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiqish to'g'risidagi bildirishnomalarni agentlikning bosma nashri - "Texnik tartibga solish byulleteni" jurnalida yoki uning ilovasida va Agentlikning Internetdagi rasmiy veb-saytida e'lon qilish topshiriladi. (www.gost.ru).
2. Texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi.
Qonunning 9-moddasi 4-bandiga muvofiq muhokama qilish muddati ikki oydan kam bo‘lishi mumkin emas. Ishlab chiqish to'g'risidagi xabar e'lon qilingan paytdan boshlab tegishli texnik reglament loyihasi ko'rib chiqish uchun manfaatdor shaxslarga taqdim etilishi kerak. Ishlab chiquvchi manfaatdor shaxsning iltimosiga binoan unga texnik reglament loyihasining nusxasini tekin yoki loyiha nusxasini yaratish qiymatidan oshmasligi kerak bo'lgan haq evaziga taqdim etishi shart. Ushbu bosqichda ishlab chiquvchi yozma shaklda olingan manfaatdor shaxslarning mulohazalarini inobatga olgan holda texnik reglament loyihasini yakunlaydi, texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasini o'tkazadi va manfaatdor shaxslardan yozma shaklda olingan sharhlar ro'yxatini mazmuni qisqacha mazmuni bilan tuzadi. ushbu sharhlar va ularni muhokama qilish natijalari.
Loyihaning jamoatchilik muhokamasi tugaganligi to'g'risidagi bildirishnomada loyiha bilan tanishish usuli va sharhlar ro'yxati, u bilan bog'lanish uchun ishlab chiquvchi to'g'risidagi ma'lumotlar bo'lishi kerak.
Texnik reglament loyihasini jamoatchilik muhokamasi yakunlanganligi to‘g‘risidagi xabar e’lon qilingan kundan boshlab qayta ko‘rib chiqilgan loyiha va yozma shaklda olingan sharhlar ro‘yxati manfaatdor shaxslarga tanishish uchun taqdim etilishi kerak.
2-bosqich
Federal qonun yoki Rossiya Federatsiyasi Hukumatining qarori shaklida texnik reglamentlar loyihalarini ko'rib chiqish o'ziga xos xususiyatlarga ega.
1. Qabul qilish federal qonun shaklida texnik reglamentlar.
Qonunchilik tashabbusi huquqi sub'ekti (deputat, davlat organi yoki boshqa vakolatli shaxs) Davlat Dumasiga texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasini (Qonunning 9-moddasi 7-bandi) qo'shimcha hujjatlar to'plami bilan taqdim etadi:
texnik reglamentlar to'g'risida federal qonunni qabul qilish zarurligini asoslash, tegishli xalqaro standartlar qoidalari yoki Rossiya Federatsiyasi hududida texnik loyihani ishlab chiqish vaqtida amalda bo'lgan majburiy talablardan farq qiladigan talablarni ko'rsatgan holda. tartibga solish;
texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonunning qabul qilinishini moliyaviy-iqtisodiy asoslash;
yozma shaklda olingan manfaatdor tomonlarning mulohazalari ro'yxati.
Davlat Dumasiga kiritilgan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga yuboriladi, u to'qson kun ichida Davlat Dumasining fikrini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi. texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasi (Qonunning 9-moddasi 7-bandi). Biroq, texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan birinchi o'qishda Rossiya Federatsiyasi Hukumati tomonidan bekor qilinmasdan, agar Rossiya Federatsiyasi Hukumatining bekor qilinishi Davlat Dumasiga kiritilmagan bo'lsa, ko'rib chiqilishi mumkin. belgilangan muddat ichida.
Davlat Dumasi tomonidan birinchi o'qishda qabul qilingan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi "Texnik tartibga solish byulleteni" jurnalida yoki uning ilovasida va Rostekhregulirovanie (www.gost.ru) rasmiy veb-saytida e'lon qilingan. Birinchi o'qishda qabul qilingan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasiga kiritilgan o'zgartirishlar Davlat Dumasi qonun loyihasini ikkinchi o'qishda ko'rib chiqishdan kamida 1 oy oldin e'lon qilinadi (Qonunning 9-moddasi 8-bandi).
Ikkinchi o'qish uchun tayyorlangan texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan Rossiya Federatsiyasi hukumatiga Davlat Dumasi ushbu loyihani ikkinchi o'qishda ko'rib chiqishdan kamida oltmish kun oldin yuboriladi. Rossiya Federatsiyasi hukumati texnik jihatdan tartibga solish to'g'risidagi qonun loyihasi bo'yicha oltmish kun ichida Davlat Dumasiga texnik jihatdan tartibga solish bo'yicha ekspert komissiyasining xulosasini hisobga olgan holda tayyorlangan javobni yuboradi (Qonunning 9-moddasi 8-bandi). Hukumat tomonidan belgilangan muddatda bekor qilinmagan taqdirda, texnik reglamentlar to'g'risidagi federal qonun loyihasi Davlat Dumasi tomonidan ikkinchi o'qishda ko'rsatilgan bekor qilmasdan ko'rib chiqilishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gеtеrоgеn_nоkatalitik_jarayonlar | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#KIMYOVIY_T_ЕХ_N_О_L_О_GIYADA_KATALIZ._KIMYOVIY | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gоmоgеn_kataliz_va_uni_bоrish_mехanizmi | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gоmоgеn_jarayonlarning_asоsiy_хususiyatlari | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Urganch | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Katalitik_jarayonlarni_sanоatda_tutgan_o`rni_va_vazifalari | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Katalizning_kvalifikatsiyasi | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gоmоgеn_kimyoviy_jarayonlar | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html?page=2 | Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari | 1. Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari.
Kimyoviy tехnоlоgiyada minеral o’g’itlar va tuzlar ustidagi ko’p misоllarni еchishda ratsiоnal tехnоlоgik tasvirlar yoki ishlab chiqarish parAmеtrlarini tanlashda qayta ishlanayotgan fizik-kimyoviy sistеmani tarkibi, хоlati va хоssalarini bilish lоzim.Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Fizik-kimyoviy sistеma dеb bir nеcha mоddalarni birgalikda o’zarо ta’sirlashuvi, ular оrasidagi massa va issiqlik almashishini bоrishi tushuniladi. Dоimо ta’sirlashuvi natijasida sistеma muvоzanat хоlatiga o’tishga intiladi. Agar sistеma muvоzanatdan qancha uzоq bo’lsa, mоddalar оrasidagi o’zgarishlar shuncha tеz bоradi. Shuning uchun ko’p tехnоlоgik muammоlarni еchishda sistеmani muvоzantga o’tish shartlarini bilishni talab qiladi.
Sistеmalar - оchiq sistеmalarga, bоshqa sistеma bilan massa va enеrgiya almashadi; Yopiq sistеmalar, bоshqa sistеma bilan faqat enеrgiya almasha оladi; Yopiq sistеmalarga bоshqa sistеma bilan хеch narsa almasha оlmaydi, bo’linadi. Sistеmalar gоmоgеn va gеtеrоgеn bo’lishi mumkin. Sistеmalarning tarkib, хоlat va хоssalarini taхlil qilishda - kimyoning fizik - kimyoviy analiz bo’limi shug’ullanadi. Bu хоssalar fizik kimyoviy diagrammalar yordamida ifоdalanadi. Misоl: tarkib - хоna diagrammasi, хоlat diagrammasi. Хоlat diagrammasi bоshqacha fazоviy diagramma dеb хam atalib, u sistеmani fоzоviy tarkibiga - tеmpеratura, bоsim va х.k. larni ta’sirini o’rganadi. Bu diagrammada fazalarni gеоmеtriyasi o’zgaradi. U eksprimеntal yo’l bilan tоpiladi. Хоlat diagramma qattiq fazani suyuqlanishi yoki uni suyuqlanmada kristallanishini ko’rsatadi. Bu ko’prоq yuqоri tеmpеraturada bоradigan jarayonlarda bo’ladi. Nеоrganiq mоddalar ishlоvchi qоrishmada erish yoki kristallanish diagrammasidan ko’p fоydalaniladi. Agar sistеmani erishi yoki kristallanishi juda sekin bоrsa unga ba’zi plavniylar (erishni оsоnlashtiruvchi mоddalar) yoki zatravkalar (kristallanishni tеzlashtiruvchi mоddalar) qo’shiladi. Bu esa sistеmani mеtоstabil хоlatdan (sistеmani ba’zi bo’limlarida tarkib va хоssa, muvоzanatdagi хоlatdan farq qilish) stabil хоlatga o’tishiga imkоn bеradi.
Оstval’d nazariyasi bo’yicha o’ta to’yingan eritmalarda avvalо metоstatik qattiq хоlat ajraladi. So’ngra u qiyin eritadigan mеtоstabik fоrmaga o’tadi. Охirgi stabil fazоda eng yaхshi eritadigan faza qоladi. Gibbs fazalar qоidasini yaratdi. U F va erkinlik darajasi - S bo’lib, ular muvоzanatda turadi va muvоzanatda turadigan kоmpanеnt - K bоr. Sistеma paramеtrlar sоni - n ta bo’lgan хоlatdan ibоratdir.
F S=K n
Kimyoviy sistеmani хоlati faqat ikkita paramеtr bоsim va tеmpеraturaga bоrliq. Shuning uchun sistеmaning erkinlik darajasi:
S=K-F 2 ga tеng.
Хоssalari jiхatidan bir ‘il bo’lgan, massasiga bоrlik bo’lmagan sistеma bo’limlarini yirindisiga faza dеb ataladi. Misоl: Tuz kristali bitta faza хisоblanadi. Tuz eritmasida ikkita faza - bitta suyuq va bitta gaz faza (suv pari yoki uni хavо bilan aralashmasi) bоr. Qattiq faza bir nеcha ‘il bo’lishi mumkin. Misоl - muz, suvsiz tuz, kristalоgidratlar, qo’sh tuzlar.
Sistеmani bоrlik bo’lmagan kоmpоnеnti - K dеb shunday individual mоddalarga aytiladiki, ular muvоzanat хоlatida turgan хamma fazalarni хоsil bo’lishiga sababchi bo’ladi. Sistеma bоrlik bo’lmagan kоmpоnеntlar miqdоriga qarab, 1 -, 2-, 3- va 4- kоmpоnеntli bo’ladi. Misоl: suv - bir kоmpоnеntli sistеma, bir хil tuzli suv - ikki kоmpоnеntli sistеma, ikki хil tuz va suv - uch kоmpоnеntli sistеma va х.k. Erkinlik darajasi - S, bu bоrliq bo’lmagan tеrmоdinamik paramеtr 1. Bir kоmpоnеntli sistеmada u ikkita (bоsim va tеmpеratura), ikki va undan оrtiq kоmpоnеntli sistеmada u uchta (bоsim, tеmpеratura va kоntsеntratsiya).
11.2. Ikki va uch kоmpоnеntli sistеmalar.
Ikki kоmpоnеntli sistеmani хоlat diagrammasi:
bu еrda: N, A, V,D - figurativ nuqtalar.
NA - eritma va lif chiziri (muzni erish egrеsi)
AD - eritma va tuz chiziri. (tuzni erish egrеsi)
A - aftik nuqta, aftеtik tеmpеratura, aftеtik aralashma.
NAD - maydоnni sеti, to’yinmagan tuz eritmasi оblasti
ASD - maydоn to’yingan tuz eritmasi оrtiqcha tuz va qattiq faza muvоzanatida turish tuzni kristallanish maydоni.
AVN - maydоn muzni kristallanish maydоni
ОASS - maydоn tuz va muz qattiq fazalar aralashmasi.
NAD - maydоn ikki kоmpоnеnti
ASD - maydоn va AVN maydоn uchta kоmpоnеntli (fazali). Bularga bur, to’yingan eritma va bittadan qattiq faza.
ОVSS - maydоn uch fazali (A va ikkita qattiq faza)
Agar sistеmaga bir variantli bo’lsa faqat bitta paramеtrni (tеmpеratura yoki bоsim yoki kоntsеntratsiya) o’zgartirish kеrak. Bu fazalar sоnini o’zgartirmaydi. Agar ikkita paramеtr o’zgartirilsa, fazalar sоnini, sifatini o’zgartirib yubоradi.
Uch kоmpоnеntli sistеmani хоlat diagrammasi.
В
0 20 40 60 80 100
C%
Хоlat diagrammasini ifоdalashni bir nеcha хil ko’rinishi bоr. Ulardan biri tеng tоmоnli uch sistеmali, kооrdinat ko’rinishida.
A, V, S - tоza kоmpоnеntlar.
Uchburchakli tоmоnlaridagi figurativ nuqtalar ikki kоmpоnеntli sistеma tarkibini, uchburchakning ichidagi figurativ nuqta uch kоmpоnеntli sistеmani tarkibini ko’rsatadi. Gibbs bo’yicha uchburchakning balandgini 100 % dеb qabul kilinadi. Misоl: M nuktadagi A kоmpоnеntni miqdоri Mk%, V - kоmpоnеntni miqdоri Mm%, S - Mn%. Bu еrda Mk Mm Mn=100%
Rоzеbоm bo’yicha uchburchakning tоmоnlari uzunligini 100% dеb qabul qilinadi.
Misоl: M nuqtadagi Mk - bo’lim A mоdda miqdоri, Mm - V miqdоrini, Mn-S miqdоrini bеlgilaydi.
To’rt kоmpоnеntli sistеmani хоlat diagrammasi juda murakkab bo’lib, uni turri tеtraedr ko’rinishida; ya’ni to’rtta tеng tоmоnli uchburchakni yassi ko’rinishida ifоdalanadi. Tеtraedrni yuqоri nuqtalari tоza kоmpоnеntlarni, kabirgadagi nuqtalar ikki kоmpоnеntli sistеmani, uchburchak chеgarasidagi nuqtalar uch kоmpоnеntli sistеmani, tеtraedr ichidagi nuqtalar esa to’rt kоmpоnеntli nuqtalarni ifоdalaydi.
Хоlat diagrammalridan: Misоl - ammоniy karbоnatni suvda erishi (M.Е.Pоzin, 234 bеt) va H3RO4 - H2O sistеmasini хоlat diagrammasi (M.Е.Pоzin, 234 bеt) tushuntiriladi.
Sanоatda G - J sistеma kеng tarqalgan. U taqsimlanish qоnunini bir хоsilasi bo’lgan Gеnri qоnuni bilan tushuntiriladi.
R=m
Bu еrda: R - muvоzanatdagi pоrsеal bоsim.m* - eritmagan yutilayotgan gaz miqdоri. - Gеnri dоimiysi.
Gitrоgеn jarayonlarda, misоl G-K sistеmani kinеtikasi quyidagi bоsqichlardan ibоrat:
1.Gaz оqimidan gazsimоn rеagеntni qattiq yuzaga diffuziyalanishi.
2.Gazsimоn rеagеntni qattiq faza yuzasidagi rеaktsiya maхsulоti ustuda
diffuziyalanishi.
3.Qattiq faza yuzasidagi rеaktsiya maхsulоti ustidan gazsimоn maхsulоtni
diffuziyalanishi.
4. Qattiq rеangеnt yuzasida bоradigan хimiyaviy rеaktsiya.
5. Gazsimоn maхsulоtni gaz оqimi yadrоsiga diffuziyalanishi va х.k.
Bu bоsqichlar navbatma - navbat kеtadi, jarayonning umumiy tеzligi esa eng sеkin bоruvchi bоsqichni tеzligi bilan bеlgilanadi.Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarni tеzligi хam хuddi shunday etaplardan ibоrat.
Nazоrat savоllari:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar kanday оlib bоriladi?
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarningkanday asоsiy хususiyatlari mavjud?
-
Gеtеrоgеn jarayonlar kanday оlib bоriladi?
-
Katalitik jarayonlar ta’riflab bеring?
-
Katalizni kanaka sinflari mavjud?
-
Katalizning umumiy printsiplarini ta’riflab bеring?
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn katalizlar хakida ta’rif bеring?
-
Kimyoviy jarayonlarda kanaka katalizatоrlar mavjud?
Adabiyotlar:
-
I.P.Muхlеnоva. «Оbshaya хimichеskaya tехnоlоgiya», CHast 1, Mоskva, «Visshaya shkоla», 1977 g.
-
Z.Salimоv, I.Tuychiеv. «Хimiyaviy tехnоlоgiya prоtsеsslari va apparatlari», T.: «Ukituvchi», 1987.
-
V.V.Kafarоv. «Mеtоdi kibеrnеtiki v хimii хimichеskоy tехnоlоgii», M.: «Хimiya», 1971 g.
S.K.Оgоrоdnikоva. Spravоchnik nеftехimika. V duvuх tоmaх. T.1 / Pоd.rеd. – L.: «Хimiya» , 1978.
| |
http://kompy.info/bir-diger-istirak-etdiyim-telim-cib-biznes-academynin-elektron.html | Bir digər iştirak etdiyim təlim Cib Biznes Academynin Elektron Ticarət üzrə mütəxəsis təlimi olmuşdur | |
Bir digər iştirak etdiyim təlim Cib Biznes Academynin Elektron Ticarət üzrə mütəxəsis təlimi olmuşdur
|
Sana | 19.05.2024 | Hajmi | 16,21 Kb. | | #243961 | Turi | Dərs |
Bog'liq aktivlik
Məktəb zamanı coğrafiya olimpiyadasında və riyaziyyat üzrə məntiq olimpiyadasında iştirak etmişəm. O cümlədən musiqi üzrə bir çox konsertlədə fortepianoda çalmış və xorda ifa etmişəm. Uzun müddət rəqs dərsləri almışam. Həmçinin idman sahəsində də üzgüçlüklə maraqlanmışam.
Miqrasiya Könüllü İctimai Birliyində könüllü olan zaman COVİD 19 Pandemiyası dövründü bir neçə onlayn tədbir təşkil etmiş və miqrantlara qida və qoruyucu vasitələrlə təmin olunmasında iştirak etmişəm.
Modern Young MMc nin təşkil etdiyi Biznes strategiyaları və İnkişafa aparan metodikalar təlimində aktiv olaraq iştirak etmiş bilik bacarıqlarımı inkişaf etdirmişəm.
Daha sonra İstanbul Kent Universitetinin onlayn formada təşkil etdiyi Digital Marketing and Branding Strategies Programını uğurla tamamlamışam.
Bir digər iştirak etdiyim təlim Cib Biznes Academynin Elektron Ticarət üzrə mütəxəsis təlimi olmuşdur.
Azərbaycanın tanınmış şirkətlərindən olan Nurgün Groupda Mühasibatlıq departamentində mühasib təcrübəçisi olaraq davam etdim. Bu şirkətdə maliyyə uçot hesabatlarının aparılmasını, mühasibatlığın əsaslarını öyrəndim. O cümlədən bir çox rəhbər şəxslərlə onları yaxından tanıma şansım oldu.
Mühasibatlıq biliklərimi inkişaf etdirmək üçün 5 aylıq mühasibatlıq kursuna yazıldım. Bu kursda nəzəri və praktiki biliklər öyrənərək mühasibatlıq biliklərimi artırdım. Ölkəmizdə ən çox istifadə olunan (1C və BTB) programlarını mükəmməl şəkildə öyrəndim və kursu yüksək nəticə ilə tamamladım.
Daha sonra 2 ay davam edən Project Management təlim programına qatıldım, komanda halında bir neçə tapşırıqları uğurla üstəsindən gələrək həm nəzəri həmdə praktiki biliklərə nail oldum və təlimi uğurla başa vurdum.
Insan resrursları sahəsində Buta Groupun təşkil etdiyi onlanyn vebinarda iştirak etmişəm.
Jugaad Rəqamsal Marketing Agentliyinin təşkil etdiyi Rəqamsal marketingdə karyera planlaması mövzusunda olan vebinara qatıldım və aktiv şəkildə iştirak etdim.
Fəaliyyətimə Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin Beynəlxalq Əlaqlər departamentində könüllü olaraq davam etdim. Departamentdəki hər kəs mənim qabiliyyətimi yüksək qiymətləndiridi. Könüllü olan zaman bir çox tələbənin sənədləşmə işlərini o cümlədən departament daxilində olan işləri uğurla, zamanında yerinə yetirmişəm. Bu zaman DAAD nin tələbələr üçün təşkil etdiyi məlumatlandırıcı seminarında iştirak üçün şans qazandım.
Sonuncu uğurlu və faydalı fəaliyyətim olan School of Economics in təşkil etdiyi tətqiqat layihəsində Azərbaycanda yerləşən kiçik və orta sahibkarlığın fəaliyyətini analiz etmiş və öz təqiqatımda göstəmişəm. Hər bir fəaliyyətimi uğurla başa vuraraq sertifikat əldə etmişəm.
Während meiner Schulzeit nahm ich an der Geographie-Olympiade und der Mathematik-Logik-Olympiade teil. Außerdem spielte ich Klavier und trat bei vielen Musikkonzerten im Chor auf. Ich habe lange Zeit Tanzunterricht genommen. Ich interessiere mich auch für den Sport Schwimmen.
Als Freiwilliger bei der Freiwilliger öffentlicher Verein für Migration habe ich während der COVID-19-Pandemie mehrere Online-Veranstaltungen organisiert und mich an der Versorgung von Migranten mit Nahrungsmitteln und Schutzausrüstung beteiligt.
Ich habe aktiv an der von Moderne Jugend GmbH organisierten Schulung zu Geschäftsstrategien und Entwicklungsmethoden teilgenommen und meine Wissenskompetenzen weiterentwickelt.
Später habe ich das von der Istanbul-Kent-Universitat organisierte „Digital Marketing and Branding Strategies Program“ online erfolgreich abgeschlossen.
Eine weitere Schulung, die ich besucht habe, war die Fachschulung zum Thema „Electronic Commerce“ der CIB Wirtschaftsakademie.
Anschließend absolvierte ich ein Praktikum als Buchhalter in der Buchhaltungsabteilung der Nurgün Gruppe GmbH, einem der bekanntesten Unternehmen in Aserbaidschan. In diesem Unternehmen habe ich die Grundlagen der Buchhaltung und Finanzberichterstattung erlernt. Ich hatte die Gelegenheit, sie hautnah kennenzulernen, darunter auch viele Führungskräfte.
Ich habe mich für einen 5-monatigen Buchhaltungskurs angemeldet, um meine Buchhaltungskenntnisse zu verbessern. In diesem Kurs habe ich meine Buchhaltungskenntnisse durch das Erlernen theoretischer und praktischer Kenntnisse erweitert. Ich habe die in unserem Land am häufigsten verwendeten Programme (1C und BTB) perfekt studiert und den Kurs mit einer hohen Punktzahl abgeschlossen.
Später nahm ich an der 2-monatigen Projektmanagement-Ausbildung teil, erledigte mehrere Aufgaben erfolgreich im Team, erwarb sowohl theoretische als auch praktische Kenntnisse und schloss die Ausbildung erfolgreich ab.
Ich habe an dem von der Buta Guppe organisierten Online-Webinar im Bereich Personalwesen teilgenommen.
Ich habe an einem von der Jugaad Digitalagentur organisierten Webinar zum Thema Karriereplanung im digitalen Marketing teilgenommen und mich aktiv daran beteiligt.
Ich setzte meine Tätigkeit als Freiwilliger in der Abteilung für internationale Beziehungen der Aserbaidschanischen Staatlichen Öl- und Industrieuniversität fort. Alle in der Abteilung schätzten meine Fähigkeiten. Als Freiwilliger habe ich den Papierkram vieler Studenten erfolgreich und termingerecht erledigt, darunter auch die Arbeit innerhalb der Abteilung. Damals hatte ich die Gelegenheit, an einem informativen Seminar des DAAD für Studierende teilzunehmen.
Im Rahmen des von der EOS Akademie organisierten Forschungsprojekts, das meine letzte erfolgreiche und nützliche Aktivität war, habe ich die Aktivitäten kleiner und mittlerer Unternehmen in Aserbaidschan analysiert und sie in meiner Forschung dargestellt. Ich habe jede Aktivität erfolgreich abgeschlossen und ein Zertifikat erhalten.
|
| | |
http://kompy.info/yukle-oquvchining-ijtimoiy-psixologik-pasporti-bolani-xaritasi.html | Yüklə O’quvchining ijtimoiy-psixologik pasporti (Bolani xaritasi ) Xavf guruhi | |
Yüklə O’quvchining ijtimoiy-psixologik pasporti (Bolani xaritasi ) Xavf guruhi
|
Sana | 17.08.2024 | Hajmi | 6,06 Kb. | | #269631 | Turi | Dərs |
Bog'liq oquvchining-ijtimoiy-psixologik-pasporti-bolani-xaritasi--xavf |
O’quvchining ijtimoiy-psixologik pasporti (Bolani xaritasi ) Xavf guruhi
Şəkil nömrələri daxil edin:
Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
|
gir | qeydiyyatdan keç
Ana səhifə
Dərs
Dərslik
Guide
Kompozisiya
Mücərrəd
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Report
Request
Review
yükləyin
|
|
| | |
http://kompy.info/yukle-ofis-dasturlari-va-ularning-yangi-imkoniyatlari-ofis-das.html | Yüklə Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. Ofis dasturlar paketi va uning tarkibi | |
Yüklə Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. Ofis dasturlar paketi va uning tarkibi
|
Sana | 01.06.2024 | Hajmi | 5,76 Kb. | | #259050 | Turi | Dərs |
Bog'liq Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari
Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. Ofis dasturlar paketi va uning tarkibi
Şəkil nömrələri daxil edin:
Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
gir | qeydiyyatdan keç
Ana səhifə
Dərs
Dərslik
Guide
Kompozisiya
Mücərrəd
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Report
Request
Review
yükləyin
|
| | |
http://kompy.info/ehm-elektron-hesablama-masn-demekdir.html | Ehm elektron hesablama maşını deməkdir | Ehm elektron hesablama maşını deməkdir
Ən qədim say aləti kimi eramızdan 30 min il əvvəl istifadə edilmiş (Çexiyada tapılmış) “vestonis sümükləri” hesab edilir. Eramızın V və VI əsrində qədim Romada istifadə edilən abak da ilk say alətlərindən hesab edilir. Qədim Çində VI əsrdə istifadə olunan suan-pan (hesablama lövhəsi), XV –XVI əsrlərdəYaponiyada isə soroban adlandırılmış alətlər də qədim say alətləri hesab edilirlər.
Vavilon, Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən işarələrdən istifadə etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də mükəmməl deyildi, onlardan istifadə edərək əməliyyat aparmaq yalnız xüsusi savada malik adamlara nəsib idi.
İlk sadə mexaniki hesablama maşını 1623-cü ildə alman alimi Vilhelm Şikkard tərəfindən hazırlanır. Bu maşının köməyi ilə toplama və çıxma əməlləri aparmaq mümkün idi. İxtiraçı öz məktublarında hesablama maşınını "Saatlarla cəmləyən" adlandırmışdır. Təəssüf ki, nə maşının özü, nə də ona aid olan sənədlər bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır.
1641-ci ildə fransız mexaniki Blez Paskal dörd riyazi əməli (vurma, bölmə, toplama, çıxma) yerinə yetirə bilən çarxlı mexaniki hesablama maşını düzəldir və bir il sonra bu maşını nümayiş etdirir. Bu maşından o dövrdə vergilərin yığılması zamanı hesabatlar aparmaq üçün müvəffəqiyyətlə istifadə edilirdi.
1694-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis daha da təkmilləşdirilmiş, dörd hesab, həmçinin qüvvətə yüksəltmə və kvadrat kökalma əməllərini yerinə yetirən hesablayıcı mexanizm düzəldir.
Universal hesablama maşınının yaradılması ideyası görkəmli ingilis alimi Çarlz Bebbicə mənsubdur. Bu ideyaya görə hesablama maşını "dəyirman"dan (yəni riyazi-məntiqi qurğudan) və "anbar"dan (yəni yaddaş qurğusundan) ibarət olmalı idi. Bundan əlavə verilənləri maşına daxil etmək üçün perfokartdan istifadə edilməli idi.
Ç.Bebbicin 40 ilə yaxın əmək sərf edərək düzəltdiyi hesablama maşını müasir dövrdə istifadə olunan hesablama maşınlarına daxil olan bütün komponentləri özündə təzahür etdirirdi. Alimin düzəltdiyi maşının ilk proqramçısı, həmçini onun şagirdi və yaxın köməkçisi məşhur ingilis şairi Çon Bayronun qızı Ada Avqusta Levleyst idi. O, Ç.Bebbicin məsləhəti ilə Bernulli ədədinin hesablama maşınında hesablanması üçün iki dəyişənli iki xətti xətti tənliklər sisteminin həllinin ilk proqramını tərtib etmiş və bu proqramın köməyi ilə sistemi həll etmişdir. Onun tələbi və məsləhəti ilə «İşçi oyuq» və "dövr" kimi proqramlaşdırma terminləri ilk dəfə hesablama texnikası elmində istifadə edilmişdir.
1930-cu ilin əvvəlində Almaniyada gənc mütəxəssis Konrad Zuze bir neçə min telefon releləri əsasında binar kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə etməklə avtomatik hesablama maşını yaradır. Onun yaratdığı hesablama maşınında istifadə edilən relelərin açılıb-bağlanması avtomatik olaraq yerinə yetirilirdi.
1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyatçısı, 24 yaşlı Alan Tyurinq proqramla idarə edilən, müxtəlif sahələrə yararlı olan hesablama maşının yaradılmasının mümkünlüyünü sübut edir. Bunun nəticəsində süni intellekt yaradılmasının ilk konsepsiyası baş verir. Gənc alimin rəhbərliyi ilə 1940-cı illərin əvvəllərində dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradılır. Bu maşının köməyi ilə ikinci dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniya kəşfiyyat idarəsi müəyyən gizli işləri və tapşırıqları həyata keçirmək üçün istifadə edir. Edilmiş kəşf uzun illər sirr olaraq qalır və nəhayat 1975-ci ildə agah olur. Məhz ona görə də hesablama texnikasına aid olan əksər ədəbiyyatlarda ilk elektron hesablama maşınının 1945-ci ildə ABŞ-da yaradıldığı göstərilir.
1945-ci ilin axırlarında fizik Atanasovun ideyası əsasında Amerika alimlərindən C. Mouçli və C. Ekkert ilk elektron rəqəm hesablama maşını düzəldir. Hesablama maşınına "ENIAC" (Elektron Numerical Inteqrator And Calculator) adı verilir. "ENIAC"-ın daxili 20000 elektron lampasından və 15000 reledən ibarət idi. Hesablama maşını bir saniyə ərzində 300 vurma və 500 toplama əməliyyatlarını yerinə yetirirdi. Rəqəm hesablama maşınının tələb etdiyi güc 150 kilovata bərabər idi. Hesablama maşını ondan xeyli əvvəl düzəldilmiş "Mark 1" və "Mark 2" hesablama maşınlarından min dəfə sürətlə hesablama işlərini yerinə yetirirdi. Maşının mənfi cəhəti proqramın hesablama maşınına daxil edilməsi prosesinin çox vaxt aparması idi.
Bu prosesi azaltmaq məqsədi ilə alimlər proqramı yaddaşında saxlaya biləcək yeni hesablama maşınının hazırlanmasına başlayırlar. Layihənin elmi əsaslar üzərində qurulmasına nail olmaq məqsədilə hesablama maşınının hazırlanma prosesinə o dövrün görkəmli riyaziyatçısı Con fon Neyman da dəvət olunur. Görkəmli alim həmin ildə hesablama maşınının iş prinsipi barədə ətraflı məruzə hazırlayır. Məruzə bu işlə məşğul olan digər alimlərə də göndərilir və hamı tərəfindən bəyənilir. Buna əsas səbəb fon Neymanın təklif etdiyi hesablama maşınının iş prinsipinin sadəliyi və universallığı idi.
Con fon Neyman prinsipi əsasında işləyən ilk hesablama maşını 1949-cu ildə ingilis tədqiqatçısı Moris Uilksin tərəfindən düzəldilir.
İstər həmin ərəfədə, istərsə də sonrakı dövrlərdə təkmilləşərək düzəldilmiş bütün hesablama maşınlarının iş prinsipi fon Neymanın təklif etdiyi prinsipə əsaslanırdı.
Con fon Neymanın hesablama maşınının iş prinsipində əsas İdeya bundan ibarət idi: informasiyanı təhlil edəcək hesablama maşını effektif işləməsi ilə yanaşı universal olmalıdır.
Universal hesablama maşını aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır:
-riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu;
-proqramın icra olunma prosesini təşkil edən idarəetmə qurğusu;
-verilənləri və proqramları yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurgusu.
Hesablama maşınrnın yaddaşında təhlil edilmiş verilənlərin və ya proqramların saxlanılmasından ötrü yaddaşın yuvalarını nömrələmək nəzərdə tutulurdu və bununla yanaşı digər qurğuların da yaddaşa müraciəti sadələşdirilməli idi.
İstənilən xarici qurğudan maşının yaddaşına proqram daxil edilir. İdarəetmə qurğusu yaddaşdakı proqramı nəzərə alaraq onun icra olunmasını təşkil edir. Daxil edilmiş əmrlərə uyğun olaraq riyazi-məntiqi qurğu riyazi və məntiqi hesablamaları yerinə yetirir. Beləliklə hesablama maşını insanın köməyi olmadan hesablama işlərini həyata keçirir.
EHM-lərin aşağıdakı nəsilləri var:
Elektron lampalar üzərində qurulmuş bütün hesablama maşınlarını birinci nəslə aid edirlər. Bu nəsil hesablama maşınları 1945-1950-ci illəri əhatə edirlər.
1948-ci ildə tranzistorun ixtira edilməsi, bir neçə il sonra, təxminən 1955-ci ildə tranziızistorlar üzərində qurulmuş ikinci nəsil elektron hesablama maşınlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır.
Üçüncü nəsil hesablama maşınları 1960-68-ci illəri əhatə edir. 1964-cü ildən başlayaraq inteqral sxemlərin əsasında qurulmuş hesablama maşınlarını üçüncü nəslə aid etmək olar. İnteqral sxemlərin hesablama texnikasında istifadəsi hesablama maşınlarının ölçülərinin kiçilməsinə, etibarlığının artmasına, tələb etdiyi enerjinin azalmasma və s. texniki göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına səbəb oldu.
1971-ci ildə ABŞ-da və digər inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində yeni inteqral sxemlərdən istifadə etməklə EHM-lər ixtira olunur. Belə inteqral sxemlerin daxilində onlarla, yüzlərlə, hətta minlərlə tranzistor elementi yerləşdirmək mümkün olur. Onlara texnikada böyük inteqral sxemlər (BİS) deyirlər. BİS-in yaranması yeni nəsil - dördüncü nəsil hesablama maşınlarının, mikroEHM- (mikrokompüterlərin) yaranmasına səbəb oldu.
Keçən əsrin sonuncu onilliyində inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində beşinci nəslə aid hesablama maşınları barəsində müxtəlif layihələr irəli sürülmüş və işlənib hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə, bu nəsil hesablama maşınlarının yaradilması layihəsi 1979-cu ildə Yaponiya mütəxəssisləri tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sonrakı illərdə belə layihələr ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində də işlənib hazırlanmışdır. Beşinci nəsil hesablama maşınlarının istifadəçi ilə öz aralarında yeni münasibət yaradacaqları nəzərdə tutulmuşdur.
Bu nəsil elektron hesablama maşınları keçən əsrin 90-cı illərində yaradılmışdır və təkmilləşdirilməkdə davam etdirilir. Beşinci nəsil hesablama maşınlarında biliklərin səmərili işlənməsi sisteminin yaradılmasına imkan verən onlarla paralel işləyən mikroprosessorlardan, həmçinin eyni zamanda onlarla əmr proqramlarını həyata keçirə bilən paralel (vektor) quruluşlu daha mürəkkəb mikroprosessorlardan geniş istifadə edilmişdir.
Gələcəkdə altıncı nəslə aid hesablama maşınlarının hazırlanması və, tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur. Belə hesablama maşınlarında müasır, kompüterlərin imkanlarından kənarda olan, həll edilməsi çətinlik törədən bütün məsələlərin həll olunması nəzərdə tutulur.
Altıncı nəsil hesablama maşınları öptık-elektron elementləri bazası üzərində qurulacaq və onların işləmə sürəti çox böyük olacaqdır. Onların işləməsi üçün lazım olan enerjini elektronlardan daha sürətli olan fotonlar həyata keçirəcəkdir.
Altıncı nəsil kompüterlər təbii dili başa düşməlidir. Bunun üçün onların "çox şeyi bilmələri və bacarmaları" lazımdır. Biliklərə malik olaraq onları işləyib təhlil etmək, istifadəçinin istənilən sorğusuna ləngimədən və ətraflı cavab vermək və s. üçün kompüterlerin işləmə sürətlərinin yüksək olması vacibdir. Mütəxəssislər tərəfindən təxmini hesablanmışdır ki, yerinə yetirəcək bütün işləri dəqiq həyata keçirməkdən ötrü onlar bir saniyədə trilyonlarla əməliyyatı (müasir dövrdə istifadə edilən fərdi kompüterlərdən milyonlarla dəfə çox) aparmalıdırlar. İntellektual, yəni şüurlu kompüterlərin yaradılması üçün də ciddi elmi tədqiqatlar aparılır. Kompüterlərin şüurunu insanın şüurundan fərqləndirməkdən ötrü onu süni intellekt adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Altıncı nəsil kompüterlərdə informasiyanın işlənməsinin insan beynində olduğu kimi həyata keçirilməsi məsələsi tədqiqatçılar arasında böyük marağa səbəb olmuşdur. Nəticədə çox mikroprosessorun («neyron»un) birgə işləyəcəyi kompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, mikroprosessorların informasiyanı təhlil etmə sürətləri neyronunkuna nisbətən aşağı olmasına baxmayaraq onlarm birgə işləməsi nəticəsində hazırlanacaq kompüterlərin məhsuldarlığını xeyli artırmaq mümkün olacaqdır. Bu nəslə aid olan optik elementlər əsasında yaradılan kompüterlərə də böyük ümüdlər bəslənilir. Elmi tədqiqatlar əsasında nəzəri hesablamalar göstərir ki, optik kompüterlər bir saniyə ərzində yüzlərlə trilyon əməliyyat yerinə yetirə biləcəklər. Belə kompüterlərdə ən mürəkkəb məsələləri həll etmək mümkün olacaqdır. Bu nəslə aid hazırlanan kompüterlərdə digər istiqamət molekulyar biologiyanın tətbiqi ilə bağlıdır. Belə kompüterlərin tərkibində molekulyar və molekul qruplarından istifadə etmək nəzərdə tutulmuşdur.
Müasir hesablama sistemlərini əsasən üç böyük sinfə bölmək olar:
Mini EHM-ları (buraya fərdi kompüterlər də daxildir).
Meynfreymlər.
Superkompüterlər.
Mini EHM-ları, daha doğrusu fərdi kompüterlərlə ayrıca tanış olacağıq.
Meynfreymlər mürəkkəb bahalı maşınlar olub elmi-texniki məsələlərin geniş sinfinə aid məsələlərin həllində istifadə edilir. Onlardan 200-300 və daha çox işçi yeri olan sistemlərdə istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Meynfreymlərdə verilənlərin emalı kliyent-server yanaşması ilə paylanmış emaldan 5-6 dəfə ucuz başa gəlir. Meynfreymlərə misal olaraq İBM şirkətinin istehsalı olan məşhur S/390 meynfreymini göstərmək olar. Bu meynfreymlər adətən 3-dən az olmayan prosessorlarla təmin olunur. Bu maşınların operativ saxlama tutumu 342 Terabaytdır. Bu maşınlarda prosessorların məhsuldarlığı, kanalların keçiricilik qabliyyəti və operativ saxlama tutumu yeni prosessor platalarının, əməli yaddaşın modullarının əlavə edilməsi ilə işçi yerlərin 20-200000 diapazonunda artırılmasına imkan verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, onlarca meynfreymlər eyni bir məsələnin həlli məqsədilə bir əməliyyat sisteminin idarəsi altında birgə işləyə bilər.
Superkompüterlər ifratcəld işləyən, çoxprosessorlu və ümumi yaddaşa və ümumi xarici qurğular sahəsinə malik çoxmaşınlı kompleksdir. Superkompüterlər çox bahalıdırlar. Superkompüterlərin arxitekturası paralelizm və hesablamaların konveyrləşməsi ideyalarına əsaslanır. Bu maşınlarda multiprosessor emalından (paralel olaraq eyni zamanda çoxlu sayda oxşar əməliyyatların yerinə yetirilməsi) istifadə edilir. Hal-hazırda superkompüterlərin ən geniş yayılmış növü kütləvi-paralel kompüterlər sistemi növüdür. Bu tipdən olan orta sinfə aid İntel Pro 200 superkompüterini misal göstərmək olar. Bu kompüter 9200 ədəd 200 Mhs-lik Pentium Pro prosessoruna, 537 QB əməli yaddaşa və 2,25 TB tutumlu disklərə malikdir. Sitem 44 ton çəkiyə malikdir.
Superkompüterlər mürəkkəb və iri həcmli idarəetmə, kəşfiyyat, informasiyanın mərkəzləşdirilmiş saxlanması kimi məsələlərin həlli üçün istifadə edilir.
EHM-larının təsnifatında da qeyd olunduğu kimi hal-hazırda ən geniş istifadə olunan EHM-ları fərdi EHM-larıdır. Başqa sözlə kompüterlər müasir həyatın müxtəlif sahələrində geniş tətbiq imkanlarına malikdir.
Kompüterlər yalnız xarici ölçülərinə görə deyil, eyni zamanda funksional imkanlarına görə də bir-birindən fərqlənirlər
| |
http://kompy.info/movzu-mueyyen-inteqral-ve-frlanmadan-alnan-fiqurlarn-hecmi-sta.html | Mövzu: Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi Standart | |
Mövzu: Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi Standart
|
bet | 1/4 | Sana | 27.01.2024 | Hajmi | 1,31 Mb. | | #146923 | Turi | Dərs |
Bog'liq 7a planlaşdırma
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin SABAH qrupları fakültəsinin Rİ-501S qrup tələbəsi Rəhimova Nübarın Nərimanov rayon 193 nömrəli tam orta məktəbin 11c sinfində “Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi” mövzusunda 27.04.2023 tarixində keçəcəyi sınaq dərsin planlaşdırılması
Mövzu: Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi
Standart: 2.2.7. Müəyyən inteqralın köməyi ilə fırlanmadan alınan cisimlərin həcmini hesablayır
Məqsəd: 1. Verilən əyrinin əhatə etdiyi müstəvi hissəsinin fırlanmasından alınan üçölçülü fiquru təsvir edir
2. Fırlanma nəticəsində alınan üçölçülü fiqurun həcmini hesablayır
İnteqrasiya: Texnologiya
İş forması: Kollektivlə iş, qruplarla işi, fərdi iş
İş üsulu: Beyin həmləsi, müəllimin şərhi, müzakirə, təqdimat
Resurslar: qrup tapşırıqları verilmiş iş vərəqləri
Dərsin Mərhələləri
Motivasiya. Problemin qoyuluşu - 10 dəq.
Tədqiqatın aparılması - 9 dəq.
Məlumat mübadiləsi - 5 dəq.
Məlumatın müzakirəsi və təşkili - 3 dəq.
Nəticə və ümumiləşdirmə - 5 dəq.
Yaradıcı tətbiqetmə - 10 dəq.
Qiymətləndirmə və refleksiya - 3 dəq.
Ev tapşırığının verilməsi
Dərsin Gedişi
Motivasiya. Şagirdlərlə birlikdə A4 vərəqdən istifadə etməklə müxtəlif müstəvi fiqurlar hazırlayırıq, məsələn düzbucaqlı üçbucaq, yarımdairə, düzbucaqlı, trapesiya. Daha sonra bu müstəvi fiqurları müəyyən bir ox ətrafında fırladaraq müxtəlif fəza fiqurları əldə edirik. Bu fəza fiqurlarının adları şagirdlərdən soruşulur. Bu fiqurların həcminin necə hesablanacağı barədə şagirdlərin fikirlərini öyrənirik. Onlara əyrixətli trapesiyanın sahəsinin necə hesablandığını xatırladırıq və bu iki situasiya arasında əlaqə qurmağı təklif edirik.
|
| | |
http://kompy.info/1kompyuterning-ekranida-hosil-boladigan-tasvirlarni-qanday-qur-v6.html | 1Kompyuterning ekranida hosil bo`ladigan tasvirlarni qanday qurilma yordamida yaratiladi? | 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
B A S A B B A A S A B A B S B B A S A A B B A A A
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
A C B D A C B A B B
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
C A C B D A B A B D
21 22 23 24 25
B A A C B
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
A C B D A A
B C D A
11 12 13 14 15 16
17 18 19 20
C B D A B C
A C A C
21 22 23 24 25
B D A B C
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
B A C A B D
A D A A
11 12 13 14 15 16
17 18 19 20
B A B D D A
B c
A A
21 22 23 24 25
A A C C. A
Bosh
sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Bu sahifa navigatsiya:
4.HSB ranglar tizimi qaysi so`zlardan olingan .
www.sadikov.uz
@sadikov_uz
11-sinf 1-chorak
1Kompyuterning ekranida hosil bo`ladigan tasvirlarni qanday qurilma
yordamida yaratiladi?
A) Manitor B) Videokarta S)
Klaviatura
2 Kompyuterning ma’lumotlarini elektron ko`rinishda tasvirlash qurilmasini
ko`rsating?
A) Manitor B) Sichqoncha va klaviatura S) Protsessor
3 CGA qurilmasini kengaytmasini ko`rsating?
A) Celvin Graphic Adapter B) Color Graphic Array S)
Colo Graphic Adapter
4 VGA qurilmasini kengaytmasini ko`rsating?
A)Video Graphic Adapter B) Video Graphic Array S) Video Graphic
Adaptiv
5 Kengaytirilgan VGA qurilmasining o`lchamlar soni qanday?
A) 1280*720 B) 1024*768 S)1280*768
6 Kompyuter ekranidagi qator va ustunlar kesishgan joy nima deyiladi?
A)Yacheyka yoki katak B) piskel yoki nuqta (tasvir bo`lagi) S) vektor
deyiladi
7 Kompyuter grafikasi qachondan boshlab ommalashgan?
A) XX ASR 70-80 yil B) ) XIX ASR 70-80 yil S) ) XXI ASR 70-80 yil
8 Tasvirdagi pikselning rangi qanday hosil bo`ladi?
A) Red, Green, Blue B) Gif tipidagi ranglardan S) Tif tipidagi ranglardan
9 Kompyuter grafikasi necha qismga bo`linadi?
A) 5 QISM B) 4 QISM S) 3 QISM
10 Kompyuter grafikasining turlari ko`rsatilgan to`g`ri javobni aniqlang?
A) Rastrli,vektorli,fraktal B) Rangli,
tasvirli,o`lchamli S) rangli,obektli
,kodli
11 500*500 o`lchamli kvadratni saqlash uchun necha mingta piksel kerak
bo`ladi?
A) 25 ming B) 250 ming S) 20 ming
12 Tasvirni oddiy grafik shakllar yordamida yaratish grafikaning qaysi turiga
kiradi?
A) Vektorli grafika B) fractal grafika S) Rastrli grafika
13 Fraktal so`zi lotincha qanday so`zdan olingan?
A) FRANTAL B)Fractus S)
Fransuz
14 fraktal so`zi fanga qachon kiritilgan?
A) 1978 YIL B) 1775 YIL S) 1975 YIL
15 Jamiyatda eng ko`p tarqalgan grafika bu…?
A)Froktal B) Rastrli S)
vektorli
16 PhotoShop dasturini qaysi firma tomonidan ishlab chiqilgan?
A)Microsoft B)Adobe S) Apple
17 Adobe PhotoShop dasturi qachon yaratilgan?
A) 1990 YILDA B)1991 YILDA S)1992 YILDA
18 Adobe PhotoShop dasturining uskunalar paneli nechta?
A)65 ta B) 75 ta S) 70 dan ortiq
19 Adobe PhotoShop uskunalar panelida nechta tugma bo`ladi?
A)23 TA B) 20 ta S)15 ta
20 PhotoShop dasturida qatlamlar nima deb ataladi?
A) cлой B)каналы S)обект
21 PhotoShopda yangi tasvirni yaratish uchun qanday klaviatura
birikmasidan foydalanamiz?
A) Ctrl+O B) Ctrl+N S) Ctrl+T
22 Dasturda yaratilgan rasm faylni ochish uchun qanday klaviatura
birikmasidan foydalanamiz?
A) Ctrl+N B) Ctrl+O S) Ctrl+T
23 PhotoShop dasturida yaratilgan faylni qanday
klavishlar yordamida
saqlanadi?
A)Ctrl+S yoki Ctrl+ shift S B) Ctrl+Z S) Ctrl+A yoki Ctrl+ shift Alt
24 Photo Shop dasturida yaratilgan faylning kengaytmasi qanday?
A)Bmp tipli B) doc yoki docx S) Gif yoki tif tipli
25 RGB ko`rinishdagi ranglar qorishmasida nechtagacha rang hosil qilinadi?
A)16777216 TA B)17333515 TA S)18777216 TA
II-CHORAK 11-SINF
1. Photoshopda bir vaqtda qanchadan ortiq qatlam bilan ishlash mumkin.
A)50 dan B)20 dan C)4 dan D)55 dan
2. RGB qaysi so`zlar qo`shilmasidan hosil bo`lgan.
A)Qizil, yashil, sariq B) Blue, yellov, red C)Red, green, blue
3.Photoshopda asosan kimlar ishlaydi.
A)fotosuratchilar B)Dizayner C)Kompyuterchilar D)O`qituvchilar |
http://kompy.info/t-texniki-kolleci-v3.html | T texniki kolleci | Mövzu 1.
Giriş. Vahid nəqliyyat sistemi və onun ölkənin inkişafında rolu.
GİRİŞ
Müasir dövrdə nəqliyyatsız həyatı təsəvvür etmək mümkün deyil. Nəqliyyatın vəziyyətinə
görə ölkənin rifah səvıyyəsi də qiymətləndirilir. Nəqliyyatın köməyi ilə biz Yer kürəsinin müxtəlif
yeıiərinə gedə bilər və əlçatmaz ənginlikləri fəth edə bilərik.
Nəqliyyat sözü latın köklü iki sözdən:
trans - «-dan, -dən» və
portare - «aparmaq» - əmələ
gəlmişdir. Bazar şəraitində vahid nəqliyyat sisteminə yanaşma bir qədər dəyişmişdir. Bu gün
meydana çıxan rəqabət bir nəqliyyat növünün digərinə qarşı qoyulması
kimi yox, nəqliyyatın
inkişafına təkan verən, nəqliyyat xidmətlərinin maya dəyərini aşağı salmaq və çatdırma sürətini
artırmaq üçün nəqletmənin yeni proqressiv texnoloqiyalarının axtarışına şərait yaradan arnil kimi
qəbul edilməlidir. Nəqliyyat xidmətlərinin dəyəri daşınan yüklərin son qiymətlərində özünü
göstərdiyi üçün sifarişçilər öz mallarını daha ucuz nəqliyyat növləri ilə daşımağa üstünlük
verirlər. Sərnişinlərin daşınmasına çəkilən xərclərin dəyər anlamından başqa sosial əhəmiyyəti
də vardır. Nəqliyyat xərcləri ailə büdcəsiııin müəyyən faizindən artıq olmamalıdır. Dünyanın bir
çox ölkəsində əhalinin ayrı - ayrı zümrələrinə nəqliyyat xərcləri üçün dotasiyalar verilməsi
nəzərdə tutulur.
Hal - hazırda nəqliyyat siyasəti məsələlərində dünyanın ən çox inkişaf etmiş hıssəsinin -
Avropa Birliyi ölkələrinin əsas qüvvəsi aşağıdakı istiqamətlərdə cəmləşdirilmişdir:
Transavropa şəbəkəsinin yaradılması;
Nəqliyyat növləri arasında balansın yenidən paylanması;
İnfrastrukturun lazımi maliyyə ilə təmin edilməsi;
Ətraf mühitin müdafıəsi;
Yollarda təhlükəsizlik səviyyəsinin artırılması;
Xüsusi proqramların («Marko Polo» (bu proqramın əsas qayəsi yük daşımalarının
avtomobil nəqliyyatından ekoloji cəhətdən daha təmiz nəqliyyat növlərinə ötürülməsidir),
«Qaliley» (bu proqramın əsas qayəsi intellektual nəqliyyat sistemlərinin yaradılmasının
sürətləndirilməsi hesab olunur) və s.həyata keçirilməsi.
Şəbəkə iqtisadiyyatının əsas qaydaları Avropa Birliyındə nəqliyyatın inkişaf
perspektivlərini müəyyən edən «Bəyaz kitab: 2010 - cu ilə kimi Avropa nəqliyyat siyasəti: vaxt
çatmışdır» - da verilmişdir. Bəyaz kitabda əsas yer intellektual nəqliyyat sistemlərinin
genişləndirilməsinə, hərəkətin və yol informasiyasının idarə edilməsi mərkəzlərinin
Avropa
şəbəkəsinin inkişafına ayrılmışdır. Transavropa nəqliyyat şəbəkəsi intellektual nəqliyyat
sistemlərinin inkişafı üçün ideal obyektdir.
VAHİD NƏQLİYYAT SİSTEMİ VƏ ONUN ÖLKƏNİN İNKİŞAFINDAKI ROLU
KEYFİYYƏTLİ NƏQLİYYAT XİDMƏTİ İNKİŞAFIN ÜMUMİ ŞƏRTİDİR
Son zamanlara qədər əksər nəqliyyat müəssisələri yalnız daşıma xidməti yerinə
yetirir. digər xidmət növləri barəsində fikirləşmirdilər. Bu. nəqliyyat sahəsində
bazar
münasibətlərinin və rəqabətin olmadığı şərait üçiin təbii hal hesab olunurdu. Yeni
iqtisadi şərait. nəqliyyat xidmətləri bazarının formalaşması, nəqliyyat müəssisələri
arasında konkurensiyanın yaranması və güclənməsi inkişaf etmiş
iqtisadiyyata malik
ölkələrin nəqliyyat sisteminin fəaliyyətinin öyrənilməsini tələb edir. Nəqliyyatın işinin
təşkili və planlaşdırılması praktikasında «nəqliyyat xidməti» anlayışı geniş istifadə
olunmağa başlayır.
Bilavasitə maddi məhsul istehsal etməyən iş növləri də (məsələn nəqliyyat. rabitə
və s.) xidmətlərdir.
Xidmət təklif edən fəaliyyətin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
•
Xidnıətlər onların təklif olunma prosesindən kənar mövcud ola bilməzlər (yəni onlar
toplana bilməzlər):
•
Xidmətlərin satışı faktiki olaraq iş prosesinin özünün satışı dem əkdir. Buna görə də
xidmətlərin keyfiyyəti iş prosesinin özünün keyfiyyəti ilə müəyyən olunur;
•
Xidmətlər yalnız müəyyən vaxt və konkret yer və ya istiqamətdə
konkret istehlak
dəyərinə malik olurlar ki. bu onların xidm ətlər bazarında dəyişdirilmə imkanmı
məhdudlaşdırır;
•
Nəqliyyat xidmətləri maddi istehsal prosesinin əvvəlinə və ya sonuna aid olur.
Nəqliyyat xidməti dedikdə, təkcə yük və sərnişinlərin yerdəyişməsi yox, həmçinin
nəqliyyat prosesinin tərkib hissələrinə aid olmayıb, onun hazırlanması və yerinə
yetirilməsi ilə bağlı olan əməliyyatlar da daşa düşülür.
Ümumiyyətlə, nəqliyyat xidmətinə aşağıdakıları aid etmək olar:
•
Yük və sərnişinlərin daşınması;
•
Yükləmə - boşaltma işləri (yükləmə, boşaltma, boşaldıb-yükləmə, sərnişinlərin bir
nəqliyyat vasitəsindən digərinə oturdulması, anbar daxili əməliyyatlar);
•
Yüklərin saxlanması;
•
Nəqliyyat vasitələrinın hazırlanması;
•
Nəqliyyat vasitələrinin icarəyə verilməsi;
•
Təzə və təmir edilmiş nəqliyyat vasitələrinin bir yerdən başqa yerə sürülməsi;
•
Digər xidmətlər.
Xidmətlər nəqliyyat müəssisəsinin əsas fəaliyyəti ilə qarşılıqlı əlaqə əlamətinə
görə (özündə bu və ya digər şəkildə daşıma elementi əks etdirən) daşıma və
qeyri
daşıma kimi iki yerə bölünür.
Xidmət olunan istehlakçının növün ə görə xidmətlər - (qeyri nəqliyyat müəssisə və
təşkilatlarına göstərilən) kənar və daxili (digər nəqliyyat müəssisə və təşkilatlarına
göstərilən) olurlar.
Təklif olunan xidmətlə bağlı fəaliyyət xarakterinə görə xidmətlər
- texnoloji,
kommersiya, informasiya və s. növlərə bölünürər. |
http://kompy.info/xulase-sayt-foydalanuvchilari-uchun-foydali-fayllarni-yuklab-o.html | Xülasə Sayt foydalanuvchilari uchun foydali fayllarni yuklab olish Qabul qilingan formatlar | Xülasə Sayt foydalanuvchilari uchun foydali fayllarni yuklab olish Qabul qilingan formatlar
Guruh talabasi Xusanov Islomjon. Elektronika va sxemalar fanidan
|
Bosh sahifa
Aloqalar Bosh sahifa Xülasə Sayt foydalanuvchilari uchun foydali fayllarni yuklab olish Qabul qilingan formatlar
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#«KIMYOVIY_TEXNOLOGIYALAR»_KAFЕDRASI_O`QITUVCHISI_JABBERGANOV_JAHONGIR_SABIRBAYEVICHNING | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/kimya-ve-elektrik-7.html | Kimya ve Elektrik 7 | |
Kimya ve Elektrik 7
|
Sana | 14.11.2020 | Hajmi | 24,13 Kb. | | #12459 |
Kimya ve Elektrik - 7
Elektroliz olayı ile ilgili;
İstemli olarak gerçekleşir.
Bileşiklerin ayrıştırılmasında kullanılabilir.
Kendiliğinden gerçekleşmeyen redoks tepkimeleri- nin elektrik enerjisi yardımıyla gerçekleştirilmesidir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) II ve III. E) I, II ve III.
2.
1 Faradaylık elektrik yükü ile ilgili;
1 tane elektronun yüküne eşittir.
AlCl3 sıvısından geçirilirse 9 gram Al katısının oluş- masını sağlar.
BaCl2 sıvısından geçilirse anotta 1 mol Cl2 gazı oluşturur.
yargılarından hangileri doğrudur? (AI:27 g/mol)
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) I ve III. E) I, II ve III.
Suyun elektrolizi ile ilgili;
Pt Pt
Katotta O2
gazı, anotta H 2
gazı oluşur.
Erimiş NaCl elektroliz edilirse;
Anotta Cl2 gazı toplanır.
Katot tepkimesi: Na+(s) + e– → Na(s) şeklindedir.
0,5 mol H2 gazı açığa çıktığında 0,25 mol O2 gazı
elde edilir.
İletkenliği artırmak için H2SO4 eklenmelidir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) II ve III. E) I, II ve III.
III. Net tepkime: Na +(s) + Cl –(s) → Na(s) + 1 Cl (g)
şeklindedir. 2 2
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) I ve III. E) I, II ve III.
3. Saf sudan 2,0 Faraday’lık yük geçirilirse kaç gram su elementlerine ayrışır? (H:1 g/mol, O:16 g/mol)
A) 9,0 B) 13,5 C) 18,0 D) 27,0 E) 36,0
Cu(NO3)2(suda) çözeltisi 19,3 amper akımla 100 saniye elektroliz yapılıyor.
Buna göre, elektroliz kabının katotunda hangi mad- deden kaç gram toplanır?
(Cu:64 g/mol, H:1 g/mol, 1 mol e – = 96500 C)
A) 12,8 g Cu B) 0,64 g Cu C) 0,4 g H2
D) 0,2 g H2 E) 25,6 g Cu
Kimya ve Elektrik - 7
7.
Pt Pt
Şekilde verilen elektrolitik hücrede elektroliz olayı gerçekleşirken anot ve katotta ilk toplanacak madde- ler hangi seçenekte doğru verilmiştir?
(Elektron verme eğilimi: Na > Mg > H > Br – > Cl – > OH –)
Anot Katot
H2 Br2
Br2 H2
Na O2
O2 H2
Br2 Na
Elektroliz olayında;
akım şiddeti,
elektroliz süresi,
metalin yükseltgenme basamağı
niceliklerinden hangileri katotta toplanan metalin miktarını etkiler?
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) I ve III. E) I, II ve III.
I. Erimiş ZnCl2
K2SO4 sulu çözeltisi
Cu(NO3)2 sulu çözeltisi
Yukarıda verilen sıvılardan hangilerinin elektrolizinde katotta ilk oluşan madde H2’dir?
(Elektron verme eğilimi: K ˃ Zn ˃ H ˃ Cu)
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) I ve III. E) I, II ve III.
Elektroliz;
bileşiklerin ayrıştırılması,
metallerin saflaştırılması,
metal yüzeylerin korunması
işlemlerinden hangilerinde kullanılır?
A) Yalnız I. B) Yalnız II. C) I ve II.
D) II ve III. E) I, II ve III.
Hoffman Voltmetresi yardımıyla bir miktar su elektroliz
ediliyor.
Anot ve katotta toplanan gazların hacimleri toplamı 36 cm3 olduğuna göre katotta hangi gazdan kaç cm3 toplanmıştır?
A) 4 cm 3 H 2 B) 12 cm 3 H 2 C) 24 cm 3 H 2
D) 12 cm3 O2 E) 32 cm3 O2
Bazı metallerin aktifliklerinin büyükten küçüğe doğru sıralanışı Al > Zn > Fe > Sn > Cu > Ag şeklindedir.
Buna göre demir bir malzemenin korozyondan korun- ması için, yukarıda verilen metallerden hangileri ile kaplanması gerekir?
A) Yalnız Zn B) Yalnız Sn C) Yalnız Ag
D) Al ve Zn E) Sn, Cu ve Ag
|
| | |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Kataliz_tugrisida_umumiy_tushunchalar___Katalizat_о_rlar | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Katalitik_jarayonlarni_(jiхоziy,_uskunaviy)_tasvirlash | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko.html#NƏTİCƏ | Riyazi BİologiYA | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n 1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t 1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t 1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2 c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli
Artım məhdudluğunun səbəblərindən biri qida çatışmazlığı ola bilər (mikrobiologiya dilində substrat üzrə limitləmə). Mikrobioloqlar çoxdan görüblər ki, substrat üzrə limitləmə şəraitində artım sürəti substrat qatılığına proporsional olaraq çoxalır. Bir neçə vaxt müddətində populyasiya artım sürəti hər hansı bir başqa amillərlə limitləşməyə başlamayınca eksponensial şəkildə artır. Bu o deməkdir ki, (1) düsturundakı artım sürətinin substratdan asılılığı aşağıdakı şəkildə təsvir oluna bilər:
(5)
burada KS – artım sürətinin maksimal sürətin yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığına bərabər olan sabit kəmiyyətdir. - (2) düsturundakı r kəmiyyətinə bərabər olan artımın maksimal sürətidir. Bu tənlik ilk dəfə görkəmli fransız bioximiki tərəfindən yazılıb. Jak-Mono (1912-1976). Fransua Jakobla birlikdə onun tərəfindən hüceyrənin artması aparatında daşıyıcı ribonuklein (mRNA) turşusunun rolu haqqında təsvirlər hazırlanmışdır. Operon adlandırdıqları gen kompleksləri haqqında təsvirin inkişafında Jakob və Mono daşıyıcı RNT-nun sintezinə təsir etməklə başqa genlərin fəaliyyətini tənzim edən gen sinfinin mövcudluğunu postulat kimi qəbul ediblər.
Sonralar gen regenerasiyasının belə mexanizmi bakteriyalar üçün tamamilə təsdiq olunub. Buna görə hər iki alimə (eləcə də Andre Lvova) 1965-ci ildə Nobel mükafatı verilib. Aşağıda Jakob və Mononun triqqer modeli adlanan iki fermenti – sintezinin gen irs requlyasiyasının məşhur modelinə baxılıb.
Jak Mono, eləcə də elm filosofu və “qeyri-adi” yazıçı olub 1971-ci ildə yazdığı «Təsadüfilik və zərurət” kitabında mono həyat və təkamülliyin yaranmasının təsadüfliyindən, eləcə də yer kürəsində baş verən hadisələrə görə insanın rolu və məsuliyyəti haqqında fikirlərini söyləyir.
Marqlıdır ki, mono modeli (5) formasına görə Mixaelis-Menten (1913) tənliyi ilə üst-üstə düşür. Bu tənlik ferment molekulunun ümumi sayının daimi və substrakt molekul sayından xeyli az olduğu halda fermentativ reaksiyanın substrat qatılığından olan asılılığını təsvir edir:
(6)
burada KM – Mixaelisin sabit kəmiyyətidir, bu ən vacib fermentativ reaksiyalar üçün reaksiya sürəti maksimalın yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığın ölçüsü və mənasına malik olan eksperimental müəyyən edilmiş kəmiyyətlərdən biridir. Mixaelis-Menten qanunu kimyəvi kinetika tənliyi əsasında alınır və aşağıdakı sxemə müvafiq olaraq maddənin əmələgəlməsi sürətini təsvir edir:
(5) və (6) tənliklərin oxşarlığı təsadüf deyil. Mixaelis-Menten düsturu (5) fermentativ reaksiyalar kinetikasının dərin qanunauyğunluqlarını əks etdirir, hansılar ki, öz növbəsində emprik düturu (5) ilə təsvir olunan mikroorqanizmlərin artımı və həyat fəaliyyətini müəyyən edirlər.
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə
Bioloji sistemlər bütün səviyyələrdə, istər biokimyəvi reaksiya prosesində biomakromolekulun qarşılıqlı təsiri, istərsə də populyasiyada növlərin qarşılıqlı təsiri zamanı bir-biri ilə əlaqədə olurlar. Qarşılıqlı təsir strukturlarda keçirilə bilər. Onda sistem müəyyən vəziyyət toplaması ilə xarakterizə edilə bilər. Subhüceyrələr, hüceyrələr və orqanizm strukturlarında belə baş verir. Bir qayda olaraq, riyazi modellərin strukturlarında proseslərin kinetikası komplekslər vəziyyətlərinin ehtimalının tənliklər sistemi ilə təsvir olunur.
O halda ki, qarşılıqlı təsir təsadüfü baş verir, onun intensivliyi komplekslərin qatılığı və onların ümumiləşdirilmiş diffuziya hərəkətliliyi ilə təyin edilir. Məhz belə təsvirlər növlərin qarşılıqlı təsirinin baza modellərində təsvir olunub. Növlərin qarşılıqlı təsirlərinin riyazi modellərinə baxılan klassik kitab Vito Volterratın “Mövcudluq mübarizəsinin riyazi nəzəriyyəsi” (1931) adlı kitabı oldu. Kitab riyazi elmi əsər kimi yazılıb, burada bioloji obyektlərin riyazi formada xassələri, onların qarşılıqlı təsirləri populyasiya kimi qəbul edilib və sonra bu qarşlıqlı təsirlər riyazi obyektlər kimi tədqiq edilib. Məhz V.Volterranın bu işi müasir riyazi biologiya və riyazi ekologiyanın başlanğıcı oldu, Vito Volterro (1860-1940) inteqral tənliklər və funksional analiz sahəsində öz işləri ilə dünya şöhrəti qazandı. Riyaziyyatdan başqa onu riyazi metodların biologiyada, fizikada, ictimai elmlərdə tətbiqi hər zaman maraqlandırırdı. İtaliyada hərbi qulluqda olduğu illərdə o, hərbi texnika və texnologiya (ballistika, bomba atma, exolokasiya məsələləri) sualları üzərində çox işləyirdi.
Bu insanda, faşizmin prinsipial düşməni, istedadlı alim və fəal siyasətçi uzlaşırdı. O, hakimiyyətin Mussaliniyə verilməsi üçün əleyhinə səs vermiş yeganə İtalyan senatoru idi. Italiyada faşist diktaturası illərində Volterra Fransada işləyirdi. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) - Yevropa jan. da, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin ya.o., Sitsiliya, Sardiniya va b. kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Mayd. Mussolini dünya üzrə məşhur olan alimi öz tərəfinə cəlb etmək arzusu ilə ona faşizmin hökm sürdüyü Italiyada yüksək vəzifələrdə çalışmağı təklif edirdi, amma həmişə qəti rədd cavabı alırdı. Antifaşizm mövqesi Volterranı Roma universitetinin kafedrasında işləməyə və İtaliya elmi cəmiyyətindən üzvlüliüyə imtina etməsinə gətirib çıxardı.
Ciddiyyətlə V.Volterra populyasiya dinamikası məsələləri ilə 1925-ci ildə gələcəkdə onun qızı Luizanın həyat yoldaşı olan zooloq Umberto Dankona ilə söhbət etdikdən sonra maraqlandı. Adriatikadakı qul bazarlarını statistikası ilə tanış olduqdan sonra Dankona maraqlı faktı müəyyən etdi. Birinci Dünya müharibəsi illərində (və sonralar) istehsal intensivliyi kəskin azaldıqda balıq ovunda yırtıcı balığın sayı nisbətən çoxladı. Belə nəticə Volterin təklif etdiyi “yırtıcı-qurban” modelində qabaqcadan xəbər verirdi. Bu modellə daha sonra tanış olacağıq. Əslində riyazi biologiyada bu ilk müvəffəqiyyət idi.
Statistik fizika analogiyasına görə Volterra təklif etdi ki, qarşılıqlı təsir intensivliyi rastgəlmə ehtimalına (molekulların toqquşma ehtimalı) proporsionaldır. Bu və bir çox digər təkliflər (bax. populyasiya dinamikası) bir trofik səviyyənin (rəqabət) və ya müxtəlif trofik səviyyələrinin (yırtıcı-qurban) populyasiyalarının qarşılıqlı təsirlərinin riyazi nəzəriyyəsini qurmağa imkan verdi.
Volterra tərəfindən tədqiq edilmiş sistemlər bir neçə bioloji növ və qida ehtiyatlarından ibarətdir. Sistemin komponentləri haqqında növbəti fərziyyələr :
1. Qida ya qeyri-məhdud miqdardadır yaxud da, vaxt keçdikcə onun daxil olması müəyyən sərt qaydadadır.
2. Hər növ fərd elə yox olur ki, mövcud fərdlərin arası kəsilməyən hissəsi zamani vahidi məhv olur.
3. Yırtıcı növlər qurbanları yeyir, bununla belə bir zaman vahidində yeyilən qurbanların sayı bu iki fərdin rastgəlmə ehtimalına həmişə proporsionaldır, yəni yırtıcı sayın qurban sayına olan hasili.
4. Əgər qida qeyri-məhdud saydadır və onu yeyən bir neçə növ varsa, onda bir zaman vahidi hər növün yediyi qida növündən asılı olaraq bir əmsalla götürülmüş həmin növ fərdin sayına proporsionaldır (növlərarası rəqabət modelləri).
5. Əgər növ qeyri-məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda bir zaman vahidində növ sayın artım növü sayına proporsionaldır.
6. Əgər növ məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda onun artımı qidanı yeməsi sürəti ilə tənzim edilir, yəni bir zaman vahidində artım (çoxalma) yeyilmiş qidanın miqdarına proporsionaldır.
Bir-bir sadalanmış fərziyyələr mürəkkəb canlı sistemləri sağ tərəflərində xətti və birxətti hədlərin cəmi olan adi diferensial tənliklərin köməyi ilə təsvir etməyə imkan verir. Məlum olduğu kimi, belə tənliklərlə kimyəvi reaksiyalarda təsvir edilir.
Həqiqətən, Volterra fərzlərinə müvafiq olaraq, hər növün məhv olma prosesin sürəti növünsayına proporsionaldır. Kimyəvi kinetikada hansısa bir maddənin dağılmasının monomolekulyar reaksiyasına, riyazi modeldə isə tənliklərin sağ hissəsində olan mənfi xətti hədlərinə uyğun gəlir. Kimyəvi kinetika təsvirlərinə uyğun olaraq, iki maddənin qarşılıqlı təsirin biomolekulyar reaksiyasının sürəti bu maddələrin toqquşması ehtimalına proporsionaldır, yəni onların qatılıq hasilinə. Eyniliklə, Volterra fərzlərin müvafiq olaraq, yırtıcıların (qurbanların tələf olmasının) artım sürəti yırtıcı və qurbanın rastgəlməsi ehtimalına proporsionaldır. O və digər halda model sistemlərdə uyğun t\ənliklərin sağ tərəfində birxətti hədlər əmələ gəlir. Nəhayət, tənliyin sağ tərəfində qeyri-məhdud şəraitdə populyasiya artımına cavab verən müsbət hədləri kimyəvi reaksiyaların avtokataliz hədlərinə uyğun gəlirlər. Ekoloji və kimyəvi modellərdə tənliklərin belə uyğunluğu kimyəvi reaksiyalar sistemindəki tətqiq üsullarından populyasiya kinetikasının riyazi modelləşdirilməsində də işlətməyə imkan verir. Göstərmək olar ki, Volterra tənlikləri nəinki yerli statistik fizikadan əmələ gələn rastgəlmə prinsipindən alına bilər, eləcə də senozun hər bir komponentinin kütlə balansı və komponentlər arasında olan enerji selinə əsaslanaraq alına bilər.
Volterranın rəqib münasibətlər əsasında seçilmiş ən sadə modellərindən birinə baxaq. Bu model müxtəlif tip müxstəlif optik aktivliyin, rəqabətdə olan hüceyrə, fərd və polulyasiyaların hər bir biokimyəvi birləşmələri təbiətinin rəqabətli qarşılıqlı təsirinə baxıldıqda işləyir. Onun modifikasiyaları iqtisadiyyatda olan rəqabətin təsviri üçün tətbiq edilir.
Eyni sürətli və eyni növ olan artımlara baxaq, hansılar ki, antaqonistlərdir, yəni onlar rast gəldikdə bir-birinə zülm edirlər. Onların qarşılıqlı təsir modeli bu şəkildə yazıla bilər:
(7)
Bu modelə əsasən, hər iki növün yanaşı yaşamalarının simmetrik vəziyyəti qeyri-sabitdir, yəni qarşılıqlı təsir edən növlərdən biri mütləq qırılacaq, digəri isə sonsuzluğa qədər artacaq.
Hər bir növ sayını məhdudlaşdıran (2 tipli) sistem amilinin və ya substrata (5 tipli) məhdudiyyətin daxil edilməsi elə modelləri qurmağa imkan verir ki, növlərdən biri sağ qalır və müəyyən sabit saya çatır. Onlar təcrübi ekologiyada məşhur olan Qauzenin rəqabət prinsipini təsvir edir, harada deyilir ki, hər bir ekoloji taxçada yalnız bir növ sağ qalır.
O halda ki, növlər müxtəlif xüsusi artma sürətinə malikdirlər, onda tənliklərin sağ tərəfdəki avtokataliz hədlərinin əmsalları müxtəlif, sistemin faza portreti isə qeyri-simmetrik olacaq. Belə sistemdə parametrlərin müxtəlif münasibətlərində necə ki, iki növdən birinin sağ qalması və digərinin qırılması mümkündür (əgər qarşılıqlı zülmetmə sayın özünütənzimlənməsindən daha çox intensivdirsə), eləcə də qarşılıqlı zülmetmənin hər bir növün özünüməhdudlaşdırmasından az olduğu halda sayın hər iki növün birgəyaşayışı mümkündür.
Klassik trigger sistemindən biri də Jakobo və Mononun iki frmentin alternativ sintezi modelidir. Sintezin sxemi şək. 4a-da göstərilib.
Şək. 4. Jakob və Mononun iki fementin sintezi sxemi (a) və
triqqer sisteminin faza portreti (b)
Hər bir sistemin gen-tənzimləyicisi qeyri-aktiv repressor sintezləşdirir. Bu repressor əks sistemin fermentlər sintezinin məhsulu ilə birləşərək aktiv kompleks əmələ gətirir. Aktiv kompleks operonun struktur gen sahəsinə qayıdıb təsirlənərək mRNT sintezini bloklaşdırır. Beləliklə, ikinci sistemin məhsulu R2, birinci sistemin kompressorudur, R1 isə ikinci sistemin kompressorudur. Bununla belə korepressiya prosesində məhsulun bir, iki və daha çox molekulları iştirak edə bilərlər. Görünür ki, qarşılıqlı təsirlərin belə xüsusiyyəti zamanı birinci sistemin intensiv işləməsi vaxtı ikinci sistem bloklaşacaq və əksinə. Bu cür sistemin modeli professor D.S.Çernavski məktəbində təklif edilib və təfsilatla tədqiq edilib. Uyğun sadələşdirmələrdən sonra P1 və P2 məhsulların sintezini təsvir edən tənliklər belə şəkildə olur:
(8)
burada – P1,P2 – məhsulların qatılığı, A1,A2,B1, B2 kəmiyyətləri isə öz sistem parametrləri ilə ifadə edilir. m dərəcəsinin əmsalı aktiv repressorun neçə molekulunun mRNT sintezinin bloklaşdırılması ilə birləşməsini göstərir.
m=2 sistemin faza portreti şək. 4b-də göstərilib (koordinat müstəvisində müxtəlif başlanğıc şərtlə sistemin trayektorilaralının təsviri, oxlarda isə sistemin dəyişən kəmiyyətləri verilib) . O rəqabət aparan iki növün faza portreti şəklindədir. Oxşarlıq onu sübut edir ki, sistemin dəyişkən olması qabiliyyətinin əsasında növ, ferment vəziyyətlərinin rəqabəti durur.
Şək. 5. Lotkanın kimyəvi reaksiyalar modeli. Sönən rəqslərə uyğun gələn parametr qiymətləri olan sistemin faza portreti
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli
Komponentlərin qarşılıqlı təsirinin spesifikasiyası hesabına enerji ilə bol olan sistemdə xüsusi ritmlərin mümkün olmasının ilk anlayışı sadə qeyri-xətti qarşılıqlı təsir modellərin - Lotka tənliklərində kimyəvi maddələrin, Volterra modellərində isə növlərin qarşılıqlı təsirləri meydana çıxdıqdan sonra yarandı.
Lotka tənliyinə 1926-cı ildə yazdığı kitabda baxılıb və orada aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar sistemi təsvir edilib.
Bir qədər həcm A maddəsi ilə boldur. A molekulları bir qədər sabit k0 sürəti ilə X maddəsinin molekuluna çevrilir (sıfr dərəcəli reaksiya). X maddəsi Y maddəsinə çevrilə bilər, , burada Y maddəsinin qatılığı nə qədər çox olarsa bu reaksiyanın sürəti də daha yüksək olar. (ikinci dərəcəli reaksiya). Sxemdə bu y simvolunun üzərindəki əks istiqamətli ox vasitəsilə göstərilib. Y molekulları öz növbəsində parçalanırlar, və nəticədə B maddəsi əmələ gəlir (birinci dərəcəli reaksiya) .
Reaksiyanı təsvir edən tənliklər sistemin yazaq:
,
(9)
burada X,Y,B – kimyəvi komponentlərin qatılığıdır. Bu sistemin ilkin iki tənliyi B-dən asılı deyil, ona görə də onlara ayrıca baxmaq olar. Müəyyən parametrlər qiymətləri zamanı sistemdə sönən rəqslər mümkün ola bilər.
Yırtıcı qurban tipli növlərin qarşılıqlı təsirini təsvir edən Volterranın klassik tənliyi sönməyən rəqslərin baza modelidir. Rəqabət modellərində (8) olduğu kimi növlərin qarşılıqlı təsiri kimyəvi kinetika prinsiplərinə uyğun təsvir edilir: qurban sayın azalma sürəti (x) və yırtıcı sayın artma sürəti (y) onların hasilinə proporsionaldır.
(10)
Şək. 6-da sistemin faza portreti təqdim edilib. Burada oxların üzərində qurban və yırtıcıların sayı (a) və hər iki növün sayının zamandan asılılığ (b) kinetikası verilib. Yırtıcı və qurbanların sayının əks fazada enib-qalxması sxemdən görünür.
Şək. 6. Sayın sönməyən dəyişməsini təsvir edən
Volterranın yırtıcı-qurban modeli
A – faza portreti. B – qurban və yırtıcı sayının zamandan asılılığı
Volterra modelinin yeganə mühüm qüsuru vardır. Onun dəyişənlərinin parametrləri sistemin parametr və dəyişənlərinin dəyişməsi zamanı dəyişirlər. Belə sistemi qeyri-sərt adlandırırlar.
Bu qüsur bir qədər real modellərdə aradan qaldırılıb.
Mono qaydasında (tənlik 5) substrat məhdudluğunu nəzərə almaqla Volterranın modifikasiya modeli və sayın özünüməhdudluğunun nəzərə alınması (2 tənliyindəki kimi) A.D.Bazıkinin “Qarşılıqlı təsirdə olan populyasiyaların biofizikası” adlı kitabında (1985) təfsilatı ilə tədqiq edilmiş modelinə gətirib çıxarır.
(11)
NƏTİCƏ
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi əsas məqsədi ekoistemlərdə baş verən fiziki və bioloji proseslri riyazi qanunauyğunluqlar sasında formalaşdırmaq və sistemin ümumi analizi üçün abstrakt əksin təzahür formasını üzə çıxarmasıdır. Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi prinsipinin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin özünü necə aparacağını qabaqcadan bilmək üçün heç də vacibdeyil ki,sistemin ayrı-ayrı tərkib hissələrinin daha kiçik komponentləri məlum olsun.
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müasir riyazi biologiya canlı sistemlərdəki proseslərin modelləşməsi və bioloji proseslərin əsasında olan mexanizmlərin formalaşması üçün müxtəlif riyazi aparatdan istifadə edir. İmitasiya modelləri komputerdə qeyri-xətti mürəkkəb sistemlərdəki prosesləri modelləşdirmək və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu proseslər termodinamik tarazlıqdan uzaq olan bütün canlı sistemlərdir. Riyazi biologiyanın sadə riyazi tənlik şəkilndə olan baza modelləri canlı sistemlərin ən vacib keyfiyyət xüsusiyyətlərini (atrımın mümkünlüyü və məhdudluğu, dəyişmə qabiliyyəti, titrəyiş və staxostik xüsusiyyətləri, zaman keçmə müxtəliflikləri) əks etdirirlər.
ƏDƏBİYYAT -
Свирежев Ю.М., Логофет. Устойчивость биологических сообществ М., Наука, 1978, 352c
-
Пайтген Х.-О., Рихтер П.Х. Красота фракталов. Образы комплексных динамических систем. М., Мир, 1993, 176 с.
-
Базыкин А.Д. Биофизика взаимодействующих популяций. М., Наука, 1985, 165 с.
-
Рубин А.Б., Пытьева Н.Ф., Ризниченко Г.Ю. Кинетика биологических процессов. М., МГУ., 1988
-
Ризниченко Г.Ю., Рубин А.Б. Математические модели биологических продукционных процессов. М., Изд. МГУ, 1993, 301 с.
-
J.D.Murray "Mathematical Biology", Springer, 1989, 1993.
-
Вольтерра В. Математическая теория борьбы за существование. М.,Наука, 1976, 286 с
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Katalizning_umumiy_printsiplari | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/turli-jinsli-sistemalarning-hosil-b.html | Turli jinsli sistemalarning hosil b | |
Turli jinsli sistemalarning hosil b
|
bet | 1/7 | Sana | 15.12.2023 | Hajmi | 1,07 Mb. | | #119806 |
Bog'liq Turli jinsli sistemalarni ajratish
Turli jinsli sistemalarni ajratish
Reja:
Turli jinsli sistemalarning hosil bo’lishi va ularning klassifikatsiyasi.
Ajratish usullari.
Cho’ktirish, cho’ktirish qurilmalari.
Turli jinsli sistemalarning hosil bo’lishi va ularning klassifikatsiyasi
Har xil fazalardan (m: suyuqlik - qattiq modda, suyuqlik - gaz va hokazo) tashkil topgan aralashmalar turli jinsli sistema deb ataladi. Ko’pchilik turli jinsli sistemalar ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayonlarni amalga oshirish paytida hosil bo’ladi. Har qanday turli jinsli sistema ikki yoki undan ko’p fazalardan tashkil topadi. Zarrachalari juda maydalangan holatdagi faza dispers yoki ichki faza deyiladi. Dispers faza zarrachalarini o’rab olgan fazasi esa dispersion yoki tashqi faza deyiladi.
Fazalarning fizik holatiga ko’ra turli jinsli sistemalar quyidagi gruppalarga bo’linadi. Suspenziyalar, emulsiyalar, ko’piklar, changlar, tutunlar, tumanlar.
Suyuqlik va qattiq modda zarrachalaridan tashkil topgan aralashmalar suspenziya deyiladi. Qattiq modda zarrachalarining o’lchamiga ko’ra suspenziyalar (zarrachalar o’lchami 100 mkm dan ortiq); mayin suspenziyalar (zarrachalar o’lchami 0,5-100 mkm); loyqasimon suspenziyalar (zarrachalar o’lchami 0,5-0,1 mkm ); kolloid eritmalar (zarrachalar o’lchami 100 mkm dan kichik).
Sanoatda suspenziyalar juda ko’p uchraydi. Qattiq sochiluvchan moddalarni suyuqlik bilan aralashtirish paytida suspenziyalar hosil bo’ladi.
Emulsiyalar ikki xil o’zaro aralashtirilgan suyuqliklardan iborat bo’lib, bunda birinchi suyuqlikning ichida ikkinchi suyuqlikning tomchilari tarqatilgan bo’ladi. Emulsiyaga sut eng harakterli misol bo’la oladi. Sut tarkibida suv va 3-4 xil yog’ zarrachalaridan iborat.
O’z tarkibida gaz pufakchalari tutgan suyuq sistemalar ko’piklar deb ataladi. Suyuqlik - gaz sistemasi o’zining xossasiga ko’ra emulsiyalarga yaqin turadi.
Changlar deb o’z tarkibida qattiq moddaning mayda zarrachalarini tutgan gaz sistemalariga aytiladi. Chang tarkibidagi qattiq zarrachalar o’lchami 3-70 mkm oralig’ida bo’ladi.
Tutunlar tarkibida o’lchami 0,3-5 mkm ga teng bo’lgan qattiq modda zarrachalari bo’ladi. Tutunlar bug’ yoki gazlarning suyuq yoki qattiq holatga kondensatsiyalanish jarayoni orqali o’tishda hosil bo’ladi.
Tumanlar suyuq va gaz fazalaridan tashkil topgan bo’ladi. Tuman tarkibidagi suyuqlik zarrachalarining o’lchami 0,3- 0,5 mkm ga teng.
Chang tutun va tumanlar aerodispers sistemalar yoki aerozollar deb ataladi. Quyidagi rasmda turli jinsli sistemalarning klassifikatsiyasi berilgan.
Turli jinsli sistemalar
Suyuqlik системалар
Gazsimon системалар
Suspenziyalar: suyuqlik + qattiq modda
Emulsi-yalar: suyuklik + suyuqlik
Kupik-lar: suyuqlik + gaz
CHang-lar: gaz + qattiq modda
Tutunlar gaz + qattiq modda
Tumanlar gaz + suyuqlik
|
| | |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gоmоgеn_rеaktsiyalarining_asоsiy_kоniyatlari | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html#Gоmоgеn_va_gеtеrоgеn_kataliz. | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko.html#ƏDƏBİYYAT | Riyazi BİologiYA | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n 1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t 1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t 1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2 c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli
Artım məhdudluğunun səbəblərindən biri qida çatışmazlığı ola bilər (mikrobiologiya dilində substrat üzrə limitləmə). Mikrobioloqlar çoxdan görüblər ki, substrat üzrə limitləmə şəraitində artım sürəti substrat qatılığına proporsional olaraq çoxalır. Bir neçə vaxt müddətində populyasiya artım sürəti hər hansı bir başqa amillərlə limitləşməyə başlamayınca eksponensial şəkildə artır. Bu o deməkdir ki, (1) düsturundakı artım sürətinin substratdan asılılığı aşağıdakı şəkildə təsvir oluna bilər:
(5)
burada KS – artım sürətinin maksimal sürətin yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığına bərabər olan sabit kəmiyyətdir. - (2) düsturundakı r kəmiyyətinə bərabər olan artımın maksimal sürətidir. Bu tənlik ilk dəfə görkəmli fransız bioximiki tərəfindən yazılıb. Jak-Mono (1912-1976). Fransua Jakobla birlikdə onun tərəfindən hüceyrənin artması aparatında daşıyıcı ribonuklein (mRNA) turşusunun rolu haqqında təsvirlər hazırlanmışdır. Operon adlandırdıqları gen kompleksləri haqqında təsvirin inkişafında Jakob və Mono daşıyıcı RNT-nun sintezinə təsir etməklə başqa genlərin fəaliyyətini tənzim edən gen sinfinin mövcudluğunu postulat kimi qəbul ediblər.
Sonralar gen regenerasiyasının belə mexanizmi bakteriyalar üçün tamamilə təsdiq olunub. Buna görə hər iki alimə (eləcə də Andre Lvova) 1965-ci ildə Nobel mükafatı verilib. Aşağıda Jakob və Mononun triqqer modeli adlanan iki fermenti – sintezinin gen irs requlyasiyasının məşhur modelinə baxılıb.
Jak Mono, eləcə də elm filosofu və “qeyri-adi” yazıçı olub 1971-ci ildə yazdığı «Təsadüfilik və zərurət” kitabında mono həyat və təkamülliyin yaranmasının təsadüfliyindən, eləcə də yer kürəsində baş verən hadisələrə görə insanın rolu və məsuliyyəti haqqında fikirlərini söyləyir.
Marqlıdır ki, mono modeli (5) formasına görə Mixaelis-Menten (1913) tənliyi ilə üst-üstə düşür. Bu tənlik ferment molekulunun ümumi sayının daimi və substrakt molekul sayından xeyli az olduğu halda fermentativ reaksiyanın substrat qatılığından olan asılılığını təsvir edir:
(6)
burada KM – Mixaelisin sabit kəmiyyətidir, bu ən vacib fermentativ reaksiyalar üçün reaksiya sürəti maksimalın yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığın ölçüsü və mənasına malik olan eksperimental müəyyən edilmiş kəmiyyətlərdən biridir. Mixaelis-Menten qanunu kimyəvi kinetika tənliyi əsasında alınır və aşağıdakı sxemə müvafiq olaraq maddənin əmələgəlməsi sürətini təsvir edir:
(5) və (6) tənliklərin oxşarlığı təsadüf deyil. Mixaelis-Menten düsturu (5) fermentativ reaksiyalar kinetikasının dərin qanunauyğunluqlarını əks etdirir, hansılar ki, öz növbəsində emprik düturu (5) ilə təsvir olunan mikroorqanizmlərin artımı və həyat fəaliyyətini müəyyən edirlər.
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə
Bioloji sistemlər bütün səviyyələrdə, istər biokimyəvi reaksiya prosesində biomakromolekulun qarşılıqlı təsiri, istərsə də populyasiyada növlərin qarşılıqlı təsiri zamanı bir-biri ilə əlaqədə olurlar. Qarşılıqlı təsir strukturlarda keçirilə bilər. Onda sistem müəyyən vəziyyət toplaması ilə xarakterizə edilə bilər. Subhüceyrələr, hüceyrələr və orqanizm strukturlarında belə baş verir. Bir qayda olaraq, riyazi modellərin strukturlarında proseslərin kinetikası komplekslər vəziyyətlərinin ehtimalının tənliklər sistemi ilə təsvir olunur.
O halda ki, qarşılıqlı təsir təsadüfü baş verir, onun intensivliyi komplekslərin qatılığı və onların ümumiləşdirilmiş diffuziya hərəkətliliyi ilə təyin edilir. Məhz belə təsvirlər növlərin qarşılıqlı təsirinin baza modellərində təsvir olunub. Növlərin qarşılıqlı təsirlərinin riyazi modellərinə baxılan klassik kitab Vito Volterratın “Mövcudluq mübarizəsinin riyazi nəzəriyyəsi” (1931) adlı kitabı oldu. Kitab riyazi elmi əsər kimi yazılıb, burada bioloji obyektlərin riyazi formada xassələri, onların qarşılıqlı təsirləri populyasiya kimi qəbul edilib və sonra bu qarşlıqlı təsirlər riyazi obyektlər kimi tədqiq edilib. Məhz V.Volterranın bu işi müasir riyazi biologiya və riyazi ekologiyanın başlanğıcı oldu, Vito Volterro (1860-1940) inteqral tənliklər və funksional analiz sahəsində öz işləri ilə dünya şöhrəti qazandı. Riyaziyyatdan başqa onu riyazi metodların biologiyada, fizikada, ictimai elmlərdə tətbiqi hər zaman maraqlandırırdı. İtaliyada hərbi qulluqda olduğu illərdə o, hərbi texnika və texnologiya (ballistika, bomba atma, exolokasiya məsələləri) sualları üzərində çox işləyirdi.
Bu insanda, faşizmin prinsipial düşməni, istedadlı alim və fəal siyasətçi uzlaşırdı. O, hakimiyyətin Mussaliniyə verilməsi üçün əleyhinə səs vermiş yeganə İtalyan senatoru idi. Italiyada faşist diktaturası illərində Volterra Fransada işləyirdi. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) - Yevropa jan. da, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin ya.o., Sitsiliya, Sardiniya va b. kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Mayd. Mussolini dünya üzrə məşhur olan alimi öz tərəfinə cəlb etmək arzusu ilə ona faşizmin hökm sürdüyü Italiyada yüksək vəzifələrdə çalışmağı təklif edirdi, amma həmişə qəti rədd cavabı alırdı. Antifaşizm mövqesi Volterranı Roma universitetinin kafedrasında işləməyə və İtaliya elmi cəmiyyətindən üzvlüliüyə imtina etməsinə gətirib çıxardı.
Ciddiyyətlə V.Volterra populyasiya dinamikası məsələləri ilə 1925-ci ildə gələcəkdə onun qızı Luizanın həyat yoldaşı olan zooloq Umberto Dankona ilə söhbət etdikdən sonra maraqlandı. Adriatikadakı qul bazarlarını statistikası ilə tanış olduqdan sonra Dankona maraqlı faktı müəyyən etdi. Birinci Dünya müharibəsi illərində (və sonralar) istehsal intensivliyi kəskin azaldıqda balıq ovunda yırtıcı balığın sayı nisbətən çoxladı. Belə nəticə Volterin təklif etdiyi “yırtıcı-qurban” modelində qabaqcadan xəbər verirdi. Bu modellə daha sonra tanış olacağıq. Əslində riyazi biologiyada bu ilk müvəffəqiyyət idi.
Statistik fizika analogiyasına görə Volterra təklif etdi ki, qarşılıqlı təsir intensivliyi rastgəlmə ehtimalına (molekulların toqquşma ehtimalı) proporsionaldır. Bu və bir çox digər təkliflər (bax. populyasiya dinamikası) bir trofik səviyyənin (rəqabət) və ya müxtəlif trofik səviyyələrinin (yırtıcı-qurban) populyasiyalarının qarşılıqlı təsirlərinin riyazi nəzəriyyəsini qurmağa imkan verdi.
Volterra tərəfindən tədqiq edilmiş sistemlər bir neçə bioloji növ və qida ehtiyatlarından ibarətdir. Sistemin komponentləri haqqında növbəti fərziyyələr :
1. Qida ya qeyri-məhdud miqdardadır yaxud da, vaxt keçdikcə onun daxil olması müəyyən sərt qaydadadır.
2. Hər növ fərd elə yox olur ki, mövcud fərdlərin arası kəsilməyən hissəsi zamani vahidi məhv olur.
3. Yırtıcı növlər qurbanları yeyir, bununla belə bir zaman vahidində yeyilən qurbanların sayı bu iki fərdin rastgəlmə ehtimalına həmişə proporsionaldır, yəni yırtıcı sayın qurban sayına olan hasili.
4. Əgər qida qeyri-məhdud saydadır və onu yeyən bir neçə növ varsa, onda bir zaman vahidi hər növün yediyi qida növündən asılı olaraq bir əmsalla götürülmüş həmin növ fərdin sayına proporsionaldır (növlərarası rəqabət modelləri).
5. Əgər növ qeyri-məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda bir zaman vahidində növ sayın artım növü sayına proporsionaldır.
6. Əgər növ məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda onun artımı qidanı yeməsi sürəti ilə tənzim edilir, yəni bir zaman vahidində artım (çoxalma) yeyilmiş qidanın miqdarına proporsionaldır.
Bir-bir sadalanmış fərziyyələr mürəkkəb canlı sistemləri sağ tərəflərində xətti və birxətti hədlərin cəmi olan adi diferensial tənliklərin köməyi ilə təsvir etməyə imkan verir. Məlum olduğu kimi, belə tənliklərlə kimyəvi reaksiyalarda təsvir edilir.
Həqiqətən, Volterra fərzlərinə müvafiq olaraq, hər növün məhv olma prosesin sürəti növünsayına proporsionaldır. Kimyəvi kinetikada hansısa bir maddənin dağılmasının monomolekulyar reaksiyasına, riyazi modeldə isə tənliklərin sağ hissəsində olan mənfi xətti hədlərinə uyğun gəlir. Kimyəvi kinetika təsvirlərinə uyğun olaraq, iki maddənin qarşılıqlı təsirin biomolekulyar reaksiyasının sürəti bu maddələrin toqquşması ehtimalına proporsionaldır, yəni onların qatılıq hasilinə. Eyniliklə, Volterra fərzlərin müvafiq olaraq, yırtıcıların (qurbanların tələf olmasının) artım sürəti yırtıcı və qurbanın rastgəlməsi ehtimalına proporsionaldır. O və digər halda model sistemlərdə uyğun t\ənliklərin sağ tərəfində birxətti hədlər əmələ gəlir. Nəhayət, tənliyin sağ tərəfində qeyri-məhdud şəraitdə populyasiya artımına cavab verən müsbət hədləri kimyəvi reaksiyaların avtokataliz hədlərinə uyğun gəlirlər. Ekoloji və kimyəvi modellərdə tənliklərin belə uyğunluğu kimyəvi reaksiyalar sistemindəki tətqiq üsullarından populyasiya kinetikasının riyazi modelləşdirilməsində də işlətməyə imkan verir. Göstərmək olar ki, Volterra tənlikləri nəinki yerli statistik fizikadan əmələ gələn rastgəlmə prinsipindən alına bilər, eləcə də senozun hər bir komponentinin kütlə balansı və komponentlər arasında olan enerji selinə əsaslanaraq alına bilər.
Volterranın rəqib münasibətlər əsasında seçilmiş ən sadə modellərindən birinə baxaq. Bu model müxtəlif tip müxstəlif optik aktivliyin, rəqabətdə olan hüceyrə, fərd və polulyasiyaların hər bir biokimyəvi birləşmələri təbiətinin rəqabətli qarşılıqlı təsirinə baxıldıqda işləyir. Onun modifikasiyaları iqtisadiyyatda olan rəqabətin təsviri üçün tətbiq edilir.
Eyni sürətli və eyni növ olan artımlara baxaq, hansılar ki, antaqonistlərdir, yəni onlar rast gəldikdə bir-birinə zülm edirlər. Onların qarşılıqlı təsir modeli bu şəkildə yazıla bilər:
(7)
Bu modelə əsasən, hər iki növün yanaşı yaşamalarının simmetrik vəziyyəti qeyri-sabitdir, yəni qarşılıqlı təsir edən növlərdən biri mütləq qırılacaq, digəri isə sonsuzluğa qədər artacaq.
Hər bir növ sayını məhdudlaşdıran (2 tipli) sistem amilinin və ya substrata (5 tipli) məhdudiyyətin daxil edilməsi elə modelləri qurmağa imkan verir ki, növlərdən biri sağ qalır və müəyyən sabit saya çatır. Onlar təcrübi ekologiyada məşhur olan Qauzenin rəqabət prinsipini təsvir edir, harada deyilir ki, hər bir ekoloji taxçada yalnız bir növ sağ qalır.
O halda ki, növlər müxtəlif xüsusi artma sürətinə malikdirlər, onda tənliklərin sağ tərəfdəki avtokataliz hədlərinin əmsalları müxtəlif, sistemin faza portreti isə qeyri-simmetrik olacaq. Belə sistemdə parametrlərin müxtəlif münasibətlərində necə ki, iki növdən birinin sağ qalması və digərinin qırılması mümkündür (əgər qarşılıqlı zülmetmə sayın özünütənzimlənməsindən daha çox intensivdirsə), eləcə də qarşılıqlı zülmetmənin hər bir növün özünüməhdudlaşdırmasından az olduğu halda sayın hər iki növün birgəyaşayışı mümkündür.
Klassik trigger sistemindən biri də Jakobo və Mononun iki frmentin alternativ sintezi modelidir. Sintezin sxemi şək. 4a-da göstərilib.
Şək. 4. Jakob və Mononun iki fementin sintezi sxemi (a) və
triqqer sisteminin faza portreti (b)
Hər bir sistemin gen-tənzimləyicisi qeyri-aktiv repressor sintezləşdirir. Bu repressor əks sistemin fermentlər sintezinin məhsulu ilə birləşərək aktiv kompleks əmələ gətirir. Aktiv kompleks operonun struktur gen sahəsinə qayıdıb təsirlənərək mRNT sintezini bloklaşdırır. Beləliklə, ikinci sistemin məhsulu R2, birinci sistemin kompressorudur, R1 isə ikinci sistemin kompressorudur. Bununla belə korepressiya prosesində məhsulun bir, iki və daha çox molekulları iştirak edə bilərlər. Görünür ki, qarşılıqlı təsirlərin belə xüsusiyyəti zamanı birinci sistemin intensiv işləməsi vaxtı ikinci sistem bloklaşacaq və əksinə. Bu cür sistemin modeli professor D.S.Çernavski məktəbində təklif edilib və təfsilatla tədqiq edilib. Uyğun sadələşdirmələrdən sonra P1 və P2 məhsulların sintezini təsvir edən tənliklər belə şəkildə olur:
(8)
burada – P1,P2 – məhsulların qatılığı, A1,A2,B1, B2 kəmiyyətləri isə öz sistem parametrləri ilə ifadə edilir. m dərəcəsinin əmsalı aktiv repressorun neçə molekulunun mRNT sintezinin bloklaşdırılması ilə birləşməsini göstərir.
m=2 sistemin faza portreti şək. 4b-də göstərilib (koordinat müstəvisində müxtəlif başlanğıc şərtlə sistemin trayektorilaralının təsviri, oxlarda isə sistemin dəyişən kəmiyyətləri verilib) . O rəqabət aparan iki növün faza portreti şəklindədir. Oxşarlıq onu sübut edir ki, sistemin dəyişkən olması qabiliyyətinin əsasında növ, ferment vəziyyətlərinin rəqabəti durur.
Şək. 5. Lotkanın kimyəvi reaksiyalar modeli. Sönən rəqslərə uyğun gələn parametr qiymətləri olan sistemin faza portreti
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli
Komponentlərin qarşılıqlı təsirinin spesifikasiyası hesabına enerji ilə bol olan sistemdə xüsusi ritmlərin mümkün olmasının ilk anlayışı sadə qeyri-xətti qarşılıqlı təsir modellərin - Lotka tənliklərində kimyəvi maddələrin, Volterra modellərində isə növlərin qarşılıqlı təsirləri meydana çıxdıqdan sonra yarandı.
Lotka tənliyinə 1926-cı ildə yazdığı kitabda baxılıb və orada aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar sistemi təsvir edilib.
Bir qədər həcm A maddəsi ilə boldur. A molekulları bir qədər sabit k0 sürəti ilə X maddəsinin molekuluna çevrilir (sıfr dərəcəli reaksiya). X maddəsi Y maddəsinə çevrilə bilər, , burada Y maddəsinin qatılığı nə qədər çox olarsa bu reaksiyanın sürəti də daha yüksək olar. (ikinci dərəcəli reaksiya). Sxemdə bu y simvolunun üzərindəki əks istiqamətli ox vasitəsilə göstərilib. Y molekulları öz növbəsində parçalanırlar, və nəticədə B maddəsi əmələ gəlir (birinci dərəcəli reaksiya) .
Reaksiyanı təsvir edən tənliklər sistemin yazaq:
,
(9)
burada X,Y,B – kimyəvi komponentlərin qatılığıdır. Bu sistemin ilkin iki tənliyi B-dən asılı deyil, ona görə də onlara ayrıca baxmaq olar. Müəyyən parametrlər qiymətləri zamanı sistemdə sönən rəqslər mümkün ola bilər.
Yırtıcı qurban tipli növlərin qarşılıqlı təsirini təsvir edən Volterranın klassik tənliyi sönməyən rəqslərin baza modelidir. Rəqabət modellərində (8) olduğu kimi növlərin qarşılıqlı təsiri kimyəvi kinetika prinsiplərinə uyğun təsvir edilir: qurban sayın azalma sürəti (x) və yırtıcı sayın artma sürəti (y) onların hasilinə proporsionaldır.
(10)
Şək. 6-da sistemin faza portreti təqdim edilib. Burada oxların üzərində qurban və yırtıcıların sayı (a) və hər iki növün sayının zamandan asılılığ (b) kinetikası verilib. Yırtıcı və qurbanların sayının əks fazada enib-qalxması sxemdən görünür.
Şək. 6. Sayın sönməyən dəyişməsini təsvir edən
Volterranın yırtıcı-qurban modeli
A – faza portreti. B – qurban və yırtıcı sayının zamandan asılılığı
Volterra modelinin yeganə mühüm qüsuru vardır. Onun dəyişənlərinin parametrləri sistemin parametr və dəyişənlərinin dəyişməsi zamanı dəyişirlər. Belə sistemi qeyri-sərt adlandırırlar.
Bu qüsur bir qədər real modellərdə aradan qaldırılıb.
Mono qaydasında (tənlik 5) substrat məhdudluğunu nəzərə almaqla Volterranın modifikasiya modeli və sayın özünüməhdudluğunun nəzərə alınması (2 tənliyindəki kimi) A.D.Bazıkinin “Qarşılıqlı təsirdə olan populyasiyaların biofizikası” adlı kitabında (1985) təfsilatı ilə tədqiq edilmiş modelinə gətirib çıxarır.
(11)
NƏTİCƏ
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi əsas məqsədi ekoistemlərdə baş verən fiziki və bioloji proseslri riyazi qanunauyğunluqlar sasında formalaşdırmaq və sistemin ümumi analizi üçün abstrakt əksin təzahür formasını üzə çıxarmasıdır. Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi prinsipinin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin özünü necə aparacağını qabaqcadan bilmək üçün heç də vacibdeyil ki,sistemin ayrı-ayrı tərkib hissələrinin daha kiçik komponentləri məlum olsun.
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müasir riyazi biologiya canlı sistemlərdəki proseslərin modelləşməsi və bioloji proseslərin əsasında olan mexanizmlərin formalaşması üçün müxtəlif riyazi aparatdan istifadə edir. İmitasiya modelləri komputerdə qeyri-xətti mürəkkəb sistemlərdəki prosesləri modelləşdirmək və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu proseslər termodinamik tarazlıqdan uzaq olan bütün canlı sistemlərdir. Riyazi biologiyanın sadə riyazi tənlik şəkilndə olan baza modelləri canlı sistemlərin ən vacib keyfiyyət xüsusiyyətlərini (atrımın mümkünlüyü və məhdudluğu, dəyişmə qabiliyyəti, titrəyiş və staxostik xüsusiyyətləri, zaman keçmə müxtəliflikləri) əks etdirirlər.
ƏDƏBİYYAT -
Свирежев Ю.М., Логофет. Устойчивость биологических сообществ М., Наука, 1978, 352c
-
Пайтген Х.-О., Рихтер П.Х. Красота фракталов. Образы комплексных динамических систем. М., Мир, 1993, 176 с.
-
Базыкин А.Д. Биофизика взаимодействующих популяций. М., Наука, 1985, 165 с.
-
Рубин А.Б., Пытьева Н.Ф., Ризниченко Г.Ю. Кинетика биологических процессов. М., МГУ., 1988
-
Ризниченко Г.Ю., Рубин А.Б. Математические модели биологических продукционных процессов. М., Изд. МГУ, 1993, 301 с.
-
J.D.Murray "Mathematical Biology", Springer, 1989, 1993.
-
Вольтерра В. Математическая теория борьбы за существование. М.,Наука, 1976, 286 с
| |
http://kompy.info/tranzistorning-kuchaytirish-xususiyatini-namoyish-etish-elektr.html | Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektryuritgich misolida aylanishini o‘zgartirish. Ishdan maqsad | |
Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektryuritgich misolida aylanishini o‘zgartirish. Ishdan maqsad
|
bet | 1/3 | Sana | 12.01.2024 | Hajmi | 7,98 Kb. | | #135827 |
Bog'liq Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektry-fayllar.org
Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektryuritgich misolida aylanishini o‘zgartirish. Ishdan maqsad
12- Mavzu. Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektryuritgich misolida aylanishini o‘zgartirish.
Ishdan maqsad. MOSFET tranzistor bilan tanishish va uning yordamida elektr motorini boshqarish ko‘nikmasini hosil qilish.
Kerakli komponentlar:
• Arduino UNO R3 tekshiruvi;
• prototip tayyorlash uchun taxta;
• MOSFET IRF540 tranzistor;
• diod 1N4007;
• doimiy dvigatel;
• 5 V quvvat manbai;
• simlar.
Tranzistorning qurilmasi va ishlash prinsipi
Tranzistor - bu elektr tebranishini kuchaytirish va hosil qilish uchun mo‘ljallangan yarimo‘tkazgichli qurilma. Tranzistorlar doimiy oqim tarmoqlaridagi tugmachalar (tugmalar).
Bipolyar tranzistorlar elektr zanjirlarini 50 V ga qadar, dala effektli tranzistorlar 100 V gacha bo‘lgan qurilmalarni (5 V kuchlanishli eshik) boshqarishi mumkin
12.1- rasm. Transistor turlari
Transistorning tagida yoki eshigida kuchlanish bo‘lmasa, emitent va kollektor birikmasi muvozanatda bo‘ladi, oqimlar ular orqali o‘tmaydi va nolga teng. Shunday qilib, bipolyar tranzistor bazasiga 5 V kuchlanishni qo‘llash orqali biz 50 voltgacha bo‘lgan elektr zanjirlarini yoqishimiz mumkin. Bugungi kunda ushbu yarimo‘tkazgich element deyarli har qanday qurilmada (telefon, kompyuter va boshqalar) topilgan.
Transistorlar mantiqiy mikrosxemalar, xotira va kompyuter mikroprotsessorlarini yaratish uchun asosdir. Transistor - bu yarimo‘tkazgichli materialdan, odatda uchta terminalga ega bo‘lgan, yuqori kuchlanishli oqimni kirish signali bilan boshqarishga imkon beradigan elektron element. Transistorni ishlatish doimiy dvigatelni Arduino-ga ulashning eng oson yo‘li.
Ishni bajarish uchun kerakli jihozlar:
1. Arduino Uno / Arduino Nano / Arduino Mega
2.Doska
3. 1 bipolyar tranzistor
4.1 doimiy vosita;
5.1 dan 10 kOm gacha bo‘lgan 2 ta qarshilik;
Siz doimiy dvigatelni to‘g‘ridan-to‘g‘ri Arduino raqamli yoki analog portlariga ulay olmaysiz. Buning sababi, Arduino taxtasidagi pimlar 40 mA dan ortiq tokni etkazib berishga qodir emas. Bunday holda, doimiy dvigatel, yukga qarab, yuzlab milliamperga muhtoj. Shuning uchun yuqori kuchlanishli elektr zanjirini tranzistor yoki Motor Shield L293D bilan boshqarish zarurati mavjud.
12.2- rasm. Motorni doimiy tokka Arduino orqali ulanish sxemasi
Yuqoridagi rasmda ko‘rsatilgandek elektr zanjirini yig‘ing. tranzistor tugma vazifasini bajarishini sezasiz. Agar bosilish tugmasi bosilganda tugma elektr zanjirini yopsa, u holda bazaga kuchlanish berilganda tranzistor oqim o‘tkaza boshlaydi. Shunday qilib, biz Arduinoda avtomatik yoki yarim avtomatik dvigatelni boshqarishimiz mumkin.
Transistor orqali motorni boshqarish
void setup() {
pinMode(11, OUTPUT);
}
void loop() {
digitalWrite(11, HIGH);
delay(2000);
digitalWrite(11, LOW);
delay(2000);
}
Agar e'tibor bergan bo‘lsangiz, demak bu darsdan olingan eskiz - Arduino-dagi LEDni yoqing. Mikroprotsessor nuqtai nazaridan Pin13 ga ulangan narsa mutlaqo muhim emas - Arduino ustidagi Lightsaber uchun LED, tranzistor yoki LED drayveri. Shuni esda tutingki, R1 qarshiligi tranzistorning asosini erga tortadi va R2 qarshiligi mikrokontroller portini haddan tashqari yuklanishdan himoya qiladi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Tranzistorning kuchaytirish xususiyatini namoyish etish. Elektryuritgich misolida aylanishini o‘zgartirish. Ishdan maqsad
| |
http://kompy.info/tarmaq-tsinigi.html | Tarmaq túsinigi | |
Tarmaq túsinigi
|
Sana | 20.12.2023 | Hajmi | 1,8 Mb. | | #125077 |
Bog'liq Tarmaq túsinigi
Tarmaq túsinigi.
Kompyuter tarmaǵı - paydalanıwshılardı baylanıs kanalları hám kommutatsiya quralların qollaǵan halda óz-ara maǵlıwmat almasıwları, tarmaqtaǵı texnikalıq, programmalıq, informaciya resurslarınan paydalanıwları ushın birden-bir sistemaǵa jalǵanǵan kompyuterler kompleksi bolıp tabıladı.
Ol paydalanıwshılarǵa túrli resurslar, kompyuter, mobil telefon, printer, skaner hám taǵı basqalar arasında jalǵanıw hám informaciyanı bólistiriw imkaniyatın beredi.
Kóplegen tarawlarda, elektrik injiniring, telekommunikatsiya, computer science, informaciya texnologiyalarında kompyuter tarmaqları koncepciyasından paydalanıladı.
Keń tarqalǵan kompyuter tarmaǵı bul - INTERNET.
Tarmaq komponentalari
1. Qurılma :
a) Aqırǵı qurılmalar (kompyuter, telefon, printer, faks hám t.b );
B) Aralıq qurılmaları
(router, switch, hub hám t.b );
2. qural (jalǵanıw usılı ):
a) mıs (med) kabel:
1) simmetrik - parali kabellar;
2) koaksial;
B) Optikalıq kabel:
1) bir modali - magistralda isletiledi;
2) kóp modali - lokal tarmaqta isletiledi;
C) Sımsız baylanıs (wi-fi, bluetooth hám t.b );
Tarmaqlardıń túrleri
|
| | |
http://kompy.info/download-lokal-tarmoq-aloqa-vositalari-reja-lokal-kompyuter-ta.html | Download Lokal tarmoq aloqa vositalari Reja: Lokal kompyuter tarmoqlari. Lokal tarmoqlarning asosiy turlari | |
Download Lokal tarmoq aloqa vositalari Reja: Lokal kompyuter tarmoqlari. Lokal tarmoqlarning asosiy turlari
|
Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 2,2 Kb. | | #159563 | Turi | Dərs |
Bog'liq lokal-tarmoq-aloqa-vositalari-reja-lokal-kompyuter-tarmoqlari
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Bu ishni yuklab olish uchun biron bir ishingizni yuboring.
Yuklab olish darhol boshlanadi.
Download 244kb.
Lavozim nomi: "Lokal tarmoq aloqa vositalari Reja: Lokal kompyuter tarmoqlari. Lokal tarmoqlarning asosiy turlari"
!!! Iltimos, faqat o'zingizning asarlaringizni yuboring.
(insho, kurs, nazorat, insholar, ddz, firibgar varaqalar, insho, amaliy hisobot va boshqalar)
Qabul qilingan formatlar (doc,docx,pdf,rtf,fb2,ppt,pptx,odt)
|
| | |
http://kompy.info/editorial-special-issue-on-efficient-data-structures.html | Editorial: Special Issue on Efficient Data Structures | algorithms
Editorial
Editorial: Special Issue on Efficient Data Structures
Jesper Jansson
Department of Computing, The Hong Kong Polytechnic University, Hung Hom, Kowloon 810005, Hong Kong,
China; [email protected]
Received: 2 July 2019; Accepted: 3 July 2019; Published: 5 July 2019
Abstract:
This Special Issue of Algorithms is focused on the design, formal analysis, implementation,
and experimental evaluation of efficient data structures for various computational problems.
Keywords:
link-cut tree; distributed combinatorial map; sliding suffix tree; DenseZDD; dynamic
DFS tree; selectable sloppy heap
1. Introduction
Data structures provide ways of compactly organizing and efficiently retrieving various kinds
of information, and are consequently fundamental to computer science. Over the years, data
structures have been used effectively in countless practical and conceptual applications. For example,
a nineteenth-century data structure known as the phylogenetic tree, nowadays routinely used for
representing the evolutionary history of a set of biological species, has helped scientists to understand
the mechanisms of evolution. As another example, a twenty-first-century data structure known as
the blockchain, which aims at achieving decentralized consensus, has many potentially important
applications involving the creation of permanent ledgers for sharing information over the Internet and
automated contracts.
2. Special Issue
To encourage further original research on efficient data structures, we set up a Special Issue of
the MDPI journal Algorithms devoted to this topic. The call-for-papers invited articles dealing with
the design, formal analysis, implementation, and experimental evaluation of efficient data structures
for all kinds of computational problems. Of particular interest were algorithms for constructing data
structures and extracting information from them efficiently. Articles focusing on complexity aspects of
data structures related to time-space tradeoffs, information-theoretic entropy, and lower bounds in
various models of computation were also welcomed.
All of the articles submitted to the Special Issue were evaluated by invited experts. In many
cases, their detailed comments improved the technical strength and the quality of presentation.
After several rounds of revisions and reviewing, six of the submitted articles were accepted for
inclusion in the Special Issue. These six articles present new results for a wide variety of data
structures with unexpectedly diverse applications: the link-cut tree (Russo et al. [
1
]), the distributed
combinatorial map (Damiand et al. [
2
]), the sliding suffix tree (Brodnik and Jekovec [
3
]), the DenseZDD
(Denzumi et al. [
4
]), the dynamic DFS tree (Nakamura and Sadakane [
5
]), and the selectable sloppy heap
(Dumitrescu [
6
]). As a whole, they represent some of the current trends in the field. We hope that you
will enjoy reading them and that you will find them useful in one way or another.
Acknowledgments:
Jesper Jansson, the Guest Editor of this Special Issue, would like to thank all researchers who
submitted their work, the invited expert reviewers, MDPI, and the editorial office for their assistance.
Conflicts of Interest:
The author declares no conflict of interest.
Algorithms 2019, 12, 136; doi:10.3390/a12070136
www.mdpi.com/journal/algorithms
Algorithms 2019, 12, 136
2 of 2
References
1.
Russo, L.M.S.; Teixeira, A.S.; Francisco, A.P. Linking and Cutting Spanning Trees. Algorithms 2018, 11, 53.
[
CrossRef
]
2.
Damiand, G.; Gonzalez-Lorenzo, A.; Zara, F.; Dupont, F. Distributed Combinatorial Maps for Parallel Mesh
Processing. Algorithms 2018, 11, 105. [
CrossRef
]
3.
Brodnik, A.; Jekovec, M. Sliding Suffix Tree. Algorithms 2018, 11, 118. [
CrossRef
]
4.
Denzumi, S.; Kawahara, J.; Tsuda, K.; Arimura, H.; Minato, S.; Sadakane, K. DenseZDD: A Compact and
Fast Index for Families of Sets. Algorithms 2018, 11, 128. [
CrossRef
]
5.
Nakamura, K.; Sadakane, K. Space-Efficient Fully Dynamic DFS in Undirected Graphs. Algorithms 2019,
12, 52. [
CrossRef
]
6.
Dumitrescu, A. A Selectable Sloppy Heap. Algorithms 2019, 12, 58. [
CrossRef
]
c
2019 by the author. Licensee MDPI, Basel, Switzerland. This article is an open access
article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution
(CC BY) license (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
Document Outline - Introduction
- Special Issue
- References
| |
http://kompy.info/ders-muhazire-qaydalar-referat-xulase-bogliq-nomzodlar-uchun-s.html | Dərs Mühazirə Qaydalar Referat Xülasə Bog'liq Nomzodlar uchun savollar | Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Bog'liq
Nomzodlar uchun savollar
Academic-Data-376201101112
,
o b-uyIaWKwSawW083bgPcENu9cw4H7E (1)
,
1 лекция
,
Soburov Umid
,
obektivka 72
,
REJA
,
AZO
BO\'YOQLAR[1]555555
,
0.1 Integers
,
Maktabgacha ta\'lim muassasalarida loy ishiga o\'rgatish
,
mustaqil ish (3)
,
2-mustaqil ish
Muratqulov.X
,
7-topshiriq
,
self study 16
,
Ijtimoiy psixologiyada
ziddiyatlar muammosi
Nomzodlar uchun savollar
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ichki ishlar organlari boshqaruv, nazorat va shaxsiy tarkib bilan ishlashning samarali
tizimini joriy etish bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida”gi 2018 yil 23 avgustdagi PQ–3919-son
qarori va Vazirlar
Mahkamasining “Umumiy o'rta ta'lim muassasalarida “Tarbiya” fanini bosqichma-bosqich amaliyotga
joriy etish chora-
tadbirlari to'g'risida”gi 2020 yil 6 iyuldagi 422-son qaroriga muvofiq, ichki ishlar organlariga xizmatga qabul qilish bo'yicha
o'tkaziladigan tanlovlarning yakuniy bosqichini yanada soddalashtirishni nazarda tutgan tartib joriy etildi.
Unga ko'ra:
Yakka tartibdagi yakuniy suhbat nomzodlarning aqliy salohiyati, xizmat o'tashga
ruhan tayyorligi, kirishimliligi,
shuningdek
xodim uchun zarur bo'lgan boshqa ma'naviy-axloqiy va kasbiy jihatdan muhim xislatlarni baholash uchun huquqshunoslik va
tarbiya fanlari bo'yicha bilimlari hamda kasbiy kompetentsiyadan kelib chiqib umumiy dunyoqarashini aniqlash maqsadida
og'zaki savol-javob tarzida o'tkaziladi.
Yakka tartibdagi yakuniy suhbatning huquqshunoslik va tarbiya fanlari hamda kasbiy kompetentsiyadan kelib chiqib
nomzodlarning umumiy dunyoqarashini aniqlash bo'yicha savollar ofitserlar va safdorlar tarkibi uchun alohida-alohida ishlab
chiqiladi va Ichki ishlar vazirligining rasmiy veb-saytiga joylashtirib boriladi.
Yakka tartibdagi yakuniy suhbat davomida nomzodni baholashda uning savol mazmuni va mohiyatini ochib berishi, javobni
mantiqan va ketma-ketlikda
izchil ifodalashi, mustaqil va ijodiy fikrlashi hamda savolni yoritishda ishonchli dalillar yoki
normativ-huquqiy hujjatlarga murojaat qilishi inobatga olinadi.
Nomzodlarga yakka tartibdagi yakuniy suhbat o'tkaziladigan auditoriyaga o'zlari bilan suhbat davomida foydalanish imkonini
beruvchi
buyumlar, jumladan kitoblar,
uyali telefon, axborot-kommunikatsiya vositalari va shpargalkalar olib kirish
ta'qiqlanadi.
Yakka tartibdagi yakuniy suhbatdan o'ta olmagan nomzodlar uchun yakuniy suhbat takroran topshirilishiga yo'l qo'yilmaydi.
Nomzod yakka tartibdagi yakuniy suhbatga fuqarolik pasporti (harbiy guvohnoma) bilan kelishi shart.
Yakka tartibdagi yakuniy suhbatda nomzod ixtiyoriy ravishda tanlab olgan bilet 3 ta savoldan iborat bo'lib,
ularga ixtiyoriy
ketma-ketlikda javob beradi.
Har bir biletda:
birinchi savol – huquqshunoslik fanlari bo'yicha;
Ofitserlar uchun
. Insonga Konstitutsiya nima uchun kerak?
. Konstitutsiyani nima uchun asosiy qonun deb ataydilar?
. Konstitutsiyaviy huquq nima?
. Konstitutsiyaviy huquqning Konstitutsiyadan farqi nimada?
. Huquqning boshqa tarmoqlari bilan konstitutsiyaviy huquqning o'zaro bog'liqligi nimalarda namoyon bo'ladi?
. Huquq deganda nimani tushunasiz?
. Huquqiy tartibot tushunchasiga tarif bering? |
http://kompy.info/filologiya-fakulteti-v3.html | Filologiya fakulteti | |
Filologiya fakulteti
|
bet | 1/6 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 0,93 Mb. | | #246865 |
Bog'liq Kurs ishi tizim
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Z AHRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI OʻQITISH (OʻZBEK TILI) YOʻNALISH
KURS ISHI
Mavzu: Tashkilot hodimlari ish rejimini nazorat qiluvchi tizim
Bajardi:__________________
Ilmiy rahbar:_______________
Mundarija
Kirish……………………………………………..….
I BOB
1.1.Tashkilot tushunchasi boshqaruv darajalari ….….
II BOB
2.1.Texnologiyalardan unumli foydalanish ……….
2.2. Aborotlarni qabul qilish …………………...
III BOB
3.1. Ishlab chiqarishni darajasini oshib borishi………
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Insoniyat tarixining ko‘p asrlik tajribasi ezgu g‘oyalardan va sog‘lom mafkuradan mahrum biron-bir jamiyatning uzoqqa bora olmasligini ko‘rsatdi. Shu bois, mustaqillik tufayli mamlakatimiz o‘z oldiga ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish, rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish, demokratik jamiyat qurish kabi ezgu maqsadlarni qo‘ydi.
Bu esa kelajagimizni yaqqol tasavvur etish, jamiyatimizning ijtimoiy-ma’naviy poydevorini mustahkamlash ehtiyojini tug‘diradi. Demak, galdagi eng asosiy vazifa: yosh avlodni Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi olijanob tuyg‘ular ruhida tarbiyalash, yuksak fazilatlarga ega, ezgu g‘oyalar bilan qurollangan komil insonlarni voyaga etkazish, jahon andozalariga mos, kuchli bilimli, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashdir.
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng yurtimizning barcha sohalari qatorida axborot texnologiyalari sohasi ham tubdan o‘zgarib, rivojlanishga yuz tutdi. Hozirgi kunda yurtimizda biz yoshlarga keng imkoniyatlar eshigi ochilmoqda.
Hozirgi texnika va texnologiyalarning jadallik bilan rivojlanib borayotgan zamonida inson faktoriga bo‘lgan talab kundan kunga kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi — zamonaviy texnologiyalarning inson og‘irini yengillatayotganligida.
Hozirgi kunda hayotimizning barcha jabhalariga texnik va texnologik qurilmalar, avtomatlashgan tizimlar, kompyuter texnologiyalari kirib kelib ulgirdi. Kimdir bu texnika va texnologiyalardan unumli vasamarali oydalanmoqda, unga yanada qo‘shimcha yangilik va qo‘shimchalar kiritmoqda, aksincha yana kimlardir ularni boricha o‘z holatida ishlatmoqda.
XXI asr — “Axborot asri”. Ushbu asrda texnika va texnologiyalar shu darajada rivojlanib kettiki, hatto inson aqli bovar qilmas dajaga yetib ulgirdi.
Hozirgi kunda juda ham ko‘plab yordamchi dasturlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalar mavjud. Bularning ichida foydalanuvchiga yordam beradigan va bevosita o‘zining dastur yaratishiga imkon beruvchi dasturlarni ham ishlab chiqaruvchi kompaniyalar mavjud.
Mavzuning dolzarbligi: Axborotlashtirishning rivojlanishi natijasida onlayn tizimlar rivojlangani sari barcha tashkilot tizimlarining o‘sishida Xodimlar ish vaqtini nazorat qiluvchi tizimlar ta‘sirining o‘sishi bunga asoslangan dasturlarning potensial talabini yaratdi. Hozirgi kunda yurtimizda va butun dunyo davlatlarida onlinelashtirish yani raqamli texnologiyalarga o‘tish tashkilot bilan foydalanuvchilarning o‘zaro aloqasi uchun ish rejim nazoratiga asoslangan dasturlar muhim rol o‘ynaydi. Millionlab odamlar har kuni o‘zlarining manfaatlari uchun shu kabi faol veb-saytlar rejimida o‘zaro ma‘lumot almashinishda bo‘lishadi. Ushbu dasturlarning tarmoq orqali ishlashi haqida bilish uchun avval bazalar bilan ishlash va formalar oynasi arxitekturasini tushunish kerak; texnik bo‘lmagan shaxs uning serverlari dasturlarining ahamiyatini tushuna olmaydi. Mazkur tadqiqot ishi kirish, tanlangan ob’ektlar va tadqiqot usullari, kurs ishi boblari, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir.
Kurs ishining kirish qismida qaralayotgan ishning dolzarbligi, ishning maqsadi, ishning ilmiyligi, tadqiqotning amaliy ahamiyati va kurs ishining tuzilishi to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining tanlangan ob’ektlar va tadqiqot usullari bo‘limida tadqiqot olib borilayotgan ob’ekt haqida umumiy ma’lumotlar berilgan. Shu bilan birga tadqiqot ob’ektini o‘rganish usullari va qo‘yilgan maqsadga erishish uchun kerak bo‘ladigan qurilma va dasturiy ta’minotlar, ishni amalga oshirish usullari haqida umumiy ma’lumotlar keltiriladi.
Tadqiqot ishning birinchi bobida Algoritmik Tillar va Dasturlash fanining nazariy asoslari, amaliyotga joriy etishdagi muammolar va ularning ahamiyati haqida ma’lumotlar keltirilgan bo‘lib, bundan tashqari malumotlar C# dasturlash tili, so‘rovlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishning ikkinchi bobida Tashkilot Xodimlarining ish rejimini nazorat qilish dasturining tuzilish jihatdan amaliy asoslari, texnologiyalar, dasturiy ta’minot va ularning o‘rni hamda tadqiqot ishida qilingan amaliy ishlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining xulosa qismida bajarilgan ishning amaliyotga qo‘llanilishi natijasida kelib chiqadigan xulosalar va tavsiyalar keltiriladi.
Kurs ishining so‘ngida esa foydalanilgan adabiyotlar, elektron kitoblar ro‘yxatlari keltirilgan.
|
| | |
http://kompy.info/sonli-umumiy-orta-talim-maktabi-ozbek-tili-davlat-tili-fani-oq.html | Sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi O`zbek tili (Davlat tili) fani o`qituvchisi ning | |
Sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi O`zbek tili (Davlat tili) fani o`qituvchisi ning
|
bet | 1/4 | Sana | 16.02.2024 | Hajmi | 2,28 Mb. | | #157804 |
Bog'liq 7-sinf O`zbek tili Hayvonot olami
____________ viloyati maktabgacha
va maktab ta’limi boshqarmasi
__-sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi
O`zbek tili (Davlat tili) fani o`qituvchisi __________________________ning
7-sinf uchun “Hayvonot olami.” mavzusida tayyorlagan ochiq
Dars ishlanmasi
Fan: O`zbek tili Sinf: 7
Dars mavzusi: “Hayvonot olami”.
a) Ta’limiy maqsad :
- O‘tgan zamon fe’llari (yaqin o‘tgan zamon, uzoq o‘tgan zamon, o‘tgan zamon davom fe’li)ni ishlata oladi. Kasallik nomlari, o‘simliklar nomlari, hayvonlarning nomlari bilan bog‘liq otlar va fe’llarni ishlata oladi.
b) Tarbiyaviy maqsad:
- O`quvchilarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash.
c) Rivojlantiruvchi maqsad:
- O’quvchilarning fikrlash doirasini kengaytirish. Mustaqqil amaliy ishlarni bajara olishini rivojlantirish.
Mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchilar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari kerak.
Bilimlar: Mavzuni o’quvchilar tomonidan qisqa vaqt ichida o’zlashtirishga erishish, o’quvchilarga fanga qiziqish uyg’otish, o’quvchilar faolligini oshirish,yakka tartibda mustaqi lishlashga o’rgatish.
Ko‘nikmalar: Yangi bilimlarni egallaydilar, mustaqil ishlashni, o’z-o’zini nazorat qilishni o’rganadi, mavzugai oid yangiliklardan xabardor bo’ladi. Aniq va erkin fikr bildirishga intiladi.
Malakalar: Qo’yilgan muammolar bilan mustaqil ishlashni o’rganadi. Shu mavzu asosida qo’shimcha materiallar to’playdi, ularni o’rganadi. Mavzu yuzasidan mustaqil ish bajaradi.
Shakllantirilayotgan kompetensiyalar:
– kommunikativ, axborot bilan ishlash, umummadaniy.
Amalga oshirish usuli:
– guruhlarda va juftliklarda ishlash
III.Darsning uslubi: Noan’anaviy, “Birgalikda” metodi, “Kim chaqqon?” metodi, “Qiziqarliu savol”, “Ta’rif” metodi.
IV.Darsning jihozi: 7-sinf darsligi, dars ishlanmasi, tarqatma materiallar, rag’bat kartochkalari. Kompyuter, videoproyektor, rangli rasmlar, slaydlar, fotoalbomlar,
1. Dars rejasi:
1) Tashkiliy qism
a) salomlashish, davomatni aniqlash va sinf xonasi tozaligini nazorat qilish;
2) Asosiy qism
a) o‘tilgan mavzuni so‘rash;
b) guruhlarga bo`lish:
v) yangi darsning bayoni;
g) amaliy ish;
3) Xulosa
a) faol ishtirok etgan o‘quvchilarni baholash; b) uyga vazifa
|
| | |
http://kompy.info/pedagogik-mahorat-va-kompetensiya-mezonlari-reja-pedagogik-mah.html | Pedagogik mahorat va kompetensiya mezonlari Reja: Pedagogik mahoratni egallash vositalari Pedagogik mahorat va uning asosiy jarayonlari | |
Pedagogik mahorat va kompetensiya mezonlari Reja: Pedagogik mahoratni egallash vositalari Pedagogik mahorat va uning asosiy jarayonlari
|
bet | 1/4 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 37,43 Kb. | | #241957 |
Bog'liq Маъруза
Pedagogik mahorat va kompetensiya mezonlari
Reja:
1.Pedagogik mahoratni egallash vositalari
2.Pedagogik mahorat va uning asosiy jarayonlari
3. Pedagogik kompetentlikni shakllantirish uslublari
Adabiyotlar:
1.Xoliqov A. ”Pedagogik mahorat” o`quv qollanma. Toshkent, 2009., 312 b. 7-15 bet
2.Omonov X., N.Xo`jayev., S.Madyarova., E.Eshchanov ”Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat” darslik 2012., 199 b. 5-13 bet.
Pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati nimalardan iborat? Ularni egallash uchun nimalarni bilish kerak? Hozirgi zamon pedagogikasi va psixologiyasi «pedagogik mahorat» tushunchasiga turlicha izoh beradi. Jumladan, “Pedagogik ensiklopediya”da ta'rif quyidagicha izohlangan: “O‘z kasbining mohir ustasi bo‘lgan, yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, yondash fanlar sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o‘qitish uslubiyatini mukammal egallagan mutaxassis”. Ushbu ta'rifning mohiyatidan kelib chiqib o‘qituvchining pedagogik mahorati tushunchasi mazmunini shunday izohlash mumkin:
1. Madaniyatning yukori darajasi, bilimdonlik va akl-zakovatning yuksak kursatkichi.
2. O‘z faniga doir bilimlarning mukammal sohibi.
3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta egallaganligi, ulardan kasbiy faoliyatida foydalana olishi.
4. O‘quv – tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi.
Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy komponentlardan iborat:
-Pedagogik insonparvarlik talablariga bo‘ysunishi.
-Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda mukammal bilish.
-Pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish.
-Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash.
Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun jamiyat oldida, davlat oldida javob beradigan, ta'lim-tarbiya berishda maxsus tayyorlangan o‘qituvchilar mehnati faoliyatidir. Bo‘lajak o‘qituvchilar o‘z pedagogik faoliyati jarayonida faoliyatning quyidagi tarkibiy qismlarini bilishi lozim:
Bu maqsad bo‘lajak o‘qituvchilarning quyidagi vazifalarni muntazam bajarib borishlari orqali amalga oshiriladi:
1. Bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogik mahoratning nazariy va metodologik asoslari bilan qurollantiriladilar.
2. Pedagogik mahorat fanining pedagogik texnika, pedagogik hamkorlik (muloqot), pedagogik nazokat, pedagogik qobiliyat, tarbiyachilik mahorati, ta'lim jarayonini boshqarish, nutq madaniyati, tarbiya texnologiyasi, pedagogik ijodkorlik, refleksiya kabi tarkibiy qismlari to‘g‘risidagi bilimlar tizimini egallaydilar.
3. Bo‘lajak o‘qituvchilar milliy urf–odat va an'analarimizda va O‘rta Osiyo mutafakkirlarining boy ijodiy meroslarida aks etgan pedagogik mahorat sirlarini mustaqil egallashga nisbatan o‘zlarida ehtiyoj va havasni rivojlantirib boradilar.
4. Egallangan pedagogik–psixologik va metodik bilimlar, ko‘nikma va malakalar to‘g‘risidagi ma'lumotlar asosida har bir bo‘lajak o‘qituvchi o‘zining shaxsiy pedagogik mahoratini shakllantiradi.
5. O‘quv–tarbiyaviy jarayonni jahon andozalariga xos so‘nggi zamonaviy metod va shakllar asosida tashkil etish va boshqarishni amalga oshirishning nazariy va amaliy asoslarini muntazam o‘zlashtiradilar.
6. O‘qituvchilar o‘z kasbiy mahoratlarini takomillashtirishlari uchun shaxsiy–ijodiy malaka oshirishning shakl, usul va vositalarini egallaydilar.
7. Tarbiyachi mahoratining mohiyati, funksiyasi, tuzilishi to‘g‘risida o‘qituvchilar uzluksiz ma'lumotlarni o‘rganib boradilar.
8. Yuksak zamonaviy axborot texnologiyalari va portal tizimidan erkin foydalanish asosida o‘z kasbiy mahoratlarini shakllantiradilar.
Xo‘sh pedagogik mahoratning o‘zi nima? Unga hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan quyidagicha ta'rif beriladi:
Pedagogik mahorat – o‘qituvchilarning shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, qobiliyati va hokazo.) fazilatlarini belgilovchi xususiyat bo‘lib, o‘qituvchilarning ta'lim-tarbiyaviy faoliyatida yuqori darajaga erishishini, kasbiy mahoratini doimiy takomillashtirib borish imkoniyatini ta'minlovchi faoliyatdir.
O‘qituvchilarning kasbiy pedagogik tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi yunalishlarda olib boriladi:
1) O‘qituvchining shaxsiy fazilatlar bo‘yicha tayyorgarligi.
2) O‘qituvchining ruhiy – psixologik tayyorgarligi.
3) O‘qituvchining ijtimoiy – pedagogik va ilmiy – nazariy jihatdan
tayyorgarligi.
4) O‘qituvchining maxsus va ixtisoslikka oid uslubiy bilimlarni
egallab borishi.
Yuksak pedagogik mahoratni shakllantirishni ta'minlovchi omillar quyidagilar:
a) ixtisoslik bo‘yicha o‘quv predmetini, zamon, ilm–fan, texnika taraqqiyoti darajasida mukammal bilishi, uning boshqa o‘quv fanlari bilan o‘zaro aloqadorligini ta'minlash malakasiga ega bo‘lishi;
b) ta'lim oluvchilarning yosh, fiziologik, psixologik hamda shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi, ularning faoliyatini obektiv nazorat qilishi va baholashi;
v) ta'lim jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish asosida o‘z faoliyatini tashkil etishi;
g) o‘quv – tarbiyaviy jarayonni zamon talablari darajasida tashkil qilish uchun asosiy pedagogik– psixologik va metodik ma'lumotlarga ega bo‘lishi;
d) fanlarni o‘qitish jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanishni bilishi;
ye) jamoani «ko‘ra bilish», o‘quvchilarning qiziqishlari, intilishlari, ularning hayot faoliyatlarida uchraydigan qiyinchiliklarni tushunish va hamdard bo‘la olish, o‘z vaqtida ular fikrini anglay bilish, zukkolik bilan har bir bolaning xarakter xususiyati, qobiliyati, irodasini tushunish hamda ularga muvaffaqiyatli ta'sir ko‘rsatishning shakl, usul, vositalaridan xabardor bo‘lishi;
j) o‘z shaxsiy sifatlari (nutqining ravonligi, tashkilotchilik qobiliyati, badiiy ehtiyoji, didi va hokazo) ni takomillashtirish malakasiga ega bo‘lishi.
O‘qituvchining pedagogik mahorati pedagogika oliy ta'lim muassasalarida shakllanib boradi. Yuksak saviyali pedagogik kadrlar tayyorlashga nisbatan talablar, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish, o‘z kasbi bilan uzluksiz taraqqiyotga moslasha oladigan o‘qituvchining shakllanishi, bo‘lajak o‘qituvchi umummilliy mavqyeining o‘sib borishini ta'minlaydi.
Pedagogik mahorat – yuksak pedagogik tafakkur, ta'lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, metodik bilimlarni samarali qo‘llay olish qobiliyati bo‘lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib borish, o‘tmish qadriyatlari, O‘rta Osiyo mutafakkirlari ijodiy merosida yoritilgan murabbiylarni tayyorlash to‘g‘risidagi ma'lumotlar hamda zamonaviy axborot texnologiyalari, portal yangiliklaridan xabardor bo‘lish, ilg‘or xorijiy davlatlarning o‘qituvchilar tayyorlash texnologiyalarini nazariy jihatdan o‘rganish jarayonida tarkib topadi.
O‘qituvchi xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslari va institutlarida kasbiy malaka va ko‘nikmalarni oshirib borish.Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferens iya hamda seminarlar, pedagogik o‘qish hamda treninglar) da faol ishtirok etish.
Pedagogik mahoratga ega bo‘lish ta'lim-tarbiya samaradorligini ta'minlash garovi bo‘libgina qolmay, ayni vaqtda o‘qituvchilarning jamoada, ijtimoiy muhitda obro‘-ye'tiborini oshiradi, o‘quvchilar orasida unga nisbatan hurmat yuzaga keladi.
Pedagogik mahoratning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, uning o‘qituvchi shaxsi va kasbi to‘g‘risida mukammal ma'lumot va tushunchalarga ega ekanligidadir. O‘qituvchi inson sifatida shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi bilan birga, kasbiy, ya'ni ixtisoslik fazilatlariga ham ega bo‘lishi lozimligini tajriba ko‘rsatmoqda. Buni yuqorida kasb axloqi to‘g‘risida bildirilgan fikrlar misolida ham ko‘rdik.
Shaxsiy sifatlar tizimida: milliy mafkuraviy onglilik, milliy odoblilik, farosat, nozik didlik, o‘z kasbiga sadoqat va vijdoniylik, tashabbuskorlik, bolajonlik, talabchanlik, adolatparvarlik, pedagogik odob, tadbirkorlik, qat'iylik, har qanday vaziyatda o‘zini idora qila olish, millatlararo muloqot madaniyati, kuzatuvchanlik, samimiylik, topqirlik, kelajakka ishonch, xushmuomalalilik kabi fazilatlarga ega bo‘lishi kerak.
Kasbiy sifatlar tizimida: pedagogik ziyraklik, O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yuli mohiyati, beshta tamoyil rivojlanishining ma'naviy – axloqiy negizlarini bilishi, milliy tarbiya mohiyati va mazmunini chuqur anglash, chuqur ilmiy nazariy salohiyati, pedagogik ijod, o‘z fanining tarbiyaviy imkoniyatlarini mukammal bilish, pedagogik bilimlarni takomillashtirishga intilish, mamlakatimiz Prezidentining ichki va tashqi siyosatidan xabardorlik, o‘zbek xalqining an'analari, qadriyatlari, urf – odatlarini yaxshi anglashi, siyosat, tarix, madaniyat, ma'naviyat, adabiyot va san'at, axloqshunoslik, dinshunoslik, huquqshunoslik, o‘lkashunoslik, texnikaga oid ma'lumotlardan xabardorlik, etnopedagogika, etnopsixologiyaga oid bilimlarga ega bo‘lish va hokazo.
Ta'lim va tarbiya jarayoni har bir o‘qituvchidan ulkan aql-zakovat, sabr-toqat, matonat, o‘quvchilarga va o‘z kasbiga yuksak mehr-muhabbatli bo‘lishni talab etadi. O‘qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib borishi, o‘quvchilarni chuqur tushunish, ularning ichki dunyosini payqay olishi, o‘sish va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi na zarur paytda so‘z, ish yoki amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta'lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini ta'minlovchi omillardir.
Pedagogik kasb – bu barkamol inson sifatida xarakterlanuvchi ijtimoiy ahamiyatga molik fazilatlarning barqaror tizimidir. O‘qituvchi o‘z kasbiga ixlos qo‘yishi va uning ijtimoiy ahamiyatini tushunib etishi, bolalarga ta'sir o‘tkazishi va ular bilan hamdardligini namoyon qila olishi shunday fazilatlar majmuasidirki, ular o‘qituvchi faoliyati va muloqoti bilan uyg‘unlashganda o‘qituvchi mehnatining bir butunligiga erishiladi.
O‘qitish va tarbiyalash – bular bir-biridan ancha farqli tushunchalardir. O‘qituvchi o‘z kasbining to‘la ma'nodagi egasi bo‘lishi uchun atrof-muhitidagi odamlar orasida hurmat–e'tibor qozona olishi kerak. O‘qituvchi hamma joyda madaniyatli murabbiy, ezgu fazilatlar egasi sifatida namuna bo‘lishi zarur.
O‘qituvchining mahorati pedagogika oliy ta'lim muassasalarida bilim va malakalarni egallash davridayoq, shakllanib boradi. Pedagogik kadrlar tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimi kasbga moslashishi, tanlangan kasb ichidagi uzluksiz taraqqiyotga moslasha oladigan, keng ma'nodagi o‘qituvchining shakllanishiga bo‘lgan talabga muvofiq, holda bilimlarning pedagogik-psixologik va umummilliy mavqyeining o‘sib borishida aks etmog‘i lozim.
“Kompetentlik” tushunchasining moxiyati. Bozor munosabatlari sharoitida mexnat bozorida ustuvor urin egallagan kuchli rakobatga bardoshli bulish xar bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega bulish, uni izchil ravishda oshirib borishni takozo etmokda. Xush, kompetentlik nima? Kasbiy kompetentlik negizida kanday sifatlar aks etadi? Pedagog uzida kanday kompetentlik sifatlarini yorita olishi zarur. Ayni urinda shu va shunga yondosh goyalar yuzasidan suz yuritiladi.
Inglizcha “somretepse” tushunchasi lugaviy jixatdan bevosita “kobiliyat” ma’nosini ifodalaydi. Mazmunan esa “faoliyatda nazariy bilimlardan samarali foydalanish, yukori darajadagi kasbiy malaka, maxorat va iktidorni namoyon eta olish”ni yoritishga xizmat kiladi.
“Kompetentlik” tushunchasi ta’lim soxasiga psixologik izlanishlar natijasida kirib kelgan. Shu sababli kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, kutilmagan xollarda mutaxassisning uzini kanday tutishi, mulokotga kirishishi, rakiblar bilan uzaro munosabatlarda yangi yul tutishi, noanik vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga tula ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda xarakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi.
Kasbiy kompetentlik - mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bulgan bilim, kunikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yukori darajada kullay olinishi
Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan aloxida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki xar bir mustakil yunalish buyicha integrativ bilimlar va xarakatlarning uzlashtirilishini nazarda tutadi. Shuningdek, kompetensiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni urganishni, muxim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni kayta ishlash va uz faoliyatida kullay bilishni takozo etadi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Pedagogik mahorat va kompetensiya mezonlari Reja: Pedagogik mahoratni egallash vositalari Pedagogik mahorat va uning asosiy jarayonlari
| |
http://kompy.info/senedin-basligi.html | Sənədin başliği | |
Sənədin başliği
|
bet | 1/32 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 1,89 Mb. | | #113034 | Turi | Dərs |
Bog'liq Kitab
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT SOSİAL-İQTİSAD KOLLECİ \
Gülnarə Alyarova, Heyran Həsənova, Ofelya Mazanova
«KOMPYUTER ŞƏBƏKƏSİ,
İNTERNET VƏ MULTIMEDIA))
orta ixtisas müəssisələri üçün
dərs vəsait
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Qrif verilməsi haqqında N° 1418, 15.07.2011 tarixli əmri, 22.06.2011 tarixli 27(l)protokol dərs vəsaiti kimi təsdiq edilsin.
Tərtib edənlər:
Gülnarə Alyarova
Heyran Həsənova
Ofelya Mazanova
Rəyçilər: Azərbaycan Texniki Universitetinin əməkdaşları:
dos. Z.Qasımov dos.T. Qurbanov
Bakı Dövlət Sosial-İqtisad Kollecinin əməkdaşları:
İ.Cəfərova
N.Umarova
O.Mazanova. “Kompyuter şəbəkəsi, internet və multimedia”. Bakı-2011, 90 səh.
© O. Mazanova
2
MÜNDƏRİCAT
Giriş. Fənnin öyrənilməsində əsas məqsəd.....................................................
BÖLMƏ I
Şəbəkə, şəbəkə konsepsiyaları.........................................................................
Lokal kompüter şəbəkələri ...............................................................................
Lokal kompüter şəbəkələrinin topologiyası.....................................................
Şəbəkə arxitekturaları. Şəbəkədə istifadə olunan kabellər ...........................
Qlobal şəbəkə, şəbəkənin strukturu ...............................................................
|
| | |
http://kompy.info/optik-aloqa-tizimlari-v8.html | Optik aloqa tizimlari | |
Optik aloqa tizimlari
|
bet | 1/2 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,54 Mb. | | #236558 |
Bog'liq Optik aloqa mustaqil ish-1 OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XOZAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
OPTIK ALOQA TIZIMLARI
Bajardi: 044-20 guruh talabasi Hakimjonov Nodirbekning
bajargan 1-mustaqil ishi
Bajardi:Hakimjonov Nodirbek
Tekshirdi: Ochilov L
Reja:
1.Kirish
2. Optik tarmoqlagichlar, optik attenyuatorlar, optik izolyatorlar, difraktsion panjaralar, optik tsirkulyatorlar, optik filtrlar, ajraladigan va ajralmaydigan optik ulagichlar
3.Xulosa
4.Foydalanilgan adabiyotlar
1.Kirish.
Optik aloqa — optik diapazondagi (odatda, 10’3 —10’5 Gs) elektromagnit tebranish (mas, lazer)par yordamida bogʻlanadigan aloqa. Optik aloqa liniyalari tuzilishi jihatidan radioaloqa li-niyalariga oʻxshaydi. Nurlanishni modulyasiyalash uchun taʼminlash manbaiga yoki generatorning optik rezonatoriga taʼsir qilib, generatsiya jarayoni boshqariladi yoki chiqish nurlanishini maʼlum qonun boʻyicha oʻzgartiradigan qoʻshimcha tashqi qurilmadan foydalaniladi. Chiqish optik uzeli yordamida nurlanish kam sochiluvchi nurga aylanadi va kirish optik uzeliga boradi; bu uzel uni foto oʻzgartirgichning faol sirtiga fokuslaydi. Foto oʻzgartirgichdan chiqqan elektr signallar informatsiyalarni ishlash uzeliga keladi. Signallarni qabul qilishning 2 usuli — toʻgʻri detektorlash va geterodin qabul usullari bor.
Taʼsir doirasiga koʻra, Optik aloqa quyidagi asosiy turlarga boʻlinadi: taʼsir doirasi kichik boʻlgan ochiq yer usti tizimlari (yer sirti atmosfera qatlamlaridan oʻtuvchi nurlardan foydalanadi); berk yorugʻlik kanallaridan foydalanuvchi yer usti tizimlari (shaharlararo aloqa bogʻlash, ATS, EHM orasida aloqa bogʻlash uchun); yaqin kosmik aloqa liniyalari; uzoq kosmik aloqa liniyalari. Ochiq Optik aloqa liniyalari Yer bilan kosmos orasida aloqa bogʻlash vositasi sifatida juda muhim. Masalan, lazer nuri yordamida 10s km masofaga sekundiga 10s bit tezlik bilan informatsiya uzatish mumkin (bunday masofaga mikrotoʻlqin texnikasi bilan sekundiga fa-qat 10 bit tezlik bilan uzatiladi). Yarim-oʻtkazgichli diod nurlatgichlar, yorugʻlik tolali kabellar va yarimoʻtkazgichli qabul qilgichlardan foydalanib, bir-biridan 10 km gacha masofada minglarcha telefon kanallari boʻlgan aloqa magistrallari qurish mumkin. Optik aloqa si-stemasi magistral va ichki aloqaning asosiy turlaridan biri hisoblanad
2.Asosiy qism.
Insoniyat taraqqiyotida aloqaning, xususan, optik aloqaning roli katta bo‘lgan, bunga sabab uning tarqalish tezligining juda kattaligidir, (vq3*1010 sm/s) ham to‘g‘ri chiziqli tarqalish va boshqa xususiyatlariga bog‘liq. Masalan, XVIII asrdayoq quyosh nurini qaytaruvchi ko‘zgulardan foydalanish asosida ishlaydigan optik telegraf va murakkab signallarni uzatish qobiliyatiga ega bo‘lgan semoforlar yaratildi. Axborotni masofaga uzatishda yorug‘lik nurining qulayligini sezgan amerikalik telefon ixtirochisi A. Bell bundan 125 yil avval optik telefon (fotofon)ni yaratdi.
U o‘zining qurilmasi yordamida odam ovozini nur orqali 200 metr masofaga uzatdi. Bunda mikrofonning tebranishidan qaytuvchi quyosh nuri ovozni tashuvchi bo‘lib xizmat qildi. Hozirgi kunda deyarli har bir uyda radio, televizor va telefon bor, shaharlar va maydonlar o‘rtasida yotqizilgan kabellar yordamida koinotdan Yerning sun’iy yo‘ldoshlari orqali keng miqyosda axborotlar uzatilib turiladi. Ammo aloqa texnikasining rivojlanishi, elektronikaning zamonaviy yutuqlari, elektromagnit to‘lqinlarining sm va mm diapazonining o‘zlashtirilishi ham hozirgi paytda mislsiz ko‘payib ketayotgan axborot talablariga javob bermay qoldi: amaliyot axborotning zichligi, uzatish chastotasining oshirilishi aloqa kanallarini zichlashtirish kabi qator talablarni qo‘ymoqda. Shuning uchun ham dunyo mutaxassislari birinchi navbatda optik diapazonga qayta-qayta e’tibor bera boshladilar.
Shuningdek, dunyodagi mis konlari borgan sari kamayib bormoqda. Vaholanki, texnikada juda kerak bo‘lgan bu metallning deyarli yarmi kabellar uchun ishlatiladi. Olimlarning taxmini bo‘yicha mis ishlab chiqarish XXI asrda keskin ravishda kamayadi. Demak, biror chora topilmasa, kabel ishlab chiqarish tushkunlikka uchrashi turgan gap. Shuning uchun ham mis simlardan voz kechib, axborotni shaffof shisha tolalar orqali nur yordamida uzatishga o‘tish lozimligini tushunib yetildi.
Demak, shisha tolalarni ishlatish ikki ijobiy yutuqqa — axborot uzatish tezligini keskin oshirib, qimmat hisoblangan misni katta miqdorda iqtisod qilishga imkon beradi. Ta’kidlash lozimki, O‘YuCh -diapazoni (q=1-20sm) bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlar mukammal o‘zlashtirilgandan so‘ng navbat optik diapazonga yetib keldi. 60-yillarda kashf etilgan lazerlar ham katta samara bermadi. Chunki axborotni lazer nuri bilan ochiq atmosferada uzatish yaxshi natija bermadi. Bunga sabab atmosferadagi temperatura, havo oqimi, changlar, tuman va h.k. lar tinimsiz o‘zgarib turganligi uchun ochiq havo nur o‘tkazuvchi muhit sifatida ishlatishga yaroqsizligi aniqlandi. Lazer nurini trubalar ichida uzatib ko‘rildi, lekin bu yo‘l ham foyda bermadi. Shuni aytish kerakki, nur o‘tkazuvchi shisha tolalar 60 — yillarda ma’lum edi. Ularning diametri 100 mkm bo‘lib, o‘zak va uni o‘rab olgan qobiqdan iborat edi. O‘zakning sindirish ko‘rsatkichi qobiqning sindirish ko‘rsatkichidan biroz katta bo‘lishi kerak. Lazer nurini shunday tolalar orqali uzatishga urinib ko‘rildi, ammo bunday tolalar juda katta yutish koeffisiyentiga ega bo‘lib, taxminan 1000 db/km ga teng.
Bunday tolaga kiritilgan nur bir necha metr masofadan so‘ng deyarli butunlay yutilib ketadi. Ammo 1966 yilda ingliz olimlari Kao va Xokxem o‘zlarining ilmiy izlanishlarida optik shishalardagi nurning yutilish sabablarini taxlil qilib, nurning yutilishiga asosiy sabab He, Ni, Si, Sg va shunga o‘xshash metallar shisha sintez qilinayotganda tashqaridan (havodan, tigeldan) kirib qolgan metall ionlari ekan. Maqola mualliflari agar shishalar ana shu ionlardan tozalansa, yutish koeffisiyenti a<20db/km bo‘lgan tolalar olish mumkinligini isbotlab berdilar. Bu maqoladan so‘ng dunyo miqyosida yutish koeffisiyenti kichik bo‘lgan nur o‘tkazuvchi tolalarni olish bo‘yicha ishlar juda kuchayib ketdi. Nihoyat, 1970 yil "Korning Glass" firmasi mutaxassislari to‘lqin uzunligi qq063 mkm bo‘lgan nur uchun yutish koeffisiyenti 20 db/km dan kichik bo‘lgan nur uchun nur o‘tkazuvchi tolalarni yaratdilar. Bunday tolalar uzun to‘lqinli optik aloqa liniyalarida ishlatsa bo‘ladigan sifatlarga ega edi. Shuning uchun 1970 yil tolali optikaning tug‘ilgan yili deb sanala boshlandi. Ana shundan so‘ng tolali optika aloqasi misli ko‘rilmagan tezlik bilan rivojlanib ketdi, ular ishlatiladigan sohalar ko‘paya boshladi: telefon tarmoqlari orqali ishlaydigan televideniye, aviatsiya va dengiz flotida, bort aloqasi, hisoblash texnikasi, texnologik jarayonlarni boshqarish va nazorat qilish tizimi va h.k.larda ham ishlatila boshlandi. Bundan tashqari, nurli tolalarning tashqaridan tushuvchi elektromagnit to‘lqinlarning ta'sirini sezmasligi, vaznlari kam va ixchamligi ham aniqlandi. Shunday qilib, optik aloqa tizimlarining negizi shaffof va toza shishadan qilingan tola bo‘lib, u yaxshi xizmat qiladi.
Optika qonunlaridan ma’lumki, tola ichiga kiritilgan nur tashqariga chiqmasdan tarqala oladi. Bunda tola to‘g‘ri chiziq bo‘yicha yo‘nalgan yoki barabanga o‘ralgan bo‘lishi mumkin. Buning sababi nur tola ichida tarqalar ekan, uning chegarasiga tushadi va yana ichkariga to‘la qaytadi. Bu nur tolaning ikkinchi chegarasiga tushadi va yana undan ichkariga to‘la qaytadi va h.k., bu jarayon uzluksiz davom etadi.
Demak, nurning tarqalish sharti uning tola yon chegarasida to‘la ichki qaytishi ekan. Bu juda oddiy va optikada keng qo‘llaniladigan hodisadir. Faraz qilaylik (1-rasm), nur sindirish ko‘rsatkichi p1 va radiusi g bo‘lgan silindr shaklidagi muhitda tarqalayotgan bo‘lsin. Tashqi muhitning sindirish ko‘rsatkichi p2 bo‘lsin. U holda nur ikki muhit chegarasiga tushganda sinadi va qisman qaytadi. Sinish (q2) va tushish (q1) burchaklari Snellius qonuniga bo‘ysinadi: n1Sin a1qn2Sina2 yoki Sin a1qn2/n1 Sin a2 Agar biz tushish burchagini (q1) kattalashtirib borsak, sinish burchagi a2 ham ortib boradi va ikkinchi muhitga singan nur tola chegarasiga qarab ko‘proq egila boshlaydi. q1 burchak ma’lum kritik qiymatga erishganda q2q90° bo‘ladi. Bu holda singan nur tola chegarasi bo‘ylab tarqaladi va ikkinchi muhitga o‘tmaydi, to‘la ichki qaytish sodir bo‘ladi.
Bu burchak Sin a1Tqn2/n1 ga teng biladi. Nihoyat tushish burchagi a1 q a1T bo‘lganda tola chegarasiga tushayotgan nur energiyasining deyarli hammasi yana tola ichiga qaytadi, agar a1
Shisha tola nur tarqatishga juda qulay muhit bo‘lsa ham, uning kamchiliklari bor:
1) u ochiq havoda (p2<1) bo‘lgani uchun unga tashqi muhit ta'sir ko‘rsatadi, uning ustiga changlar o‘tirib iflos qiladi, bu esa nurning so‘nishiga olib keladi; 2) tolani ushlab turuvchi tayanchlarning kontaktlarida qo‘shimcha so‘nish paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, shisha tola mo‘rt bo‘ladi:.
Agar uning ustiga qandaydir muhofaza qatlamlari yotqizilmasa, sinib ketishi juda oson. Bu kamchiliklar ikki qatlamlik hisobiga bartaraf etiladi. (2 (a -b) - rasm). Shishali tolalar cho‘zib olinib (qqT=2000°s ga yaqin), barabanlarga o‘rab olinganliklari uchun bunday tolalarda nurning troyektoriyasi egri chiziq bo‘lib, uning aniq qaytadigan chegarasi bo‘lmaydi.
Qobiq tarafga yo‘nalgan nur tola o‘qi tarafiga qarab egila boshlaydi va u yana o‘zak markaziga qarab tarqaladi. Shisha tolalar orqali axborot yuborilganligi uchun ularning so‘nish koeffisiyenti minimal bo‘lishi zarur, chunki optik aloqa liniyalari (1-100) km masofalarga cho‘zilishi mumkin. Buning uchun ularning yutish koeffisiyenti qq01-1db/km bo‘lishi kerak.
Bunday katta talabga faqat a'lo sifatli optik shishalar, ayniqsa shishasimon kvarslar javob beradi. Kvars boshqa shishalardan o‘zining bir jinsliligi va nurning Relecha sochilish koeffisiyenti kichikligi bilan ajraladi.
Sanoatda ishlatiladigan shisha tolalar juda toza kvarsdan cho‘zib q2000S° da olinadi va maxsus lak bilan qoplanadi. Bu uning mexanik mustahkamligini ancha oshiruvchi lak bilan, so‘ng bu tola ustiga polimer materialdan muhofaza qatlami qoplanadi. Shundan so‘ng sanoatda (aloqada) ishlatiladigan optik tola tayyor bo‘ladi.
Bu tolali optik aloqa liniyalarining buyukligi shundaki, ular orqali millionlarcha telefon signallarining bir vaqtda uzatilishini ta’minlash mumkin. Bu kabellar suv ostida, yer ostida xonalarda va boshqa sharoitlarda ishlatilishi mumkin. Optik aloqa tizimlarining asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat: Keng sathlilik (agar nur manbai sifatida yarim o‘tkazuvchanlik dioddan foydalanilsa) va qq10q250 Mgs tashkil qiladi, yarim o‘tkazuvchili lazer ishlatilsa, u holda ~0,5 MGs ga teng bo‘ladi. Bu kabi aloqa liniyalarini kuchli tokli kabellar va yuqori voltli elektroenergiyani uzatuvchi liniyalar yaqiniga joylashtirish mumkin. Optik kabelning haqiqiy tuzilishlaridan birining kesimi 3-rasmda keltirilgan. Optik kabelli tolalar orasidan o‘tuvchi halaqitlarning juda kamligi, bu tolalarning sonini bir necha yuz bor oshirish imkonini beradi. Atrof -muhitga optik kabeldan elektromagnit nur tarqalmaydi. Yuqori texnologik integrasiyaga egaligi; tabiiy ofatlarni (Yer qimirlashi, toshqinlar, sel va hokazo) sodir bo‘lishi kutilayotgan mintaqalardagi muhitlarda ishlay olish qobiliyatining borligi, ularning simli kabellardan afzalliklarini ko‘rsatadi.
Optik tolali aloqa tizimida axborot uzatishning umumiy ko‘rinishini 10-rasm orqali tushuntirish mumkin. Aloqa liniyasida uzatish uchun mo‘ljallangan uzluksiz yoki raqamli elektr signali uzatish tomonidagi yarimo‘tkazuvchanli lazerli yoki yorug‘lik manbaidan chiqayotgan optik nurlarni modulyasiyalaydi va buning oqibatida elektr signalini optik (yorug‘lik) signaliga aylantirib, so‘ngra optik tola bo‘ylab uzatiladi. Tizimning qabul qilish tomonidagi toladan chiqib kelayotgan optik signal r-1-p yoki ko‘chkili fotodiod asosida qurilgan fotodetektorga kiritiladi. Fotodetektor esa, unga tushayotgan optik nurlarni dastlabki uzluksiz raqamli elektr signaliga aylantirib beradi.
Optik tolali aloqaning tarixiy rivojlanish bosqichlari haqida ilmiy dalillar asosida ma’lumotlar professor Yu.R.Nosovning ilmiy-ommabop kitobida bayon qilingan (4-rasm).
Tolali optik tizimlarda asosan uch turdagi yorug‘lik manbalaridan foydalanib kelinayapti: qattiq jismli lazerlar, yarim o‘tkazgichli yorug‘lik sochuvchi diodlar va yarim o‘tkazgichli injeksion lazerlar. Ammo hozirgi paytda uzluksiz tartibda ishlash uchun, geterolazerlar qo‘llanilmoqda. Bunday lazerlar maxsus ko‘p qatlamli geterolazerlar tizimidan iborat bo‘lib, ularning tavsiflari mavjud: 1. Lazerdan o‘tayotgan tok bilan nurning sochilish quvvatini bog‘lovchi volt-amper tavsifi; 2. Nurlanishning modali tarkibi; 3. Nurlanishning yo‘naltirish diagrammasi.
Yuqorida keltirilgan fikrlar va mulohazalarga binoan quyidagi ta’rif asosli bo‘la oladi: Fizikaviy muhit sifatida optik kabeldan foydalanib uzatish tomonidagi birorta puktdan qabul qilish tomonidagi boshqa bir punktga axborotlarni uzatishni ta’minlovchi texnik vositalar to‘plami tolali aloqa tizimi, deb ataladi.
4) bu toklarni uzatkichning elektr tebranishlarining modulyatsiyasiga mos ravishda aylantirish va 5) modulyatsiya qilingan-modulyasiyalangan elektromagnit to‘lqinlarni uzatish. Endi qabul qiluvchi televizion radiostansiyalarda antennalar tomonidan qabul qilib olinayotgan o‘zi bilan ko‘rinuvchi signallarni (tasvir signallarini) olib keluvchi, radioto‘lqinlar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni qarashga o‘taylik. Televizion stansiyaning radioqabul qiluvchisini televizor deb atalib, uning asosiy’ qismi maxsus konstruksiyaga ega bo‘lgan elektron nurli trubka — kineskopdir (kineskop — grekcha so‘z bo‘lib, u yoki bu predmetning harakat, holatini ko‘rsata oladigan qurilmadan iborat). Kineskop ekranining ichki qismi nurlanuvchi modda bilan qoplangan. Bu modda (SS yoki kadmiyning volframli birikmasi) bir qancha talablarga javob beradi: 1) uning ko‘rinishi elektrodlar dastasi yordamida vujudga kelib, uning to‘xtashi bilan nurlanish to‘xtashi zarur; 2) nurlanishning elektron nur intensivligiga to‘g‘ri mutanosib bo‘lishi shart va h.k.
Elektron nuri kineskop ekrani bo‘ylab ikonoskop elektron dastasi harakatiga sinxron ravishda harakatlanib chiqadi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi stansiyalar yoyuvchi generatorlarning sinxron ishlaganida biz televizor ekranida ikonoskop sezgir qatlamining oldida turgan predmetni ko‘ramiz. Ikonoskop va kineskop elektron dastalarining sinxronizasiyasi uzatuvchi stansiyadan jo‘natiluvchi-sinxronizasiyalovchi signallar yordamida amalga oshiriladi. Bu signallar qabul qiluvchi stansiyaning yoyuvchi generatorlariga ta’sir qiladi.
Ko‘rinuvchi signallarning har xil intensivligi elektron dastadagi elektronlar sonini o‘zgartiradi, bu esa o‘z elektron dastasi tushayotgan kineskop ekranining ko‘p yoki kam nurlanishiga olib keladi. Shunday qilib, kuzatuvchi ekranida ikonoskop sezgir qatlamiga tushirilgan tasvirning teng qiymatli suratini ko‘radi. Bunda tasvir signallari qora va yorug‘ elementlar ko‘rinishi (oq-qora televideniye) da namoyon bo‘ladi.
Optik aloqa bu axborot yorug‘lik nuri ko‘rinishida optik tola bo‘ylab yoki ochiq fazo atmosferada uzatiladigan aloqadir. Axborot tola orqali uzatilsa, tolali optik aloqa tizimi, ochiq atmosferada uzatilsa, ochiq optik aloqa tizimi deyiladi. Ochiq optik aloqa tizimlarida nurlanish manbalari elektromagnit to‘lqinlarni ochiq fazoga nurlantiradi, bunda nurlanishni tarqalish yo‘nalishi faqatgina antennaning yo‘nalish diagrammasi bilan aniqlanadi. Ochiq optik aloqa tizimlarining uzatuvchi muhiti o‘z navbatida uch turga bo‘linadi: atmosfera, kosmik va suv osti aloqa muhitlari. Atmosfera ochiq optik aloqa tizimlarida to‘lqinlarni tarqalish xarakteristikasi yetarli darajada ob-havo sharoitlariga bog‘liq. Atmosfera va suv osti uzatish muhitlarining fizik bir turda emasligi va ularning tarkibidagi begona zarrachalarni uzatilayotgan nurlanish to‘lqini bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lishidan elektromagnit to‘lqinlar buziladi [6,7]. Zarracha o‘lchamlarining to‘lqin uzunligi bilan taqqoslanadigan darajada yoki katta bo‘lishi buzilishlarni oshiradi. Shu sababli atmosfera buzilishlari optik diapazonda turli xarakterga ega. Shu tarzda uzatish muhitlarini taxlil qilish, aloqa tizimlarini loyihalashtirishda yuzaga keladigan eng muhim masala hisoblanadi. To‘lqinlarni tarqalish yo‘nalishiga tushib qoladigan zarrachalar asosan optik nurlanishni yutadi va sochadi. Bu omillarni ta’sir darajasi muhit turiga (suv osti, toza havo, turbulent atmosfera va boshqalar) bog‘liq[4,22]. Optik aloqa tizimining asosiy yo‘nalishi tolali optik aloqa tizimi hisoblanadi. Chunki hozirgi vaqtda yuqori darajadagi uzatish xarakteristikalariga ega bo‘lgan yorug‘lik uzatgichlar ishlab chiqilgan. Ammo axborotlarni ochiq fazoda, atmosferada uzatishga asoslangan ochiq optik aloqa tizimlari ham, radio optik aloqa uchun ajratilgan chastotalarni to‘ldiruvchi vosita sifatida qiziqishlarni namoyon etadi. Tolali optik aloqa tizimlarida elektromagnit nurlanishlarni tarqalish yo‘lini tashkil etish uchun maxsus optik yorug‘lik uzatgichlar-optik tolalar qo‘llaniladi. Tolali optik aloqa tarmog‘i bu tugunlar orasi optik aloqa liniyalari orqali bog‘langan aloqa tarmog‘idir. Axborotni tolali optik aloqa liniyalari orqali uzatish mis kabellar va boshqa uzatish muhitlariga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega. Shu afzalliklari tufayli tolali optik aloqa tizimidan nafaqat telefon aloqasini tashkil etishda, balki televideniyada, ovoz eshittirishlarini uzatishda, hisoblash texnikasida, transport vositalarida va boshqa sohalarda keng foydalanilmoqda. Tolali optik aloqa tizimlarida uzatish muhiti sifatida qo‘llaniladigan optik tolalarning afzalliklari[7]. O‘tkazish oralig‘ining kengligi. Bu tashuvchi chastotasining juda yuqoriligi 1014 _ 1015 Gs bilan tushuntiriladi. Bitta optik tola bo‘ylab sekundiga bir necha terabit axborotlar oqimini uzatish imkoniyati mavjud. O‘tkazish oralig‘ining kengligi tolali optik aloqaning mis va boshqa axborot uzatish muhitlaridan ustun turuvchi eng muhim afzalligidir. Optik tolada yorug‘lik signallarining kam so‘nishi. Hozirgi kunda ko‘plab kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan optik tolalar 1 kanal kilometr hisobida 1,55 mkm to‘lqin uzunligida 0,2-0,3 dB/km so‘nishga ega. Shovqin sathini kichikligi optik tolaning o‘tkazish qobiliyatini oshiradi. Shovqindan yuqori darajada himoyalanganligi. Optik tola dielektrik materiallar – kvars, ko‘p tarkibli shisha, polimerlardan tayyorlanganligi uchun u elektromagnit nurlanishni induksiyalash xususiyatiga ega atrofidagi mis kabelli tizim va elektr qurilmalarning (elektr uzatish liniyalari, elektrodvigatelli uskuna va boshqalar) tashqi elektromagnit shovqinlariga ta’sirchan emas. Yengilligi, hajmi va o‘lchamlarining kichikligi. Optik kabellar mis kabellar bilan solishtirilganda ancha yengil va hajmi kichik. Masalan, 900 juftli 7,5 sm diametrli mis telefon kabeli 0,1sm diametrli bitta optik tola bilan almashtirilishi mumkin. Agar optik tola bir necha himoya qobiqlaridan iborat va bron po‘lat lenta bilan qoplangan bo‘lsa, bunday tola diametri 1,5 sm ga teng bo‘ladi, bu esa ko‘rilayotgan mis kabel diametridan bir necha marta kichik. Yong‘indan himoyalanganligi. Optik tolada uchqun hosil bo‘lmasligi kimyoviy, neftni qayta ishlovchi korxonalarda, portlash va yong‘in xavfi mavjud bo‘lgan binolarda xavfsizlikni oshiradi. Iqtisodiy jihatdan samaradorligi. Optik tola kvarsdan ishlab chiqariladi. Uning asosini tabiatda keng tarqalgan kremniy ikki oksidi SiO2 tashkil etadi. Demak tolali optik kabellarni ishlab chiqarish uchun noyob rangli metal sarflanmaydi. Mis va qo‘rg‘oshinning dunyoviy zahiralari chegaralangan hozirgi vaqtda noyob bo‘lmagan maxsulotga o‘tish kabelli aloqa texnikasining kelgusi rivojlanishi uchun muhim omil hisoblanadi. Natijada optik kabellarning narxi mis kabellarga nisbatan arzonlashadi[5]. Masofaviy elektr ta’minotga ega ekanligi. Ba’zi hollarda tarmoq tugunlarining masofaviy elektr ta’minoti talab etiladi. Buni optik tola orqali amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu holda optik tola bilan birgalikda mis o‘tkazish elementi bilan jihozlangan aralash kabellardan foydalanish mumkin. Bunday kabellar ko‘pgina mamlakatlarda keng qo‘llaniladi. Yangi turdagi optik tolalarning (siljigan dispersiyasi nolga teng bo‘lmagan), keng polosali kvant optik kuchaytirgichlarning yaratilishi to‘liq optik tizim va optik traktlarni qurish imkoniyatini yaratmoqda.
|
Telekommunikatsiya tarmoqlarining tadrijiy rivojlanishini mamlakatimizda aloqa tarmoqlarini raqamlashgan tizimga o‘tkazish bo‘yicha bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli loyihalar bilan chambarchas bog‘lash mumkin.
Telekommunikatsiyalar infratuzilmasi AKT ni rivojlantirishning asosi hisoblanadi. O'zbekistonda telekommunikatsiya tarmoqlarini raqamlashtirish mamlakat hududini to'la qamrab olgan. Mazkur tarmoqda NGN va MPLS rususmidagi zamonaviy elektron telefon stantsiyalari avlodidan foydalanilmoqda. Simli aloqa tarmoqlarining raqamlangan sig'imi milliondan oshiqni tashkil qiladi. O'zbekiston hududida har bir fuqaro va muassasa simli aloqa telefonlarini o'rnatish imkoniyatiga ega.
|
| | |
http://kompy.info/fizyka-atomowa-zewntrzny-efekt-fotoelektryczny-i-jego-zastosow.html | Fizyka atomowa. Zewnętrzny efekt fotoelektryczny I jego zastosowanie Doświadczenie: Ostrzeżenie | Fizyka atomowa. Zewnętrzny efekt fotoelektryczny i jego zastosowanie
Doświadczenie:
Ostrzeżenie: Podczas pracy lampy kwarcowej wszyscy na sali powinni mieć założone okulary chroniące przed promieniowaniem ultrafioletowym. Mogą to być okulary przeciwsłoneczne, ale nie takie jakie można kupić w supermarkecie. Najlepszą gwarancję ochrony wzroku w tej sytuacji stanowią okulary używane przez spawaczy (okulary spawalnicze).
Cel: Pokazać, że oświetlaniu płytki cynkowej światłem nadfioletowym prowadzi do emisji elektronów.
Co będzie potrzebne:
-
elektroskop,
-
pałeczka ebonitowa i sukno,
-
płytka cynkowa,
-
rzutnik,
-
lampa kwarcowa.
Instrukcja wykonania:
1) Oczyść papierem ściernym płytkę cynkową i jej krawędzie drobnoziarnistym papierem ściernym.
2) Zamontuj płytkę na uziemionym elektroskopie.
3) Naładuj ujemnie pałeczkę ebonitową, pocierając ją suknem.
4) Dotknij pałeczką krawędzi płytki cynkowej i przeciągnij bokiem pałeczki po krawędzi płytki by udzielić jej jak najwięcej ładunku.
5) Obserwuj, czy listki elektroskopu rozchyliły się. Jeśli nie, powtórz czynności, które wykonałeś w punktach 3. i 4.
6) Oświetl płytkę światłem rzutnika.
7) Obserwuj listki elektroskopu – nie powinny zmienić swojego położenia.
8) Oświetl płytkę elektroskopu światłem pochodzącym lampy kwarcowej.
9) Obserwuj listki elektroskopu. Co zauważyłeś?
Podsumowanie:
Pod wpływem światła emitowanego przez lampę kwarcową listki elektroskopu opadły. Światło lampy rzutnika nie spowodowało żadnej zmiany w ich wychyleniu. Lampa kwarcowa promieniuje fale elektromagnetyczne także w zakresie nadfioletu (fale krótsze od zakresu światła widzialnego). I to one, padając na naładowaną ładunkami ujemnymi płytkę cynkową, musiały spowodować emisję zgromadzonych tam elektronów, prowadząc do opadnięcia listków elektroskopu.
| |
http://kompy.info/mavzu-algoritmning-xossalari-yozilish-usullari-va-turlari-v4.html | Mavzu: Algoritmning xossalari, yozilish usullari va turlari | |
Mavzu: Algoritmning xossalari, yozilish usullari va turlari
|
bet | 1/6 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 60 Kb. | | #241586 |
Bog'liq Algoritmning xossalari, yozilish usullari va turlari
Algoritmning xossalari, yozilish usullari va turlari
Reja:
Algoritmning asosiy xossalari
Algoritmning tavsiflash usullari va ularga misollar
Algoritmni tizim ko’rinishida ifodalash
Algoritmni maxsus tilda ifodalash
Algoritmni asosiy turlari
1 Algoritmning asosiy xossalari.
Har bir inson xayotida sodda yoki murakkab bo’lgan ko’plab masalalar uchrab turadi. Bu masalalarni ma’lum qoida va instruktsiyalarga asoslangan xolda echish mumkin. Ko’pgina masalalarni echishni inson texnik qurilmalar-avtomatlar, exm, robotlarga topshirishi mumkin.Ikkala xolda ham qo’yilgan masalani echish uchun, avval uning algoritmini tuzish zarur.
A l g o r i t m deb, qo’yilgan masalani echishga karatilgan amallar ketma-ketligini bajarish uchun tushunarli va aniq ko’rsatmalarni berishga aytiladi. Algoritm so’zi, arifmetik amallarni bajarish qoidalarini bayon kilgan, IX asrning buyuk matematigi Al-Xorazmiy nomining lotincha shaklidan kelib chikkan. Dastavval algoritmlar deganda ko’p xonali sonlar bilan turt arifmetik amal bajariladigan qoidalar tushinilar edi. Keyinchalik bu tushuncha qo’yilgan masalani echishga olib keladigan qoida va amallar ketma-ketligini belgilash uchun qo’llanila boshladi.
Algoritm quyidagi xossalarga ega : uzluklilik, aniqlik, natijaviylik va ommaviylik.
Uzluklilik : Dastlabki berilgan ma’lumotlarni natijaga aylantirish jarayoni uzluksiz ravishda amalga oshiriladiki bunda vaqtning har bir keyingi keladigan daqiqasiga mikdor (kattalik) larning qiymati vaqtning shunday oldingi daqiqasida bo’lgan mikdorlar qiymatidan ma’lum bir qoidalar buyicha olinadi.
Aniqlik : Algoritmning har bir qoidasi aniq va bir qiymatli bo’lishi zarurki bunda vaqtning biror daqiqasida olingan mikdorlar qiymati vaqtning shundan oldingi daqiqasida olingan mikdorlar qiymati bilan bir qiymatli aniqlangan bo’ladi.
Natijaviylik . Algoritm masalaning echilishiga chekli soniga qadamlar ichida olib kelishi yoki masalani echib bo’lmaydi degan xabar bilan bilan tugashi kerak.
Ommaviylik . Masalaning echish algoritmi shunday yaratilishi kerakki uni faqat boshlangich ma’lumotlar bilan farqlanadigan masalalarni echish uchun ham qo’llanilishi kerak. Bunda boshlangich ma’lumotlar algoritmni qo’llash soxasi deb ataladigan birorta soxadan olinadi.
|
| | |
http://kompy.info/informacja-prasowa-move-6--przystpny-cenowo-smartfon-w-ofercie.html | Słuchawki Kruger&Matz M5 | Informacja prasowa
MOVE 6 – przystępny cenowo smartfon w ofercie Kruger&Matz
MOVE to seria telefonów Kruger&Matz, które kuszą ciekawym designem i atrakcyjną ceną. Nie inaczej jest w przypadku wprowadzonego właśnie na rynek smartfona MOVE 6. Funkcjonalność urządzenia została zamknięta w eleganckiej, a zarazem nowoczesnej obudowie, której solidne wykonanie podkreśla metalowa ramka.
MOVE 6 wyposażony został w 5-calowy ekran z matrycą IPS, co w połączeniu z wyświetlaczem o rozdzielczości 720x1280 px HD daje doskonałą jakość oglądanych filmów, czy zdjęć, które wyróżniają się żywymi i naturalnymi kolorami. Dodatkowo ekran przed zarysowaniami chroni szkło Dragontrail.
Za wydajność urządzenia i prawidłowe działanie systemu Android 5.1 odpowiedzialny jest 4-rdzeniowy procesor MediaTek MT6580, wspierany przez 1 GB pamięci RAM i 8 GB pamięci wewnętrznej. Wraz z kartą graficzną Mali400 MP tworzą zgraną całość, która zdecydowanie spełni oczekiwania osób, korzystających ze smartfona do codziennej komunikacji.
Nowość w ofercie Kruger&Matz udowadnia, że niska cena nie musi oznaczać mniejszej funkcjonalności. Wręcz przeciwnie, dzięki funkcji dual SIM smartfon będzie w stanie zastąpić dwa urządzenia. Opcja ta zostanie doceniona zwłaszcza przez osoby, które np. korzystają z dodatkowej karty z Internetem oraz tych, którzy posiadają dwa numery – np. prywatny i służbowy. Dodatkowo, jeśli 8 GB pamięci wewnętrznej to za mało, można użyć jednego ze slotów na zainstalowanie karty microSD i rozszerzenie pamięci telefonu. Co więcej ten niedrogi telefon wyposażony został w kamerę 8 Mpix, która pozwoli uwieczniać każdą ważną chwilę i to niezależnie od warunków. Zastosowana w MOVE 6 dioda doświetlająca sprawi, że zdjęcia, nawet te robione nocą, zachowają odpowiednie kolory i ostrość.
Kruger&Matz MOVE 6 wyróżnia się spośród smartfonów z tej półki cenowej doskonałym designem. Dodatkowo, dostępny jest w trzech wariantach kolorystycznych: białym, niebieskim i złotym. Metalowa ramka telefonu nie tylko nadaje urządzeniu stylowego wyglądu, ale również wzmacnia jego obudowę.
Smartfon Kruger&Matz MOVE 6 dostępny jest w oficjalnym sklepie na stronie www.krugermatz.com w cenie 359 zł oraz w sieci salonów LPelektronik (www.lpelektronik.com).
Więcej informacji na:
www.krugermatz.com
https://www.facebook.com/krugermatz
***
Marka Kruger&Matz pojawiła się na polskim rynku w roku 2010, a historię jej powstania najlepiej oddają dwa słowa: pasja i marzenie. Kruger&Matz pragnie inspirować do życia pełnego wartości i pasji, a wprowadzając do oferty wyjątkowe i dostępne dla każdego produkty chce dać ludziom narzędzia do lepszego życia. Dlatego w portfolio produktów Kruger&Matz znaleźć można m.in. designerskie i zapewniające doskonałą jakość dźwięku słuchawki oraz sprzęt audio, a także nowoczesne rozwiązania mobilne jak tablety, czy smartfony. Kruger&Matz jest marką, która na kanwie wyznawanych wartości daje ludziom wybór. To od konsumenta zależy, czy kupi produkt, znanego światowego producenta, czy też wybierze spełniający te same funkcje i równie dopracowany technologicznie, a jednocześnie dużo tańszy produkt Kruger&Matz. Może warto sięgnąć po ten drugi, a zaoszczędzoną różnicę przeznaczyć na realizację swoich pasji?
Produkty Kruger&Matz cieszą się ogromną popularnością wśród klientów, a świadczą o tym uzyskane na przestrzeni ostatnich kilku lat nagrody m.in. Laur Konsumenta „Odkrycie Roku 2013”, godło „Dobra marka 2014” oraz znak „Jakość Roku 2015”.
Kontakt dla mediów:
Anna Malitka-Babik, PR Manager Kruger&Matz
(25) 685 00 75, 609 161 169, [email protected]
| |
http://kompy.info/ozbekiston-pochtasi-v4.html | O‘zbekiston pochtasi | |
O‘zbekiston pochtasi
|
bet | 1/9 | Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 24,28 Kb. | | #233734 |
Bog'liq Oddiy korxonalarga
Davlat organlari va tashkilotlarining jismoniy va yuridik shaxslar nomiga yo‘llanuvchi pochta jo‘natmalarini “O‘zbekiston pochtasi” AJ tomonidan yagona milliy tizimidan foydalangan holda pochta aloqasi ob’yektlari tarmog‘i orqali yetkazib berish to‘g‘risida ommaviy
____ -son ShARTNOMA
Toshkent sh. “___” ___________________ 2024 yil
“O‘zbekiston pochtasi” AJ bundan buyon “Bajaruvchi” deb ataladigan, Ustav asosida xarakat qiluvchi Bosh direktor A.N.Fayzullayev bir tomondan va ______________________________________ nomidan, bundan buyon “Buyurtmachi” deb ataladigan, _______________ asosida ish yurituvchi ___________________________________________ ikkinchi tomondan mazkur shartnomani quyidagilar haqida tuzdilar va imzoladilar.
I. Shartnoma shartlari
1.1. Ushbu shartnomaga binoan “Buyurtmachi” tomonidan yuridik va jismoniy shaxslar nomiga yuboriluvchi xat-xabarlar, shu jumladan, ular tomonidan yo‘llangan murojaatlarga yozilgan javob xatlari, to‘lov xabarnomalari va bildirishnomalar, chaqiruv qog‘ozlari, sud xabarnomalari va protsessual hujjatlar, davlat xizmatlarini ko‘rsatishning natijalari, ma'muriy huquqbuzarlik sodir etganlik uchun jarimaga tortish to‘g‘risidagi qarorlarni va boshqa yuridik xujjatlarni (keyingi o‘rinlarda – pochta jo‘natmalari deb ataladi) elektron shaklda yagona milliy tizm orqali taqdim etishni, ushbu pochta jo‘natmalarda oluvchilarning manzil rekvizitlarini O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2011- yil 18-aprelda 2219-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan Pochta aloqasi xizmatlarini ko‘rsatish qoidalari (keyingi o‘rinlarda - Pochta aloqasi xizmatlarini ko‘rsatish qoidalari deb yuritiladi)da belgilangan tartibda ko‘rsatilishini, elektron shaklda kelib tushgan pochta jo‘natmalarini qog‘oz ko‘rinishida chop etish, uni konvertga joylashtirish va oluvchilarga yetkazib berish xizmatlari uchun haq to‘lash majburiyatini oladi.
1.2. “Bajaruvchi” Yagona milliy tizimdan elektron shaklda kelib tushgan pochta jo‘natmalarini oluvchining manziliga yaqin bo‘lgan pochta aloqasi bog‘lamasida qog‘oz ko‘rinishida chop etib, uni maxsus konvertga joylashtirgan holda oluvchilarga belgilangan nazorat muddatlarida yetkazib berishni, pochta jo‘natmalari yetkazib berilganligi yoki yetkazib berilmaganligi sabablari va boshqa ma’lumotlarni muntazam ravishda Yagona milliy tizimga kiritilib borilishini o‘z zimmasiga oladi.
|
| | |
http://kompy.info/komputer-w-pracy-z-dzieckiem-z-uszkodzonym-suchem.html | Komputer w pracy z dzieckiem z uszkodzonym słuchem | Komputer w pracy z dzieckiem z uszkodzonym słuchem.
Edukacja komputerowa może mieć ogromne znaczenie dla rozwoju niesłyszącego dziecka. Rozpoczynana wcześnie, na poziomie przedszkola i pierwszych klas szkoły podstawowej, daje doskonałe efekty szczególnie w przypadku dzieci niesłyszących, u których skuteczne zdobywanie wiedzy we wczesnym okresie dzieciństwa oparte jest głównie na jej poznawaniu w trakcie bezpośredniego uczestnictwa. Wczesne wprowadzenie edukacji komputerowej powinno nie tylko wydatnie przyczynić się do podniesienia wyników nauczania, ale również do przyspieszenia rozwoju ogólnego i językowego dzieci. Pozytywną cechą edukacji komputerowej jest łatwość wytworzenia u dziecka motywacji do poznawania określonych technik, algorytmów i reguł wymaganych przy pracy z komputerem. Atrakcyjność techniczna komputera sprzyja zainteresowaniu dziecka, pobudza je nie tylko do zabawy, ale również do przejawiania aktywności użytecznej edukacyjnie, podejmowania prób pracy z komputerem dla osiągnięcia ważnych celów kształceniowych. Im wcześniej dziecko pozna umiejętność podstawowej obsługi komputera, tym wcześniej dostrzeże korzyści, wynikające z posługiwania się nim. Interakcyjność występująca w pracy z komputerem wpływa także korzystnie na poziom komunikacji dziecka z otoczeniem.
Edukacja komputerowa niesłyszącego dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnym szkolnym powinna rozpocząć się od prostych programów edukacyjnych, ułatwiających poznawanie liter, liczb, kolorów, podstawowych pojęć, programów do malowania, gier i zabaw logicznych itp.
Wykorzystywane na zajęciach rewalidacyjnych i logopedycznych programy komputerowe kształtujące słuch i podstawy języka mogą być, przy wykorzystaniu naturalnej aktywności dziecka, nie tylko źródłem kształcenia mowy i słuchu, ale również ułatwiać dziecku pierwszy aktywny kontakt z komputerem. Poznawanie podstawowego oprogramowania użytkowego i edukacyjnego oraz nabieranie wprawy w posługiwaniu się nim trzeba rozpoczynać właśnie w pierwszych latach szkoły podstawowej, przy czym nie musi, a nawet nie powinno być realizowane w ramach specjalnego przedmiotu informatycznego, lecz na zajęciach z języka polskiego, matematyki, rewalidacji czy pracy - techniki.
Sprzęt komputerowy i oprogramowanie, stosowane w nauczaniu i wychowaniu dzieci i młodzieży z uszkodzonym słuchem, nie wymaga adaptacji. Istotne znaczenie natomiast ma taki dobór i sposób wykorzystania programów, aby ich właściwości edukacyjne wychodziły naprzeciw potrzebom dziecka niesłyszącego. Szczególne znaczenie praktyczne mają te programy, których celem jest rozwój znajomości języka ojczystego w piśmie i w mowie. Wybór programów i sposób ich wykorzystania należy do nauczyciela.
W zastosowaniu komputera do nauczania i wychowania dzieci i młodzieży niesłyszącej, można wyróżnić następujące kierunki:
wspomaganie procesu dydaktycznego w nauczaniu przedmiotowym,
nauka podstaw informatyki,
nauka zawodu, w którym komputer stanowi narzędzie pracy,
wychowanie i trening słuchowy,
nauka mowy dźwiękowej,
nauka języka migowego,
kształcenie przez rozrywkę i gry komputerowe.
Wykorzystanie komputera w edukacji tej grupy osób niepełnosprawnych posiada charakter kompleksowy i umożliwia :
usuwanie zaburzeń rozwojowych,
rozwijanie umiejętności intelektualnych,
wspomaganie rozwoju osobowościowego,
oswojenie się z komputerem.
Multimedialna technika komputerowa w znaczący sposób wspomaga proces rewalidacji dzieci niesłyszących w wielu obszarach tematycznych, w tym również w zakresie problemów dotyczących uzyskiwania prawidłowej motoryki oralnej. Obszary wykorzystywania mediów w zaspokajaniu potrzeb językowych dzieci z wadą słuchu można podzielić na :
komputerowe metody wizualizacji sygnału mowy np. metoda laryngograficzna oparta o komputer i przystawkę komputerową o nazwie Laryngograf lub Nosality. Urządzenia te służą do rehabilitacji głosu oraz interaktywnego nauczania mowy ustnej,
multimedialne programy wspomagające umiejętność czytania z ust np. program Decface polegający na symulacji twarzy osoby mówiącej z dokładnością pozwalającą na czytanie z ust,
multimedialne programy do nauczania języka migowego,
komputerowe programy dydaktyczne np. do nauczania czytania i pisania,
multimedialne programy logopedyczne np. Logo – gry, Mówiące obrazki, które umożliwiają trening logopedyczny oraz prowadzenie wychowania słuchowego i zaznajomienie dziecka ze światem dźwięków,
komputerowe urządzenia diagnozujące np. przystawka komputerowa o nazwie Laryngograf, audiometr komputerowy służący do pomiarów audiometrycznych.
Nowoczesne urządzenia i programy komputerowe pozwalają diagnozować zaistniałą wadę słuchu, ocenić jej wpływ na fizjologiczne zmiany w obrębie nie używanego, bądź źle używanego traktu głosowego, a następnie poprzez odpowiednio dobrane programy prowadzić zindywidualizowaną rehabilitację, w tym min. kształtować umiejętności niezbędne dla prawidłowego rozwoju ekspresji dźwiękowej, doskonalić analizę i syntezę wzrokową, spostrzegawczość i koncentrację uwagi oraz usprawniać zdolności manipulacyjne, koordynację wzrokowo – ruchową, a najważniejsze – pobudzać do działania dzieci zahamowane, stwarzając im szansę na pełniejszy kontakt z resztą pełnosprawnego społeczeństwa.
Podkreślając znaczenie zastosowania komputera w organizacji i przebiegu kształcenia niepełnosprawnych, w tym także dzieci niesłyszących należy pamiętać, iż komputer nie powinien być konkurentem dobrego podręcznika ani, tym bardziej, środkiem, który może zastąpić nauczyciela. Traktowany jednak jako narzędzie może być, tak jak każde narzędzie, używany pod warunkiem umiejętnego wykorzystania.
Specyfika komputera ze względu na jego techniczne możliwości przetwarzania informacji, pozwala wyróżnić następujące sytuacje kształcenia, w których użycie komputera może być celowe i pomocne.
Komputer jako źródło informacji. Bywa, że w procesie kształcenia niektóre dane faktograficzne ( np. daty wydarzeń historycznych, dane demograficzne, informacje biograficzne, stałe fizyczne ) nie wymagają zapamiętywania przez uczniów, lecz są niezbędne jako przesłanki do interpretowania zdarzeń, tłumaczenia procesów, identyfikacji relacji przyczynowo-skutkowych, formułowania uogólnień. W takich przypadkach, ze względu na szybkość wyszukiwania informacji, komputer może stać się narzędziem nieocenionym.
Komputer jako środek upoglądowiający. Poglądowość w kształceniu przyjęła rangę zasady nauczania. W procesie edukacyjnym komputer jest w stanie nie tylko efektywniej zastąpić tak tradycyjne środki upoglądowiające jak kreda i tablica, ale także te nowocześniejsze. Grafika komputerowa tworzy możliwości łatwego sterowania eksponowanymi treściami odwzorowującymi poznawany obiekt lub jego fragmenty. Ponadto nie bez znaczenia dla celów dydaktycznych jest możliwość szybkiego zestawiania pożądanych kombinacji obrazów, a także tworzenia obrazów ruchomych.
Komputer jako środek symulacji i modelowania. Kształcenie szkolne koncentruje się głównie albo na odtwarzaniu procesów, zdarzeń, sytuacji minionych, albo też na analizie i ocenie zdarzeń zachodzących w rzeczywistości aktualnej, stającej się. Elementy prognozy w tradycyjnym kształceniu są niemal nieobecne. Użycie komputera otwiera uczniom możliwość snucia wizji przyszłości będącej nie tylko wytworem fantazji, ale opartej na przesłankach racjonalnych i dobrze określonych.
Komputer jako narzędzie ćwiczenia umiejętności. W tym zakresie tradycyjna dydaktyka sięga zwykle do papieru i ołówka. Ćwiczeniom gramatycznym, stylistycznym, rachunkowym itp. uczniowie poświęcają wiele czasu i wkładają w nie wiele wysiłku wynikającego właśnie z konieczności pisania. Znaczną część takich ćwiczeń szybciej i z lepszym efektem, a także o wiele atrakcyjniej można przeprowadzić z pomocą komputera.
Komputer jako partner dialogu. Żaden środek techniczny nie jest w stanie zastąpić żywego człowieka, jako strony dialogu. Jednak w niektórych sytuacjach, np. wówczas, gdy szczególnie zależy nam na ujawnieniu indywidualnych i niezależnych sądów na temat uczniów lepszych lub słabszych, wartości czy ocen, sposobów rozwiązywania przez nich zadań, dialog z komputerem, oprócz swoistej zabawy, może przynieść głębsze pożytki.
Komputer jako narzędzie wypowiedzi. Wykorzystanie w tym zakresie komputera wyraża się głównie w pracach redakcyjnych, korektorskich, a także powielające wypowiedzi pisemne uczniów.
Biorąc pod uwagę różne sytuacje edukacyjne należy pamiętać, że komputer może być wartościowym narzędziem stanowiącym pomoc:
w przygotowaniu przez nauczyciela lekcji lub jednostki metodycznej realizowanej następnie bez użycia komputera,
w realizacji wyznaczonych programem kształcenia zajęć dydaktycznych ( lekcje, ośrodki pracy ) wspomaganych komputerowo,
w diagnozowaniu i kontrolowaniu postępów rozwojowych ucznia,
w realizacji zajęć reedukacyjnych i korekcyjno- wyrównawczych,
w utrwalaniu przyswojonej wiedzy i ćwiczeniu nabytych umiejętności i sprawności,
wzbogacającą formy pozalekcyjnej pracy dzieci i młodzieży.
Zastosowanie mediów w szkolnictwie specjalnym daje szansę na intensyfikację działań rewalidacyjnych w procesie stwarzania dzieciom dotkniętym np. wadą słuchu nowych , wspartych techniką komputerową możliwości życia, nauki i rehabilitacji. Intensywny rozwój multimedialnej techniki komputerowej dający szerokie możliwości jej wykorzystania w zaspokajaniu potrzeb dzieci niepełnosprawnych powinien stać się częścią naszej szkolnej rzeczywistości, wspomagając naczelny cel wszelkich działań rewalidacyjnych, czyli pomoc słabszej jednostce, kształcenie i umożliwienie jej rozwoju oraz przygotowanie do samodzielnego życia.
Opracowała: mgr Lidia Sielska
Liteatura:
1. ”Komputer w kształceniu specjalnym” - praca zbiorowa pod redakcją
J. Łaszczyk, WSiP Warszawa 1998;
2. “Komputer w diagnostyce i terapii pedagogicznej ” – B. Siemieniecki,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1996;
3. Szkoła Specjalna nr 2/3 – czasopismo poświęcone pedagogice specjalnej,
Warszawa 2000;
4. “Pedagogika specjalna” – J. Doroszewska, Ossolineum, Wrocław 1989.
| |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=5 | Muəllimin Tədrisdən Ayrılmadan Peşəkarlıq Səviyyəsinin Artırılması | Muəllimin Tədrisdən Ayrılmadan Peşəkarlıq Səviyyəsinin Artırılması
Muəllimlərin təhsil sahəsində effektiv və uğurlu olmalarının əsas şərtlərindən biri, tədrisdən ayrılmadan peşəkarlığını artırmaqdır. Peşəkarlıq, müəllimin pedaqoji bacarıqlarını və təcrübəsini daim inkişaf etdirməsi və yeniliklərdən faydalanmağı anlamına gəlir. Bu məqalədə, müəllimin peşəkarlığını artırmağa nail olmaq üçün təlimlər və yeniliklərə verdiyi əhəmiyyət vurğulanacaq.
1. Yeniliklərdən İstifadə Et: Muəllimlər təhsil sahəsində müasir tədris metodları və texnologiyaları ilə tanış olmalıdırlar. İnteqrasiya etdikləri yeniliklər, tədris prosesini daha maraqlı və effektiv edəcək, şagirdlərin marağını cəlb edəcək və onların öyrənmə prosesini dəstəkləyəcəkdir. Digər sahələrdə də yeniliklərdən istifadə etmək, təhsil sahəsində müstəqil tədqiqat və inkişaf etməyə nail olmağa kömək edir.
2. Təlim və Seminarlara İştirak Et: Təhsil sahəsindəki dinamik dəyişikliklərə ayak uydurmaq üçün müəllimlər təlim və seminarlara aktiv olaraq iştirak etməlidirlər. Bu platformalar, müəllimlərə müstəqil tədris inkişaf etdirmək, digər müəllimlərlə təcrübələrini bölüşmək və ən yaxşı tədris metodologiyalarını öyrənmək imkanı verir.
3. İnkişaf Təlimləri: İnkişaf təlimləri, müəllimin pedaqoji bacarıqlarını daha da təkmilləşdirmək üçün idealdir. Bu təlimlər, müəllimə müasir təhsil metodologiyaları, tədris texnologiyaları və müəssisənin müəllimlər üçün təmin etdiyi resurslar haqqında ətraflı məlumat verməklə, onun tədris bacarıqlarını və müəllimlik fəaliyyətini təkmilləşdirməyə kömək edir.
4. Peşəkar Tədbirlər və Konfranslar: Peşəkar tədbirlər və konfranslar, müəllimlər üçün təcrübə mübadiləsi və müasir tərəfdaşlıq imkanları təmin edir. Bu tədbirlər, müəllimlərə təlimdə əldə etdikləri bacarıqları praktikada tətbiq etmək, başqa müəllimlərlə nəzəri və təcrübi bilikləri paylaşmaq imkanı verir.
5. Tədris Texnologiyalarına İşləmək: Müəllimlər, tədris texnologiyalarına əsaslı şəkildə əməl etməli və onları tədris prosesinə daxil etməlidirlər. İnteraktiv təbliğ alətləri, onlayn resurslar və digər texnologiyalar, təhsil prosesini daha maraqlı və effektiv edə bilər. Müəllimlərin tədris texnologiyaları ilə səmərəli şəkildə işləməsi, onların peşəkarlığını artırmağa kömək edir.
Quruluş və nümunələr:Müəllimin tədrisdən ayrılmadan peşəkarlığını artırmaq üçün təlimlər və yeniliklərə verdikləri əhəmiyyət, təhsil sahəsindəki dinamik dəyişiklərə uyğun şəkildə cavab verilməsinə və şagirdlərin daha yaxşı inkişafına nail olunmasına kömək edir. Müəllimlər, öz peşəkarlıqlarını inkişaf etdirmək və tədris metodologiyalarını təkmilləşdirmək üçün bu tür imkanları aktiv şəkildə istifadə etməklə təlim prosesində daha yaxşı nəticələr əldə etməyə nail olurlar.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#MAVZU:_X_itoy_tilidagi_ekvivalentsiz_frazeologik_birliklarning_tarjimada_berilishi_Annotasiya | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#Muqobil_variantlar_yordamida_tarjima_qilish. | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#2_._Ekvivalentsiz_frazeologizmlarning_o‘ziga_xos_xususiyatlari | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#FOYDALANILGAN_ADABIYOTLAR | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#1._Frazeologizmlar_va_ularni_tarjima_qilish_usullari_xususida | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=4 | Pedaqoji Fəaliyyətdə Muəllimin Humanizmi | |
Pedaqoji Fəaliyyətdə Muəllimin Humanizmi
|
bet | 4/7 | Sana | 25.12.2023 | Hajmi | 42,27 Kb. | | #128089 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq MÜƏLLİMLƏRİN ETİK DAVRANIŞ QAYDALARIPedaqoji Fəaliyyətdə Muəllimin Humanizmi
Müəllimin Humanist Pedaqoji Fəaliyyəti: Tələbələrin Bütövlükdə İnkişafı Üçün Yanaşma
Əlaqə və Empati: Humanist pedaqoji, müəllimlərin tələbələrlə yaxın və sağlam əlaqələr qurmasını tələb edir. Müəllim, tələbələrinin fərdi həyat perspektivlərini anlamağa və onların hisslərinə qulaq asmağa nail olmalıdır. Empati, müəllimin tələbələrinin mövzulara marağını daha artırmağa və onların inkişafını dəstəkləməyə kömək edir.
Əməkdaşlıq və İnkişaf: Humanist yanaşma, müəllimlərin öz tədris komandası və müəssisəsi ilə sıx əməkdaşlıq etməsinə vurğu edir. Əməkdaşlıq, müəllimlər arasında məlumat mübadiləsini təşviq edir və bir-birinə dəstək olmağa imkan yaradır. Bu, tədris prosesində daha yaxşı tədbirin alınmasına və tələbələrinin bütövlükdə inkişafına daha effektiv şəkildə nail olmağa kömək edir.
Öyrənmə Mühitinin Dəstəklənməsi: Humanist pedaqoji fəaliyyəti, müəllimlərin təhsil mühitinin tələbələrin sosial və psixoloji ehtiyaclarına cavab verən bir şəkildə tənzim etməyə nail olmasına diqqət yetirir. Tələbələr, dərs ortamında rahat və dəstəkleyici bir mühitdə öyrənməli və müstəqil fikirlərini rahatlıqla ifadə etməlidirlər.
Öz İnkişaf və Tədris Bacarığının İnkişafı: Humanist pedaqoji, müəllimlərin öz tədris bacarığını və inkişafını dəstəkləməklə, tələbələrini daha effektiv şəkildə tədris etmələrini tələb edir. Müəllim, müasir tədris metodologiyalarını və texnologiyalarını öyrənməklə tədris prosesini daha maraqli və təsirli şəkildə tənzim etməlidir.
Qurtuluş və Qarşılıqlı Hörmət: Humanist pedaqoji prinsiplərinə əsaslanan müəllim, tələbələrinin fərdi mövqelərini və təcrübələrini qeydə almalı və qarşılıqlı hörmət mühitini təmin etməlidir. Qarşılıqlı hörmət, tələbələrin öz fikirlərini rahatlıqla ifadə etmələrini təşvik edir və müəllimlər arasında sağlam bir əlaqənin inkişafına imkan verir.
Müəllimin humanist pedaqoji fəaliyyəti, tələbələrin bütövlükdə inkişafına nail olmaq üçün necə tətbiq edilə bilər, ən əhəmiyyətli humanist prinsiplər və bu prinsiplərin tədris prosesinə təsiri ətraflı şəkildə təqdim olunmuşdur. Bu yanaşma, təhsil müəssisələrində daha əlaqəli, maraqli və məqsədəuyğun tədrisin təmin edilməsinə kömək edir.
|
| | |
http://kompy.info/szkoa-podstawowa-z-oddziaami-integracyjnymi-nr-30-im-powstacw.html | Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 30 im. Powstańców 1863 r | |
Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi nr 30 im. Powstańców 1863 r
|
bet | 1/8 | Sana | 04.04.2017 | Hajmi | 31,5 Kb. | | #3079 |
Szkoła Podstawowa
z Oddziałami Integracyjnymi nr 30
im. Powstańców 1863 r.
03 – 772 Warszawa ul. Kawęczyńska 2 tel. 022 619-53-82
Jadłospis od 01-10-2014 do 31-10-2014
Środa 01-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, wędlina, warzywa sezonowe, dżem niskosłodzony, kakao
Obiad:
Barszcz ukraiński, pieczywo mieszane
Makaron z serem musem truskawkowym i owocami, owoce sezonowe, herbata z cytryną.
Podwieczorek:
Kanapki z wędliną , serem żółtym i ketchupem, herbata miętowa
Czwartek 02-10-2014
Śniadanie:
Płatki owsiane, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, 1/2 jajka ze szczypiorkiem, warzywa sezonowe, herbata z cytryną
Obiad:
Ogórkowa, pieczywo mieszane
Pieczeń rzymska w sosie pieczeniowym, kasza gryczana, buraczki, kompot
Podwieczorek:
Ryż z jabłkiem, mleko smakowe
Piątek 03-10-2014
Śniadanie:
Musli z owocami, racuchy z jabłkiem, kakao
Obiad:
Zacierkowa , pieczywo mieszane
Filet z ryby panierowany, ziemniaki, surówka z selera, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Owoce z bitą śmietaną, kawa zbożowa
Poniedziałek 06-10-2014
Śniadanie:
Omlet z dżemem niskosłodzonym, kakao
Obiad:
Krupnik ryżowy, pieczywo mieszane
Spaghetti po bolońsku, surówka z kapusty pekińskiej, kukurydzy i brzoskwiń, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Batonik typu musli, owoc
Wtorek 07-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, serek wanilinowy, warzywa, herbata z cytryną
Obiad:
Kapuśniak , pieczywo mieszane
Racuchy drożdżowe z jabłkiem, koktajl jogurtowy z owocami sezonowymi, napój miodowo cytrynowy
Podwieczorek:
Sernik z rodzynkami, lemoniada truskawkowa
Środa 08-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, wędlina, ser żółty, warzywa, kawa zbożowa
Obiad:
Krupnik , pieczywo mieszane
Kotlet schabowy, ziemniaki, marchewka z groszkiem, herbata z cytryną
Podwieczorek:
Kisiel owocowy, herbatniki, napój miętowy
Czwartek 09-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, ser topiony, warzywa, kakao
Obiad:
Barszcz czerwony, pieczywo mieszane
Pierogi z mięsem, surówka z sałaty, papryki i ogórków, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Kanapki z wędliną, serem żółtym i ketchupem, herbata miętowa
Piątek 10-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane z masłem, jajko sadzone, warzywa, kawa zbożowa
Obiad:
Fasolowa/grysikowa, pieczywo mieszane
Leniwe z masłem i bułką, jogurt owocowy, kompot, owoce sezonowe
Podwieczorek:
Ciasto drożdżowe, owoce
Poniedziałek 13-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, ser twarogowy półtłusty, miód/dżem niskosłodzony, kakao
Obiad:
Żurek, pieczywo mieszane
Pulpety drobiowe w sosie pieczarkowym, makaron, zielona sałata, kompot
Podwieczorek:
Serowe placuszki, sok marchwiowo- owocowy
Wtorek 14-10-2014
Śniadanie
Omlet z dżemem niskosłodzonym, kakao
Obiad:
Grochowa , pieczywo mieszane
Ryż z jabłkiem, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Batonik typu musli, owoce
Środa 15-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, parówki drobiowe, warzywa, ketchup, herbata z cytryną
Obiad:
Pomidorowa z ryżem, pieczywo mieszane
Kurczak pieczony, ryż, surówka z kapusty pekińskiej po prowansalsku, kompot
Podwieczorek:
Chałka z masłem,dżem niskosłodzony, owoce, kawa zbożowa
Czwartek 16-10-2014
Śniadanie:
Kasza manna, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, warzywa sezonowe, herbata owocowa
Obiad:
Barszcz ukraiński, pieczywo mieszane
Kurczak po chińsku z makaronem sojowym, surówka z kapusty włoskiej, kompot, owoce sezonowe
Podwieczorek:
Budyń, banan, herbatnik
Piątek 17-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, wędlina, sałatka jarzynowa, herbata z cytryną
Obiad:
Szczawiowa
Naleśniki z serem, koktajl na jogurcie z malinami, owoce sezonowe, herbata z cytryną
Podwieczorek:
Racuszki karotki, herbata owocowa
Poniedziałek 20-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane z masłem, serek wanilinowy, kakao
Obiad:
Duet fasolowy, pieczywo mieszane
Boeuf strogonow, kluski śląskie, buraczki, kompot
Podwieczorek:
Batonik typu musli, owoce
Wtorek 21-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, naleśniki z owocami, kakao
Obiad:
Pieczarkowa z ziemniakami, pieczywo mieszane
Filet z kurczaka w sezamie, ziemniaki, bukiet warzyw, jogurt ,kompot
Podwieczorek:
kanapka, herbata miętowa
Środa 22-10-2014
Śniadanie:
Musli z owocami na mleku, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, 1/2 jajko w sosie majonezowo jogurtowym, warzywa, herbata z cytryną
Obiad:
Jarzynowa z ziemniakami, pieczywo mieszane
Pierogi z kapustą / serem, surówka z marchwi i jabłek, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Sernik, lemoniada truskawkowa
Czwartek 23-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane, wędlina, ser żółty, warzywa, herbata owocowa
Obiad:
krupnik, pieczywo mieszane
gołąbki w sosie pomidorowym, ziemniaki, surówka z kalarepki z koprem, owoce, kompot
Podwieczorek:
kisiel, herbatniki, napój miętowy
Piątek 24-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem,parówki, warzywa sezonowe, ketchup herbata z cytryną
Obiad:
Pomidorowa z makaronem, pieczywo mieszane
Pulpety z ryby w sosie koperkowym, ziemniaki surówka z kapusty kwaszonej, , kompot
Podwieczorek:
ryż z jabłkiem, mleko
Poniedziałek 27-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, pieczywo mieszane z masłem, twarożek ze szczypiorkiem i rzodkiewką, kawa zbożowa
Obiad:
Barszcz czerwony z ziemniakami, pieczywo mieszane
gulasz z warzywami, kasza jęczmienna, surówka z selera,owoce sezonowe, napój miodowo – cytrynowy
Podwieczorek:
Ciasto drożdżowe, mleko smakowe
Wtorek 28-10-2014
Śniadanie:
Płatki kukurydziane, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, warzywa, dżem niskosłodzony, kakao
Obiad:
Wiejska, pieczywo mieszane
kotlet schabowy, ziemniaki, surówka z sałaty, papryki i ogórka,, kompot
Podwieczorek:
Naleśniki zimowe
Środa 29-10-2014
Śniadanie:
Płatki owsiane na mleku, pieczywo mieszane z masłem, wędlina, ser żółty, kawa zbożowa
Obiad:
Krupnik ryżowy, pieczywo mieszane
Spaghetti po bolońsku, surówka z kapusty białej z marchwią, owoce sezonowe, kompot
Podwieczorek:
Kanapki z wędliną , serem żółtym i ketchupem, herbata miętowa
Czwartek 30-10-2014
Śniadanie:
Płatki na mleku, racuchy z jabłkiem, kakao
Obiad:
Fasolowa/grysikowa, pieczywo mieszane
Pierogi z serem, sałatka owocowa, koktajl jogurtowy z owocami sezonowymi, herbata z cytryną
Podwieczorek:
Budyń, banan
Piątek 31-10-2014
Śniadanie:
Pieczywo mieszane z masłem, pasta z sera i ryby wędzonej, herbata z cytryną
Obiad:
Ziemniaczana, pieczywo mieszane
Ryba soute, ziemniaki, bukiet warzyw, kompot, owoce sezonowe
Podwieczorek:
batonik typu musli, owoce
Wydawanie posiłków w godzinach:
Śniadanie: 8:00 – 9:00
Śniadanie do plecaków: 8:00 – 9:00
Obiad: 11:25 – 13:40
Obiady dla dzieci chorych lub dzieci, których rodzice opłacą abonament:
13:30 -13:50 prosimy zabrać ze sobą naczynia wyłącznie z bezpiecznych tworzyw sztucznych
|
| | |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=2 | Muəllimin Borcu və Məsuliyyəti | |
Muəllimin Borcu və Məsuliyyəti
|
bet | 2/7 | Sana | 25.12.2023 | Hajmi | 42,27 Kb. | | #128089 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq MÜƏLLİMLƏRİN ETİK DAVRANIŞ QAYDALARIMuəllimin Borcu və Məsuliyyəti
Təhsil sistemində muəllimlərin rolu, cəmiyyətin inkişafında ən əhəmiyyətli faktorlardan biridir. Bu rol, təhsil prosesinin effektivliyini təmin etməklə yanaşı, şagirdlərinin mənəvi və sosial inkişafını dəstəkləməyi və onları həyat üçün hazırlamağı əhatə edir. Bu məqalədə, muəllimin bu əhəmiyyətli məsuliyyəti və təhsil prosesində oynadığı geniş rolu daha ətraflı şəkildə təhlil edilir.
Mənəvi və Sosial İnkişafın Dəstəyi:
Muəllimin ən böyük borcu, tələbələrinin mənəvi və sosial inkişafına dəstək olmaqdır. Bu, yalnız təhsil prosesindəki məlumat köçürmə ilə deyil, həm də şagirdlərlə əlaqələri və münasibətləri yolu ilə mənəviyyatlarına rəhbərlik etməklə mümkündür.
Muəllimin şagirdlərlə etibarlı, hörmətli və pozitiv münasibətlər qurmağı, onların özünü ifadə etmələrinə və digər insanlarla əlaqə qurmağa bacarmağa nail olmalarına kömək edir. Mənəviyyatın dəstəklənməsi, tələbələrin özünü başqaları ilə müqayisə etmədən öz potensiallarını anlamağa və inkişaf etməyə nail olmalarına kömək edir.
Etik Davranış və Münasibətlər:
Muəllim, tələbələrlə olan əlaqələrində etik norma və qaydalara əməl etməklə onlara doğru münasibətlər qurmağı öyrədir. Bu, tələbələrin cəmiyyət norma və dəyərlərinə uyğun bir şəkildə inkişaf etmələrinə kömək edir və həyatları boyunca etik davranış prinsiplərini qorumağa nail olmalarına təkan verir.
Dərs Məzmunu və Təlim Prosəsinin Təşkili:
Muəllimin məsuliyyəti, təlim prosesinin təşkili və məzmununun effektivliyinə nail olmağa dairdir. Təhsil müəssisələrində müəllim, özlərini ən son təhsil metodları və innovasiyaları ilə tənzimləyərək tədris prosesinə yenilik və maraqli qatmağa nail olmalıdır. Buna əlavə olaraq, müəllim öz bilik və təcrübəsini tələbələrə müvafiq şəkildə təqdim etməlidir.
Təlim Metodologiyası və İnnovasiyalar:
Muəllim, müasir təlim metodları və innovasiyaları tətbiq edərək tələbələrini müstəqil düşünməyə və problemləri müstəqil şəkildə həll etməyə təşvik etməlidir. İnnovativ təhsil metodları, tələbələrin maraqlarını cəlb etməyə və onları öyrənmə prosesinə daha çox cəlb etməyə kömək edir.
Əməkdaşlıq və Tərəqqi:
Muəllim, təlim komandası, idarəetmə nümayəndələri və digər müəssisə üzvləri ilə sıx əməkdaşlıq edərək tərəqqi və inkişafı təmin etməlidir. Birgə fikir mübadiləsi və tərəqqi, tədris prosesinin sürətini artırmağa və daha yüksək keyfiyyətli təhsilin təmin edilməsinə kömək edir.
Əlaqə və Tərbiyə:
Muəllim, tələbələrlə olan əlaqələrində açıq, anlayışlı və hörmətli olmalıdır. Tələbələrin öz fikirlərini ifadə etməyə, müstəqil düşünməyə və problemləri həll etməyə nail olmalarına kömək edən bir tərbiyə ortamı yaratmağa nail olmalıdır.
Bu təhlil, muəllimin məsuliyyəti və təhsil prosesindəki geniş rolu haqqında ətraflı bir nəzəriyyə təqdim edir. Müəllimin müstəqil düşünməni təşvik etmə, etik dəyərləri təbliğ etmə və tələbələri həyat üçün hazırlamaq üçün bu müstəqil məsuliyyəti yerinə yetirməsi, daha yüksək keyfiyyətli və həyat boyu öyrənmə prinsiplərinə əsaslanan bir təhsil prosesinin qurulmasına imkan verir.
|
| | |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=3 | Muəllimin Peşə Fədakarlığı | Muəllimin Peşə Fədakarlığı
Peşəkar müəllimlik fədakarlığı, müəllimin tələbələrinə və təhsil prosesinə daha geniş və ətraflı bir yanaşma gətirmək, onların möhkəm, müstəqil düşünən və məsuliyyətli şəxslər kimi yetişmələrini təmin etmək məqsədilə daha da genişləndirilə bilər:
1. Tələbə Məsuliyyətinin Tənzimlənməsi: Peşəkar müəllim, tələbələrinin öz öyrənmə prosesinə daha aktiv cəlb olunması və məsuliyyət sahibi olmalarını tənzimləyərək, onların təhsilində müstəqil düşünmə və özünə inamın inkişafına kömək edir. Bu, müəllimin fədakarlığını tələbələrinin öz potensialını açığa çıxarmağa həsr etməsini əks etdirir.
2. Əməkdaş İşbirliyi və Təcrübə Paylaşımı: Müəllim, tədris metodları, təcrübələr və effektiv təhsil praktikaları əlaqəsində müasir tədris texnologiyalarını əlavə etmək və əməkdaşları ilə əlaqə quraraq təcrübə paylaşmağa həsr edilməlidir. Bu, müəllimin peşəkarlığını möhkəmləndirir və tələbələrə daha geniş bir təhsil perspektivini təmin etməyə nail olur.
3. Ətraflı Müştəriq Təhsil Planları: Müəllim, tələbələrinin həyat planlarını, maraqlarını və mövqeələrini nəzərə alaraq, ətraflı müştəriq təhsil planları tərtib etməlidir. Bu, müəllimin təhsil prosesini şagirdlərinin individuallığına daha çox uyğunlaşdırmasına kömək edir.
4. Şagirdlərə Məsləhət və Karyera Yoluxu: Müəllim, tələbələrinin karyera yolunu qurmağa və həyatlarında nail olmağa kömək üçün onlara məsləhət verməlidir. Tələbələrə müəllimin fədakarlığı, həyatları boyunca inkişaf etməyə, öz bacarıqlarını möhkəmləndirməyə və müstəqil düşüncə qazanmağa nail olmağa yönəldilmiş bir səyahətin bir hissəsi kimi görünür.
5. Əlavə Təhsil Tədbirləri və İştirak: Müəllim, tələbələrinin müxtəlif əlavə təhsil tədbirlərinə iştirak etmələrini təşviq etməlidir. Bu, müəllimin tələbələrinin sosiokültür tərəqqiyatına sadiq olaraq peşəkar müvəffəqiyyətini dəstəkləyir.
6. Təhsil Materialının Real Həyat Tətbiqi: Müəllim, təlim materialını müstəqil düşünmə və tərəqqi etməyə nail olmağa yönləndirərək, şagirdlərinin öz məqamlarını yaratmağa və təhsil materialını real həyat tətbiqi üçün təşkil etməyə kömək edir.
Bu genişləndirilmiş prinsiplər, müəllimin peşəkarlığını daha müasir və effektiv təhsil metodlarına adapte etməsini və tələbələrinin həyatında mühüm dəyişikliklərə nail olmağa kömək edir. Peşəkar müəllimlik, sadece təlim prosesinə yönəlmiş deyil, həm də tələbələrinin həyat perspektivlərinə müsbət təsir göstərmək və onları müstəqil düşünən və inkişaf edən vətəndaşlar kimi hazırlamağa nail olmağa dayanır.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#__3_._O‘zbek_tilida_ekvivalenti_yo‘q_xitoy_tilidagi_frazeolgizmarning_tarjimada_berilish_usullari | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/zacznik-nr-1-formularz-ofertowy-w-konkursie-ofert-na-najem-lok.html | Załącznik nr 1 formularz ofertowy w konkursie ofert na najem lokalu w celu prowadzenia bufetu-stołówki pracowniczej w siedzibie Ministerstwa Sprawiedliwości przy Al. Ujazdowskich 11 w Warszawie | Załącznik nr 1
FORMULARZ OFERTOWY
w konkursie ofert na najem lokalu w celu prowadzenia bufetu-stołówki pracowniczej w siedzibie Ministerstwa Sprawiedliwości
przy Al. Ujazdowskich 11 w Warszawie
Pełna nazwa oferenta:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Nr NIP/REGON:
………………………………………………………………………………………………
Adres siedziby oferenta:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Adres korespondencyjny:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Telefon, faks, tel. komórkowy, e-mail:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Oferowana wysokość stawki czynszu (z VAT) za 1 m2 powierzchni:
………………………………………………………………………………………………
Przykładowe zestawy obiadowe (zupa, drugie danie, kompot) na 10 dni w cenie do 12 zł przy założeniu, że poszczególne składniki dań obiadowych mają następującą gramaturę:
mięso/ ryba - 150 – 170 g
ziemniaki/ ryż/ kasza/ makaron - 200 g
surówka/ gotowane warzywa - 100 g
pierogi, naleśniki, pasty - 350 g
zupa - 350 g
Zestaw 1 Zestaw 2
Dzień 1:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 2:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 3:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 4:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 5:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 6:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 7:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 8:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 9:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Dzień 10:
……………………………………… …………………………………………
……………………………………… …………………………………………
Proponowane ceny dań przy założeniu, że poszczególne składniki dań obiadowych mają następującą gramaturę:
mięso/ ryba - 150 – 170 g
ziemniaki/ ryż/ kasza/ makaron - 200 g
surówka/ gotowane warzywa - 100 g
pierogi, naleśniki, pasty - 350 g
Lp.
|
Składniki dania
|
Cena
|
1.
|
Kotlet schabowy
|
Ziemniaki/ ryż/ kasza/ makaron
|
Surówka/ gotowane warzywa
|
Kompot
|
|
2.
|
Kotlet de volaille
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
3.
|
Dorsz smażony
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
4.
|
Karkówka pieczona
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
5.
|
Kotlet mielony
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
6.
|
Filet z piersi kurczaka
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
7.
|
Zrazy w sosie własnym
|
j.w.
|
j.w.
|
j.w.
|
|
8.
|
Spaghetti bolognese
|
-
|
-
|
j.w.
|
|
9.
|
Pierogi z serem
|
-
|
-
|
j.w.
|
|
10.
|
Naleśniki z jabłkami
i cynamonem (2-3 szt.)
|
-
|
-
|
j.w.
|
|
Propozycja cennika (brutto) przykładowych dań bufetowych:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
Krótki opis dotychczasowej działalności gospodarczej oferenta:
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Dane personalne osoby/osób upoważnionej/ych do podpisania umowy:
imię i nazwisko: …………………………………………………………………..………
adres zamieszkania: …………………………………………………………………..….
nr dowodu osobistego: …………………………………………………………………..
Warszawa, dnia ……… 2009 r.
…………………….…
Podpis oferenta
oraz pieczęć firmy
| |
http://kompy.info/referat-komputer-jako-szansa-lub-zagroenie-dla-rozwoju-psychic.html#Komputer_jako_szansa_lub_zagrożenie | Referat komputer jako szansa lub zagrożenie dla rozwoju psychicznego człowieka Opracowała: Eugenia Kowal | Komputer jako szansa lub zagrożenie dla rozwoju psychicznego człowieka
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Szkoła Podstawowa nr 4
Z Oddziałami Integracyjnymi
Im. Jana Pawła II
w Łęcznej
REFERAT
Komputer jako szansa lub zagrożenie
dla rozwoju psychicznego człowieka
Opracowała: Eugenia Kowal
Komputer jako szansa lub zagrożenie
dla rozwoju psychicznego człowieka
Wynalazki techniczne, które powstały w drugiej połowie XX wieku, przyczyniły się
do przełomu w stylu życia ludzi. Telewizja, wideo, komputery, Internet, telefon komórkowy spowodowały wyrugowanie tradycyjnych sposobów spędzania wolnego czasu wolnego (aktywność ruchowa ludzi zmniejszyła się, ograniczone zostały kontakty towarzyskie, zmniejszyło się zaangażowanie ludzi w działalność społeczno-polityczną, zmalało zainteresowanie aktywnym uczestnictwem w działalności artystycznej).
Jednocześnie dzięki tym wynalazkom doszło do optymalizacji wielu procesów produkcyjnych, co z kolei wpłynęło na wzrost efektywności pracy, przeprofilowanie zatrudnienia, wzrost wymagań w stosunku
do posiadanych przez ludzi kwalifikacji zawodowych, zmniejszenie czasu na wytwarzanie określonych dóbr itd.
Konsekwencją wprowadzonych do życia społecznego wynalazków są również zmiany
w społecznej organizacji życia.
Dzięki komputeryzacji stało się możliwe bardzo precyzyjne zarządzanie zasobami ludzkimi, wzrosła kontrola społeczna nad dużymi grupami ludzi,
poszerzyły się możliwości porównywania własnego poziomu i stylu życia
z poziomem i stylem życia innych, czego rezultatem jest upowszechnianie się
w coraz większym stopniu pewnych uniwersalnych standardów funkcjonowania społecznego ludzi. Mówiąc bardzo ogólnie wynalazki techniczne wprowadzone do użytku w XX wieku wywarły zupełnie nieoczekiwane piętno na wiele sfer życia społecznego i indywidualnego, które pozornie nie łączyły się osiągnięciami myśli technicznej Wskazane zmiany stylu życia ludzi otrzymują różne etykiety. Mówimy więc o cywilizacji nowoczesnej, społeczeństwach ponowoczesnych, ideologiach konsumpcyjnych, kulturze technicznej, cywilizacji informatycznej itd. Etykiety te są jednocześnie nośnikami dokonywanych zachodzących transformacji życia jednostek i całych społeczeństw.
Nie sposób dokonać nawet pobieżnej analizy wszystkich istniejących diagnoz i prognoz
na temat występujących aktualnie zmian w stylu życia ludzi. Chcąc być jednak w zgodzie
z rzeczywistością, trzeba zauważyć,
że występuje ogromna wieloznaczność w nazywaniu tego, co ulega zmianie w życiu społecznym; że istnieją rozbieżności w określaniu przyczyn występujących zmian
i w wartościowaniu tego, co jest ich efektem.
Psychologia międzykulturowa od dawna jest zainteresowana określaniem wpływu różnych właściwości środowiska kulturowego człowieka na jego psychikę.
Pytanie jakie teraz powstaje, można sformułować następująco :
Jakim rodzajem wytworu kulturowego jest komputer?
Oczywiście, jeżeli traktujemy go jako maszynę do pisania, kalkulator, rodzaj telefonu lub jeszcze jako inny rodzaj narzędzia(urządzenia), to nie ma wątpliwości, że mamy do czynienia z podstawowym wytworem kulturowym. W tych przypadkach pomaga nam kontaktować się
z rzeczywistością, poznawać ją i panować nad nią. Jeśli jednak zapoznajemy się
z możliwościami graficznymi jakiegoś programu komputerowego, korzystamy z programów dydaktycznych lub symulacyjnych, a nawet bawimy się grami komputerowymi, wówczas
komputer należy potraktować jako drugorzędny wytwór kultury.
W takich przypadkach kreowany jest bowiem świat fikcji, powstaje realność nierzeczywista, tworzona jest ułuda prawdziwej rzeczywistości. Komputer przestaje być pośrednikiem między człowiekiem a rzeczywistością, on ją po prostu zastępuje.
Konsekwencje, jakie mogą pojawić się dla procesu rozwoju umysłowego dzieci
w związku z korzystaniem przez nie z komputerów.
Po pierwsze skoro komputer tworzy sztuczną rzeczywistość, to również działania podejmowane wobec tej rzeczywistości nabierają nienaturalnego charakteru. Po drugie, wchodząc w kontakt z komputerem człowiek musi zrezygnować z własnej organizacji doświadczenia(przynajmniej częściowo)
i we własnym działaniu zmuszony jest do podporządkowania się „logice działania” komputera.
Oznacza to, że dominuje on nad człowiekiem i tylko na zaakceptowaniu tej dominacji może dojść do interakcji między nim a fikcyjnymi światami oferowanymi przez komputer.
Po trzecie komputer dzięki swym właściwościom interakcyjnym zastępuje niejako interakcje społeczne. Staje się on partnerem .
Być może należałoby wymienić jeszcze inne czynniki charakterystyczne dla aktywności człowieka pracującego przy komputerze, ale te które wymieniłam wydają się szczególnie istotne z punktu widzenia wpływu komputera na rozwój psychiczny dziecka.
Rozwój procesów poznawczych dziecka sprowadza się do tzw. biernego i czynnego opanowania świata. Oznacza to że dziecko stopniowo zdobywa wiedzę o otoczeniu,
w którym, w którym żyje, a następnie również stopniowo uczy się korzystać z tej wiedzy
w podporządkowywaniu sobie otoczenia. W sytuacji, gdy świadomość otoczenia nie jest jeszcze w pełni stabilna ani też dostatecznie bogata, wprowadzenie sztucznej rzeczywistości kreowanej przez komputer może doprowadzić do wymieszania fikcji z realnoścą. Działanie
w świecie fikcji komputerowej różni się tym od działania w prawdziwej rzeczywistości,
że efekty działania w pierwszej sytuacji nie pozostawiają w zasadzie materialnych
konsekwencji. Zawsze można wykonać odpowiednie kliknięcie i wycofać się z tego, co zostało zrobione wcześniej. Tego typu sytuacje mogą uczyć dziecko nieodpowiedzialności za własne działanie. Co więcej, można oczekiwać przełożenia tak ukształtowanej właściwości w świecie fikcji na świat rzeczywisty. Jednocześnie nie można zapominać, że komputer jest jednak doskonałym stymulatorem rozwoju poznawczego dziecka- dostarcza mu szans
na samodzielne zdobywanie bardzo zróżnicowanej wiedzy, a także stymuluje jego kreatywność.
Podkreśliłam już, że komputer organizuje aktywność człowieka w taki sposób, iż wymusza na nim pełne podporządkowanie się własnym regułom działania. Dziecko nie dysponuje jeszcze w pełni ukształtowanym wewnętrznym programem postępowania, jest wrażliwe
i reaktywne wobec oddziaływań zewnętrznych. Spotykając się z wytworem, który bezwzględnie respektujetylko własne zasady działania, a zupełnie nie liczy się z zasadami partnera interakcji, dziecko będzie narażone na uczenie się konformizmu, a nawet gotowości do podporządkowywania się.
Sprawą otwartą pozostaje to, czy i w jakim stopniu aktywność w świecie rzeczywistym może doprowadzić do ograniczenia tego kierunku w rozwoju psychicznym dziecka, który można nazwać dążeniem do niesamodzielności. W świetle tego wywodu rozwijanie kreatywności dziecka przez komputer powinno mieć ograniczony zakres.
Jednocześnie jednak praca z komputerm wymusza na dziecku systematyczność, uporządkowanie i precyzję w myśleniu oraz w działaniu.
Warto zastanowić się,co wynika z tego, że do uspołeczniania i rozwoju dziecka wprowadzamy komputer. Z dużym prawdopodobieństwem można oczekiwać, że część interakcji z dorosłymi, a przede wszystkim z rodzicami zostanie zastąpiona interakcjami dziecka z komputerem.Jeśli przypomnimy dość powszechnie akceptowaną tezę, że rodzice
i inne osoby ( znaczące w procesie socjalizacji ) pełnią między innymi funkcję przekaźników kultury ( szczególnie duchowej- wartości i norm społecznych), to można oczekiwać zablokowania(większego lub mniejszego) dostępu dziecka do przeszłości kulturowej,
do tradycji, do doświadczeń społecznych poprzednich pokoleń. Komputer oferuje w zamian kulturę substytutowi(np. oglądanie zasobów muzealnych w Internecie lub wycieczkę
po egzotycznych krajach przedstawionych na płycie kompaktowej).
Komputer zalewa nas kulturowymi „śmieciami”, w których można odkryć coś naprawdę wartościowego. Ile jednak trzeba zmarnować czasu, aby to odnaleźć?
A jeszcze, czy dziecko potrafi samodzielnie odróżnić produkty kultury wartościowe
od bezwartościowych?
Osobowość rozwojowa tworzona przez komputer jest chłodna emocjonalnie
i może uczyć takich chłodnych, niezaangażowanych emocjonalnie kontaktów nie tylko z komputerem, lecz również z ludźmi.
Należy jednak pamiętać, że jednocześnie zapewnia on dużą łatwość dostępu
do informacji , potrafi wzbogacić rozwój poznawczy dzieci W świetle przeprowadzonego wywodu ocena roli komputera w rozwoju psychicznym dziecka wypada dość dwuznacznie. W świetle przeprowadzonej analizy można sformułować taką dyrektywę: dorośli głównie rodzice powinni w zdecydowany sposób zostać włączeni w proces kontaktowania się dziecka z komputerem.
Aby uzyskać skuteczny i wychowawczo pożądany wpływ dorosłego na dziecko znajdujące się w interakcji z komputerem, muszą być spełnione trzy warunki:
dorosły powinien poznać możliwie dobrze możliwości kreowania świata przez komputer,
dorosły powinien mieć taki wpływ na potencjał kreacyjny komputera, aby ułatwił on poznawanie rzeczywistości przez dziecko, a nie zastepował jej fikcją,
dorosły powinien wzbogacać i zmodyfikować własne działania wychowawcze, zmierzające do przekazania dziecku posiadanych posiadanych doświadczeń kulturowych kulturowych taki sposób, aby uwzględniały one oddziaływania mediów, a szczególnie komputerów w procesie socjalizacji.
Literatura: H. Noga, Czy nowoczesność niweczy trud wychowania ” Wychowawca” 1999 nr 5
Stanisław Kowalik –„ Z teorii mediów „, Uniwersytet im. A. Mickiewicza
w Poznaniu
J. A. Kłys „Komputer i wychowanie”, Ottonianum, Szczecin 1995 r.
opracowała: Eugenia Kowal
| |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=7 | Son Sözlər - Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları: Təhsilin Temel Sütunu | Son Sözlər
Müəllimlik, bir peşə və sənətdir ki, yalnız tədris etməkdən çox, bir neçə rol və məsuliyyəti bir arada nəzərdə tutmağı tələb edir. Bu, tələbələrinizin həyatında əhəmiyyətli və pozitiv bir təsir yaratmağınızı və onları müstəqil düşünməyə, möhkəm qərarlar verməyə, və cəmiyyətə faydalı və məsuliyyətli vətəndaşlar kimi yetişdirməyinizə kömək edir. Bu məsuliyyətin icra olunması üçün müəllimlər tərəfindən öz peşəkarlığın inkişaf etdirilməsi və "Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları"nın sadiq bir şəkildə tətbiq edilməsi əhəmiyyətli bir mərhələdir.
Müəllimlik, tələbələrə yalnız tədris etməkdən artıq, onların sosial, mənəvi və psixoloji inkişafına dəstək olmağa nail olmaq deməkdir. Müəllim, tələbələrinin fərdi maraqlarını və potensiallarını müəyyən etmək üçün öz peşəkarlığını inkişaf etdirməlidir. Bu, hər bir tələbəyə uyğun təhsil metodu təyin etmək və onların öz bacarıqlarını və maraqli sahələrini tapmağa kömək etmək üçün müəllim tərəfindən göstərilən fədakarlığı tələb edir.
Humanist yanaşma, müəllimlərin tələbələrinin bütövlükdə inkişaf etməsinə nail olmaq üçün əlaqə, empatiya, və hörmət prinsiplərini tətbiq etmələrini tələb edir. Müəllim, tədris prosesində tələbələrinin fərdi bacarıqlarına və maraqli sahələrinə diqqət yetirərək, onların təhsilini daha maraqli və effektiv həyata keçirməlidir.
"Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları" isə müəllim tərəfindən hörmət və məsuliyyət sahib olmağı tələb edən bir norma və yönəltmədir. Bu qaydaların tətbiqi, müəllimin öz davranışlarına və etik prinsiplərə sadiq qalmasını təmin edərək, tədris prosesini daha səmimi və məsuliyyətli şəkildə idarə etməsini təmin edir.
Nəhayət, müəllim olaraq peşəkarlığın inkişaf etdirmək, tədris metodları və texnologiyalarında yeniliklərdən istifadə etmək, müasir təhsil texnologiyaları və metodologiyaları ilə təminatlı olmaq və müəllimin öz tədris bacarığını mükəmməlləşdirmək üçün tədqiqat və təlimlərdə iştirak etmək vacibdir. Bu addımlar, müəllimin tədrisindən ayrılmadan peşəkarlığını artırmağı və tədris prosesini daha maraqli və effektiv etməyi hədəfləyir.
| |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html?page=6 | Qaydaların İnkişaf Etdirilməsi | Qaydaların İnkişaf Etdirilməsi
Muəllimlərin etik davranış qaydalarının daha dərinləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi məsələsində daha geniş bir perspektivə baxmaq üçün, təhsil sistemində müəllimlərin peşəkarlığını artırmaq və daha yaxşı nəticələr əldə etmək üçün bir sıra əlavə tədbirlər nəzərdən keçirilə bilər:
1. İnnovativ Təlim Texnologiyalarının İstifadəsi:
Müəllimlər, müasir təlim texnologiyalarından geniş istifadə edərək tədris prosesini daha interaktiv və maraqlı həll etməlidirlər. Online təlim platformaları, interaktiv təhsil aplikasiyaları, vebinarlar və s. kimi texnologiyalardan istifadə, müəllimlərin tədris prosesində yenilikçi metodologiyalara nail olmağında yardımçı olur.
2. Hörmət və İstirahət Vaxtının Qorunması:
Müəllimlər, tədris prosesində çox işləyərək öz fəaliyyətləri və müstəqil inkişafları üçün vaxt ayırmalıdırlar. Hörmət və istirahət vaxtının qorunması, müəllimlərin peşəkarlığını artırmaq üçün əhəmiyyətli bir addımdır. Bu, müəllimlərin öz psixoloji sağlamlığını qorumağa kömək edir və onları daha müstəqil düşünən və energetik bir şəkildə işləyən təlim mütəxəssislərinə çevirir.
3. Əlavə Təhsil və Sertifikat Proqramlarına İştirak:
Müəllimlər, təhsil sahəsindəki ən yeni inkişafları izləmək üçün əlavə təhsil və sertifikat proqramlarına qatılaraq öz peşəkarlıqlarını daha da inkişaf etdirə bilərlər. Bu proqramlar, müəllimlərə müxtəlif təlim metodu və texnologiyalarını öyrənmək və tətbiq etmək üçün geniş imkanlar təmin edir.
4. Tələbə İnqilabları və Müstəqil Təhsil Metodları:
Müəllimlər, tədris prosesində müstəqil təhsil metodlarına və tələbə inqilablarına hörmət göstərməlidirlər. Tələbələrin fərdi potensiallarına əsaslanan və onların öz öyrənmə prosesini idarə etmələrinə dəstək olan metodologiyaların tətbiqi, müəllimlərin peşəkarlığını daha da yüksəldir.
5. Təşkilati Əməkdaşlıq və Həqiqi Həyat Təcrübələri:
Müəllimlər, təşkilati əməkdaşlıqlara və həqiqi həyat təcrübələrinə daha çox önəm verməlidirlər. Məktəb işçiləri ilə əməkdaşlıq və müştərək layihələrdə iştirak, müəllimlərə daha geniş bir təhsil mühiti və müxtəlif bacarıqlar təmin edir.
6. Tədris Effektivliyini Qiymətləndirmə və İdarəetmə:
Müəllimlər, öz tədris effektivliyini qiymətləndirmək üçün müəyyən olunmuş mərhələləri və müstəqil inkişaf planlarını tərtib etməlidirlər. Bu, onlara təlim prosesini daha yaxşı nəzarət etmək və öz inkişaflarını daha ciddi şəkildə nəzərə almağa imkan verir.
7. Beynəlxalq Əlaqələr və Təlim Mübadiləsi:
Müəllimlər, beynəlxalq əlaqələr qurmaq və təlim mübadiləsi proqramlarına iştirak etməklə öz inkişaflarını daha geniş perspektivdə nəzərə ala bilərlər. Digər ölkələrdəki müəllimlərlə təcrübə mübadiləsi, müəllimin təlim metodu və tədris prosesini zənginləşdirməyə kömək edir.
Bu addımlar, "Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları"nın daha geniş bir şəkildə inkişafını təmin edərək müəllimlərin təhsil sahəsində daha peşəkar və müstəqil rolda olmalarına kömək edir.Bu addımlar, "Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları"nın daha geniş bir şəkildə inkişafını təmin edərək müəllimlərin təhsil sahəsində daha peşəkar və müstəqil rolda olmalarına kömək edir.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#Kalka_usulida_tarjima_qilish. | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/dot-pn-416-dzp-392016-dot-pyta-do-specyfikacji-istotnych-warun.html | Dot.: Pn 4/16 dzp 39/2016 dot.: pytań do specyfikacji istotnych warunków zamówienia do postępowania w sprawie udzielenia zamówienia publicznego przeprowadzanego w trybie przetargu nieograniczonego na dostawę materiałów do sterylizacji | Poznań, dnia 08.02.2016 r.
dot.: PN 4/16
DZP 39/2016
dot.: pytań do specyfikacji istotnych warunków zamówienia do postępowania w sprawie udzielenia zamówienia publicznego przeprowadzanego w trybie przetargu nieograniczonego na dostawę materiałów do sterylizacji, butelek i smoczków do karmienia niemowląt, sond pH – metrycznych, elektrod, wzierników usznych, drobnego sprzętu medycznego do Szpitala Klinicznego im. K. Jonschera UM w Poznaniu (PN 4/16).
Pytanie nr 1 – dotyczy Pakietu nr 8, poz. 1
Zwracamy się do Zamawiającego z prośbą o dopuszczenie w ww. pakiecie równoważnych elektrod do EKG:
Elektroda dla dzieci o wymiarach 22,5mm x 46mm, przy pozostałych parametrach bez zmian.
Odpowiedź: Podtrzymujemy dotychczasowe zapisy siwz.
Pytanie nr 2 – dotyczy Projektu umowy §1 ust. 2
Prosimy o określenie minimalnego zakresu zamówienia, to znaczy takiego, do realizacji którego Zamawiający będzie zobowiązany, np. w procencie wartości pełnego zakresu zamówienia. Niedopuszczalnym jest opisywanie zamówienia bez wskazania tej jego części, której realizacja będzie pewna, a nie opcjonalna. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej (sygn. akt KIO/UZP 22/07, KIO/UZP 1447/10, KIO/UZP 2376/10) oraz jest zgodne ze stanowiskiem Urzędu Zamówień Publicznych (Opinia prawna: "Prawo opcji" w ustawie Prawo zamówień publicznych - Informator Urzędu zamówień publicznych Nr 4/2011, str. 16-19 - dostępny do pobrania w wersji elektronicznej na stronie UZP).
Odpowiedź: Realizacja zamówienia nastąpi sukcesywnie (w miarę potrzeb Zamawiającego), przez okres dwóch lat, licząc od daty zawarcia umowy (na podstawie zapotrzebowań kierowanych przez poszczególne jednostki organizacyjne do Działu Zaopatrzenia tut. Szpitala).
Pytanie nr 3 – dotyczy Projektu umowy §5 ust. 2 lit. a)
W związku z tym, że umowa będzie zawarta na długi okres tj. 2 lat, prosimy o potwierdzenie, że w przypadku zmiany stawki podatku VAT zmianie ulegnie cena brutto umowy (odpowiednio obniżeniu lub podwyższeniu), natomiast cena netto umowy pozostanie bez zmian.
Odpowiedź: Potwierdzamy, że w przypadku zmiany stawki podatku VAT zmianie ulegnie cena brutto umowy (odpowiednio obniżeniu lub podwyższeniu), natomiast cena netto umowy pozostanie bez zmian.
Pytanie nr 4 – dotyczy Projektu umowy §5 ust. 2 lit. a) oraz ust. 3
Prosimy o dodanie do projektu umowy, że Zamawiający dopuszcza zmianę ceny brutto umowy w przypadku zmiany stawki podatku VAT, natomiast cena netto umowy pozostanie bez zmian.
Odpowiedź: Podtrzymujemy dotychczasowe zapisy siwz.
Pytanie nr 5 – dotyczy Projektu umowy §8 ust. 2
Czy Zamawiający dopuszcza zmianę wysokości kar umownej za odstąpienie od umowy do części niezrealizowanej umowy zamiast wartości nominalnej umowy, tj. w § 8 ust. 2 projektu umowy zamiast zwrotu „wartości netto przedmiotu umowy” wpisanie zwrotu: „wartości brutto niezrealizowanej części umowy”
Wskazanie 10% całkowitej wartości umowy za odstąpienie od części umowy jest nieadekwatne do szkody, którą Szpital może z tego tytułu ponieść. Obwarowanie Wykonawcy tak wysokimi karami umownymi stoi w sprzeczności z istotą instytucji kary umownej. Zgodnie z Orzecznictwem Sądu Najwyższego (Wyrok z dnia 29.12.1978r., IV CR 440/798) “ Kara umowna – jako rażąco wygórowana powinna ulec zmniejszeniu w stopniu dostosowanym do tej dysproporcji. W przeciwnym razie kara umowna – tracąc charakter surogatu odszkodowania (art.483 § 1 k.c.) - prowadziłaby do nie uzasadnionego wzbogacenia wierzyciela”.
Wykonawca wskazuje, że zgodnie z art. 139 ustawy prawo zamówień publicznych w do umów w sprawach zamówień publicznych stosuje się posiłkowo przepisy kodeksu cywilnego. Kluczowy natomiast przepis kodeksu cywilnego dotyczący zasady swobody zawierania umów, art. 3531 k.c., odwołuje się do takich klauzul generalnych jak „właściwość (natura) stosunku prawnego” oraz „zasady współżycia społecznego”. Zamawiający, będąc stroną narzucającą treść umowy, kształtując jej treść, musi mieć na względzie w/w przepis i mieć na uwadze fakt, że treść i cel umowy nie może sprzeciwiać się w/w klauzulom generalnym. Prawo Zamawiającego do kształtowania umowy jest ograniczone również art. 5 kc, zgodnie z którym nie można czynić ze swojego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego, a działanie polegające na czynieniu takiego użytku nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Bez wątpienia nakładanie na Wykonawcę kary umownej odnoszącej się do wartości całej umowy, a nie tylko jej niezrealizowanej części w przypadku odstąpienia od umowy powoduje bezpodstawne wzbogacenie się Zamawiającego, bowiem jego ewentualna szkoda ogranicza się jedynie do wartości niezrealizowanej na skutek odstąpienia części umowy.
Odpowiedź: Podtrzymujemy dotychczasowe zapisy siwz.
Pytanie nr 6 – dotyczy Pakietu nr 8
Prosimy o dopuszczenie elektrod w opakowaniach po 30 szt. z odpowiednim przeliczeniem ilości?
Producenci elektrod stosują różne wielkości opakowań jednostkowych; wielkość opakowania nie ma jednak żadnego znaczenia co do zastosowania elektrod wg opisu zawartego w SIWZ.
Odpowiedź: Dopuszczamy, nie wymagamy.
Pytanie nr 7 – dotyczy Pakietu nr 8, poz. 1
Czy Zamawiający dopuści elektrody o średnicy 32 mm?
Odpowiedź: Tak, zgodnie z siwz (uwaga pod tabelą).
Pytanie nr 8 – dotyczy Pakietu nr 8, poz. 3
Czy Zamawiający dopuści elektrody o średnicy 43 mm?
Odpowiedź: Tak, zgodnie z siwz (uwaga pod tabelą).
Pytanie nr 9 – dotyczy Pakietu nr 11, poz. 5
Czy Zamawiający oczekuje, aby kieliszki były sklasyfikowany jako wyrób medyczny, stawka VAT 8 %?
Odpowiedź: Dopuszczamy, nie wymagamy.
Pytanie nr 10 – dotyczy Pakietu nr 4, poz. 1; Pakietu nr 5, poz. 1
Czy ze względu na bardzo małą wartość ceny jednostkowej netto (niepełne grosze) Zamawiający wyrazi zgodę na podanie jej za opakowanie handlowe tj. 500 sztuk?
Odpowiedź: Tak, Zamawiający wyraża zgodę, ale należy określić ilość w opakowaniu.
Z poważaniem
str.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#Tasviriy_usulda_tarjima_qilish. | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html#TOShKENT_–_201_4__REJA | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/informacja-prasowa-v2.html | Liquid Leap oraz smartfon Liquid Jade | Informacja prasowa
Firma Acer zaprezentowała na targach Computex swoje pierwsze urządzenie zaprojektowane do noszenia - Acer Liquid Leap. Opaska typu smartband, wyposażona w ekran dotykowy oraz funkcje pomiaru fitness, sterowania muzyką i powiadomień o połączeniach/SMS-ach, sprzedawany będzie w wybranych regionach w zestawie ze smartfonem Acer Liquid Jade. Nowy, ultracienki smartfon to nie tylko piękny kształt. Urządzenie wyposażono także w ekran HD wykorzystujący technologie IPS i Zero Air Gap oraz w wydajny aparat.
Wprowadzenie na rynek Acer Liquid Leap oznacza, że firma Acer oferuje teraz pełną gamę urządzeń dotykowych o rozmiarach ekranów od 1 do 32 cali, dostosowując się do zróżnicowanych potrzeb klientów.
Smartband Acer Liquid Leap
Liquid Leap to najmniejsze urządzenie dotykowe w ofercie firmy Acer. Smartband cechuje się eleganckim wyglądem. Wąski i lekki 1-calowy ekran dotykowy osadzono w gumowej opasce zapewniającej wygodę podczas codziennego noszenia. To idealne akcesorium dla aktywnych użytkowników, dla których liczy się maksymalna wydajność i pozostawanie w ciągłym kontakcie ze światem.
Liquid Leap monitoruje takie dane, jak: liczba kroków, pokonana odległość, spalone kalorie i cykl snu. Działa przez 24 godziny na dobę, informując o przychodzących wiadomościach SMS i połączeniach. Dodatkowa funkcja sterowania muzyką oferuje użytkownikom szybki dostęp do utworów przenoszonych na smartfonie, dzięki czemu możliwe jest wygodne odtwarzanie, zatrzymanie i przełączanie się pomiędzy piosenkami.
Lekki i stylowy Liquid Leap dostępny jest w szerokiej gamie kolorów, takich jak: biel, czerń, akwamaryna, róż i pomarańcz. Do tego należy dodać żywotność baterii od 5 do 7 dni, obsługę Bluetooth 4.0 i zgodność ze standardem szczelności IPX7 (1).
Smartfon Acer Liquid Jade
Smartfon Liquid Jade to sprzęt przeznaczony przede wszystkim dla tych użytkowników, którzy pragną, by każdy szczegół ich wizerunku, włącznie z noszonymi przy sobie urządzeniami, podkreślał ich niepowtarzalny styl. Jedną z cech jego minimalistycznego, eleganckiego desigu jest ergonomiczna, zaokrąglona sylwetka. Smartfon wyposażono także w wyświetlacz Gorilla Glass 3.
Smartfon działa w oparciu o system Android 4.4, zaś jego 5-calowy ekran wykorzystuje technologie IPS i Zero Air Gap, zapewniając tym samym doskonałą jakość obrazu - w sam raz do oglądania zdjęć uchwyconych aparatem głównym 13 MP, ustawiającym ostrość w zaledwie 0,3s i wyposażonym w przesłonę F1.8.
Ceny i dostępność
Nie znana jest data wprowadzenia produktu na rynek polski.
O firmie Acer:
Firma Acer została założona w 1976 roku. Działa na rynku sprzętu elektronicznego, oprogramowania i usług, skupiając się na badaniach, tworzeniu, promowaniu, sprzedaży i wspieraniu innowacyjnych produktów mających wzbogacać życie codzienne. Oferta produktowa Acer obejmuje komputery PC, monitory, projektory, serwery, tablety i smartfony – narzędzia pozwalające użytkownikom przekraczać kolejne granice i zdobywać nowe doświadczenia. Acer jest numerem 4. (dane IDC 2013) w światowym rankingu producentów notebooków i zatrudnia 7400 pracowników na całym świecie. W roku 2013 przychody firmy wyniosły 12,02 miliarda dolarów. Więcej informacji na www.acer.com.
© 2014 Acer Inc. Wszelkie prawa zastrzeżone. Acer i logo Acer stanowią zarejestrowane znaki handlowe Acer Inc. Inne znaki handlowe, zarejestrowane znaki handlowe i/lub znaki usług, wskazane lub nie, należą do ich indywidualnych właścicieli.
| |
http://kompy.info/tesdiq-edirem-kafedra-mudiri-serdarov-b-s--sentyabr-2014-cu-il.html | Təsdiq edirəm: Kafedra müdiri (Sərdarov B. S.) “ ”sentyabr 2014-cü IL | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASITƏHSİLNAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN MEMARLIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ
Təsdiq edirəm:
Kafedra müdiri_____________
(Sərdarov B.S.)
“___”sentyabr 2014-cü il
Fənn proqramı (sillabusu)
Kafedra: Yapışdırıcı materiallar və betonlar texnologiyası
Fənnin adı: İxtisas sahəsinin tarixi və metodologiyası
1. Fənn haqqında məlumat:
Kodu ____________
Tədris ili: 2014/2015. Semestr: payız
Fakültə : İnşaat Texnologiya
Qrup : M694a1
Tədris yükü: mühazirə 15 saat Cəmi 15 saat.
Kredit: 1
Auditoriya: №
Saat:
2. Müəllim haqqında məlumat:
Adı, atasının adı, soyadı və elmi dərəcəsi: Quvalov Abbas Abdurahman oğlu, t.e.n
Kafedranın ünvanı: A. Sultanova,5;
Məsləhət saatları:
E-mail ünvanı:
İş telefonu: 012 539 10 34
3. Tələb olunan dərslik və dərs vəsaitləri:
1. Гасанов Г.А. Философия строительство. 2000. 80 с.
2. N.M. Ağabəyli. İnşaat materialları və məmulatları. Bakı, 2011.
2. А.Г. Комар, Ю.М. Баженов, Л.М. Сулименко. Технология производства строительных. Москва, 1990.
3. Г.И. Горчаков, Ю.М. Баженов. Строительные материалы. Москва, 1988.
4. Fənnin təsviri və məqsədi:
“Tikinti materiallarının texnologiyası mühəndisliyi” ixtisasından magistr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuş “Ixtisas sahəsinin tarixi və metodologiyası” fənni tikinti materiallarının insanların həyatında və cəmiyyətin inkişafında rolu, tikinti materiallarının, beton və dəmir-betonun tikintidə istifadəsinin inkişaf tarixi, tikinti materialları sənayesinin inkişaf tarixi haqqında ətraflı məlumat verir.
5. Fənnin təqvim planı:
5.1. Mühazirə dərslərinin mövzuları və qısa icmaları
Həftələr
|
Mövzunun adı və qısa icmalı
|
Saat
|
Tarix
|
I
|
Mövzu № 1. Giriş. İnşaat materiallarının cəmiyyətin inkişafında rolu. İnşaat materiallarının təsnifatı. İnsanların istifadə etdikləri ilk inşaat materialları. Təbii daş materiallarının tikintidə istifadəsinin inkişaf tarixi.
|
2
|
22.09.14
|
III
|
Mövzu № 2 Oduncağın tikintidə istifadəsinin inkişaf tarixi. Ağac materiallarından olan qədim memarlıq abidələri. Oduncaq konstruksiya materialı kimi. Oduncaqdan hazırlanmış dekorotiv elementlər. Oduncaq istilik izolyzsiya materialı kimi.
Dünya memarlığında oduncağın rolu.
|
2
|
06.10.14
|
V
|
Mövzu № 3. Yapışdırıcı materiallar istehsalının inkişaf tarixi.Havada bərkiyən yapışdırıcı materiallar. Yerüstü sobalarda əhəng istehsalı. Gips yapışdırıcı materiallar istehsalının inkişaf tarixi. İnşaat hava əhənfi və inşaat gipsi istehsalının müasir durumu
|
2
|
20.10.14
|
VII
|
Mövzu № 4. Hidravlik əhəng və romansement istehsalının inkişaf tarixi. J.Aspidin tərəfindən portlandsementin kəşfi. Portlandsement istehsalının inkişaf tarixi. Azərbaycanda portlandsement istehsalının inkişaf tarixi. Tovuz və Qaradağ sement zavodlarının tarixi.
|
2
|
03.11.14
|
IX
|
Mövzu № 5. Portlandsement istehsalının müasir durumu. Portlandsementə qoyulan norma və standartlar. Avropa standartlaının portlandsemetə qoyduğu tələblər. Portlandsement istehsalında innovativ texnologiyalar.
|
2
|
17.11.14
|
XI
|
Mövzu № 6. Beton istehsalının inkişaf tarixi. Qədim Pomada betonun istifadəsi. XVIII əsrdə Avropada beton istehsalının inkişafı.Yüngül beton istehsalının inkişaf tarixi. Dəmir beton istehsalının inkişaf tarixi. Jozef Minyenin dəmir-beton dibçəyə patent alması. Müasir dövrdə dəmir-beton istehsalının inkişaf perspektivləri.
|
2
|
01.12.14
|
XIII
|
Mövzu № 7. Keramika materialları istehsalının inkişaf tarixi. Bişməmiş kərpic. Eramızdan əvvəl Yunanıstanda bişmiş kərpic və kirəmitin istehsalı və istifadəsi.Rusiyada xristanlığın yayılması ilə Bizans sənətkarlarının Rusiyada keramika istehsalını yayması. Müasir keramika məmulatları sənayesı. Yeni nəsil keramik materiallar. Şüşə məmulatları istehsalının inkişaf tarixi. Müasir tikintidə şüşə materiallarının yeri.
|
2
|
15.12.14
|
XV
|
Mövzu № 8. Materialşunaslıq elminin inkişaf mərhələləri. Qədim dövrlərdən orta əsrlərə qədər olan I mərhələ. XIX əsrdən başlayan II mərhələ. Materialşunaslığın inkişafinda Demokrit, Epikür, Aristotel, M.V.Lomonosovun vəD.İ.Mendeleyevin rolu. İnşaat materialşunaslığının inkişafında Azərbaycan alimlərinin rolu.
|
2
|
29.12.14
|
5.3. Fənn üzrə sərəst işlərin mövzuları
s|s
|
Mövzunun adı
|
1.
|
Rus oduncaq memarlığının nadir inciləri haqqında
|
2
|
Ən qədim daş tikililər.
|
3.
|
Azərbaycan tarixi abidələrində istifadə olunan oduncaq materialları
|
4.
|
İnşaat məhlullarının tikintidə istifadəsinin tarixi
|
5.
|
Keramik materiallar istehsalının inkişaf tarixi
|
6.
|
Azərbaycanda keramika sənayesinin inkişaf tarixi
|
7.
|
Qədim Misirdə şüşə istehsaı
|
8.
|
X.S.Məmmədovun portlandsementin bərkimə nəzəriyyəsinə töhvələri. Quruluş oxşarlığı nəzəriyyəsi
|
9.
|
İnşaat materiallarına qoyulan norma və standartlar
|
10
|
Azərbaycanda inşaat materialları sənayesinin müasir durumu
|
6. Davamiyyətə verilən tələblər.
Dərsə davamiyyətə görə verilən maksimum bal 10 baldır. Balın miqdarı əsasən: tələbə semestr ərzində fənn üzrə bütün dərslərdə iştirak etdiyi halda ona 10 bal verilir. Semestr ərzində fənnin tədrisinə ayrılan saatların hər buraxılan 10 %-nə 1 bal çıxılır. Bütün fənlər üzrə semestr ərzində buraxılmış dərs saatlarının ümumi sayı normativ sənədlərdə müəyyən olunmuş həddən yuxarı olduğu halda tələbə imtahan sessiyasına buraxılmır və onun haqqında müəyyən qərar qəbul edilir.
7. Qiymətləndirmə.
Tələbənin biliyi maksimum 100 balla qiymətləndirilir. Bundan 50 balı tələbə semestr ərzində, 50 balı isə imtahanda toplayır. Semestr ərzində toplanan 50 bala aşağıdakılar aiddir: dərsə davamiyyətə görə ─ 10 bal;sərbəst işə görə ─ 10 bal;məşğələ (seminar) və ya laborator dərslərin nəticələrinə görə - 30 bal.Əgər fənn üzrə kurs işi (layihəsi) nəzərdə tutulubsa, onda məşğşlə (seminar) vəlaborator dərslərinə görə 20 bal, kurs işinin (layihəsinin) hazırlanması vəmüdafiəsinə görə 10 bal verilir.
Tələbənin imtahanda topladığı balın miqdarı 17 baldan aşağı olmamalıdır. Fənn üzrə ayrılmış bütün saatların 30 %-dən çoxunda iştirak etməyən tələbə həmin fənnin imtahanına buraxılmır.
Fənn üzrə semestr ərzində toplanmış balın yekun miqdarına görə tələbənin biliyi Avropa Kredit Transfer Sisteminə (AKTS) görə aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
51 baldan aşağı – “qeyri-kafi” – F
51 - 60 bal – “qənaətbəxş – E
61 - 70 bal – “kafi” – D
71 - 80 bal – “yaxşı – C
81 - 90 – “çox yaxşı – B
91 - 100 – “əla” – A
8. Davranış qaydalarının pozulması. Tələbə Universitetin daxili nizam-intizam qaydalarını pozduqda Əsasnamədə nəzərdə tutulan qaydada tədbir görülür.
9. Fənn üzrə tələblər, tapşırıqlar.
Fənnin tədrisi nəticəsində tələbənin əldə etdikləri biliklər:
─ inşaatda istifadə olunan inşaat materialları və məmulatlarının istehsal texnologiyası, onların əsas fiziki, kimyəvi və mexaniki xassələri, sınaq üsulları, daşınma və saxlanılma qaydaları, tətbiq sahələri haqqında müəyyən biliyə malik olmalıdır;
─ yapışdırıcı maddələrin, betonların, keramik materialların, polimer inşaat materialları və məmulatlarının və digər inşaat materiallarının istehsal texnologiyasını və tətbiq sahələrini bilməlidir.
10. Tələbələrin fənn haqqında fikrinin öyrənilməsi.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Müəllim: ____________ (Quvalov A.A.)
“_____”________________ 2014-cü il.
| |
http://kompy.info/azerbaycan-dovlet-iqtisad-universiteti-serbest-is-telebe-ramin.html#8_prinsipi_əsasında:_Müştəri_yönüm | Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas | |
Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas
|
bet | 1/3 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 35,2 Kb. | | #112902 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq Keyfiyyət menecmenti
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
SƏRBƏST İŞ
Tələbə: Ramin Ağayev
İxtisas: Standartlaşdırma və sertifikasiya (sahələr üzrə)
Qrup: 954
Fənn: Keyfiyyət menecmenti
Müəllim: Şəhla Yusifzadə
Mövzunun adı: Keyfiyyət idarəetmə sisteminin əsas prinsipləri
Keyfiyyətin idarə edilməsi prinsipi: bir təşkilatın idarə edilməsi və idarə olunması üçün istifadə edilən kompleks və əsas qaydalar və inanclar. Beləliklə, uzunmüddətli müştərilərin və digər biznes tərəfdaşlarının ehtiyacları ilə əlaqədar məhsuldarlığı davamlı artırmaq məqsədi daşıyır.
Təşkilatın müvəffəqiyyətli qalması üçün şərt maraqlı tərəflərin ehtiyaclarını daim müəyyənləşdirmək və onun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. ISO 9001 standartı, Beynəlxalq Standartlar Təşkilatı (İSO) tərəfindən müəyyən edilmiş beynəlxalq standart, bir çox ölkələrdə, o cümlədən Avropa İttifaqında sertifikatlaşdırma modeli kimi istifadə olunan Keyfiyyət Menecment Standartıdır.
8 prinsipi əsasında:
Müştəri yönüm:
Təşkilatlar müştərilərindən asılıdır, buna görə də onların mövcud və gələcək ehtiyaclarını başa düşməlidir, onların tələblərinə cavab verir və müştərilərin gözləntilərini aşmaq üçün işləyir. Müştərilər bir təşkilatın gələcəkdə rentabellikində əsas rol oynayırlar. Müştəriləri qorumaq üçün təşkilatlar müştərilərin mövcud və gələcək perspektivlərini başa düşməlidirlər.
liderlik:
Liderlik şirkətin məqsədi, idarə olunması və daxili mühitin birliyidir. Liderlər şirkətin daxili mühitini və atmosferini yaratmalı, belə ki işçilərin şirkətin məqsədlərinə nail olmağı ilə tam məşğul oluna bilərlər. Təşkilatın rəhbərliyi təşkilatın funksiyaları üçün müvafiq ətraf mühit şəraiti yaratmalı, idarə etməlidir və yaratmalıdır. Təşkilatda liderdir, müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün işçilərə təsir göstərə bilən bir şəxsdir. Bu, işçilərin motivasiya edilməsində və təşkilatın məqsədlərinə nail olmaqda ən vacib rol oynayır. Məqsəd liderin birliyini və istiqamətini müəyyən etməkdir.
|
| | |
http://kompy.info/sifat-dan-struktur-polimer-untuk-material-elektronika-organik.html | Sifat dan Struktur Polimer untuk Material Elektronika Organik | Sifat dan Struktur Polimer untuk Material Elektronika Organik
Eka Maulana
http://maulana.lecture.ub.ac.id
Material utama yang digunakan dalam rekayasa elektronika organik adalah polimer berbasis karbon. Polimer merupakan molekul besar yang terbentuk dari unit-unit berulang sederhana. Polimer dibangun oleh satuan struktur yang tersusun secara berulang dan diikat oleh gaya tarik-menarik yang disebut ikatan kovalen, dimana ikatan setiap atom dari pasangan menyumbangkan satu elektron untuk membentuk pasangan elektron.
Karakteristik Material
Karakteristik polimer tergantung dari berat dan bentuk molekul serta perbedaan struktur rantai molekul . Beberapa karakteristik dasar yang dimiliki oleh material untuk aplikasi elektronika organik antara lain:
-
Struktur elektronik bahan berpotensi untuk laju muatan
-
Mobilitas elektron yang tinggi
-
Dimensi materialnya stabil dan resistansi terhadap perubahan lingkungan luar
-
Mudah direkayasa, diproses dan dikendalikan
Struktur Material
Kebanyakan material organik adalah senyawa hidrokarbon dengan ikatan kovalen (C dan H). Ukuran molekul polimer sangat besar jika dibandingkan dengan molekul hidrokarbon bahkan ukurannya sering disebut makro molekul. Di dalam molekul, atom-atom berikatan kovalen. Sebagai contoh adalah senyawa C2H4
_ : ikatan tunggal
= : ikatan ganda
Sebagian besar polimer, molekul-molekulnya dalam bentuk rantai yang panjang dan fleksibel. Tulang belakangnya adalah urutan atom karbon. Tiap-tiap elektron valensinya yang tersisa bila berikatan dengan atom-atom radikal posisinya berdekatan dengan rantai. Molekul panjang ini disebur mer. Mer tunggal disebut dengan monomer dan mer banyak disebut dengan polimer. Jika ethilene diberi katalis, maka akan bertransformasi menjadi poly-ethilene.
Terdapat beberapa jenis polimer berdasarkan bentuk susunan rantainya, yaitu:
-
Polimer linier
Polimer linier tersusun atas unit yang berikatan satu sama lainnya membentuk rantai polimer yang panjang. Bentuk polimer ini ujungnya bergabung bersama pada ujung-ujungnya dalam rantai tunggal.
-
Polimer bercabang (branch)
Polimer Bercabang merupakan polimer yang terbentuk jika beberapa unit ulang membentuk cabang pada rantai utama.
-
Polimer Berikatan Silang (cross-linked)
Polimer yang terbentuk karena beberapa rantai polimer saling berikatan satu sama lain pada rantai utamanya. Rantai linier bargabung satu sama lain pada beberapa tempat dengan ikatan kovalen.
4. Polimer jaringan (network)
Polomer ini tersusun atas unit mer tri-functional yang mempunyai tiga ikatan kovalen aktif membentuk jaringan 3 dimensi. Sehingga terjadi sambungan silang ke berbagai arah sehingga terbentuk sambung silang tiga dimensi.
Beberapa struktur molekul polimer organik ditunjukkan dalam gambar berikut
Gambar 1. Struktur PDOT
Gambar 2. Struktur molekul Polythiophene
Gambar 3 Alotrop molekul karbon
a) Diamond b) Graphite c) Lonsdaleite d) C60 (Buckminster fullerene) e) C540 (Fullerene) f) C70 (Fullerene)
g) Amorphous carbon h) single-walled carbon nanotube
Jenis Polimer
Beberapa jenis molekul dan polimer yang dapat digunakan sebagai material dalam elektronika organik antara lain:
-
Pentacene
-
Tetracene
-
Carbon nanotube
-
Fullerene (C60)
-
Organic Phosphors FIr6, Ir(ppy)3, PQIr (LED organik)
-
TCTA triphenylamine
-
Oligothyopene (layer aktif pada transistor)
-
Polythyophene
-
PCPDBT dan PSBTBT
-
polyaniline
-
CuPc
-
F16CuPc
-
PDOT (poly ethylene dioxy thiophene), Polimer konduktif
-
Poly-3-alkylthiophene (p3AT)
-
PTCDA (fotokonduktor)
-
PCBM
Performasi Bahan
Performansi bahan polimer pada umumnya adalah sebagai berikut :
-
Tahan terhadap lingkungan yang agresif.
-
Proses pencetakan mudah, hal ini dikarenakan material dapat diolah pada suhu rendah. Metode yang digunakan untuk proses pencetakan yaitu: spin-coating, penyuntikan, penekanan, dan litografi, contact print, dan molding.
-
Produk ringan dan kuat. Berat jenis polimer rendah dibandingkan dengan logam dan keramik.
-
Beberapa polimer bersifat isolasi listrik yang baik. Polimer mungkin juga dibuat konduktor dengan jalan mencampurnya dengan serbuk logam butiran karbon dan sebagainya.
-
Harga relatif lebih murah.
-
Variasi karakteristik material dapat dibuat berdasarkan metode pembuatannya.
-
Kurang tahan terhadap panas sehingga perlu cukup diperhatikan pada penggunaanya.
-
Mudah termuati listrik secara elektrostatis.
Bahan polimer yang banyak dijumpai dari senyawa makhul hidup, diantaranya amilum dalam beras, jagung dan kentang, selulosa dalam kayu dan protein yang terdapat dalam daging. Faktor utama yang menyebabkan pesatnya industri polimer antara lain.
-
Bahan-bahan polimer dapat memenuhi berbagai aplikasi kebutuhan
-
Kualitas bahan dapat ditingkatkan melalui perubahan struktur kimia, penambahan aditif, penstabil, pewarna, dan polimer lain.
-
Hagen Klauk. Organic Electronics: Materials, Manufacturing and Applications. , Weinheim: WILEY-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, 2006
-
Franky So, Organic electronics: Materials, Processing, Devices and Applications. New York: CRC Press Taylor & Francis Group, 2010.
| |
http://kompy.info/avtomobilning-konstruktiv-va-ekspulatatsion-parametrlarini-ani.html | Avtomobilning konstruktiv va ekspulatatsion parametrlarini aniqlash | AVTOMOBILNING KONSTRUKTIV VA EKSPULATATSION PARAMETRLARINI ANIQLASH.
Reja:
Avtomobilning konstruktiv parametrlarini aniqlash
Avtomobilning tortish sinovlari
Dinamometrlashning asosiy sharoitlari
Foydalanilgan adabiyotlar
Avtomobil va traktorni konstruktiv parametrlarini aniqlash
Konstruktiv parametrlarni aniqlash avtomobillarni dastlabki va qabul sinovlarida amalga oshiriladi.
Avtomobilnini konstruktiv parametrlarga quyidagilar kiradi: gabarit o’lchamlari, baza, iz, yo’l tirqishi, sig’imlar xajmi, konstruktiv va foydalanish massasi, yurituvchilarga statik yuklama, keraksiz yuk va qo’shimcha jixozlar massasi, yurituvchilarni tuproqqa bo’lgan bosimi, og’irlik markazining koordinatlari.
Traktorning o’lchamlari uni tuproq tishlagichlari 3 mmdan ortiq chuqurlikka botishga yo’l qo’ymaydigan qoplamasi bo’lgan gorizontal maydonchaga qo’yib aniqlanadi. Maydonchaning qiyaligi 1
0 dan, yuza notekisliklari balandligi 3 mm dan oshmasligi kerak. Chiziqli o’lchamlarni o’lchash xatoli 0,5% ortiq bo’lmasligi kerak. O’lchashlar uchun o’lchov tasmasi, chizgichlar, etalonlardan foydalaniladi.
Yo’naltiruvchi g’ildiraklar holati yoki sharnir rama elementlari o’lchashlar vaqtida traktorning to’gri chiziqli xarakatiga mos kelishi; shinalardan bosim traktorni transport sifatida ishlashi uchun tayyorlovchi zavod ko’rsatkich me’yorlarga; agar konstruktsiyada tortish-tirkash qurilmasini rostlash ko’zda tutilgan bo’lsa, o’lchashlar vaqtida uni traktor eng katta va eng kichik gabarit o’lchamlariga ega bo’ladigan holatlarga keltirish kerak bo’ladi. Gabarit o’lchamlarini, baza, iz va yo’l tirqishini pogonasimon o’zgarishida bu parametrlarning traktor konstruktsiyasida ko’zda tutilgan barcha qiymatlarini o’lchash o’tkaziladi. Agar rostlashpogonasiz bo’lsa, berilgan parametrlarning o’zgarish chegaralari aniqlanadi.
G’ildirakli traktorning bazasi va izi gorizontal o’lchamlarning o’rtacha arifmetik qiymati sifatida xisoblanadi (rasmga qarang):
L= (l1 +l2 +l3 +l4 )/4; B= (b1 +b2 +b3 +b4 )/4
G’ildirakli traktorning bazasi va izini aniqlash.
Yoqilg’i quyish sig’imlarining xajmi bo’sh idishga tayyorlovchi zavod tavsiya etgan satxgacha (darajagacha) quyiladigan suyuqlik xajmiga mos keladi. Traktor |
http://kompy.info/azerbaycan-dovlet-iqtisad-universiteti-serbest-is-telebe-ramin.html?page=2 | İşçilərin iştirakı - Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas | |
Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas
|
bet | 2/3 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 35,2 Kb. | | #112902 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq Keyfiyyət menecmentiİşçilərin iştirakı:
Təşkilatın bütün səviyyələrində olan bütün insanlar öz təşkilatlarının dəyəri və tam iştirakları təşkilatın mənafelərində öz imkanlarını ortaya qoyur. Təşkilatın bütün səviyyələrində olan insanlar bu təşkilatın öz məqsədlərinə çatma qabiliyyətinə təsir göstərirlər. İnsanları cəlb edərək, onların bilik və bacarıqlarını istifadə edərək, təşkilat insanların çalışqan və hədəflərinə nail olmaq istəyən bir mühit yaratır.
Bütün səviyyələrdə işçilər təşkilat üçün dəyərlidir. Onların imkanlarından ən çox istifadə etmək üçün iştirak etmələri gözlənilir. Bu yolla, işçilər təşkilat üçün məhsuldar ola bilərlər.
Proses yanaşması:
Girişləri qəbul edən və nəticələrə çevirən hər hansı bir fəaliyyət bir proses hesab olunur. Təşkilatlar müvəffəqiyyətli olmaq üçün bütün prosesləri effektiv idarə etməlidirlər. Nəticələrə nail olmaq üçün resurslar və fəaliyyətlər düzgün idarə edilməlidir. Bunun təmin edilməsi biznes proseslərinin hazırlanmasından asılıdır. Hazırlanan proseslər hədəflərin təyin edilməsi və planlaşdırılması, həyata keçirilməsi, idarə edilməsi və ölçülməsi ilə həmişə davamlı təkmilləşdirmə dövrü vasitəsilə idarə olunmalıdır.
İdarəetmə sistemi yanaşması:
Verilən bir məqsədə nail olmaq üçün bir-birinə bağlı proseslərin sisteminin müəyyən edilməsi, anlaşılması və idarə olunması təşkilatın effektivliyinə və səmərəliliyinə gətirib çıxarır. Bir-biri ilə əlaqəli proseslər bir sistem çərçivəsində işlənib hazırlanmalıdır. Bu yolla proseslər daha asan başa düşülür və idarə olunur. Bundan əlavə, təşkilatın səmərəliliyi artır, hədəflərə nail olmaq üçün məhsuldarlıq artır.
Realist yanaşma:
Təmiz və effektiv qərarlar qəbul etmək üçün bir təşkilat fəaliyyətlərdən əldə edilən bütün məlumatları istifadə etmək və təhlil etmək məcburiyyətindədir.
Təchizatçı münasibətləri:
Təşkilatçılar təchizatçı və subpodratçılardan müstəqildirlər. Ancaq onlar qarşılıqlı maraq əlaqələrindədirlər. Ona görə də hər iki tərəf bir-birinə artıq dəyər yaratmalıdır.
|
| | |
http://kompy.info/ecu-100-chemistry-for-engineers-i.html | Ecu 100: chemistry for engineers I | |
Ecu 100: chemistry for engineers I
|
bet | 1/48 | Sana | 02.01.2024 | Hajmi | 327 Kb. | | #129611 |
Bog'liq BACHELOR OF SCIENCE ELECTRICAL ELECTRONICS ENGINEERING
Structure of atoms: Model of atoms; the fundamental particles of the atom, Planck's quantification of energy and the photoelectric effect, ionization energy; nature of ionic and covalent compounds: Molecular shape chemical bonds, size and bond force: liquid and solid matters; structure of liquids; structure of solids; measurements and mole concept; properties of gases; law of gases: Chemical Reactions: Stoichiometry, thermochemical energy, heat and enthalpy, Periodic table: Main group elements I, main group elements II, d-Block transition elements: Organic chemistry: Simple organic functional group chemistry; alkanes, alkenes, alkynes, alky halides, alcohols, ketones, aldehydes, carboxylic acids and esters; chemistry of benzene, nuclear chemistry: Radioactivity, nuclear Energy.
ECU 101: PHYSICS FOR ENGINEERS I
Mechanics and properties of matter: mass centre, work, force, energy, impulse, momentum, vectors, rectilinear motion, Newton's Laws of motion and their applications: Composition and resolution of forces: Uniform circular motion: Newton’s law of gravitation: Simple harmonic motion: Determination of gravity. Flow of liquids: Viscosity: Surface tension: Elasticity: elastic constants and their importance: Thermal physics: expansion of matter: Temperature scales: First law of thermodynamics; specific heat capacities of gases. Kinetic theory of gases: Mechanism of heat transfer, thermal conductivity, black body, Stephen's law: Sound: equation of wave motion and velocity of sound in matter.
ECU 109: FUNDAMENTALS OF COMPUTING
Introduction: History of computers: Computer and society: computer hardware and software: Understanding PC specifications, Computer performance and maintenance. Hardware components: CPU, Memory and I/O buses. Computer applications: exercise using word processing software and presentation graphics software; spreadsheets; Database (exercises in Access): Web Application (exercise in HTML): Machine level representation of data: Bits, bytes, and words; numeric data representation and number bases; representation of character data. Overview of operating systems: simple management: Introduction to net-centric computing: background and networking fundamentals. The Internet: use of networking software including e-mail, telnet, and FTP. Models of computation. Computers and information processing. General introduction to programming. Introduction to Algorithms and flow charts.
|
| | |
http://kompy.info/javoblari-task-scheduler-nima.html | Javoblari: Task Scheduler nima? | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI FARG‘ONA
FILIALI
“Kampyuter injinering va raqamli iqtisodiyot” fakulteti
Axborot xafsizligi yo‘nalishi
640-21 – guruh talabasi
Nurdinov Hikmatillo
“OPERATSION TIZIMLAR”
fanidan tayyorlagan
6-10-AMALIY MASHG‘ULOT
ISHLARI
Topshirdi: Nurdinov Hikmatillo
Qabul qildi: R.Nabijonov
Farg‘ona 2024
Amaliy mashg‘ulot №6
Windowsda topshiriqlarni rejalashtirish (Task Sheduller)
Nazariy savollar.
1.
Task Scheduler nima?
2.
Task Scheduler orqali nimalarni amalga oshirish mumkin?
3.
Task Scheduler orqali topshiriqlarni qanday tartibga solish mumkin?
4.
Topshiriqlarni qanday qayta ishga tushirish mumkin?
5.
Task Schedulerda topshiriqlarni qanday o‘chirish mumkin?
6.
Topshiriqlarni qanday tahrirlash va yangilash mumkin?
Nazorat savollariga javob yoziladi va savol-javobga
tayyorlanadi.
Javoblari:
1.
Task Scheduler nima?
Windows operatsion tizimi ichidagi dasturlarni aftomatik ravishda ishga
tushirish va bajargan holatda amalga oshirishga imkon beradigan vosita. Ushbu
vosita dastur ishini boshlash va yakunlash vaqtini belgilash imkoniyatiga ega.
Masalan, siz har kuni ma'lum vaqtga e-mail yuborish dasturini ishga tushirishni
so'rasangiz, Task Scheduler uni avtomatik ravishda bajargan holatda aniqlangan
vaqtga boshlaydi. Bu, kompyuter operatsion tizimini qulay va maqbul dasturlarni
boshlash va ishga tushirishni tartibga soluvchi qurol sifatida qo'llashga imkon
beradi.
Task Scheduler - bu Microsoft Windows komponenti bo'lib, dasturlar yoki
skriptlarni ma'lum vaqtlarda yoki belgilangan vaqt oralig'ida ishlashni rejalashtirish
imkoniyatini beradi. Komponent birinchi marta Windows 95 Plus da paydo bo'ldi!
to'plami System Agent deb nomlangan, lekin Windows 98 da Task Scheduler deb
o'zgartirildi. Ushbu xizmatni ishga tushirish uchun Voqealar jurnali xizmati
yoqilgan bo'lishini talab qiladi.
1.1-rasm.
Task Scheduler 1.0
| |
http://kompy.info/muhazire-optik-telekommunikasiya-sistemlerinin-qurulma-prinsip.html | Mühazirə Optik telekommunikasiya sistemlərinin qurulma prinsipləri Hal-hazırda ots-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində quraşdırılan vasitələrdə və s kimi sahələrdə tətbiq olunur | |
Mühazirə Optik telekommunikasiya sistemlərinin qurulma prinsipləri Hal-hazırda ots-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində quraşdırılan vasitələrdə və s kimi sahələrdə tətbiq olunur
|
bet | 1/2 | Sana | 13.06.2024 | Hajmi | 155,12 Kb. | | #263436 | Turi | Mühazirə |
Bog'liq Mühazirə 2
Mühazirə 2. Optik telekommunikasiya sistemlərinin qurulma prinsipləri
Hal-hazırda OTS-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində quraşdırılan vasitələrdə və s. kimi sahələrdə tətbiq olunur. Bununla yanaşı rabitənin uzaqlığına görə OTS-ləri beynəlxalq, magistral, yerli, şəhər telekommunikasiya şəbəkələrundə (ŞTŞ) rabitənin təşkili, müəssisədaxili rabitənin təşkili və s. kimi sahələrdə də geniş tətbiq olunur. Qeyd olunan sahələrdə rabitə təşkil edilən zaman OLRX-lərinin aktiv və passiv komponenetləri ilə yanaşı verici və qəbuledici sistemlərdə işıq diodları (İD), yarımkeçirici lazerlər (YKL), fotodiodlar (FD), lavin fotodiodları (LFD) və s. kimi elementlərdən istifadə edilir.
Müasir OTS-lərinin qrup prinsipi və kanalların tezlik və zaman əlamətinə görə bölünməsi əsasında qurulması çoxkanallı telekommunikasiya sistemlərinin (ÇTKS) ümumi qurulma prinsiplərinə uyğun şəkildə həyata keçirilir. Belə ki, informasiyanın ötürülməsi üçün həmin sistemlərdə olduğu kimi OTS-lərində də rabitə kanalları tezlik və zaman əlamətinə görə bölünürlər. Bu üsullarla formalaşdırılan elektrik siqnalı optik daşıyıcı ilə modulyasiya olunur. İD-larından verici mənbə kimi istifadə etməklə rabitə təşkil etmək üçün ötürülən OS-ın modulyasiya prosesi həyata keçirilir. OS-ın modulyasiyası onun parametrlərinin idarəedici siqnalın uyğun parametrinin dəyişmə qanunundan asılı olaraq dəyişməsi prosesidir. Bu parametrlərə OS-ın amplitudası və ya fazası, onun polyarizasiya olunması, yayılma istiqamətinin və tezliyin dəyişməsi, modların paylanması və s. kimi parametrlər aiddir. Bu zaman yalnız modulyasiyaedici kimi istifadə olunan elektrik siqnalıdır. OTS-ləri vasitəsi ilə çoxkanallı rabitənin təşkili zamanı təşkil olunan kanalların tezliyə və zamana görə bölünmə prinsiplərindən istifadə olunur. Hər iki halda tezlik və ya zaman əlamətinə görə bölünən elektrik siqnalları optik daşıyıcı siqnalı vasitəsilə modulyasiya edilir və sonra ORK-nın OL-ləri üzrə ötürülür.
OTS-lərində modulyasiyanın iki növündən - daxili və xarici modulyasiyadan istifadə olunur:
daxili modulyasiya zamanı elektrik siqnalı lazerin şüalandırma prosesinə təsir edir və siqnalın lazımi forma və intensivliyini təmin edir;
xarici modulyasiya zamanı xüsusi modulyasiyaedici qurğudan istifadə olunur ki, bunun da köməyi ilə ötürülən siqnalın artıq formalaşdırılmış lazer şüalarına təsiri təmin edilir.
YKL-lərə malik sistemlər üçün bir qayda olaraq daxili modulyasiya üsulundan istifadə olunur. Modulyasiya prosesində istifadə olunan İD optik şüa siqnalının intensivliyinə təsir göstərməlidir. Modulyasiya olunmuş intensivliyi almaq üçün YKL-dən, İD-dan istifadə edilir. FD və ya LFD-nun fotocərəyanı işıq selinin (intensivliyinin) gücü ilə mütənasib olarsa, onda optik daşıyıcının intensivliyinin modulyasiya prosesindən istifadə edilir. Bu o deməkdir ki, OS-ın gücü modulyasiya olunmuş elektrik siqnalının amplitudası ilə təyin olunur. İntensivliyə görə modulyasiyanın istifadə olunmasının digər səbəbi YKL-in çoxmodlu şüalandırmaya malik olmasıdır ki, bu da generasiya olunan rəqslərin spektrinin eninin 100 MHs-ə qədər çatdırmağa imkan verir. Modulyator qurğusundan istifadə etməklə modulyasiya olunmamış mənbənin şüalanma parametrlərini xarici modulyasiya üsulu ilə dəyişmək mümkündür. Bu zaman təkcə modulyasiya olunmuş intensivliyi almaqdan başqa, yeni perspektivli modulyasiya növü də almaq mümkündür.
Əksər hallarda OTS-ləri rəqəm veriliş sistemlərinin bazasında qurulur. Ötürülən siqnalları kodlamaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir ki, bunlardan biri də impuls-kod modulyasiyasıdır (İKM). Bu zaman regeneratorda bərpa olunan siqnalın amplitudasının xətti xarakteristikaya malik olmasına qoyulan tələbat xeyli azalmış olur. OTS-nin struktur sxemi şəkil 1.1-də verilmişdir.
Şəkil 1.1. Optik telekommunikasiya sisteminin struktur sxemi
Sistemin əsas elementləri optik xətt traktında və son qurğularda istifadə olunan optik verici modul (OVM) və optik qəbuledici moduldur (OQM). OVM-nin girişinə daxil olan elektrik siqnalı optik siqnala çevrilir, həmin formalaşdırılmış siqnalın parametrlərini xətt traktının parametrləri ilə razılaşdıraraq xətt traktına ötürür. OQM-də isə əksinə çevirmə, yəni optik siqnalı sistemin girişindəki kimi elektrik siqnalına çevirilir. Girişdəki elektrik siqnalı kod çeviricisinin (KÇ) girişinə daxil olur və burada onun OLRX üzrə ötürülən xətti siqnal ilə parametrlərinin razılaşdırma prosesi həyata keçirilir. Elektrik siqnalı çevirildikdən sonra modulyatorun köməyi ilə və ya bilavasitə optik şüa mənbəyinin (OSM) daşıyıcı siqnalı ilə modulyasiya edilir. OS-na çevrilmiş siqnal razılaşdırıcı optik qurğudan (OQ) keçərək ORK-nın OL-nə, sonra isə xətti regeneratora (XR) ötürülür, optik qurğuya və fotodetektora (FD) daxil olur. Elektrik siqnalına çevirildikdən sonra bu siqnal gücləndiriciyə (G), demodulyatora (DM) və kod çeviricisinə-dekoderə daxil olur. Xətt traktı ORK-dən, kabelin inşa uzunluqlarını birləşdirən muftalardan və sonda qoyulan ayrıcılardan, eləcə də XR-lardan ibarətdir.
Şəkil 1.1-də göstərilən sxem OS-nı bir ədəd OL-lə bir istiqamətdə ötürmək üçündür. Verilişi iki istiqamətdə təşkil etmək üçün bir cüt OL tələb olunur. Hər iki istiqamətdə OS eyni optik daşıyıcı ilə modulyasiya olunaraq ötürülür, OL-lər isə bir ORK-nın tərkibində olur. ORK-nın əsas elementi olan OL-in uzunluğu boyunca OS yayılarkən kabelin özündə, onun inşa uzunluqlarını birləşdirən muftalarda və sonda quraşdırılmış ayrıcılarda OS sönməyə məruz qalır. Buna baxmayaraq, impulsların dispersiyaya məruz qalması rabitə kanallarında maneə siqnalının səviyyəsini artırır və OQM-də kodlama nəticəsində səhv qəbulun yaranmasına şərait yaradır ki, bu da informasiyanın veriliş keyfiyyətini aşağı salır. Bunu aradan qaldırmaq və magistral rabitə xətti ilə informasiyanın uzaq məsafəyə ötürülməsini təmin etmək üçün müəyyəm məsafədən (LR) xətt traktı üzrə XR qurğuları yerləşdirilir. Bu qurğunun köməyi ilə sönməyə uğramış OS və təhrifə uğramış impulsların forması bərpa olunur. XR qurğusu mürəkkəb struktura malikdir. Veriliş ikitərəfli istiqamətdə təşkil olunduqda, XR qurğusu optik qəbuledicidən (OQ), regeneratordan və optik vericidən (OV) ibarət olur. Regenerasiya prosesini birbaşa həyata keçirən XR qurğusudur. Bu halda regenerasiya prosesi birbaşa, yəni optik şüa siqnalı elektrik siqnalına və əksinə çevirilmə aparılmadan həyata keçirilir.
Yalnız bir OL-dən tək- və çoxkanallı dupleks rabitə sistemi təşkil edən zaman OLRX-lərində XR qurğusundan istifadə olunmaya da bilər. Belə OTS-lərindən optik daşıyıcısı müxtəlif dalğa uzunluqlu (DU) və olan rabitə kanalı təşkil edən zaman istifadə etmək olar. Bir OL-dən istifadə etməklə iki istiqamətdə (dupleks sistem) təşkil olunan rabitənin struktur sxemi şəkil 1.2-də göstərildiyi kimidir.
Şəkil 1.2. Bir OL üzrə iki istiqamətdə (dupleks) rabitənin struktur sxemi
OLRX-nin sonunda OS-ı optik paylayıcının və müstəvi şəkilli difraksiyalı optik süzgəcin köməyi ilə ayırmaq olar. Bunlar uyğun olaraq DU-ları və olan OS-ı şüalandırırlar.
Müxtəlif sıxlaşdırma üsullarından istifadə etməklə ORK-nın OL-lərinin informasiya tutumunu daha da artırmaq mümkündür. Bunlardan biri də DU-na görə multipleksirləşdirmə üsuludur. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müxtəlif DU-larında işləyən bir neçə şüalandırma mənbəyindən eyni zamanda OL-ə çoxlu sayda OS daxil edilir və OQ-də bu siqnallar optik süzgəcin köməyi ilə ayrılaraq yenidən ilkin vəziyyətə çevrilir. Beləliklə, multipleksirləşdirmə nəinki ORK-nın buraxma qabiliyyətini artırır, eləcə də bir OL üzrə OS-ın ikitərəfli verilişini təşkil etməyə imkan verir. İki OS-ı birləşdirilərək bir OL üzrə yayılma prosesinin sadə variantlarını xarakterizə edən sxemlər şəkil 1.3,a,b-də göstərildiyi kimidir.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Mühazirə Optik telekommunikasiya sistemlərinin qurulma prinsipləri Hal-hazırda ots-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində quraşdırılan vasitələrdə və s kimi sahələrdə tətbiq olunur
| |
http://kompy.info/maktabgacha-talim-yonalishi-boyicha-fanlardan-oquv-metodik-kom.html | Maktabgacha ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha fanlardan о‘quv-metodik komplekslar tayyorlash | Maktabgacha ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha fanlardan о‘quv-metodik komplekslar tayyorlash
Maktabgacha ta’lim yî‘nalishi bî‘yicha fanlardan î‘quv-metodik k
|
Bosh sahifa
Aloqalar Bosh sahifa Maktabgacha ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha fanlardan о‘quv-metodik komplekslar tayyorlash
| |
http://kompy.info/reja-uchinchi-sinfda-musiqa-oqitishning-mazmuni-va-maqsadi-uch.html?page=2 | Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari - bet 2 | |
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
|
bet | 2/3 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 58,77 Kb. | | #113134 |
Bog'liq 9-mavzu umumtalim Uchinchi sinf o’quvchilari nafasni to’g’ri olib, jumlani oxiriga yetkazishga asta – sekin o’rganib borishlari kerak. Ikki ovozli asarlarning eng oddiysini kuylay oladigan bo’lishlari kerak. Ikki ovozli kuylashga erishish uchun avvalo sof intonasiyaga erishish kerak, bunga ovoz sozlash jarayonida erishiladi. Oldin tersiya kengligida mashqlarni kuylash, so’ngra bir ikki takt kanon shaklida mashqlar kuylash orqali o’quvchilarni musiqiy uquvi rivojlanib, eshitish qobiliyatlari o’sib boradi. Asta – sekin ikki ovozda asarlarni kuylash o’quvchilarni qiziqishini oshirib boradi. Kompozitor S.Boboyev va shoir P. Mo’minning “Dastyor qiz” qo’shig’i kompozitor N.Norxo’jayev va shoir P.Mo’minning “Oltin paxtam oppog’im”, “Keng Turkiston” kabi qo’shiqlari misol bo’la oladi. O’quvchilarning musiqa haqida bilim doirasini kengaytirishda va musiqa qobiliyatlarini rivojlantirishda musiqa tinglash muhim rol o’ynaydi. Har bir darsda asar xarakteri, mazmuni va ifoda vositalarini aniqlashda bolalarga mustaqil fikr bayon etish uchun imkoniyat bermoq lozim. Jumladan “Yomg’irjon” asarida (D.Omonullayev musiqasi) tembr, dinamika, o’lchov, kontrast asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Kompozitor Sh.Yormatovning “G’ildiragim”, kompozitor A.Mansurovning “Qo’zichog’im o’yinchoq”, kompozitor T.Azimovning “Durdona” asarlarida kuy va jumlalarni o’zgartirmay takrorlanishi “Rondo” ekanligini o’quvchilar tezda anglab oladilar. Endi musiqaning rivojlanishidagi kuyning qaytarilishida uning o’zgarishi, o’zgarganda ham yangi xarakter kasb etib, o’ynoqi va murakkab ritm va chaqqon temp etilishi – kontrast deyiladi Kontrastga misol qilib kompozitor F.Nazarovning “Qo’shiq va raqs” o’zbek xalq kuyi “Paxta raqsi” kompozitor A.Mansurovning “Chumoli va Nor”, kompozitor S. Abramovaning “Buvijonim kelyapti” asarlarini keltirish mumkin. Asarni ikkinchi uchinchi dars davomida tinglagach, hayotdagi voqelikni, murakkab voqelikni, musiqa ohanglarini tasvirlab olishini ko’ramiz. Shu bilan birga uchinchi sinf o’quvchilari musiqiy ritmik harakatlarni aniq bajara olishlari, kuylayotgan qo’shiqlarini jozibali, quvnoq, yoqimli, sof intonasiyada kuylashga harakat qilishlari lozim.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
| |
http://kompy.info/reja-uchinchi-sinfda-musiqa-oqitishning-mazmuni-va-maqsadi-uch.html?page=3 | Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari - bet 3 | |
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
|
bet | 3/3 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 58,77 Kb. | | #113134 |
Bog'liq 9-mavzu umumtalimShuningdek, bolalar cholg’u asboblarida aniq, ravon, o’z vaqtida jo’r bo’lishlari lozim. Uchinchi sinfda ham barcha boshlang’ich sinflarda qo’llaniladigan metodlardan: ko’rgazmali, amaliy, og’zaki, taqqoslash va musiqa o’qitishning optimal metodlaridan foydlaniladi. O’qituvchi musiqa madaniyati darslarida ijrosidan tashqari grammplastinka yozuvidan, magnit tasmalaridagi yozuvlardan foydalanib, bolalar xori, professional san’atkorlar, cholg’u asboblarida ijro etgan musiqiy asarlar, xalq qo’shiq va kuylarini tinglab idrok etish bilan o’quvchilarni sehrli musiqa olamiga olib kirish, badiiy didni, qiziqishni rivojlantirish mumkin. 3-sinfda yil va chorak mavzulari: Shuningdek musiqa darslari yil, chorak mavzulari asosida rejalashtirilib besh faoliyat asosida o’tiladi.
Yil mavzusi:
|
Musiqaning ifoda vositalari
|
1-chorak:
|
Musiqaning ifoda vositalari
|
2-chorak:
|
Musiqa nutqi
|
3-chorak:
|
Xor va orkestr
|
4-chorak:
|
Musiqaning tuzilishi. Oddiy musiqa shakllari. Band va naqorat
| NAZORAT SAVOLLAR: 1. 3- sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. 2. 3-sinf musiqa darslarida qanday metodlardan foydalaniladi. 3. 3-sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari. 4. 3-sinfda yil chorak mavzulari va ularning musiqa darsidagi ahamiyati FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. D. Omonullayev, H. Nurmatov va b. “2-sinfda musiqa darslari” T. 1987. 2. H. Nurmatov va N. Norxo’jaev “3-sinf uchun musiqa darsligi” T.1998. 3. D. Omonullayev, H. Nurmatov va boshqalar. “Boshlang’ich ta’lim” davlat ta’lim standartlari dasturi. 4.M. Inomova “Pedagogika” T. 2000y. 5.Qobilova E.B.Musiqa o’qitish metodikasi va maktab repertuari. Darslik. T.2023yil
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
| |
http://kompy.info/dna-izolasyonu-dnann-izolasyonunda-cesitli-yontemlerden-yararl.html | Dna’nın izolasyonunda çeşitli yöntemlerden yararlanılır | Örneğin, izole edilen DNA çift iplikli ise,miktarının belirlenmesi için aşağıdaki formülden yararlanılır. DNA(μg/ml) = 260 nm.deki OD x sulandırım oranı x katsayı (50) AGAROZ JEL ELEKTROFOREZİAgaroz Tri-asetat (TAE) tamponu pH 8,0 (50x/litre) 242 g. Trizma-base 57,1 ml. Glasiyel asetik asit20 ml. 0,5 M EDTA pH 8,0 Yükleme Tamponu ( bromophenol blue, BB ) 4 M Üre 0,025 M EDTA ` Sükroz %0,025 BBPulse Field Jel ElektroforeziSonuçta küçük moleküller elektriksel alan değişimlerine daha çabuk uyum sağladıkları için daha hızlı hareket ederler. Bu yöntemle kromozomları ayrı ayrı görebilmek mümkündür. DNA’NIN ENZİMATİK KESİMİAynı DNA dizisini tanıyıp kesebilen farklı RE’ ler de vardır ve bunlara izoşizomer denir. DNA’NIN RESTRİKSİYON ENDONÜKLEAZLARI İLE KESİLMESİ20 μl reaksiyon karışımı içerisinde 0,2-1 μg DNA bulunmalıdır. DNA konsantrasyonu fazla ise reaksiyon karışımının hacmi arttırılmalıdır.RE kesimi sonucu elde edilen DNA parçalarının kontrolü, boyutları bilinen standart DNA fragmentleri kullanılarak jel elektroforezi ile yapılmalıdır. |
Dna’nın izolasyonunda çeşitli yöntemlerden yararlanılır
|
bet | 1/5 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 42 Kb. | | #2136 |
Bu sahifa navigatsiya:
- Örneğin, izole edilen DNA çift iplikli ise,miktarının belirlenmesi için aşağıdaki formülden yararlanılır. DNA(μg/ml) = 260 nm.deki OD x sulandırım oranı x katsayı (50)
- AGAROZ JEL ELEKTROFOREZİ
- Agaroz Tri-asetat (TAE) tamponu pH 8,0 (50x/litre) 242 g. Trizma-base 57,1 ml. Glasiyel asetik asit
- 20 ml. 0,5 M EDTA pH 8,0 Yükleme Tamponu ( bromophenol blue, BB ) 4 M Üre 0,025 M EDTA ` Sükroz %0,025 BB
- Pulse Field Jel Elektroforezi
- Sonuçta küçük moleküller elektriksel alan değişimlerine daha çabuk uyum sağladıkları için daha hızlı hareket ederler. Bu yöntemle kromozomları ayrı ayrı görebilmek mümkündür.
- DNA’NIN ENZİMATİK KESİMİ
- Aynı DNA dizisini tanıyıp kesebilen farklı RE’ ler de vardır ve bunlara izoşizomer denir. DNA’NIN RESTRİKSİYON ENDONÜKLEAZLARI İLE KESİLMESİ
- 20 μl reaksiyon karışımı içerisinde 0,2-1 μg DNA bulunmalıdır. DNA konsantrasyonu fazla ise reaksiyon karışımının hacmi arttırılmalıdır.
- RE kesimi sonucu elde edilen DNA parçalarının kontrolü, boyutları bilinen standart DNA fragmentleri kullanılarak jel elektroforezi ile yapılmalıdır.
DNA İZOLASYONU
DNA’nın izolasyonunda çeşitli yöntemlerden yararlanılır. Genelde izole edilen kromozal veya plazmid DNA moleküllerinin saflığının kontrolü ve miktarının tayini spektral yöntemlerle yapılmaktadır.
SPEKTRAL YÖNTEMLER
Nükleotidlerin heterosiklik halkaları 260 nm. Dalga boyundaki ışığı max. emme özelliği taşıdığından, bu dalga boyundaki emme derecesi nükleik asitlerin miktarının bir ölçüsüdür. Buna göre DNA’nın miktar ve saflığı,spektrofotometrede 260 ve 280 nm. Dalga boylarında elde edilecek değerlerden belirlenebilir. 1 optik dansite (OD) çift iplikli DNA için 50 μg/ml. tek iplikli DNA veya RNA için 40 μg/ml. ve oligonükleotidler için ise 20 μg/ml’ye karşılık gelmektedir.
Örneğin, izole edilen DNA çift iplikli ise,miktarının belirlenmesi için aşağıdaki formülden yararlanılır.
DNA(μg/ml) = 260 nm.deki OD x sulandırım oranı x katsayı (50)
ELEKTROFORETİK YÖNTEMLER
DNA moleküllerinin analizinde çok çeşitli yöntemler kullanılmakla beraber tüm laboratuvarlarda rutin olarak yararlanılan en basit yöntemlerden biri jel elektroforezidir. Yöntemin avantajları basit ve hızlı olması, ayrıca diğer yöntemlerle yeterli düzeyde ayrılamayan DNA fragmentlerinin ayrılmasını sağlamaktır.
DNA’nın elektroforetik analizinin temeli, bu molekülün elektriksel bir alanda, jel üzerindeki göçüne dayanır. Bu göç hızı, molekülün büyüklüğüne, yapısına, jelde kullanılan maddenin konsantrasyonuna, iyonik kuvvete ve uygulanan akıma bağlı olarak değişmektedir.
Jel elektroforezinde kullanılan destekleyici madde (matriks) mekaniksel etkiyi engellemek ve molekülleri büyüklüklerine göre ayırmak için kullanılır. Matriks nişasta, poliakrilamid, agaroz veya agaroz akrilamid karışımı olabilir. Poliakrilamid jeller genellikle küçük DNA fragmentleri ve RNA moleküllerinin ayırımında kullanılır. Ancak poliakrilamid jelleri hazırlamak zordur ve uzun süre alır. Ayrıca uygulanacak DNA’nın yüksek konsantrasyonda olması olması gerektiğinden bu tip jellerin kullanılması pratik değildir. Bu nedenle rutin olarak en fazla kullanılan yöntem agaroz jel elektroforezidir.
AGAROZ JEL ELEKTROFOREZİ
Agaroz kırmızı bir alg türü olan Agar agar’dan izole edilen doğrusal bir polisakkarittir. Agaroz sıcak suda çözünür ve soğutulduğu zaman polimerde karşılıklı hidrojen bağlarının oluşumu ile jel yapısı oluşur. Bu oluşum geri dönüşümlüdür.
Ticari olarak üretilen agarozların saflık dereceleri farklı olabilmektedir. Bu durum DNA’nın göç hızını etkiler. Ayrıca kimyasal yapısı değiştirilerek düşük sıcaklıkta eriyebilen agaroz tipleride geliştirilmiştir. Bu agarozların ayırım gücü çok fazladır. DNA jelden geri kazanılacaksa bu tip agaroz uygun olur. Agaroz konsantrasyonu %0,5-1,5 arasında değiştirilerek jelin por çapı ayarlanabilir. Böylece küçük DNA fragmentleri için yüksek büyük DNA fragmentleri için ise düşük agaroz konsantrasyonu kullanılarak DNA’nın jelde en uygun şekilde yürümesi sağlanır. DNA’nın jelde görünür hale gelebilmesi etidyum bromürün DNA bağları arasına bağlanarak 300 veya 360 nm’de ışığı absorblaması sonucu fluerosan etki göstermesi ile olur.
İzole edilen DNA’nın genomik yada plazmid DNA’sı olmasına göre jeldeki görünümleri farklılık gösterir. Genomik DNA keskin bir bant ile bu bandın aşağı yukarı kısmına doğru biraz yayılan bir görüntü verir. Plazmid DNA ise genellikle DNA’nın üç farklı biçimi gözlenir. Plazmid DNA’sına ait süper sarmal biçim (form 1), gevşek sarmal biçim (form 2), ve doğrusal biçim (form 3). Molekül ağırlıkları aynı olmasına karşın bu üç formun jeldeki göçleri farklıdır. Bu farklılık agaroz konsantrasyonuna bağlı olmakla beraber uygulanan akıma, tamponun iyonik kuvvetine ve form 1’in yoğunluğuna da bağlıdır. Optimize olmuş koşullarda genellikle form1 diğerlerine göre daha hızlı hareket eder.
Jele fazla miktarda DNA yüklenmesi sonucunda kenar ve hız etkisi ile jelde yanlış yorumlara yol açabilecek görüntüler ortaya çıkabilir. Örneğin eğer fazla DNA yüklenirse keskin bir bant yerine yaygın bir görünüm meydana gelebilir. Bazen de jelin tamamında elektrik akımının aynı olmaması nedeniyle aynı DNA molekülleri jelin farklı bölgelerinde değişik hızda göç edebilir. Bu durum, düşük voltaj uygulamasıyla bir ölçüde ortadan kaldırılabilir. Ayrıca, örneğin içinde bulunduğu solüsyonun tuz konsantrasyonu da DNA’nın jelde yürümesini etkilemektedir.
GEREKLİ MALZEMELER
Agaroz
Tri-asetat (TAE) tamponu pH 8,0 (50x/litre)
242 g. Trizma-base
57,1 ml. Glasiyel asetik asit
100 ml. 0,5 M EDTA (pH 8,0)
Tris-borat tamponu (TBE), pH 8,0 (5x/litre)
54 g. Trizma base
27,5 g. Borik Asit
20 ml. 0,5 M EDTA pH 8,0
Yükleme Tamponu ( bromophenol blue, BB )
4 M Üre
0,025 M EDTA
` Sükroz
%0,025 BB
%0,025 Ksilen
TE Tamponu, pH 8,0
10 mM Tris-HCl pH 8,0
1 mM EDTA pH 8,0
Etidyum bromür (10 mg/ml )
Pulse Field Jel Elektroforezi
Yaklaşık 1 megabazdan daha büyük doğrusal çift iplikli DNA molekülleri agaroz jelde aynı hızda göç ederler. Bunun nedeni jelin por büyüklüğünün doğrusal DNA’nın jelde göç edebilmesi için yeter olmamasıdır. Por büyüklüğü konsantrasyonu % 0,1 olan agaroz kullanılarak arttırılabilir. Fakat bu durumda jel çok kırılgan ve dayanıksız olacağından kullanımı güçleşir. Bu problem 1984’de geliştirilen ve 5 Mb boyutundaki DNA parçalarını da ayırabilen pulse field jel elektroforez tekniği ile ortadan kaldırılmıştır. Bu yöntemle DNA molekülleri belirli zaman aralıklarında birbirlerine farklı açıda iki elektriksel alan etkisinde bırakılır. DNA molekülleri bir elektriksel akıma uygun hareket ederken kısa bir süre sonra diğer akıma uygunluk göstermek zorunda kalırlar.
Sonuçta küçük moleküller elektriksel alan değişimlerine daha çabuk uyum sağladıkları için daha hızlı hareket ederler. Bu yöntemle kromozomları ayrı ayrı görebilmek mümkündür.
Kapiler Elektroforez
Kapiler elektroforez oldukça yeni bir tekniktir ve geliştirme çabaları hala devam etmektedir. Bu tip elektroforez çapı 20-100 mm olan küçük kapiler boru içinde gerçekleştirilir. Bu yöntemin avantajı diğer elektroforetik yöntemlerde oluşan ısının ortadan kaldırılmış olmasıdır. Normal jeller için kullanılan max voltaj 15-40 V/cm iken, kapiler elektroforezde 800 V/cm gibi yüksek bir akım uygulanabilir. Böylece DNA’yı jelde yürütme süresi saatlerden dakikalara düşer ve oldukça önemli bir zaman kazancı sağlanır.
Kapiler elektroforezde DNA’lar lazerle indüklenen fluoresan saptam sistemi ile görüntülenmektedir. Bu teknikle 500-23000 baz çifti arasındaki DNA fragmentleri ayrılabileceği gibi 3-5 Mb arasındaki kromozomların da birbirinden ayrılması mümkün olmaktadır.
DNA’NIN ENZİMATİK KESİMİ
DNA’nın enzimatik kesimi restriksiyon endonükleazları (RE) kullanımı ile yapılır. 1950’li yılların başlarında varlıkları saptanan RE’ler, çift iplikli sarmal DNA’da özel nükleotid dizilerini tanıyan ve DNA’nın her iki ipliğini kesen enzimlerdir. Bakterilerde bulunan bu tip enzimler DNA’da özgün kısa dizileri tanırve kesme işlemini enzime göre değişmek üzere tanıma yerinde veya bu yerin dışında başka özel bir dizide gerçekleştirirler. Kesim sonucunda yapışkan uçlu DNA fragmentleri oluşur.
Aynı DNA dizisini tanıyıp kesebilen farklı RE’ ler de vardır ve bunlara izoşizomer denir.
DNA’NIN RESTRİKSİYON ENDONÜKLEAZLARI İLE KESİLMESİ
İzole edilen DNA, RE ile kesime bırakılmadan önce jel elektroforezi ile analiz edilmelidir. Eğer plazmid DNA’sı kesilecekse plazmidin 3 farklı formunun jelde gözlenmesi gerekir.
20 μl reaksiyon karışımı içerisinde 0,2-1 μg DNA bulunmalıdır. DNA konsantrasyonu fazla ise reaksiyon karışımının hacmi arttırılmalıdır.
Kesim reaksiyonunun durdurulması için çeşitli yöntemler kullanılabilir. Yöntemin seçiminde örnekle ilgili olarak bir sonraki aşama göz önüne alınmalıdır. Eğer örnek jel elektroforezi ile analiz edilecekse kesim reaksiyonu sadece yükleme tamponu (loadıng buffer) ile durdurulur. Eger örnek Klenow fragmenti veya ligaz etkisinde bırakılacaksa, RE kesinlikle inaktif hale getirilmelidir. RE’lerin çoğu 65 ˚C da, 10-20 dk. tutulduğunda inaktif hale geçer. Reaksiyon durdurucu olarak EDTA da kullanılabilir. Kesimde kullanılan RE, magnezyum iyonunu kofaktör olarak kullanır ve her bir EDTA molekülü iki Mg 2 iyonu bağlar. Ayrıca dietilpirokarbonat(DEPC) eklenerek 65 ˚C’da 10 dakika bekletilmesi sonucu RE inaktif duruma geçer. Yüksek sıcaklıkta DEPC, etanol ve karbondioksite parçalanır. Diğer bir yöntem fenol ekstraksiyonudur, fakat bu yöntemle DNA’nın bir kısmı kaybolabilir.Fenol, karbol kislota, o k sibenzol, S6N5ON - oʻziga xos hidli, rangeiz kristall modda. Saqlab qoʻyilganda pushti rangga kiradi. Mol. m. 94,11, suyuqlanish trasi 40,9°, qaynash trasi 181,75°, zichligi 1058 kg/m3.
RE kesimi sonucu elde edilen DNA parçalarının kontrolü, boyutları bilinen standart DNA fragmentleri kullanılarak jel elektroforezi ile yapılmalıdır.
|
| | |
http://kompy.info/azerbaycan-dovlet-iqtisad-universiteti-serbest-is-telebe-ramin.html?page=3 | Davamlı inkişaf - Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas | |
Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas
|
bet | 3/3 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 35,2 Kb. | | #112902 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq Keyfiyyət menecmentiDavamlı inkişaf:
Keyfiyyət sistemlərinin ən əsas xüsusiyyəti, davamlı inkişaf prinsipidir. Təşkilatın bu istiqamətdəki səyləri yalnız sənəd almaq üçün deyil, təşkilatın daim məqsədi olmalıdır. Təkmilləşdirmə işləri yalnız istehsal edilən malların və xidmətlərin xüsusiyyətləri baxımından deyil, həm də mal və xidmətlərin istehsalında və yayılmasında istifadə olunan bütün proseslər üçündür.
ISO 9001 Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (ISO) tərəfindən hazırlanmış və hazırda dünyada ən çox tətbiq edilən keyfiyyəti idarəetmə standartıdır.
ISO 9001 beynəlxalq standartında keyfiyyəti idarəetmə sisteminin əsas tələbləri qismində istehlakçının mənafeyinin qorunması, prosesin səmərəliliyinin təmin edilməsi, idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, düzgün qərar qəbuletmə mexanizmi, istehsalçı ilə istehlakçı arasındakı müştərək maraqlardan doğan qarşılıqlı əlaqələrin vacibliyi kimi prinsiplər əsas götürülür.
ISO 9001 standartının tətbiqi təşkilatın davamlı inkişafının təmin olunması, istehsal göstəricilərinin yüksəldilməsi və inkişaf etdirilməsi, istehlakçıların tələbatlarını fasiləsiz təmin etməklə məhsul və xidmətlərin keyfiyyətinin artırılmasına imkan verir.
ISO 9001 standartının tələbləri məhsulun tədarükündən, ölçüsündən və növündən asılı olmayaraq bütün təşkilatlar üçün nəzərdə tutulub.
2015-ci ildə ISO 9001 standartının yeni versiyası nəşr edilib. Bu versiya dünyanın 95 ölkəsinin ekspertlərinin iştirak etdiyi ISO-nun 176 saylı Texniki Komitəsi tərəfindən 3 il ərzində işlənib.
2015-ci il versiyası nəşr edildikdən sonra əvvəlki 2008-ci versiyası, həmçinin ISO 9001:2008/Кор.1: 2009 adlı Taxniki düzəlişlər adlı sənəd qüvvədən düşmüş sayılır.
ISO 9001: 2015 versiyası ilə eyni vaxtda standartın ISO 9000: 2015 “Keyfiyyəti idarəetmə sistemi. Əsas müddəalar və lüğət” adlı standart hazırlanıb. Bu standartda ISO 9000 standartlar seriyasında istifadə olunan anlayış, termin və təriflər öz əksini tapıb.
ISO 9001-in yeni versiyasında əvvəkli 2008 versiyası ilə müqayisədə kifayət qədər ciddi dəyişikliklər edilib. İlk növbədə standartın maddələrinin sayı 10-a çatdırılıb.
Əvvəlki versiyadan fərqli olaraq yeni versiyada əsas diqqət KİS-in yaradılmasına təsir edən amillərə yox, KİS-nin tətbiqi nəticəsində əldə ediləcək potensial nəticələrə yönəldilib.
Yeni versiyada risk-əsaslı düşüncə anlayışından istifadə olunub. ISO 9001:2008-də risklərin idarə edilməsi məsələsinə toxunulsa da (Giriş 01.ümumi müddəalar a) bəndi), lakin əvvvəlki versiyada onların idarə edilməsi üzrə fəaliyyətlər barədə məlumat verilmirdi.
Yeni varsiyada isə keyfiyyəti idarəetmə sisteminin effektivliyinin artırılması, yaxşılaşdırılmış nəticələrin nail olunması və neqativ nəticələrin qarşısının alınması üçün səylərin risk və imkanlara yönəldilməsinin vacibliyi qeyd edilir.
ISO 9001:2015 standartında təşkilatın iş mühiti (context of the organization) anlayışından istifadə olunub. Standartda təşkilaın iş mühiti təşkilat tərəfindən məqsədlərin qoyuluşuna və ona nail olunmasına təsir göstərə bilən daxili və xarici amillərin məcmusu olaraq müəyyən edilib.
Yeni versiyada sistemin sənədləşdirilməsindən daha çox proses yanaşmasının real tətbiqi vurğulanır. Proseslərlə əlaqədar zəruri informasiyaların işlənməsinin və sənədləşdirilməsinin vacibliyi qeyd edilir. Bu tələbin eyni zamanda proseslərin fəaliyyət nəticələrinə də aid olduğu diqqətə çatdırılır. ISO 9001:2015 proses yanaşmasının standartının maddələri ilə qarşılığlı əlaqələrinin yeni modeli təqdim edilir.
Yeni versiyada liderlik anlayışından istifadə olunub. Standartın 5.1 maddəsində təşkilatın keyfiyyəti idarəetmə sisteminin səmərəli fəaliyyət göstərməsi və planlaşdırılmış nəticələrə nail olmasını təmin etmək üçün ali rəhbərliyin funksional vəzifələrinin səlahiyyət və məsuliyyətlərinin müəyyən edilməsi üzrə tövsiyələr verilib.
Bundan əlavə, standartın 2015 versiyasına “Təşkilatın məlumat bazası”, “Dəyişikliklərin planlaşdırılması”, “Sənədləşdirilmiş informasiya”, “Sənədləşdirilmiş informasiyanın idarə edilməsi”, “Kənar tədarükçülər tərəfindən təqdim edilən proses, məhsul və xidmətlərin idarə edilməsi” kimi yeni maddələr əlavə olunub.
Hazırda dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələri ISO 9001 beynəlxalq standartını tanıyır və müəssisə və təşkilatlarda mövcud olan keyfiyyət sistemlərini təkmilləşdirmək üçün ondan istifadə edir.
ISO 9001standartının tətbiqinin faydaları:
idarəetmənin səmərəli təşkili;
işçilərin peşəkarliğinin yüksəlməsi;
istehsalin və xidmətin səmərəli təşkili və məhsuldarliğin artirilmasi;
proseslərə düzgün nəzarət;
keyfiyyətin yüksəldilməsi;
xərclərin azaldilmasi;
sənədləşmənin düzgün aparilmasi;
daimi təkmilləşmə sisteminin formalaşmasi;
riskin azaldilmasi və stabilliyin yaranmasi;
səlahiyyətlərin düzgün bölgüsü və qarşiliqli əlaqə sisteminin qurulmasi;
resurslarin səmərəli istifadəsi;
müştəri məmnunluğunun artmasi;
bazarin dəyişikliklərinə çevik uyğunlaşma imkani;
tərəfdaşlar və investorlar qarşisinda inamin yaranmasi və tenderlərdə uğurlu iştirak;
satişin və gəlirlərin artmasi;
ixrac imkanlarinin artmasi;
bazarlara rəqabətqabiliyyətli məhsul və xidmətlərin çixarilmasi;
marketinq siyasətinin düzgün təşkili;
qanunvericiliyin tələblərinin yerinə yetirilməsi.
Keyfiyyət çoxsaylı xüsusiyyətləri özündə əks etdirən mürəkkəb və universal bir kateqoriya kimi uzun bir keçmişə malikdir. Keyfiyyətli məhsul istehsaletmə istiqamətində atılan ilk addımlar əvvəllər buraxılan məhsulun sadəcə olaraq yoxlanılmasından ibarət idi. Burada görülən iş, istehsala nəzarət edib xətaları müəyyən etmək, müştəriyə zay məhsulların satılmasının qarşısını almağa yönəlmişdi.
Bu metod müştərini qorumuş, ancaq istehsalçı üçün müəyyən problemlər yaratmışdı. Belə ki, yoxlanılaraq xətalı bilinən məhsullar istehsalçı üçün artıq məsrəf və məhsul itkisi demək idi. Daha sonrakı illərdə istehsalçının meydana gələn bu zərəri azaltmaq məqsədilə müayinə fəaliyyətləri hazır məhsulun sınaqdan keçirilməsindən istehsal prosesi zamanı yoxlamalara və xammal girişindəki nəzarətə doğru genişləndirildi. Toplanan müxtəlif məlumatlar, habelə statistikaya əsaslanan keyfiyyətə nəzarətin ilk addımları Şvartın (Shewart) tərəfindən atılmışdır. Artıq həmin dövrdən etibarən standartlar inkişaf etdirilməyə başlamış və müştərini qorumaq məqsədi daşımışdır (Efil, 1998, 6-7) İkinci Dünya müharibəsi illərində inkişaf etdirilən statistik metodların köməyi ilə “qəbul etmə” nümunələrinin seçmə üsulundan istifadə edilməyə başlanılmış, digər tərəfdən də gələn hər yeni xammal partiyasını qəbul və yaxud rədd etmənin ən yaxşı sistem olmadığı barədə fikir formalaşırdı. Çünki, müharibə zamanı həyati əhəmiyyəti olan materialların hamısının uyğunluğa əsasən qəbuletmə metoduna görə rədd edilməsi çox böyük sıxıntı yaradırdı. Belə olan hallarda daxil olan məhsulların qəbul edilməsi zamanı ortaya çıxan problemləri həll etmək üçün yeni bir yanaşmanın, daha dəqiq desək, sistemin tətbiq olunmasına zərurət var idi. Məhz, o zaman məhsullarda və şirkətlərin istehsal proseslərində getdikcə artan qarışıqlıq, keyfiyyətə zəmanət kimi geniş əhatəli düşüncələrə qarşı marağın artmasına səbəb oldu.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-da keyfiyyətə nəzarət və statistik metodların inkişaf etdirilməsinə çalışan mütəxəssislər, bu metodların müəssisələrin bütün fəaliyyətlərində tədbiq edilməsi və keyfiyyətlə əlaqəli öhdəliklərin müəssisələrin bütün şöbələri tərəfindən mənimsənilməsi fikrində idilər. O dövrdə, ABŞ üçün ən əhəmiyyətli mövzu öz məhsullarına olan tələbi təmin etmək idi. Bir malın amerikan malı olması, onun keyfiyyətli olmasının sübutu olaraq qəbul edilirdi. Qeyd edək ki, müharibədən sonra Yaponiya da çox ağır vəziyyətdə idi. ABŞ yaponlara kömək etmək məqsədilə öz ölkəsində fikirləri çox da qəbul edilməyən mütəxəssisləri Yaponiyaya göndərmişdi. Mütəxəssislərin 1950-ci illərdə Ümumi Keyfiyyətə Nəzarət və yaxud Ümumi Keyfiyyət İdarəetməsi adını verdiyi bu fikirlər yaponlar tərəfindən mənimsənmiş və inkişaf etdirilmişdir (Efil, 1998, 9). Bunun nəticəsi olaraq yaponlar ideyaların tədbiqində böyük müvəffəqiyyət qazanmış, maya dəyəri aşağı olan keyfiyyətli məhsullar istehsal etmiş və rəqabət gücləri çox artmışdır. Dünya ticarətində sürətlə mövqe qazanan yaponlar, elektrotexnika və avtomobil sənayesində liderliyi ələ keçirmişdir.
1980-ci illərdə rəqabətdə keyfiyyət ön plana çıxdı. Bu illərdən sonra məhsulun keyfiyyətinə həm müəssisələr, həm də, müştərilər daha çox əhəmiyyət verməyə başladılar. Dölətlərarası ticari münasibətlərin getdikcə artması, 1987-ci ildə ISO tərəfindən ISO 9000 seriyası Keyfiyyətə Zəmanət Standartının nəşri ilə nəticələndi (Rao, vd, 1998, 8). ISO 9000 seriyaları bütün sahələrdə keyfiyyət idarəetməsinin əsas prinsiplərini tanıtmışdır. Bu standartlar, nəzarət altındakı proseslərin və əsas fəaliyyətlərin keyfiyyətinin artırılmasında və müəssisədəki bütün proseslərin daim təkmilləşdirilməsində rəhbərliyin iştirakını təmin etməyə çalışmışdır.
Şirkətlər müddət keçdikcə bu fikirlərin əhəmiyyətini dərk etmiş, keyfiyyət işçiləri ilə birlikdə müəssisədəki müxtəlif proseslərdə, araşdırma və təkmilləşdirmədə olduğu kimi satış və reklam şöbələrində də pillə-pillə keyfiyyət sistemini qurmağa başlamışlar. Müəssisə daxilində müstəqil və ayrı-ayrı aparılan keyfiyyətə nəzarət sistemi yenidən qurulmuşdur. Yeni istehsal texnologiyalarının meydana gəlməsi və daha çox məhsuldarlığa ehtiyacın hiss edilməsi nəticəsində, müxtəlif proseslərdə keyfiyyətə nəzarət və keyfiyyət mühəndisliyi fəalyyətləri getdikcə yüksələn faizlə istehsalın bir hissəsi halına gəlmişdir. Buna görə də, keyfiyyətə nəzarət müstəqil fəaliyyət göstərən bir sahə olmaqdan çıxaraq, istehsal xətti ilə bilavasitə bağlı bir hala gəlmişdir.
Günümüzdə, şirkətlər məhsulun keyfiyyətini zəmanət altına almaq üçün sadəcə keyfiyyətə nəzarət fəaliyyətlərinin kifayət etmədiyini yaxşı bilirlər. Müəssisə daxilində keyfiyyətin zəmanət altına alınması bütün müəssisə şöbələrinin iştirakını və yaxşı təşkilatlanmış olmalarını tələb etməkdədir. Bununla yanaşı, rəqabətin artması ilə birlikdə keyfiyyətin təkmilləşdirilməsi fəaliyyətləri şirkətlər üçün həyati əhəmiyyət qazanmışdır. Keyfiyyət idarəetməsinə daxil olan bu və buna bənzər keyfiyyətlə əlaqəli planlaşdırma, qiymətləndirmə və funksiyonal sistemli tədbirlər keyfiyyət idarəetməsinin bir müəssisə üçün nə qədər vacib olduğunu göstərməkdədir. Keyfiyyət idarəetməsi, ümumi idarəetmə funksiyasının keyfiyyət siyasətini müəyyənləşdirən və tədbiq edən hissəsidir.
Keyfiyyət idarəetməsinin inkişafına baxdığımız zaman istehsal formalarının dəyişməsi ilə bağlı keyfiyyət idarəetmə prinsiplərinin də dəyişdiyi görülməkdədir. Bir neçə nəfərin işlədiyi sex tipli istehsalatdan sistemli istehsalata keçilməsi, dəyişikliyə məruz qalan keyfiyyət idarəetmə prinsipləri, müştərinin ön plana çıxdığı, məhsul çeşidinin çoxaldığı, rəqabətin artdığı günümüzdə daha geniş və sistemli hala gəlmişdir. Getdikcə ağırlaşan rəqabət şərtlərində, şirkətlər istər Ümumi Keyfiyyət İdarəetməsini tədbiq etsin, istərsə də ISO 9000 Standartlarından hər hansı birinə sahib olsun, müvəffəqiyyət qazana bilmələri üçün keyfiyyət idarəetməsini tədbiq edərkən əhəmiyyət vermələri vacib olan əsas prinsiplər vardır. Keyfiyyət İdarəetməsinin əsasını meydana gətirən bu prinsipləri, hər bir şirkət mənsub olduğu sektora, böyüklüyünə, imkanlarına, bazarın vəziyyətinə və buna bənzər faktorlara görə müəssisəsinə uyğunlaşdıraraq, özünə ən münasib keyfiyyət idarəetmə sistemini qurmalıdır. Başqa sözlə, bu əsas prinsiplər, bir şirkət daxilində keyfiyyət idarəetməsinin qurulmasına işıq tutacaq, yol göstərəcək faktorlardır.
Keyfiyyət idarəetməsini şərtləndirən əsas prinsiplər bunlardır (West, Cianfrani və
Tsiakalas, 2000, 113):
Müştəriyönlülük;
Liderlik;
Müəssisə daxilində hər kəsin iştirakı;
Proses yanaşması;
Faktlara əsaslanan qərar qəbul edilməsi
Tədarükçülərlə qarşılıqlı faydalı münasibətlər.
Müştəriyönlülük
Müasir dünyamızda idarəetmə anlayışı əhəmiyyətli bir dəyişiklik yaşamaqdadır. Klassik idarəetmə anlayışında rəhbərliyin fikir və düşüncələri istiqamətində yuxarıdan aşağıya doğru ierarxiya quruluşu daxilində şirkətlər idarə edilməkdəikən, yeni anlayışda məqsəd; müştəri istək və ehtiyaclarına uyğun olaraq şirkətlərin bütün şöbələrinin bu yöndə istiqamətləndirilməsi, dəstəklənməsi və müştəri istəklərini təmin edəcək müştəri məmnuniyyətinin qazanılmasıdır.\
Dünyada artan rəqabət şərtləri, azalan iqtisadi böyümə faizləri və qiymət təzyiqləri nəticəsində şirkətlər müştəri razılığına daha çox əhəmiyyət verməkdədir. Müştərilərin istək və ehtiyaclarının təmin edilməsi üçün dəqiq bir təhlil aparılmalıdır.
Bu təhlili edərkən, müştərilərlə üz-üzə aparılan görüşmələrdən, bazar araşdırmalarından, müştərilərin təklif və şikayətləri ilə əlaqəli müraciətlərdən, fəaliyyət göstərilən sahələrdəki ədəbiyyatların nəzərdən keçirilməsindən, rəqib şirkətlər ilə aparılan müqayisələrdən, anketlər və müştərilərlə yaxın təmas halında olan işçilərin fikirlərindən geniş ölçüdə istifadə edilməlidir. Müştəri razılığının qiymətləndirilməsində sadəcə yuxarıda sadalanan variantlar deyil, şirkətlərin müştərilərlə əlaqəli bütün şöbələri də qiymətləndirmə sahəsinə daxil edilməlidir. Şirkətlər bu əsas proseslərinin və bu proseslərlə birlikdə digər dəstək proseslərinin də bir-birilə əlaqəli və eyni zamanda işlədikləri, müştərilərin istək və ehtiyaclarını təmin edə bildikləri ölçüdə onların razılığını qazana bilərlər. Müştəri yönümlülüyün ön plana çıxdığı şirkətlərdə bu fəaliyyətlər nəticəsində müştəri razılığı təmin edilmiş olacaqdır. Qısası, müştəriyə istiqamətlənmiş idarəetmənin tədbiq edildiyi bir şirkətdə əsas məqsəd, sadəcə məhsulun xüsusiyytlərinin nəzarət altında olması deyil, eyni zamanda müştərinin ümumi istək və ehtiyaclarının öyrənilməsidir.
Liderlik Liderliyi ümumi şəkildə izah etsək, insanları müəyyən məqsədlərə doğru istiqamtləndirmə və razısalma qabiliyyəti, lideri isə qrup üzvlərini bir yerə toplayan və onları qrup məqsədlərinə yönəldən insan olaraq açıqlamaq mümkündür. Ən yüksək səviyyədəki rəhbərlər (idarəedicilər) şirkətin müvəffəqiyyətlərinin əsas cavabdehliyini daşımaqdadır və vəzifələrinə əsaslanaraq təlimatlar verməkdə, siyasətləri müəyyənləşdirməkdə, resursların paylanmasında və firmanın mövqe tutacağı bazarların seçilməsində geniş səlahiyyətlərə malikdirlər. Yüksək səviyyədəki idarəedicilər şirkətin müvəffəqiyyət qazanmasında müştərilərinə, işçilərinə və şirkətin səhmdarlarına qarşı məsuliyyət daşıyırlar. Liderlik ilə idarəedicilik arasındakı fərq çox yaxşı başa düşülməlidir. Liderlər doğru hədəfləri müəyyənləşdirən insanlardır, idarəedicilər isə bu işləri lazımi səviyyədə və düzgün yerinə yetirən şəxslərdir. Yaxşı bir lider, ümumi olaraq, müəyyən məqsədə sahib, işbirliyi içərisində olan, komanda ruhunu meydana gətirən, tədris və təlimləri təmin edən, eyni zamanda inamverici bir xüsusiyyətə malik şəxs olmalıdır (Akin, Çetin və Erol, 1998, 139-145).
Müştəri istək və ehtiyaclarının şirkəti istiqamətləndirməsinə icazə verən liderlər, bütün işçilərin gördükləri işə qarşı strateji bir düşüncəyə sahib olurlar. Liderlər hər bir şəxsin iştirakını təmin edərək işçilərin bacara bildiklərinin ən yaxşısını əldə edirlər və onlardan maksimum istifadə edirlər. Liderlər, məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə iş şəraitini ən yaxşı vəziyyətə gətirməyə çalışırlar. Keyfiyyət liderliyi, təşkilatların üzləşdikləri müxtəlif keyfiyyət idarəetmə anlayışlarını özündə əks etdirir. Bu səbəbdən, təşkilatlar üçün keyfiyyət liderliyi strateji bir məqsəd olmalıdır (Aguayo, 1994, 192-195).
Müəssisənin fəaliyyətində hər bir şəxsin iştirakını təmin etmək
Müəssisə daxilindəki hər kəsin iştirakı, müasir istehsal düşüncəsinin əsas şərtlərindən biridir. Ümumi olaraq, işçilərin iştirakından danışıldığı zaman, müəssisə daxili problemlərin həllində bütün işçilərin enerjisindən faydalanma fikri başa düşülməlidir. Şirkətin hər bir sahəsində işləyən işçilər şirkətin özünü meydana gətirməkdə və bu işçilərin bacarıqlarından istifadə edərək şirkətin maraqları istiqamətində birlikdə işləmək üçün şərait yaradaraq, şirkət daxili faydanı daha cox artırır. Keyfiyyətə nail olmaq üçün məhsulun istehsal mərhələsinin başlanğıcından sonuna qədər hər bir şəxsin cavabdehliyi tələb edilməlidir. Şirkət daxilindəki hər bir şəxs keyfiyyət anlayışının əhəmiyyətli olduğunu dərk etməli və ona nail olmalıdır.
Şirkətdə müxtəlif qərarların verilməsində hər kəsin iştirakını təmin edəcək şəkildə işçilərin də fikirlərinin öyrənilməsi orada komanda ruhunu inkişaf etdirərək, motivasiyanı artırır. Beləcə, keyfiyyətə nail olmaq daha da asanlaşır. Keyfiyyətin artırılması prosesində hər kəsin məhsuldar bir şəkildə iştirak etməsi vacibdir. Işçilər, bütün səviyyələrdəki mükəmməl iş məhsuldarlığının üstünlükləri, digər işçilər üzərindəki müsbət təsirləri, müştəri razılığı, maliyyənin azalması, şirkətin iqtisadi tərəfdən yaxşılaşdırılması kimi təsirləri mövzusunda məlumatlandırılmalıdır. Hər kəsin iştirakını təmin etmək məqsədilə işçilərlə rəhbərlik arasındakı əlaqə çox yaxşı qurulmalıdır. Şirkətin məqsəd və hədəfləri haqqında işçilər məlumatlandırılaraq, onların üzərinə düşən vəzifələr və verə biləcəkləri faydalar müəyyənləşdirilməlidir.
Proses Yanaşması
Keyfiyyət ilə əlaqəli resurslar və fəaliyyətlər bir proses olaraq qəbul edildiyi zaman istənilən nəticələrə daha tez nail olmaq mümkündür. Çox qarışıq fəaliyyətlərin görüldüyü yerdə bu fəaliyyətlərin bir - birilə əlaqəli prosesə daxil olması və bu prosesin nəticəsi kimi cıxışları sadələşdirməklə, nəzarəti və yaxud lazım olduğu anda müdaxiləni asanlaşdırır. Bir müəssisə, keyfiyyəti idarəetmə sistemini qurduğu zaman, dizayn, istehsal və məhsulu müştəriyə çatdırma proseslərinin hər birini dəqiq müəyyənləşdirməlidir. Məhsul və xidmət keyfiyyətinin nəzarəti, prosesin nəticəsindən prosesin içinə doğru yönələcəkdir.
Bununla da, proseslərdə xətalar baş verməzdən əvvəl onun qarşısının alınması imkanı artacaq. Digər tərəfdən, müəssisə hər bir prosesdəki resursların optimal şəkildə istifadəsi üzərində çalışmalıdır. Proses sırasında resursların məhsuldar istifadəsi o prosesin yaxşılaşdırılmasının fərqli bir yönüdür və keyfiyyət-maliyyə cütünün tərs münasibətlərini, yəni keyfiyyət artarkən maliyyənin azalmasını göstərir. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminə görə sistem daxilindəki prosesləri təkmilləşdirmək üçün hər zaman imkanlar vardır. Proseslərdə lazım olan təkmilləşdirmələri aparmaq üçün prosesdaxili vacib nöqtələrdəki ölçmələrlə, onun sonunda alınan nəticənin ölçmələri qarşılaşdırıldıqdan sonra müəyyənləşdirmək mümkündür. Bü vacib nöqtələrdəki ölçmələr sayəsində prosesə dərhal müdaxilə edilməklə və lazımı tədbirlər görülərək xətalar ən az zərərlə ortadan qaldırılır (West, Cianfrani və Tsiakals, 2000, 115-116).
İdarəetməyə sistemli yanaşma
Müəyyən məqsədə çatmaq üçün bir-birilə əlaqəli proseslərin meydana gətirdiyi bir sistemin izah edilməsi, başa düşülməsi və idarə edilməsi müəssisənin müvəffəqiyyətini və məhsuldarlılığını artırır. Keyfiyyəti idarəetmə sistemi qurulduğu zaman ilk olaraq bu sistemin müəssisənin vəziyyətinə münasibliyinə və müştəri tələblərinin təmin edilib - edilmədiyinə baxılır. Burada məqsəd, əhəmiyyətli olan lazımsız kağız yükünün və bürokratiyanın qarşını alan birləşmiş proseslərdən meydana gələn təsirli bir sistem qurmaqdır. Keyfiyyət idarəetmə sisteminin təməli müştəri məmnuniyyətidir. Müvəffəqiyyətlə işləyən sistemlər, müştəri məmnuniyyəti ölçüləri ilə birlikdə istehsala aid digər məlumatlardan istifadə edərək əhəmiyyətli qərarlar qəbul edirlər.
Əgər, sistemdə bir natamamlıq varsa ən qısa zamanda müəyyənləşdirilərək lazımı düzəlişlər edilir. Keyfiyyət İdarəetmə Sisteminin içindəki bütün proseslər bir-birilə qarşılıqlı və yaxud biri birinə təsir edən əlaqə halındadır və müəssisənin məqsədlərinə çatmasına kömək edir. Müəssisənin müvəffəqiyyət qazana bilməsi üçün müştəri razılığının təmin edilməsi əhəmiyyətli bir təsir vasitəsi olmaqla birlikdə, istehsal və müştəri ilə əlaqədar toplanan məlumatlar strateji qərarlar və ümumi şirkət planları üçün istifadə edilməlidir (West, Cianfrani və Tsiakals, 2000, 79).
Daimi Yaxşılaşdırma
Daimi yaxşılaşdırma müəyyən bir dövrdə müştəri razılığının artırılması və rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək məqsədilə proseslərə istiqamətlənmiş, davam edən proses, zaman və texnologiyada inkişafı təmin etməyi və məsrəflərin azaldılmasını ifadə edən bir anlayışdır. Daima yaxşılaşdırmanın hədəfi nəticələr deyil proseslərdir. Əgər, müəssisədə həqiqətən yaxşılaşdırma işləri həyata keçirilirsə, əsas hədəf proseslər olmalıdır. Proseslərdə aparılacaq yaxşılaşdırmalar eyni zamanda nəticələrə müsbət istiqamətdə təsir edir bu mənada yaxşılaşdırmalar müvəqqəti deyil daimi olmalıdır.
Daimi yaxşılaşdırmanın tədbiq edilməsində ən vacib vasitə Planlaşdır - Tədbiq Et - Nəzarət Et - Qarşısını Al adı verilən Deming tsiklidir. Bu tsikldə keyfiyyəti inkişaf etdirmək üçün əlaqəli vasitələrdən istifadə olunaraq mövcud tədbiqetmədəki yaxşılaşdırmalar planlanşdırılır. İkinci mərhələdə, planlaşdırılan yaxşılaşdırmalar tədbiq edilir. Nəzarət et mərhələsində, istənən yaxşılaşdırmalara nail olunub-olunmadığı yoxlanılır. Son mərhələ olan qarşısını al mərhələsində isə xətaların müəyyən edilməsi halında məhsulu yaxşılaşdırmaq üçün lazımlı fəaliyyətlərin görülməsi nəzərdə tutlur. Nəticə olaraq qarşısını al mərhələsi yaxşılaşdırmanın daimiliyini təmin etmək üçün son dərəcə əhəmiyyətli bir mərhələni meydana gətirmişdir. Deming tsiklı hansı bir prosesin sabit və möhkəm bir vəziyyətə gətirilməsinə, həmçinin, proses yaxşılaşdırmasının daim olacağı düşüncəsinin təşkilatda möhkəmlənməsinə kömək edən bir nəzəriyyədir (Efil, 1998, 33-38).
Daimi yaxşılaşdırmanı ifadə edən digər bir ünsür də Yaponların “KAİZEN” modelidir. Müəyyən bir zaman müddətində çoxlu kiçik addımlarla sürətli bir inkişaf tempini hədəfləyən Kaizen Fəlsəfəsi proseslərlə əlaqəlidir. Onun digər bir xüsusiyyəti də, hər kəsin iştirakını vacib bilməsidir. Kaizendə inkişaf daim və kiçik həcmlərdə olduğundan göstərdiyi təsirlər və dəyişikliklər də böyükdür. Kaizendə düşüncə tərzi, ən yüksək səviyyədə keyfiyyətin əldə edilməsində əhəmiyyətli güclərdən biri olmaqdadır (İmai, 1999, 10-17).
Daimi yaxşılaşdırma, işçi formasında, insanın resurs olaraq görülməsini, müəssisənin xaricində də bu resurslara marağın göstərilməsini, tədris və inkişafına əhəmiyyət verib onun yerinə yetirilməsini, işçiləri sadəcə əmək məhsuldarlığı sayəsində ərsəyə gətirdikləri nəticələr səbəbilə deyil, yaxşılaşdırma prosesində göstərdikləri zəhmətə görə qiymətləndirməyi qarşısına məqsəd qoyan bir sistemdir. Proses baxımından isə onların qorunmasını, yaxşılaşdırma tədbirlərinin alınmasını və proseslərin təkmilləşdirilməsini, bazardakı dəyişikliklərə və inkişafa sürətlə cavab verə bilən və maliyyələri azaldaraq yaxşılaşdırma faəliyyətlərinin daha qısa müddətdə həyata
keçirilməsini təmin edən sistemdir.
Faktlara əsaslanan qərarların qəbul edilməsi
Keyfiyyəti idarəetmə sistemində, sistemin davam etdirilməsi ilə əlaqədar qərarların verilməsində məlumatlardan və real baxışlardandan faydalanılır. İnformasiya, yoxlama nəticələrinin analizindən, düzəltmə fəaliyyətlərindən, proses məhsuldarlığından, müştəri şikayətlərindən və diğər buna bənzər mənbələrdən əldə edilir. Toplanan məlumatların analizində məqsəd Keyfiyyət İdarəetmə Sisteminin təsirliliyini və məhsuldarlığını artıraraq müştəri razılığını ən yüksək səviyyəyə çatdırmaqdır. Bu zaman verilən qərarlar və onların tədbiqi geniş sahəyə yayılmış məlumatlara əsaslanmalıdır. Müştəri gözü ilə baxdığımız zaman, məhsulla əlaqəli əhəmiyyətli nöqtələrin müəyyən edilməsi məqsədilə bütün əlaqə kanalları (Poçt, telefon, anket, üz-üzə görüşmə və sairə) istifadə edilərək müştəri ilə əlaqə qurulur və lazım olan məlumatlar toplanılır. Bu məlumatlar analiz edilərək həm müştəri razılığı artırılır, həm də müəssisənin bazardakı vəziyyəti gücləndirilir. Müştəri ilə əlaqəli toplanan məlumatlar daim yeniləşdirilərək ətrafımızdakı şərtlərə, texnologiyaya və tələblərə əsasən müştəri istək və ehtiyaclarında meydana gələn dəyişikliklərə dərhal cavab verilməyə çalışılır (West, Cianfrani və Tsiakals, 2000, 79).
Müştəri və məhsul haqqında kifayət edəcək qədər məlumat olmadan əhəmiyyətli strateji qərarların verilməsi, yəni faktlara əsaslanmayan qərarlar, qısa zamanda müəssisədə itkilərə gətirib çıxara bilər. Bunun üçün, əldə edilən məlumatların analiz edilməsi və rəy verilməsi lazımdır. Məlumatların analizində sadəcə məhsul və müştərinin hərəkətləri deyil, rəqib firmaların strateji hərəkətləri də nəzərə alınmalıdır.
qiymətləndirmələr aparılmalı və qərarlar verilməlidir.
Tədarükçülərlə qarşılıqlı faydalı münasibətlər
Şirkət və tədarükçülər bir-birilərindən qarşılıqlı surətdə asılıdırlar və qarşılıqlı mənfəət onlar arasında münasibətləri müəyyənləşdirir. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi zamanı müəssisə tədarükçülərin tələblərini nəzərə almalıdır. Eyni zamanda, tədarükçülərin bu istəkləri təmin etmə qabiliyyətlərini nəzərdən keçirməklə həm də, öz məqsədləri ilə tədarükçü məqsədlərinin biri-birinə uyğunluğunu qiymətləndirilməlidir. Daim inkişafı qarşısına məqsəd qoyan tədarükçü və şirkət, tədarükə əsaslanan keyfiyyət prosesinin diğər proseslərlə əlaqəsini təmin etməli, bununla da bütün sistemə nəzarəti həyata keçirməlidir (Aguayo, 1994, 98-104).
Tədarükçülərlə iş münasibətləri içində olmaq, onların işlərinə kömək etmək deməkdir. Tədarükçülərə yeni və planlaşdırılmış məhsulların daha da yaxşılaşdırılması ilə bağlı görüləcək işlər izah edilməlidir. Məhsulların necə istifadə edildiyi onlara göstərilməlidir. Müəssisə ilə tədarükçü arasında qarşılıqlı məlumat alış-verişi olmalıdır ki, ikisi də iş prinsiplərini nizamlasın və qaydaya salsın. Tədarükçü ilə müəssisə birlikdə işlədiyi zaman biri mənfəət qazanarsa, digəri də qazanacaq, bundan müştəri də faydalanacaqdır. Beləliklə, qurulan iş münasibətləri bazardakı inkişafa təkan verərək, rəqabət üçün yeni bir güc mənbəyinə çeviriləcək və nəticədə məhsulların keyfiyyəti yüksələcəkdir.
|
| | |
http://kompy.info/muhazire-atomun-qurulusu-haqqnda-zommerfeld-modeli-de-broyl-da.html | Mühazirə Atomun quruluşu haqqında Zommerfeld modeli, de-Broyl dalğaları, qeyri-müəyyənlik prinsipi və kvant ədədləri | |
Mühazirə Atomun quruluşu haqqında Zommerfeld modeli, de-Broyl dalğaları, qeyri-müəyyənlik prinsipi və kvant ədədləri
|
bet | 1/4 | Sana | 30.05.2024 | Hajmi | 284,95 Kb. | | #257437 | Turi | Mühazirə |
III Mühazirə
Atomun quruluşu haqqında Zommerfeld modeli, de-Broyl dalğaları, qeyri-müəyyənlik prinsipi və kvant ədədləri
Atomun quruluşu haqqında Bor modeli elmin sonrakı inkişafı üçün bir növ təmal “ daşı “ olmuşdur. Belə ki , o hidrogen və hidrogenəbənzər atomların ( məs, He+, Li2+ ) spektrlərindəki qanunauyğunluqların səbəbini izah etməyə müvəffəq olmuşdur.
N.Bor nəzəriyyəsinə görə stasionar orbitlərin enerjisi və radiusu yalnız baş kvant ədədindən ( n ) asılıdır :
E = - 2 π2 m z2 e4 / n2 h2 ; r =n2h2/4π2mze2
Məlum olduğu kimi , baş kvant ədədi diskret qiymətlər ( 1 , 2 , 3 , 4 ... və s. ) alır. Deməli, n – in hər bir qiymətinə bir enerji səviyyəsi müvafiq gəlməlidir. Elektronun bir stasionar haldan digərinə keçidi isə porsiyalarla ( hν , 2hν , 3hν və s. ) enerjinin udulması və ya buraxılması ilə reallaşmalıdır ( Plank ideyasına görə ). Buna görə də , elektronun bir stasionar haldan digərinə keçidinə spektrdə bir xətt müvafiq gəlməlidir. Lakin sonralar məlum olmuşdur ki, Bor nəzəriyyəsi yalnız birelektronlu sistemlərdə tam ödənilir ; çünki yalnız birelektronlu sistemlərdə n – in hər bir qiymətinə müvafiq gələn yarımsəviyyələrin [ məs : n = 3 halına uyğun gələn 3 ( s, p , d ) yarımsəviyyələrinin ] enerjisi eyni olur. Başqa sözlə , yalnız birelektronlu sistemlərdə elektronun enerjisi n – dən asılıdır.
Zaman keçdikcə atom spektrlərinin tədqiqində istifadə olunan fiziki avadanlıqlar daha da təkmilləşmiş və aparılan elmi araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, iki və daha çoxelektronlu atomların spektrlərində müşahidə olunan hər bir xətt əslində enerji cəhətdən bir – birinə yaxın olan bir neçə xətlər yığımından ibarətdir ; buna spektrin incə quruluşu deyilir. Bu isə onu göstərirdi ki, baş kvant ədədinin hər bir qiymətinə , əslində bir neçə enerji səviyyəsi müvafiq gəlir. Digər tərəfdən , məlum olmuşdur ki, əgər elektron keçidləri elektrik və ya maqnit sahələrində baş verirsə , belə hallarda da , atom spektrlərində incə quruluş yaranır; bunlar Ştark və Zeyman eggektləri adlanır ( şəkil 4.5 ). Bu qeyd olunan təcrübi faktlar isə ona dəlalət edirdi ki, elektronun enerjisi yalnız n – dən asılı deyil. Ona görə də , yeni kvant ədədlərinə ehtiyac yaranmışdır.
Atom spektrlərinin incə quruluşunun səbəbini izah etmək üçün alman alimi Zommerfeld belə bir ideya irəli sürmüşdür ki, elektron nüvə ətrafında həm dairəvi, həm də elleptik orbitlər üzrə hərəkət edir ( şəkil 2 ) . Əgər bu ehtimal doğrudursa , onda elektronun energetik halı ən azı 2 kvant ədədi ilə xarakterizə olunmalıdır.
Şəkil 4.1. Zəif maqnit sahəsində natriuma məxsus dublet xətlərin energetik parçalanması ( Zeyman effekti )
Şəkil 4.2. a – Dairəvi və elleptik hərəkət edən elektronun r – və φ – parametrləri ; b - n=3 halına müvafiq gələn orbitlər
Çünki dairəvi orbit üzrə hərəkət edən elektronun koordinantlarının dəyişməsi fırlanma bucağının ( φ ) dəyişməsi hesabına baş verirsə , elleptik hərəkətdə bu dəyişiklik həm fırlanma bucağının , həm də radius vektorunun ( r ) dəyişməsi hesabına reallaşır (şəkil 2,a). Bu qeyd olunan yaxınlaşmalardan belə məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, elektronun 2 sərbəstlik dərəcəsi var. Başqa sözlə , onun energetik halı 2 kvant ədədi ilə xarakterizə olunmalıdır. Odur ki, elektronun qeyd olunan sərbəstlik dərəcələrinin ( φ və r – in ) kvantlanması üçün Zommerfeld , N.Borun təklif etdiyi kvantlanma şərtinə (mυr = nh / 2π) istinad edərək bu şərtin ∮pi = ni h şəklində ifadə olunmasını təklif etmişdir; burada pi kəmiyyəti qi koordinantlarına malik elektronun hərəkət miqdarı momentidir. Zommerfeldin bu yaxınlaşmasına istinad edərək iki dəyişən (n və r) kəmiyyətlər üçün aşağıdakı ifadələri yazmaq olar :
∮ nφ dφ = nφ h
∮ nr dr = nr h
İzolə olunmuş atomda bucaq momenti sabit kəmiyyət olduğundan onun inteqralı pφ = nφ h / 2 π ifadəsinə bərabər olacaq ki, bu bərabərlik də , Borun təklif etdiyi kvantlanma şərti (n h / 2 π ) ilə eynilik təşkil edir. Beləliklə , Zommerfeldə görə elektronun enerjisini müəyyən edən baş kvant ədədi ( n ) aşağıdakı kimi təyin olunmalıdır :
n = nφ + nr ( 4.l ) ;
burada, nφ – fırlanma bucağı , nr ( l) isə radius vektorudur .
Fırlanma bucağı ( nφ ) n – in verilmiş qiymətində vahiddən n - ə qədər tam qiymətlər alır , nr (l) isə sıfırdan n – 1 - ə qədər tam qiymətlər alır. Məsələn:
|
| | |