url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=3 | Eksperimental tadqiqotlar | Eksperimental tadqiqotlar
– ilmiy asosida qo‘yilgan tajribadir.
Eksperimental tadqiqotlardan ko‘zlangan maqsad ilmiy muammo
(masala) yechimining to‘g‘riligini tekshirib ko‘rish bo‘lib, uning
natijasini
tasdiqlashi
yoki
inkor
etishi
mumkin.
Tadqiqot
olib
borilayotgan obyekt (muammo yoki masala) bo‘yicha fundamental
izlanishlar olib borilmagan yoki nazariy asoslari yetarli bo‘lmagan
hollarda
eksperimental
tadqiqotlar
natijalari
muammoni
nazariy
yechimlarini shakllantirishga (topishga) asos yaratadi.
Ilmiy muammo
– hal qilinishi talab etilayotgan nazariy va amaliy
masala bo‘lib, usiz ilmiy tadqiqot ishlarini bajarib bo‘lmaydi. Texnika
yo‘nalishida ilmiy muammolar, ishlab chiqarish texnik vositalari va
jarayonlarini u yoki bu jihatdan ma’lum talablarga javob bermayotganidan
energiya va boshqa resurslarni sarflarining yuqoriligi tufayli yuzaga
keladigan va yechimi jamiyat taraqqiyotida zarur bo‘lgan masalalardan
iboratdir. Ilmiy muammolar fanda oldingi erishilgan natijalar orasidan
o‘sib chiqadi.
Ilmiy muammoni qo‘yish
– muammoni izlash, muammoni qo‘yish va
rivojlantirish (kengaytirish) bosqichlarini o‘z ichiga oladi.
Muammoni izlash
– ilmiy muammoni yuzaga kelishi ijtimoiy,
iqtisodiy va texnik asoslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy asosga
ega bo‘lgan energetik muammo sifatida ekologik toza energiya ishlab
chiqarish, muhitni ifloslantirmaydigan ichki yonuv dvigatelini yaratish bilan
bog‘liq muammoni misol qilib olishimiz mumkin. Ayrim muammolar
unchalik ravshan bo‘lmasada, shubhasiz bo‘lib, yirik ilmiy texnik
muammolar sirasiga kiradi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=5 | Nashr qilish uchun jurnalni tanlash | Nashr qilish uchun jurnalni tanlash
Siz
tanlagan
jurnal
ma'lumotlar
bazasida
indekslanganiga
va
nashr
etilganligiga ishonch hosil qilishni maslahat beramiz, aks holda harakatlaringiz
behuda ketmoqda va maqola Scopus ma'lumotlar bazasiga kirmaydi.
Jurnal qo'lyozmalarga mazmuni va dizayni jihatidan qanday talablarni
qo'yishini aniqlashtirish kerak. Ushbu ma'lumotni tanlangan nashrning veb-
saytida topishingiz mumkin.
Maqola yozgandan so'ng, uni xalqaro nashrning tahririyatiga yuborishga
shoshilmang. Tekshirish va bir necha marta. Bunday nashrlarning muharrirlari
dizayn va tarkibga talablar buzilgan taqdirda sizning maqolangizni qaytarib
beradi.
Nashrning veb-saytida muallif huquqlari to'g'risida ma'lumot toping.
O'zingizning jurnalingiz va jurnalingiz uchun nashrdan foydalanish
chegaralarini tushunishingiz kerak.
Shuningdek, nashr qancha turadi? Ba'zi nashrlar o'z asarlarini bepul nashr
etishadi, bir qator nashrlarni jurnallarda maqolalar chop etganlik uchun
haq to'lashadi. Boshqa nashrlar bepul nashr etiladi, lekin faqat qo'shimcha
variantlar - rasmlar, yoritgichlar va boshqalar uchun haq to'lanadi. Ba'zi
xorijiy elektron nashrlarda maqolaga bepul, bepul kirish imkoniyati
ochiladigan xizmat mavjud bo'lib, bu uning iqtibosini oshiradi.
Maqolaga qo'yiladigan talablar
Scopusda nashr qilish maqolaning tarkibi va tuzilishiga nisbatan ko'plab talablarni
bajarishni o'z ichiga oladi. Scopus maqolalari yaxshi, yaxshi ingliz tilida yozilgan. Har
qanday ilmiy nashr singari, skopus maqolasi o'zining yangiligi, ma'lumotlarni olish
usullarining yoritilishi va amaliy ahamiyatga ega bo'lishi bilan ajralib turishi kerak.
Tadqiqot mavzusini tanlashda, masalaning ilgari olimlar tomonidan qanchalik
o'rganilganligini tushunish kerak. Scopusda nashr etadigan jiddiy nashrlarda, boshqa
odamlarning fikrlarini aks ettiruvchi maqola chop etilmaydi. Bu erda nafaqat elektron
materiallardan foydalanish, kutubxonalarni ziyorat qilish, monografiyalarni o'rganish,
olimlar va hamkasblarning tezislarini o'rganish kerak.
Ushbu darajadagi nashrlar jiddiy ravishda ekspertizadan o'tkazilmoqda, shuning uchun
tadqiqotning o'ziga xosligi va yangiligiga iloji boricha jiddiyroq munosabatda bo'lish kerak.
Alohida, skopusni nashr etish to'g'risida qaror qabul qilishda ko'rib chiqish mezonlarini
eslatib o'tish kerak.
• yangilik, ilmiy izlanishlar;
• Sizning tadqiqotlaringiz mavjud bilimlarga qanchalik mos keladi va uni kengaytiradi;
Ilmiy metodologiya madaniyati;
• mantiqiy va izchil taqdimot;
• Dalillarning ishonchliligi, dalillarning ishonchliligi;
Ilmiy natijalaringizning nazariya va amaliyotdagi ahamiyati;
Iqtibos sifati - dolzarblik, yangilik;
• O'z natijalaringizni xalqaro ilmiy sohaga joylashtiring;
• tahririyat talablariga muvofiqligi;
• Sifatli sarlavha, kalit so'zlarni tanlash sifati, maqola abstraktining sifati.
Kirish
Kirish
qismida
muallif
tanlangan
mavzuning
dolzarbligini,
muammoning echimini topish zarurligini, boshqa olimlar tomonidan
o'rganilayotgan mavzuning rivojlanish darajasini ochib beradi.
Kirishda avvalgi olimlarning ishlariga havolalar talab qilinadi.
Esda tutingki, yaxshi boshlash shunchaki muhim xulosa. Jurnal ko'p
qirrali bo'lsa, maqola sodda va tushunarli tilda yozilishi, ko'pchilik
o'quvchilar uchun ochiq bo'lishi kerak.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fanning_ishlab_chiqarishdagi_o‘rni | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/klinik-laborator-diagnostikada-innovatsion-texnologiyalardan.html | Klinik laborator diagnostikada innovatsion texnologiyalardan | |
Klinik laborator diagnostikada innovatsion texnologiyalardan
|
Sana | 20.02.2024 | Hajmi | 5,58 Mb. | | #159483 |
Bog'liq 4-maqola tezis
Klinik laborator diagnostikada innovatsion texnologiyalardan foydalanish, muammolar va yechimlar. 2023
-
|
114
|
ovid-19
|
115
|
-
|
117
|
|
119
|
-
|
121
|
Омонов А.А., Мансуров М.Р., Мухамедова Н.Х., Мустафақулов Ж.Р., Бауетдинова Г.Д., Каламушларда қандли диабетнинг аллоксан моделини ўрганиш.......................................................................................
|
|
122
|
- -
|
125
|
...............................................................
|
126
|
|
127
|
-
iii-iv
|
129
|
|
131
|
.
.....................................................................................................
|
134
|
-
|
136
|
-
-
|
138
|
|
140
|
156 b.
Babadjanova Sh.A., Qon kasalliklari: o'quv qo'llanma. 2023,
Kurbonova Z.Ch., Babadjanova Sh.A. Laboratoriya ishi: elektron 2022. 176 b.
Kurbonova Z.Ch., Babadjanova S.A. Sitologik tashxisga kirish: t, 2021. 152 b.
. ., . .
. , 2022. 137 .
. ., . . :
2022, 146
Kurbonova Z.Ch., Babadjanova Sh.A. Sitologik tashxis asoslari:
uslubiy Toshkent, 2022. 47 b.
Kurbonova Z.Ch., Babadjanova Sh.A. Sitologik diagnostika asoslari: uslubiy Toshkent, 2022. 47 b.
Kurbonova Z.Ch., Sayfutdinova Z.A. Peshobning klinik laborator tahlili: uslubiy Toshkent, 2022. 49 b.
Kurbonova Z.Ch., Babadjanova Sh.A. Laboratoriya ishi: 2022. 140 b.
. ., . . : .
2023, 150
КАЛАМУШЛАРДА ҚАНДЛИ ДИАБЕТНИНГ АЛЛОКСАН
МОДЕЛИНИ ЎРГАНИШ
Омонов А.А., Мансуров Н.Р., Мухамедова Н.Х., Мустафақулов Ж.Р., Бауетдинова Г.Д.
1- 6 3
7- 2
7,1% 1-
12 42,8%
7-25 4 14,3%
250
48,2% 7-35
14,8%
3,7% 1-
7-
2-
150
250
1-
- 1-
21- 2- 35-
60%
.
1- 2,5
2- 3,5
1- 2-
-
150
250 1-
21- -
2- 35-
2 //
2017. 19.
Boquist L. Alloxan diabetes in mice: study of potentiating and antagonizing factors / L. Boquist // Diabetologia. 2014. V. 13. -B. 383-389.
Hidoyatov K.U., Babajanov A.S., Z.Ch., Xodjaniyazova D.M., Tursunov F.O'. Koronavirus infeksiyasi va qandli diabetda davolash fonida
-2021»
2021. 8-9.
Kucheryavenko A.F., Spasov A.A., Naumenko A.V. Yangi gipoglikemik birikma miglidolning eksperimental qandli diabetdagi gemostaz parametrlariga ta'siri. Endokronologiya muammolari No 1. - 2015.- 61-jild.- 51-56
Kurbonova Z.Ch. Yuldasheva N.B., Zokirova N.B. Fastokin pestisidini oshqozonga // Biofizika va biokimyo muammolari. 2021. B. 26-27.
Z.Ch Zokirova N.B. Ostanaqulov Sh.F. Fastokin pestisidini jigarga // Biofizika va biokimyo muammolari. 2021.
B. 19-20.
Suxov I. B., Chistyakova O. V., Shipilov V. N., Doilnitsyn A. M., Shpakov A. O. Streptozotsinli diabetga chalingan kalamushlarda miyada serotonin va dopamin tomonidan adenilaklazaning fazoviy xotirasi va tartibga solinishi. Rossiya fiziologiya jurnali. I. M. Sechenov.- No 3.- 2015.- 101-jild.- B. 279-290.
Z.Ch., Hidoyatov K.U., Babajanova Sh.A. Comparative analysis of the effectiveness of lipid lowering drugs in the treatment of ophthalmic diabetes on the basis of clinical and laboratory studies // , . 2021. 63-64.
7
|
| | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#FIZIOLOGIYA_ANATOMIYA_ASOSLARI_BILAN_FANINING__o‘quv_DASTURi | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=5 | LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARINING NOMI | 4. LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARINING NOMI.
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasida laboratoriya mashg‘ulotlari rejalashtirilmagan.
5. FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANINI O‘QITISHDA QO‘LLANILADIGAN AXBOROT VA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR
“Fiziologiya va odam anatomiyasi asoslari” fani bo‘yicha barcha mavzularga amaliy mashg‘ulot darslarida yangi pedagogik texnologiyalar tadbiq qilinadi:
“Fiziologiya va odam anatomiyasi asoslari” fani bo‘yicha pedagogik texnologiyalardan “Ma’lumotlarni ko’rgazmali taqdim etish usuli.“Nima uchun”sxemasi:”,“Qanday” ierarxik giagrammasi, “Ma‘lumotlarni tahlil qilish, solishtirish, va taqqoslash usuli, „Baliq skeleti“ sxemasi,2. Venna diagrammasi,”, “Kaskad” sxemasi, “Insert”jadvali va b. usullardan foydalaniladi.
№
|
Amaliy ( seminar) mashgulotlarining nomi
|
Axborot kommunika-sion texnologiyalar
|
YAngi pedagogik texnologiyalar
|
1.
|
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
|
Taqdimot
|
B.B.B.
|
2.
|
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
|
Taqdimot
|
“Kaskad”sxemasi
|
3.
|
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
|
6.
|
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
|
Taqdimot
|
B.B.B.
|
7.
|
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
|
Taqdimot
|
Venna diagrammasi
|
8.
|
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
|
Taqdimot
|
B.B.B usuli
|
9.
|
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
|
Taqdimot
|
Nima uchun? sxemasi
|
10
|
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
|
11
|
Ajratish tizimi. Buyraklar, Siydik, ter, ayruv a’zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
|
12
|
Ichki sekretsiya bezlari. To‘qima gormonlari. Erkak va ayollar jinsiy a’zolari tuzilishi vazivasi.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum
|
13
|
Mushaklar fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum”Qanday” ierarxik”diagrammasi
|
14
|
Asab tizimi. Asab xujayrasi, to‘qimasi. Markaziy asab tizimi.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
Venna
|
15
|
MAT to’mizlanish I.N.Sechenov. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
B.B.B
|
16
|
Vegetativ va periferik asab tizimi. Xayot faoliyati jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum
Klaster
|
17
|
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Xid va ta’m bilish.
|
Animatsiyali taqdimot
|
Aqliy xujum
Vertushka
Venna diagrammas
|
18
|
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. Shartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Oliy asab faoliyatining tiplari. Uyqu fiziologiyasi.
|
Taqdimot
|
Aqliy xujum
B.B.B.
|
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
Mustaqil ishni bajarishdan asosiy maqsad, professor-o‘qituvchilarning bevosita rahbarligi va nazorati ostida talaballarni semestr davomida fanlarni uzluksiz o`rganishini tashkil etish, olingan bilim, ko`nikmalarini chuqur o`rganib mustahkamlash, kelgusidagi darslarga tayyorgarlik ko`rish, aqliy mehnat madaniyati, yangi bilimlarni mustaqil ravishda izlab topish va qabul qilishni shakllantirishdan iborat. Mustaqil ishga mo‘ljallangan mavzular va topshiriqlar talabaning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha kafedrada ishlab chiqilgan va muntazam yangilanib boradigan uslubiy qo‘llanmalarda keng yoritilgan.
Mustaqil ishlar referat, slayd, vaziyatli masalalar, test, internet ma’lumotlari ko‘rinishlarida bajariladi.
MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISHNING SHAKLI VA MAZMUNI
O‘quv haf-tasi
|
Mustaqil ish mavzulari
|
Mustaqil ta’limga oid topshirish, tavsiyalar
|
xajmi
|
|
Baj
muddat
|
Farm.
|
Kasb
talim
|
San.
farm
|
Biotex
|
Metrologiya
|
1.
|
Organizmni o‘z – o‘zini boshqarishi. Funksional boshqaruv mexanizmlari. Gomeotaz. Adaptatsiya.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, devoriy ko‘rgazmalar
|
18
xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
2.
|
Xujayraning fizik – kimyoviy tarkibi. Oqsillar. Uglevodlar. YOg‘lar.
|
Internet ma’lumotlari, refe-at, slayd-lar, plakat
|
18
Xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
3.
|
Embrional elementlari. Urug‘lanish, maydalanish. Gastrulyasiya. Embrional rivojlanishi.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
18
Xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
4.
|
Yurak faoliyatining tovushli belgilari.
|
Internet ma’lu-motlari, referat, slaydlar, Krassvord
|
18
xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
5.
|
I.P.Pavlovning xazm soxasidagi ishlari.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
18
xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
6.
|
Oziq moddalar (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar) ning qonga so‘rilish mexanizmlari.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
18
xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
7.
|
Energiya almashinuvi.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, vaziyatli masalalar
|
18
xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
8.
|
Ichki sekretsiya bezlarini tekshirish usullari. Epifiz.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
18
Xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
9.
|
Menstrual sikl.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slayd-ar
|
18
Xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
10.
|
Asab tizimida kompensator moslashuvlar. Asab tizimini trofik funksiyasi.
|
Internet ma’lu-motlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
18
Xafta
|
6
|
5
|
5
|
5
|
5
|
11.
|
Taktil va xarorat retsepsiyasi. Og‘riq retsepsiyasi, visseroretsepsiya. Propiroretseptorlar
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
18
xafta
|
7
|
6
|
5
|
5
|
5
|
12.
|
Oliy asab faoliyati xaqida. I.P.Pavlovning ta’limoti.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
18
xafta
|
7
|
6
|
6
|
6
|
6
|
Dasturning informatsion metodik ta’minoti
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg‘or interfaol usullaridan, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining prezentatsiya (taqdimot) texnologiyalaridan foydalaniladi. Amaliy mashg‘ulotlarda aqliy xujum, klaster, blits-so‘rov, guruh bilan ishlash, insert, taqdimot kabi usul va texnikalardan keng foydalaniladi.
6. BAXOLASH MEZONLARI
Talabalarning fan bo‘yicha o‘zlashtirishini baholash semestr davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: joriy baholash (JB), oraliq baholash (OB), talabaning mustaqil ishi (TMI), yakuniy baholash (YAB).
Muayyan fan bo‘yicha talabaning semestr (yil) davomida o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi:
№
|
Baholash turi
|
Maksimal ball
|
Saralash bali
|
1
|
Auditoriyadagi o‘quv
mashg‘ulotida baholash
|
45
|
24,75
|
2
|
Talabaning mustaqil ishi
|
5
|
2,75
|
3
|
Oraliq baholash
|
20
|
11,0
|
4
|
YAkuniy baholash
|
30
|
16,5
|
|
JAMI
|
100
|
55,0
|
Talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish nazarda tutiladi:
JORIY BAHOLASH (JB) - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. JB fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda, seminar, laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarida og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish shakllarida o‘tkaziladi. klinik farmatsiya fanidan joriy baholash 100 balli reyting tizimiga binoan muhokamasida va ta’limning interaktiv uslublarida faol qatnashishi uchun quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 20% (1 ball) - vazifasini bajarilishi uchun beriladi, 60% (3 ball) - nazariy materiallarni muxokamasida faol qatnashishiga beriladi, 20% (1 ball) - kuzatilgan natijalar, chiqarilgan xulosalar bilan amaliy ishni bayonini to‘ldirish va ishni himoya qilish uchun beriladi. JB da maksimal ball – 5 ball.
Mashg‘ulot darslarida № 1, 2, 4, 6, 8, 12, 14, 16, 18 talabalar joriy baxolanmaydi. 9 ta JB o‘tkaziladi, umumiy JB da maksimal ball 45.
№
|
Ballar
|
Baho
|
Talabaning bilim darajasi
|
1
|
5
|
A’lo
|
Xulosa va qaror qabul qilish; ijodiy fikrlash olish; mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
2
|
4
|
YAxshi
|
Mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
3
|
3
|
Qoniqarli
|
Mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
4
|
2
|
Qoniqarsiz
|
Aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik; bilmaslik.
|
TALABALARNING MUSTAQIL ISHI (TMI) klinik farmatsiya fani dasturiga mos ravishda tashkil etilgan. TMI referat, slayd, adabiy manbalarni to‘plash va sistemalashtirish, test savollari tuzish, prezentatsiyalar, vaziyatli masalalar, videoroliklar bo‘yicha mo‘ljallangan. TMI bo‘yicha hisobot kafedra tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan shakl tartibda topshiriladi va talabalarga semestr boshida etkaziladi. Semestr davomida ikkita mustaqil ish referat shaklida qabul qilinadi: har biri 2,5 ball bilan baholanadi, jami - 5 ballni tashkil qilinadi. TMI ga qo‘yilgan baho (ball) talabaning semestr davomida to‘plagan baholari (JB) ga qo‘shiladi.
Mustaqil ish bo‘yicha belgilangan maksimal reyting balining 54% va undan kam ball to‘plagan talaba fan bo‘yicha yakuniy nazoratga qo‘yilmaydi.
Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‘yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fan_bo‘yicha_talabalarning_bilim,_ko‘nikma_va_malakalariga__qo‘yiladigan_talablar | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=2 | Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi | Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
Organizm uchun ajratish jarayonlarining umumiy ahamiyati. Buyraklarning roli. Siydik pufagi va siydik chiqarish kanallarining topografiyasi va anatomiyasi. Nefron va uning tuzilishi. Po‘stloq va yukstamedullar nefron.Siydik yo‘li va pufagi devorlarining gistologik tuzilishi.
Buyrakda siydikning hosil bo‘lishi. Siydik hosil bo‘lishi haqida hozirgi zamon tushunchasi. Filtratsiya.reabsorbsiya va sekretsiya jarayonlari. Bu jarayonlar mexanizmi va siydik hosil bo‘lishidagi ketma-ketligi.
Siydik tarkibi, odamda bir sutkalik mikdori.Fiziologiya va patalogiya jarayonlariga diurezning bog‘liqligi.Siydik hosil bo‘lishiga gormonlarni ta’sir qilish mexanizmi(antidiuretik gormon adrenalin,mineralokortikoidlar va boshqalar).
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
Ichki sekretsiya bezlari.ularning fiziologik ahamiyati. Ichki sekretsiya bezlarining funksiyalarini o‘rganish usullari (olib tashlash,olib o‘tkazish,organoterapiya,klinik kuzatuvlar). Ichki sekretsiya bezlarining giper va gipo funksiyalari guruhi.
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi.
Mushaklarning asosiy fiziologik xossalari (qo‘zg‘aluvchanlik. o‘tkazuvchanlik. qisqaruvchanlik).Izotonik va izometrik qisqarish, mushaklar tonusi.
Yakka qisqarish. Summatsiya va tetanus.Tetanus turlari.Skelet muskullari tonusi. Asab mushak sinapsining tuzilishi.Nervdan skelet mushaklariga qo‘zg‘alishni o‘tkazish mexanizmi. Atsetilxolin va xolinesteraza sekretsiyasi va roli. Vvedensshy pessimumi.Mushak qisqarish mexanizmi.Miofibrillarni tinchlik va qisqarish davridagi strukturasi. Mushaklar qisqarishida ATF, kreatinfosfat, sut kislotasining roli. Mushak qisqarishining energetikasi. Mushak kuchi.Uni o‘lchash usuli. Organizm sharoitida mushaklar ishi. Organizmga mushak faoliyatining ta’siri. Mushaklarning ish gipertrofiyasi. Ko‘ndalang va targ‘il mushaklarning solishtirma fiziologiyasi.
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi.
O‘tkazuvchanlik asab tolalarining taxaluslashgan, ya’ni o‘ziga xos funksiyasidir, mana shu funksiya tufayli asab– impulslari retseptorlarddan markaziy asab tizimigacha, markaziy asab tizimidan esa ijrochi a’zolarga tarqalib boradi. Mazkur jarayonni bir necha qonuni aniqlangan.
Qo‘zg‘alish va qo‘zg‘aluvchanlik xaqida umumiy tushuncha. Ichki va tashqi adekvat va noadekvat qo‘zg‘atuvchilar. Qo‘zg‘atish va qo‘zg‘aluvchanlikni aniqlash usullari. Asab va mushaklar stimulyasiyasi usuli. Qo‘zg‘alishni yozib olish.
Bioelektrik hodisalar va ularning kashf etish tarixi.Tinchlik va harakat potensiallari.Maxalliy va 'tarqaluvchi qo‘zg‘alish, ularning xususiyatlari.YAkka tolalarda qo‘zg‘alishning paydo bo‘lishi.tarqalish jarayoni haqida tushuncha. Giperpolyarizatsiya hodisasi va hujayra membranasining mustaqil depolyarizatsiyasi.
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
Organizm hayot faoliyatida markaziy asab tizimi (MAT)ning funksiyasi.roli va tuzilishdagi umumiy xarakteristika.
MATning anatomiyasi. Bosh va orqa miya .odamlarda ularning joylanishi.Uning shakllari.Orqa miya segmentlari.Oldingi va orqa miya ildizi.Kulrang moddaning oldingi, orqa va yon shoxlari. Orqa miya kanali.Miyaning ustun qismi va katta yarim sharlari. Bosh miya qorinchalari, serebrospinal suyuqlik va ularning roli.Uzunchok miyaning tuzilishi.Orqa miyaning tuzilishi (varoliev ko‘prigi va miyacha).Oraliq miyaning tuzilishi (ko‘ruv do‘mboqlari.do‘mboq osti qismi.tizzasimon tana).O‘rta miya(to‘rt tepalik va miya oyoqchalari).Oxirgi miya(katta yarim sharlari.targ‘il tana).
Retikulyar formatsiyaning tuzilishi va joylanishi.Bosh miya fiziologiyasining
umumiy kismi. MATning funksiyalarini o‘rganish usullari: qo‘zg‘atish.buzish, ekstirpatsiya, qirqish, bioelektrik holatlarni yozib olish.
Refleks haqida ta’limot. Reflektor yoyi nazariyasini rivoj-lanishdagi asosiy etaplar (Dekart, Proxasko, Sechenov, Berington, Pavlov).Reflektor yoyining bo‘limlari. Neyron turlari.Qo‘zg‘alishning membrana nazariyasida tormozlanish va qo‘zg‘alish. Markaziy asab sinapslari. Sinapslarga qo‘zg‘alishni o‘tkazish mexanizmi.Atsetilxolin va boshqa mediatorlar roli.Markazlar haqida fiziologik ta’limot. Markazlarning asosiy fiziologik xossalari:bir tomonlama o‘tkazuvchanlik, qo‘zg‘alishlar summatsiyasi, konvergensiya va transformatsiyasi, qo‘zg‘alishlar irradiatsiyasi va konsentratsiyasi. Asab markazlarining tonusi.MATning charchashi va plastikligi.Uning kompensator mexanizmlari.MATda tormozlanish.Sechenov tajribasi. Tormozlanishning tabiati va uning umumiy fiziologik ahamiyati MATda qo‘zg‘alish va tormozlanishning o‘zaro bog‘liqligi.
Yuldosh gormonlari. Erkak jinsiy gormonlarining anatomiyasi.Urug‘donning joylanishi va anatomik tuzilishi.Erkak jinsiy organlarining fiziologiyasm. Spermatogenez va uning davrlari.Spermatozoid va uning tuzilishi. funksiyasi. Androgen gormonlari.Testosteron va uning birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining paydo bulishdagi roli.Jinsiy bezlarning rivojlanmaganida bo‘ladigan o‘zgarishlar.
Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati.
Vegetativ asab tizimining umumiy tuzilishi. Parasimpatik va simpatik asab tizimi.
Parasimpatik asab tizimining markazlari(uzunchoq miya, o‘rta miya,orkq miyaning dumg‘aza qismlarida).Simpatik asab markazlari (orqa miyaning bel-ko‘krak qismi).CHegaralovchi simpatik ustun.Organ ichidagi parasimpatik gangliyalar. Umurtqa oldi simpatik gangliya.Vegetativ asab tizimining fiziologiyasi. Vegetativ gangliyalar funksiyasi va fiziologik xossalari. Mediatorlar haqida umumiy tushuncha.
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
Tashqi va ichki tormozlanish, miya po‘stlog‘ining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish. Irradiatsiya va koordinatsiya. Periferik asab tizimi. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati.
Vegetativ asab tizimining umumiy tuzilishi. Parasimpatik va simpatik asab tizimi. Parasimpatik asab tizimining markazlari (uzunchoq miya, orqa miyaning dumg‘aza qismlarida). Simpatik asab markazlari (orqa miyaning bel – ko‘krak qismi). Chegaralovchi simpatik ustun. Organ ichidagi parasimpatik gangliyalar. Umurtqa oldi simpatik gangliya. Vegetativ asab tizimining fiziologiyasi. Vegetativ gangliyalar funksiyasi va fiziologik xossalari. Mediatorlar haqida umumiy tushuncha.
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
Odam hayot faoliyatida sezgi organlarining ahamiyati. I.P .Pavlovning analizatorlar haqidagi ta’limoti. Retsepsiya organlarining klassifikatsiyasi (eksteroretseptorlar, intero-retseptorlar, proprioretseptorlar).Retseptorlarning qo‘zg‘alish mexanizmi.Veber-Fexner qonuni.Retseptorlar adaptatsiyasi.Asab tizimida axborotni kodga solish.
Ko‘ruv retsepsiyasi. Ko‘zning optik tizimi.Akkomadatsiya, qorachiq va uning refleksi.Ko‘z refraksiyasining anomaliyasi To‘r parda va ko‘ruv nervlarining strukturasi va funksiyasi.Ko‘rishda ko‘z harakatining roli.Ko‘r va sariq dog‘. Rang ko‘rishning buzilishi.Ko‘z o‘tkirligi va uni aniqlash. Ko‘zning muskul apparati.
Eshitish organi.Quloqning anatomik va gistologik tuzilishi. Tashqi va o‘rta quloqning tuzilishi.Ichki quloq va uning tuzilishi.Eshituv organlarining sezgirligi.Eshitish o‘tkirligini aniqlash.
Vestibulyar apparatning tuzilishi.uning fiziologiyadagi roli va jarohatlanishining oqibati.
Hid bilish va ta’m bilish retsepsiyasi.Ularning funksiyasi va ahamiyati.Og‘riq retsepsiyasi va og‘riq sezuvchi retseptorlar.Og‘riq o‘tkazuvchi tolalar. Og‘riq retseptorlarining adaptatsiyasi. Og‘rituvchi ta’sirotlar lokalizatsiyasini aniqlash va aks etgan og‘riq. Qichishuv.Taktil, temperatura retsepsiyasi. Proprioretsepsiyaning harakatni idora etishdagi roli.
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
Bosh miya po‘stlog‘i anatomik va gistologik tuzilishi. Bosh miya qobig‘i. Qadoq tanasi. Bosh miya yarim sharlarinini o‘rganish usullari (psixologik va klinik) I.M.Sechenovning "BOSH MIYA REFLEKSLARI" kitobining ahamiyati. SHartli reflekslarni o‘rganishda Pavlovning ob’ektiv metodi.SHartli va shartsiz reflekslarning tafovuti ularni klassifikatsiyasi, komponentlari va hosil qilish qoidalari.SHartli refleks signallari,biologik ahamiyati. Tashqi va ichki tormozlanish. Miya po‘stlog‘ining bir faoliyatidan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish irradiatsiyasi va koordinatsiyasi.
Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma.
Fan bo’yicha laboratoriya ishlari namunaviy o’quv rejada ko’zda tutilmagan.
Amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish bo‘yicha
ko‘rsatmalar.
Amaliy mashg‘ulotlar ma’ruzalar asosida rejalanadi va o‘quv uslubiy ko‘rsatmalar asosida tashkil qilinadi.
Amaliy mashg’ulotning taxminiy ro’yhati
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra, tuzilishi, tarkibi, ko‘payishi. Embriologiya elementlari.
To‘qimalar. Epiteliy, biriktiruvchi, muskul va asab to‘qimalari tasnifi, tuzilishi, xossalari, vazifasi.
Tayanch-harakat a’zolari tizimi. Xususiy osteologiya. Skelet. Suyak tuzilishi va tarkibi. Bo‘g‘imlar. Xususiy miologiya. Mushaklar. Tuzilishi. Dars muzeyda olib boriladi.
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Plazma tarkibi va xossalari. Limfa tarkibi va xossalari.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari. Rezus - faktor. Qon yaratilishi. Qon tizimini idora etilishi. Qon guruhlari. Qon quyish
Qon aylanish tizimi.Katta va kichik qon aylanish doiralari. YUrak. Tuzilishi, faoliyati idora etilishi. YUrak avtomatizmi, o‘tkazuvchi tizimi. YUrak refleksi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
Limfa tizimi. Qonning tomirlaridagi harakati. Tomirlar tonusini idora etilishi. Arterial bosim, puls bosimi. Gemodinamika qonuni.
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilishi.nafas fiziologiyasi.Nafas idora etilishi.Tashqi va ichki nafas olish.
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, sekretsiyasi tekshirish usullari, miqdori, sifati tarkibi. Me’dada ovqat hazm bo‘lishi. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Me’da shilliq qavati tuzilishi . (me’da shirasining ajralish fazalari, shira tarkibi, ahamiyati ).
O‘n-ikki barmoqli ichak, ingichka va yo‘g‘on ichaklarda hazmlanish va so‘rilish. Ochlik va chanqoqlik. Jigar, me’da osti bezi tuzilishi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Moddalar almashinuvining idora etilishi. Oqsil, yog‘lar va uglevodlar mineral va vitaminlar. almashinuvi. Energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Issiqlikni idora etilishi (termoregulyasiya). Kalorimetriya-usullari.
Ajratish tizimi. Buyraklar tuzilishi va faoliyati. Siydik, ter, ayiruv a’zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
Ichki sekretsiya. Gipofiz. Qalqonsimon bez, paratireoid, ayrisimon bez, me’da osti va buyrak usti bezlari. To‘qima gormonlari. Ko‘payish. Erkak va ayollar jinsiy a’zolarining tuzilishi, xomiladorlik va tug‘riq.
Mushaklar fiziologiyasi va tasnifi. Mushaklar xossasi va faoliyati. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
Asab tizimi haqida tushuncha. Asab xujayrasi, to‘qimasi tasnifi. Markaziy asab tizimining o‘rganish usullari. M.A.T. tuzilishi. Orqa miya, miyani o‘zagining tuzilishi va faoliyati.
Asab tizimi. Bosh miya po‘stloq tuzilishi va faoliyati. I.N.Sechenov va
I.P.Pavlovni asab tizimi haqida nazariyalari. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
Vegetativ va Periferik asab tizimi. Tuzilishi va fiziologik xossalari. Orka va bosh miya nervlari. Asab tolasi va nerv tolasi fiziologik xususiyatlari (mustaqil ish). Tuzilishi, faoliyati, fiziologik xususiyatilari. Simpatik, parasimpatik bo‘limlarning funksiyasi. Hayot faoliyat jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Hid va ta’m bilish analizatorlari.
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. SHartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Qo‘zgalish va tormozlanish irradiatsiyasi, konsentratsiyasi va induksiyasi. Dinamik stereotip. Bosh miya po‘stlog‘ining tahlil va tarkib (analiz va sintez) qilish faoliyati. Oliy asab faoliyatining tiplari va eksperimental nevrozlar. Uyqu fiziologiyasi.
YAkuniy dars.
Kurs ishini tashkil etish bo’yich uslubiy ko’rsatma
Fan bo’yicha kurs ishi namunaviy o’quv rejada rejalashtirilmagan.
4. Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
Mustaqil ishlarni referat, test, jadval, vaziyatli masalalar, Internet ma’lumotlari, slaydlar, devoriy ko’rgazmalar shaklida amalga oshiriladi.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari
Boshqarish va organizmni o‘z – o‘zini boshqarishi. Funksional tizimning boshqaruv mexanizmlari. Gomeotaz. Adaptatsiya.
Hujayraning fizik – kimyoviy tarkibi. Oqsillar. Uglevodlar. Yog‘lar.
Embrional elementlari. Urug‘lanish, maydalanish. Gastrulyasiya. Embrional varaqlardan to‘qima va a’zolarning rivojlanishi.
Eritropoez. Leykpoez. Qon deposi.
Immunitet. Antitanalar.
Yurak faoliyatining tovushli belgilari.
Kislorod va karbonat angidrid gazini qon bilan tashilishi.
I.P.Pavlovning hazm sohasidagi ishlari.
Oziq moddalar (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar) ning qonga so‘rilish mexanizmlari.
Energiya almashinuvi.
Buyraklarning gomeostazdagi ahamiyati.
Ter chiqishi. Terning tarkibi. YOg‘ chiqishi.
Dasturning informatsion – uslubiy ta’minoti
Fiziologiya, anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda ajratilgan soatlar uchun laboratoriya mashg‘ulotlari va ma’ruza darslari ta’limning zamonaviy interfaol metodlari, pedagogik va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash orqali olib boriladi.
- vegetativ asab tizimi bo‘limiga tegishli ma’ruza darslarida komp’yuter texnologiyalari yordamida prezentatsion va elektron – didaktik texnologiyalaridan:
- yurak – qon tomir va nafas tizimi mavzularida o‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarida “aqliy xujum”, “guruxli fikrlash”, “blits o‘yini”, Baliq skleti, aslari uyasi, Venna diagrammasi, pedagogik texnologiyalaridan;
- hazm tizimi, ajratish tizimi, moddalar almashinuvi va markaziy asab tizimi mavzularida o‘tkaziladigan laboratoriya mashg‘ulotlarida kichik gurux musobaqalari, guruhli fikrlash, pedagogik texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutiladi.
Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati
ASOSIY ADABIYOTLAR VA O‘QUV QO‘LLANMALAR:
1.Artur K. Gayton Djon E. Xoll –Tibbiyot fiziologiyasi
Moskva Logosferl – 2008 g.
2. Loginov A.V Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka M., izd – vo «Meditsina», 1983 g.
3. Loginov A.T. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari. T. «Meditsina» nashriyoti, 1985 y
4. Maloshtan L.N.Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka Xarkov., izd – vo “Zolotыe stranitsы”, 2002 g.
5. Loginov A.V. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari T., «Fan» nashriyoti, 2006 y
6. Musaev. X.N. Fiziologiya, anatomiyasi asoslari fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari uchun o‘quv qo‘llanma. T., “KOLORIT GROUP” MCHJ nashriyoti. 2007 y.
7. Bagdasarova E.S. Tekstы leksiy po dissipline «Fiziologiya s osnovami anatomii». T., OOO “KOLORIT GROUP” nashriyoti 2008 y.
8. Bagdasarova E.S., Mirtursunova S.Z. Uchebno – metodicheskoe posobie k prakticheskim zanyatiyam po fiziologii s osnovami anatomii. T., OOO “KOLORIT GROUP” nashriyoti 2008 y.
QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR.
1. Rajabov A.J., Bobojonova SH. “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan
o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ. Toshkent - 2016 y.
2. Bobojonova SH. Mirtursunova S.Z “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan”
fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ.
Toshkent - 2015 y.
3. Musaev X.N., Mirtursunova S.Z., Salibaeva S.A., Xakimova M.S., Rajabov
A.“Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma
“KOLORIT GROUP” XK. Toshkent 2008 y.
4. Kositskiy . G.I Fiziologiya cheloveka. M., izd – vo “Meditsina”, 1987g
5. Korobkov A. .ATLAS po normalnoy fiziologii. M., izd – vo “Meditsina”.
1987 g
6. Sterki P. Osnovы fiziologii. M., izd – vo “Mir” 1994g.
Internet
http://www.ziyonet.uz
http://www.wikipedia.ru
http://www.shemist.som
http://www.himiki.ru
http://www.organicchem.com
http://www.rutrecker.org
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA” KAFEDRASI
Ro‘yxatga olindi
№________________
201__ yil _________
|
|
“TASDIQLAYMAN”
O’quv ishlari bo’yicha prorektor
f.f.n. S.U. Aliev
________________________
201____ yil “_____________”
|
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500-Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalri)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Fiziologiya fanidan
ISHCHI DASTUR
Umumiy o‘quv soati:
Farmatsiya -182
k /t . - 170
sanoat farmatsiya-151
biotexnologiya- 151
metrologiya - 151
Jumladan:
Ma’ruza
Farmatsiya-36
k /t,. - 36
sanoat farmatsiya-36
biotexnologiya- 36
metrologiya - 36
Amaliy mashg‘ulot
Farmatsiya-72
k /t, - 72
sanoat farmatsiya-54
biotexnologiya- 54
metrologiya - 54
Mustaqil ta’lim soati
Farmatsiya-74
k /t,.- 62
sanoat farmatsiya-61
biotexnologiya- 61
metrologiya - 61 TOSHKENT – 2016
Tuzuvchilar:
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi mudiri t.f.d. – S.A.Saidov
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi dots., b.f.n.–Mirtursunova.S.Z
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi katta o’qituvchisi Rajapov A.J
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi katta o’qituvchisi Bobojonova Sh.
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Ishchi dastur namunaviy dastur asosida tuzildi va kafedraning “___”___2016 yildagi № __ yig‘ilishida muxokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etildi.
Kafedra mudiri: t.f.d. S.A.Saidov.
Ishchi dastur soha uslubiy kengashida muhokama qilinib va tasdiqlash uchun tavsiya etildi
“___”___ 2016 yil №___ sonli bayonnomasi
Soha uslubiy kengash raisi: t.f.d. S.A.Saidov.
Ishchi dastur MUKda ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi.
“____”____________dagi “ _____” sonli bayonnomasi.
So’z boshi
Fanni o‘qitishdan maqsad va uning vazifalari.
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim
ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir. Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fiziologiya fanining asosiy vazifasi Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Tayanch_xarakat_apparati._Sklet_va_muskul_tuzilishi_va_vazifalari. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=5 | O’quv-tarbiya jaroyonini nazorat qilish | №
|
Bajariladigan ishlar.
|
Muddati
|
Mas’ul
|
Amalga oshirish shakli
|
1
|
Adliya vazirligi tomonidan 2020 yil 30 iyun 3271-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan “Umumta’lim muaassalarida sinflarni komplektlash hamda tarifikatsiya ro‘yxatlarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom bo‘yicha o’quvchilar kontingentini tasdiqlash, ularni sinflar bo’yicha taqsimlash keyingi o’quv yili uchun kontingentini rejalashtirish.
|
O’quv yilida o’z vaqtida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
2
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘i
|
O’quv yilida o’z vaqtida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
3
|
Maktab ish rejasini tuzishda va tasdiqlashda qatnashish.
|
O’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
O’quv yilida
|
4
|
Dars jadvalini tuzish o’zgartirishlar kiritish va maktab rahbariga tasdiq uchun taqdim etish
|
O’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
O’quv yilida
|
5
|
Bosqichlar, parallel sinflar, fanlar, guruhlarga hamda individual va ekstertant ta’limi bo’yicha ta’lim jarayonini tahlilini tashkil etish.
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
6
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
6
|
Sinf, to’garak rahbarlarning ishlarini nazorat qilish.
|
Doimo o’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
|
7
|
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan o‘tkaziladigan PISA,PIRLS xalqaro tadqiqotlarida O‘zbekiston Respublikasining ishtirok etishiga tayyorgarlik ko‘rish bo‘yicha maktabda amalga oshirilgan ishlar taxlili
|
Yil davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
8
|
Kontingent harakati yakunini chiqarish( hisobotlar)
|
Yanvar
May
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
9
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
|
Yil davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
10
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori
|
Yil davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
11
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kundalik.com platformasidan eMaktab.uz platformasiga o’tishni belgilash to’g’risidagi 2023 yil 16 martdagi 04-04/2-119-sonli xati
|
Yil davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=7 | Farmakologiya va klinik farmatsiya - bet 7 | Talabaning fan bo‘yicha bir semestrdagi reytingi quyidagicha aniqlanadi;
Rf = V*O'
100
bu erda: V - semestrda fanga ajratilgan umumiy o‘kuv yuklamasi (soatlarda);
O' - fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).
Talabaning saralash balidan past bo‘lgan o‘zlashtirishi “Reyting daftarchasi”da qayd etilmaydi.
Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‘yicha talabaning JB, OB hamda YAB turlarida ko‘rsatilgan o‘zlashtirish reyting ko‘rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O‘zlashtirish natijalari kafedralar tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi.
Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati
1.Artur K. Gayton Djon E. Xoll –Tibbiyot fiziologiyasi
Moskva Logosferl – 2008 g.
2. Vichram Singh, Anatomy of abdomen & Lower limb 1,2,3. 2011.
3. Indu Khurana. “Medical physiology” Elsevier, India 2012
4. Loginov A.T. Fizioyologiya bilan odam anatomiyasi asoslari. T.«Meditsina» nashriyoti, 1985 y (krill alifboda)
5. G.Axmedov Odam anatomiyasi. Tom 1,2. Atlas. Abu Ali inb Sino nashriyoti., Toshkent 1996 y.
6. Loginov A.V. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari T., «Fan» nashriyoti, 2006 y (lotin alifboda)
7. Loginov A.V Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka M., izd–vo «Meditsina», 1983 g.
8. Musaev. X.N. Fiziologiya, anatomiyasi asoslari fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari uchun o‘quv qo‘llanma. T., “KOLORIT GROUP” MCHJ nashriyoti. 2007 y.
9. Boxodirov F.N. Odam anatomiyasi. O‘zbekiston nashriyoti, Toshkent 2006.
10. Alyaviya O.T. Normal fiziologiya, “O‘zbekiston faylasuflar Milliy jamiyati” nashriyoti, Toshkent 2007
11. M.F.Rumyanseva, Rukovodstva k prakticheskim zanyatiyam po fiziologii s osnovami anatomii cheloveka. Moskva, Meditsina 1986.
12. Axmedov A.G. “Odam anatomiyasi”, Iqtisod moliya nashriyoti, Toshkent., 2007
Qo‘shimcha
1.Rajabov A.J., Bobojonova SH. “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan
o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ. Toshkent - 2016 y.
2. Bobojonova SH. Mirtursunova S.Z “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan”
fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ.
Toshkent - 2015 y.
3. Musaev X.N., Salibaeva S.A., Xakimova M.S., Rajabov A., Mirtursunova S.Z. “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma “KOLORIT GROUP” XK. Toshkent 2008 y.
4. Kositskiy . G.I Fiziologiya cheloveka. M., izd – vo “Meditsina”, 1987g
5. Korobkov A. ATLAS po normalnoy fiziologii. M., izd–vo “Meditsina”. 1987 g
6. Sterki P. Osnovы fiziologii. M., izd – vo “Mir” 1994g.
7. Maloshtan L.N.Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka Xarkov., izd – vo “Zolotie stranitsi”, 2002 g.
FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA KAFEDRASINING FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN SANOAT FARMATSIYASI YO”NALISHLARI TALABALARI UCHUN 2016-2017 O”QUV YILI AMALIY MASHG”ULOTLAR O”TKAZISH REJASI
(1 KURS– 2 SEMESTR)
№
| | Bajariladigan tajriba | Soat | Sana |
1.
|
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
|
Kimograf, shtativ, EKG, EEG, mikroskop-ish printsiplari bilan tanishish. hujayra, mulyajlar va embrionlar rivojlanishini ifodalovchi jadvallar.
|
4
|
|
2.
|
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
|
Mikroskopda to‘qima preparatlarini ko‘rish. Reflektor yoyi. To‘qima va qo‘zg’aluvchan to‘qimalarni bajada kuzatish.
|
4
|
|
3.
|
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
|
Skelet, mushak. Mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
4
|
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
|
Sali gemometrida gemoglobin miqdorini anilash. Panchenkov asbobida EChT aniqlash, shaklli elementlarini sanash.
|
4
|
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
|
Miloni tajribasi (qon ivishi) yordamida qon ivishini kuzatish. Rezus-faktor. Kapillyaroskopiya. Qon bosimini Korotkov va Riva – Rochchi usullarida o‘lchash. Sekundomerda pul’sni sanash.
|
4
|
|
6.
|
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
|
Mulyajlarda yurak tuzilishini o‘rganish. Baqada mexano-kardiogrammani yozib olish. Stannius tajribasi. Danini-Ashner va Golts refleksini ko‘rish.
|
4
|
|
7.
|
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
|
Mulyajlarda nafas a’zolari tuzilishini o‘rganish. Mexanopnevmografiya o‘tkazish. Spirometriya usulida O‘TS ni aniqlash. Donders tajribasini bajarish.
|
|
|
8.
|
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
|
So‘lak va me’da shirasi ta’sirida hazmlanish tajribasini bajarish. So‘lakning fermentativ ta’sirini o‘rganish. Me’da shirasini fermentativ ta’sirini o‘rganish.
Qizilo‘ngach kipriksimon epiteliysining harakatini baqalarda ko‘rish
54
|
4
|
|
9.
|
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
|
Mulyaj va jadvallarda me’da-ichak yulida a’zolarini tuzilishini o‘rganish. Ovqat moddani qonga so‘rilishi. Kapilyaroskopiya. Baqa me’dasiga fistula qo‘yish. Magnus tajribasida baqa ichak xarakatini kuzatish
|
4
|
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya.
|
Jadvallar yordamida asosiy almashinuvni aniqlash va Xolden apparati bilan tanishish. Ovqat ratsionini tuzish.
|
4
|
|
11.
|
Ajratish tizimi. Buyraklar, Siydik, ter, ayruv a’zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
|
Mulyajlarda buyrak tuzilishini o‘rganish. (teri, o‘pka, ichak, va buyrak tuzilishini solishtirish). ADG xaqida.
|
4
|
|
12.
|
Ichki sekretsiya bezlari. To‘qima gormonlari. Erkak va ayollar jinsiy a’zolari tuzilishi vazivasi.
|
Mulyaj va jadvalardan foydalanish. Adrenalin gormonini yurak faoliyatiga ta’sirini o‘rganish.
|
4
|
|
13.
|
Mushaklar fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
|
Mulyaj va jadvallar. Nerv-mushak preparatini tayyorlash. Mushakni vositali va vositasiz ta’sirlash. Yakka qisqarish, tetanik qisqarish. Mushak qisqarish amplitudasini ta’sir kuchiga bog‘liqligini tahlil qilish.
|
4
|
|
14.
|
Asab tizimi. Asab xujayrasi, to‘qimasi. Markaziy asab tizimi.
|
Tyurk tajribasi. Refleks vaqti va reflektor yoyini analiz qilish. Refleks vaqtini ta’sirot kuchiga bog‘liqligi. (Xar xil eritmalar).
|
4
|
|
15.
|
MAT to’mizlanish I.N.Sechenov. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
|
Nerv sistemasiga tormozlovchi xloroform va qo‘zg‘atuvchi Strixnin moddalari ta’sirini kuzatish (xayvonlar, kalamush yoki baqa).
|
4
|
|
16.
|
Vegetativ va periferik asab tizimi. Xayot faoliyati jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
|
Parabioz. Reobaza. Xronaksiya. Golts tajribasi.
|
4
|
|
17.
|
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Xid va ta’m bilish.
|
Mulyajlar, jadvallar yordamida ko‘z o‘tkirligi va ko‘ruv maydonini aniqlash. Tovush to‘lqinlarini fazoda tarqalishini kuzatish. Moriotta tajribasi. Veber ususli.
|
4
|
|
18.
|
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. Shartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Oliy asab faoliyatining tiplari. Uyqu fiziologiyasi.
|
T-va boshka labirintlar yordamida shartli reflekslarni xosil qilish. Po‘stloq roli va po‘stloqdagi vaqtincha aloqa haqida. Dars mulyajlardan foydalanib olib boriladi.
|
4
|
|
Kafedra mudiri T.F.D S.A.Saidov.
FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA KAFEDRASINING FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN SANOAT FARMATSIYASI YO‘NALISHI TALABALARI UCHUN 2016-2017 O‘KUV YILI MA’RUZALAR REJASI.
(1 KURS – 2 SEMESTR)
№
|
Mavzuning nomi
|
Soat
|
Sana
|
1.
|
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
|
2
|
|
2.
|
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
|
3.
|
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
|
2
|
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
|
2
|
|
6.
|
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
|
2
|
|
7.
|
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
56
|
2
|
|
8.
|
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
|
2
|
|
9.
|
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
|
2
|
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
|
2
|
|
11.
|
Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
|
2
|
|
12.
|
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
|
|
|
13.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
|
14.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
|
15.
|
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
|
2
|
|
16.
|
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
|
2
|
|
17.
|
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
|
2
|
|
18.
|
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
|
2
|
|
Kafedra mudiri T.F.D S.A.Saidov.
1-MAVZU
|
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
1. Laboratoriya tzilishi, jihozlari xaqida bilim hosil qilish.
2. EKG , EEG, Mikroskop
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Talabalarni fiziologiya laboratoriyasining tuzilishi, jixozlanishi va u erda ishlash qoidalari bilan tanishtirish.
|
Pedagogik vazifalar:
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
fiziologiya laboratoriyasining tuzilishini jixozlanishi va u erda ishlash qoidalarini o‘rganadi;
Ishni tugallagan talaba ish natijalarini to‘g‘riligini o‘qituvchidan tekshirib bilgach ish daftariga xulosa yozadi.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
| |
http://kompy.info/qalamtasvir-fani-boyicha-sillabus-3-kurslar-uchun.html | Qalamtasvir” fani bо‘yicha sillabus (3-kurslar uchun) | |
Qalamtasvir” fani bо‘yicha sillabus (3-kurslar uchun)
|
bet | 1/4 | Sana | 12.12.2023 | Hajmi | 34,92 Kb. | | #116793 |
Bog'liq qalam ihchi 3 курс 2023 й
О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QО‘QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
“TASDIQLAYMAN”
О‘quv ishlari bо‘yicha prorektor
___________ N. Babayeva
_____ _________ 2023 yil
“QALAMTASVIR”
FANI BО‘YICHA
SILLABUS
(3-kurslar uchun)
Bilim sohasi: 100000 – Ta’lim
Ta’lim sohasi: 110000- Ta’lim
Ta’lim yо‘nalishi 60111200 –Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi
Qо‘qon -2023
Modul / FAN SILLABUSI
Milliy hunarmandchilik va amaliy san’at fakulteti
60111200 -Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi
Fan nomi:
|
Qalamtasvir
|
Fan turi:
|
Majburiy
|
Fan kodi:
|
QalamT1304/1404
|
Yil
|
3
|
Semestr
|
5
|
Ta’lim shakli
|
Kunduzgi
|
Mashg‘ulotlarga shakli va semestrga ajratilgan soatlar
|
150
|
Ma’ruza
|
-
|
Amaliy mashg‘ulotlar
|
60
|
Laboratoriya mashg‘ulotlari
|
-
|
Seminar
|
-
|
Mustaqil ta’lim
|
90
|
Kredit miqdori:
|
5
|
Baholash shakli
|
Imtihon
|
Fan tili
|
О‘zbek
|
Fan maqsadi (FM)
|
FM 1
|
Fanni о‘qitishdan maqsad - qalamtasvir barcha tasviriy san’at turlarining rangtasvir, dekorativ amaliy san’at, grafika, xaykaltaryoshlikning asosi sifatida bо‘lajak pedagog rassomlarga borliqni kо‘rib-kuzatib tо‘g‘ri tasvirlash, idrok etish, qо‘l, ong va sezgi organlarini shakllantirish hamda bо‘lajak rassom-pedagoglarni tasviriy san’at asoslariga о‘rgatishni maqsad qilib qо‘yadi.
|
Fanni о‘zlashtirish uchun zarur boshlang‘ich bilimlar
|
1
|
Rangtasvir (RangT1104)
|
2
|
Kompozitsiya (Mkom2504)
|
3
|
Haykaltaroshlik (HayK1604
|
Ta’lim natijalari (TN)
|
Bilimlar jihatidan
|
TN1
|
Pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda dars, darsdan tashqari ishlar, ekskursiya va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning ishlanmalarini loyihalash;
|
TN2
|
Tasviriy san’at о‘qituvchisini innovatsion faoliyatini loyihalash;
|
TN3
|
О‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholashning samarali yo’llarini qо‘llash, reyting tizimini amalga oshirish;
|
TN4
|
innovatsion muhit sharoitida biologiya darslari, laboratoriya va amaliy mashg‘ulot, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda о‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish;
|
|
Kо‘nikma jihatidan:
|
TN5
|
Ta’limning zamonaviy modelini loyihalsashtirishda о‘quv-metodik ta’minotni о‘rni;
|
TN6
|
Tasviriy san’at ta’limni loyihalashtirishda ta’lim mazmuni, о‘qitish vositalari, metodlari va shakllarining uzviyligini ta’minlash metodikalarini bilishi lozim;
|
TN7
|
Mustaqil va ijodiy, tanqidiy-tahliliy fikr yuritish, turli pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish va ulardan chiqishning muqobil variantini tanlay oladi
|
TN8
|
Ilg‘or tajribalarni о‘zlashtirish va amaliyotga qо‘llash, innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayonlarini loyihalashtirish uchun zarur bо‘lgan zamonaviy texnologiyalarni qо‘llaydi
|
Fan mazmuni
|
Dars soati
|
Mashg‘ulotlar shakli: amaliy(A)
5-semestr
|
Jami -60 soat
|
A1
|
Qiyofachi qomatini murakkab bo’lmagan xolatda (Anatomik taxlillar asosida ) tasvirlash.
|
2
|
A2
|
Tasvirlashning asosiy konun koidalari
|
2
|
A3
|
Perspektiva, odam plastik anatomiyasi, yorug soya munosabatlari
|
2
|
A4
|
Inson komatini murakkab xolatini o’ziga xosligi va tasvirlash konun koidalari
|
2
|
A5
|
Odam shaklini tasvirlashda konstruktiv tuzilishi, plastik xolati, xajm, kompozisiya asoslari kabi asosiy konun koidalarini o’rganish.
|
2
|
A6
|
O`quv grafik vazifa chizishda inson yuz va tana tuzilishi xususiyatlarini ochib berish vazifani yakuniy bosqichi.
|
2
|
A7
|
Qiofachi qomatini murakkab (o’tirgan, yotgan) xolatda
tasvirlash
|
2
|
A8
|
Kiyofachini o'rganish, qisqa muddat ichida bajarish va qogozga to'gri joylashtirish
|
2
|
A9
|
Nisbatlarni aniqlash va modelni konstruktiv qurish. Yorug’-soya qonunlariga amal kilish.
|
2
|
A10
|
Umumlashtirish va ishni yakuniga yetkazish qiyofachini tasvirlashda konstruktiv anatomik tuzilishini xisobga olib uning o'tirgan yoki yotgan xolatini aniklash va tasvirlash.
|
2
|
A11
|
Odam qomatining anatomik kurilishi haqida ma’lumot.
|
2
|
A12
|
Vazifani yakuniy boskichi.
|
2
|
A13
|
Ishni yakunlash
|
2
|
A14
|
Tik turgan xolatdagi inson qomatining murakkab xolatdagi tasvirini ishlash
|
2
|
A15
|
Tasvirlashning asosiy qonun koidalari
|
2
|
A16
|
Yorug’ soya munosabatlari, bir, tik turgan inson komatining o’ziga xosligi va tasvirlash qonun koidalari
|
2
|
A17
|
Odam shaklini tasvirlashda konstruktiv tuzilish, plastik xolat, xajm, kompozisiya asoslari kabi asosiy qonun qoidalarini o'rgatish.
|
2
|
A18
|
Naturaning xarakterli xususiyatlarini ochib berish. Kiyofachini tasvirlashda konstruktiv anatomik tuzilishini xisobga olib uning xolatini aniqlash.
|
2
|
A19
|
Vazifani yakuniy bosqichi
|
2
|
A20
|
O’tirgan xolatdagi inson Komati kompozisiyasini
tasvirlash
|
2
|
A21
|
Inson komatining turli rakurs va xolatlarda mavzuli kalamchizgilari
|
2
|
A22
|
Mexnat jarayoni, sport musobakalari va suyanib turgan, ma’lum bir kasbga oid, yoki ish bilan mashgul bulgan dinamik jarayonni gavdalantirish
|
2
|
A23
|
Chizish orqali inson tana a’zolari nisbatlarini chizikli konstruktiv urganish
|
2
|
A24
|
Vazifani yakuniy bosqichi
|
2
|
A25
|
Interyerda ikki va undan ortiq kishi ishtrokida murakkab kompozisiya ishlash (Tarixiy mavzuda kompozisiya
tashkil etish)
|
2
|
A26
|
Tasvirlashning asosiy qonun koidalari
|
2
|
A27
|
Perspektiva, plastik anatomiya, yorug soya munosabatlari, bir, ikki va kup figuralardan tashkil etilgan kompozitsiyalarning uziga xosligi va tasvirlash qonun koidalari.
|
2
|
A28
|
Odam shaklini tasvirlashda konstruktiv tuzilish, plastik xolat, xajm, kompozisiya asoslari kabi asosiy konun koidalarini urgatish
|
2
|
A29
|
Odam gavdasini metodik boskichlarda tugri tasvirlash.
|
2
|
A30
|
Naturaning xarakterli xususiyatlarini ochib berish ishni yakunlash
|
2
|
Mustaqil ta’lim (MT) 5-semester 90 soat
|
1
|
O’ziga hos xarakterli hususiyatlarga ega bo’lgan inson partreti qalamchizgilari
|
10
|
2
|
Keksa inson boshining murakkab qalam chizgilari
|
10
|
3
|
Yosh bola portreti
|
10
|
4
|
Mening zamondoshim portreti
|
10
|
5
|
Avtoportret
|
10
|
6
|
O’tirgan xolatdagi inson qomati kompozitsiyasini tasvirlash
|
10
|
7
|
Inson tanasi turli holatlardagi qalamchizgilari
|
10
|
8
|
Ikki yoki uch kishi ishtirokidagi kompozitsiya qalamtasviri
|
20
|
Asosiy adabiyotlar1
|
1
|
Baymetov B. “Qalamtasvir”. Darslik 1-qism.- Toshkent, 2006
|
2
|
Muratov X.X. “Qalamtasvir”, Toshkent IJOD-PRINT, 2020
|
3
|
M.Axmedov, M.Xasanova “Qalamtasvir” о‘quv qо‘llanmaToshkent “IJOD-PRINT” 2021yil
|
Qо‘shimcha adabiyotlar
|
1
|
I.Azimov va boshqalar Biologiya (9-sinf) metodik qо‘llanma T., 2002 yil Abu Ali ibn Sino tibbiyot nashriyoti.
|
2
|
B.Boymetov “Qalamtasvir” Pedagogika institutlari va universitetlari talabalari uchun о‘quv qо‘llanma. Toshkent, 1997.
|
3
|
Tojiev B, Mahkamova S. “Qalamtasvir” (Dastlabki saboqlar). Metodik qо‘llanma. Toshkent, 2013.
|
Talabaning fan bо‘yicha о‘zlashtirish kо‘rsatkichini nazorat qilishda quyidagi mezonlar tavsiya etiladi:
a) 5 baho olish uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim:
Fanning mohiyati va mazmunini tо‘liq yorita olsa;
Fandagi mavzularni bayon qilishda ilmiylik va matiqiylik saqlanib, ilmiy xatolik va chalkashliklarga yо‘l qо‘ymasa;
Fan bо‘yicha mavzu materiallarining nazariy yoki amaliy ahamiyati haqida aniq tasavvurga ega bо‘lsa;
Fan doirasida mustaqil erkin fikrlash qobiliyatini namoyon eta olsa;
Berilgan savollarga aniq va lо‘nda javob bera olsa;
Konspektga puxta tayyorlangan bо‘lsa;
Mustaqil topshiriqlarni tо‘liq va aniq bajargan bо‘lsa;
Fanga tegishli qonunlar va boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlarni tо‘liq о‘zlashtirgan bо‘lsa;
Tarixiy jarayonlarni sharxlay bilsa;
|
| | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=3 | Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, malaka va ko‘nikmasiga qo‘yiladigan talablar | 1.2 Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, malaka va ko‘nikmasiga qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak:
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida Yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
1.3 Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: Yurak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
1.4 Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan
keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. CHunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
1.5 Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar.
Farmakologiya fanini o‘qitishda ta’limning zamoaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish muxim ahamiyatga egadir. Ma’ruzalarda Internet materiallari, tarqatma materiallar, prezentatsiyalar, multimedia dasturi, slaydlardan, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tishda esa zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.
Shulardan kelib chiqqan holda “Farmakologiya” fanining ta’lim texnologiyalarini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondashuvlarga e’tibor berish kerak.
• Muammoli yondashuv. Ta’lim jarayonini muammoli holatlar orqali namoyish qilish o‘quvchi bilan birgalikdagi hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir. Bu jarayonda ilmiy bilishning ob’ektiv ziddiyatlarini aniqlash va ularni hal qilishning dialektik tafakkurni rivojlantirish va ularni amaliy faoliyatda ijodiy ravishda qo‘llash ta’minlanadi.
• Axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish, ya’ni o‘quv jarayoniga kompyuter va axborot texnologiyalarini jalb qilish.
Yuqoridagi konseptual yondashuv va “Farmakologiya” fanining tarkibi, mazmuni, o‘quv axborot hajmidan kelib chiqqan holda o‘qitishning quyidagi usul va vositalari tanlab olindi.
• O‘qitish usullari va texnikasi: muloqot, muammoli usul, “aqliy hujum”, insert, ma’ruza (kirish ma’ruzasi, vizual ma’ruza, tematik, aniq holatlarni echish, avvaldan rejalashtirilgan xatoli, sharhlovchi, yakuniy).
• O‘qitishni tashkil qilish shakllari: kollektiv, guruhiy.
• O‘qitish vositalari: odatdagi o‘qitish vositalari (darslik, ma’ruza matni, tayanch konspekti, kodoskop) dan kompyuter va axborot texnologiyalari.
• Boshqarishning usuli va vositalari. O‘quv mashg‘ulotini texnologik karta ko‘rinishida rejalashtirish o‘quv mashg‘ulotining bosqichlarini belgilab, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘quvchi va o‘qituvchining hamkorlikdagi faoliyatini talaballarning auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarini aniqlab beradi.
• Monitoring va baholash. O‘quv mashg‘uloti va butun kurs davomida o‘qitish natijalarini kuzatib borish, o‘quvchi faoliyatini har bir mashg‘ulot va yil davomida reyting asosida baholash.
Fiziologia fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi:
t/r
|
Mavzular nomi
|
Jami soat
|
Ma’ruza
|
Amaliy mashg‘ul ot
|
Mustaqil ta’lim
|
Farmatsiya.
|
Kasb ta’lim (turlari bo‘yicha)
|
Sanoat farmatsiya.
|
biotexnologiya
|
Farmatsiya.
|
Kasb ta’lim (turlari bo‘yicha)
|
Sanoat farmatsiya.
|
biotexnologiya
|
Farmatsiya.
|
Kasb ta’lim (turlari bo‘yicha)
|
Sanoat farmatsiya.
|
biotexnologiya
|
Farmatsiya.
|
Kasb ta’lim
(turlari bo‘yicha)
|
Sanoat farmatsiya.
|
biotexnologiya
|
1
|
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
2
|
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
3
|
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
4
|
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
5
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
6
|
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
7
|
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
8
|
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
9
|
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
10
|
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
11
|
Ajratish tizimi. Buyraklar, Siydik, ter, ayruv a’zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
|
10
|
10
|
9
|
9
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
4
|
4
|
12
|
Ichki sekretsiya bezlari. To‘qima gormonlari. Erkak va ayollar jinsiy a’zolari tuzilishi vazivasi.
|
10
|
10
|
8
|
8
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
4
|
3
|
3
|
13
|
Mushaklar fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
|
10
|
9
|
8
|
8
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
3
|
3
|
3
|
14
|
Asab tizimi. Asab xujayrasi, to‘qimasi. Markaziy asab tizimi.
|
10
|
9
|
8
|
8
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
3
|
3
|
3
|
15
|
MAT to’mizlanish I.N.Sechenov. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
|
10
|
8
|
7
|
7
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
2
|
2
|
2
|
16
|
Vegetativ va periferik asab tizimi. Xayot faoliyati jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
|
10
|
8
|
7
|
7
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
4
|
2
|
2
|
2
|
17
|
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Xid va ta’m bilish.
|
10
|
8
|
7
|
7
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
5
|
2
|
2
|
2
|
18
|
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. Shartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Oliy asab faoliyatining tiplari. Uyqu fiziologiyasi.
|
10
|
8
|
7
|
7
|
2
|
2
|
2
|
2
|
4
|
4
|
3
|
3
|
5
|
2
|
2
|
2
|
|
Jami
|
182
|
170
|
151
|
151
|
36
|
36
|
36
|
36
|
72
|
72
|
54
|
54
|
74
|
62
|
61
|
61
|
Asosiy qism
Fanning uslubiy jixatdan uzviy ketma-ketligi
Asosiy qismda (ma’ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma ketlikda keltiriladi. Xar bir mavzuning moxiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‘yicha talabalarga DTS asosida etkazilishi zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar to‘la qamrab olinishi kerak.
Asosiy qism sifatiga qo‘yiladigan talab mavzularning dolzarbligi,ularning ish beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‘layotgan ijtimoiy siyosiy va demokratik o‘zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy xuquqiy va boshqa soxalardagi isloxatlarning ustivor masalalarini qamrab olishi xamda fan va texnologiyalarning so‘ngi yutuqlari e’tiborga olinishi tavsiya etiladi.
2. Fanning mazmuni
2.1. Farmatsiya, kasbiy ta’lim va sanoat farmatsiya yo‘nalishi uchun ma’ruzalar mavzusi
Ma’ruza № 1
Mavzu: Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi. Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Boshqarish va organizmni o‘z – o‘zini boshqarishi. Funksional tizimning boshqaruv mexanizmlari. Gomeotaz. Adaptatsiya. (6 soat) Adabiyotlar: 1,23
Ma’ruza №2
Mavzu: Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati. Hujayraning fizik – kimyoviy tarkibi. Oqsillar. Uglevodlar. YOg‘lar. (6 soat) Adabiyotlar:1,2,3
Ma’ruza№ 3
Mavzu: Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi. Embrional elementlari. Urug‘lanish, maydalanish. Gastrulyasiya. Embrional varaqlardan to‘qima va a’zolarning rivojlanishi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№4
Mavzu: Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula.
Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli.
Ma’ruza № 5
Mavzu: Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ma’ruza № 6
Mavzu: Qon aylanishi. Yurak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. Yurak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. Yurakning tuzilishi. Yurak topografiyasi. Yurak klapanlarining tuzilishi. Yurak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.Yurak tomirlari. Yurak faoliyatining tovushli belgilari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza № 7
Mavzu: Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur. Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari
Ma’ruza № 8
Mavzu: Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi. I.P.Pavlovning hazm sohasidagi ishlari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza № 9
Mavzu: Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (VABasov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari.
Ma’ruza № 10
Mavzu: Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati. Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar. Oziq moddalar (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar) ning qonga so‘rilish mexanizmlari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№ 11
Mavzu: Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
Organizm uchun ajratish jarayonlarining umumiy ahamiyati. Buyraklarning roli. Siydik pufagi va siydik chiqarish kanallarining topografiyasi va anatomiyasi. Nefron va uning tuzilishi. Po‘stloq va yukstamedullar nefron.Siydik yo‘li va pufagi devorlarining gistologik tuzilishi. Energiya almashinuvi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№12
Mavzu: Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
Ichki sekretsiya bezlari.ularning fiziologik ahamiyati. Ichki sekretsiya bezlarining funksiyalarini o‘rganish usullari (olib tashlash,olib o‘tkazish, organoterapiya, klinik kuzatuvlar). Ichki sekretsiya bezlarining giper va gipo funksiyalari guruhi Ichki sekretsiya bezlarini tekshirish usullari. Epifiz. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza № 13
Mavzu: Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi.
Mushaklarning asosiy fiziologik xossalari (qo‘zg‘aluvchanlik. o‘tkazuvchanlik. qisqaruvchanlik).Izotonik va izometrik qisqarish, mushaklar tonusi. YAkka qisqarish. Summatsiya va tetanus. Tetanus turlari.Skelet muskullari tonusi.Asab mushak sinapsining tuzilishi.Nervdan skelet mushaklariga qo‘zg‘alishni o‘tkazish mexanizmi. Atsetilxolin va xolinesteraza sekretsiyasi va roli. Vvedensshy pessimumi.Mushak qisqarish mexanizmi.Miofibrillarni tinchlik va qisqarish davridagi strukturasi.
Menstrual sikl. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№14
Mavzu: Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi.
O‘tkazuvchanlik asab tolalarining taxaluslashgan, ya’ni o‘ziga xos funksiyasidir, mana shu funksiya tufayli asab– impulslari retseptorlarddan markaziy asab tizimigacha, markaziy asab tizimidan esa ijrochi a’zolarga tarqalib boradi. Mazkur jarayonni bir necha qonuni aniqlangan. Asab tizimida kompensator moslashuvlar. Asab tizimini trofik funksiyasi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№15
Mavzu: MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
Organizm hayot faoliyatida markaziy asab tizimi (MAT)ning funksiyasi.roli va tuzilishdagi umumiy xarakteristika.
MATning anatomiyasi. Bosh va orqa miya .odamlarda ularning joylanishi.Uning shakllari.Orqa miya segmentlari.Oldingi va orqa miya ildizi.Kulrang moddaning oldingi, orqa va yon shoxlari. Orqa miya kanali.Miyaning ustun qismi va katta yarim sharlari. Bosh miya qorinchalari, serebrospinal suyuqlik va ularning roli.Uzunchok miyaning tuzilishi.Orqa miyaning tuzilishi (varoliev ko‘prigi va miyacha).
Ma’ruza№16
Mavzu: MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
Tashqi va ichki tormozlanish, miya po‘stlog‘ining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish. Irradiatsiya va koordinatsiya. Periferik asab tizimi. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati.
Ma’ruza№17
Mavzu: Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
Odam hayot faoliyatida sezgi organlarining ahamiyati. I.P.Pavlovning analizatorlar haqidagi ta’limoti. Retsepsiya organlarining klas-sifikatsiyasi (eksteroretseptorlar, intero-retseptorlar, proprioretseptor-lar). Retseptorlarning qo‘zg‘alish mexanizmi. Veber-Fexner qonuni. Retseptorlar adaptatsiyasi. Asab tizimida axborotni kodga solish. Taktil va harorat retsepsiyasi. Og‘riq retsepsiyasi, visseroretsepsiya. Hid bilish va ta’m bilish retsepsiyasi. (7 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ma’ruza№18
Mavzu: Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
Bosh miya po‘stlog‘i anatomik va gistologik tuzilishi. Bosh miya qobig‘i. Qadoq tanasi. Bosh miya yarim sharlarinini o‘rganish usullari (psixologik va klinik) I.M.Sechenovning "BOSH MIYA REFLEKSLARI" kitobining ahamiyati. SHartli reflekslarni o‘rganishda Pavlovning ob’ektiv metodi.Shartli va shartsiz reflekslarning tafovuti ularni klassifikatsiyasi, komponentlari va hosil qilish qoidalari.SHartli refleks signallari,biologik ahamiyati. Tashqi va ichki tormozlanish. Miya po‘stlog‘ining bir faoliyatidan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi.Qo‘zg‘alish va tormozlanish irradiatsiyasi va koordinatsiyasi. Oliy asab faoliyati haqida. I.P.Pavlovning ta’limoti. (7 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Farmatsiya, Kasbiy ta`lim yo‘nalishi uchun fiziologiya va anatomiyasi fanidan ma’ruzalar rejasi
(1 KURS – 1 SEMESTR)
№
|
Dars mavzusi va qisqacha mazmuni
|
Soat
|
1.
|
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
|
2
|
2
|
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
3
|
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
4
|
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
|
2
|
5
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
|
2
|
6
|
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
|
2
|
7
|
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
|
2
|
8
|
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
|
2
|
9
|
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
|
2
|
10
|
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
|
2
|
11
|
Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
|
2
|
12
|
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
13
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
14
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
15
|
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
|
2
|
16
|
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
|
2
|
17
|
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
|
2
|
18
|
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
|
2
|
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN SANOAT FARMASIA YO‘NALISHI TALABALARI UCHUN MA’RUZALAR REJASI.
(1 KURS – 2 SEMESTR)
№
|
Mavzuning nomi
|
Soat
|
1.
|
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
|
2
|
2.
|
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
3.
|
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
|
2
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
|
2
|
6.
|
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
|
2
|
7.
|
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
|
2
|
8.
|
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
|
2
|
9.
|
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
|
2
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
|
2
|
11.
|
Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
|
2
|
12.
|
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
|
|
13.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
14.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
15.
|
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
|
2
|
16.
|
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
|
2
|
17.
|
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
|
2
|
18.
|
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
|
2
|
Fiziologiya va odam anatomiyasi asoslari fanidan Biotexnologiya yo‘nalishi talabalari uchun ma’ruzalar rejasi.
(1 KURS – 2 SEMESTR)
№
|
Mavzuning nomi
|
Soat
|
1.
|
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
|
2
|
2.
|
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
3.
|
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
|
2
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
|
2
|
6.
|
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
|
2
|
7.
|
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
|
2
|
8.
|
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
|
2
|
9.
|
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
|
2
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
|
2
|
11.
|
Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
|
2
|
12.
|
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
|
|
13.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
14.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
15.
|
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
|
2
|
16.
|
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
|
2
|
17.
|
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
|
2
|
18.
|
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
|
2
|
Fiziologiya va odam anatomiyasi asoslari fanidan Metrologiya yo‘nalishi talabalari uchun ma’ruzalar rejasi.
(1 KURS – 2 SEMESTR)
№
|
Mavzuning nomi
|
Soat
|
1.
|
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati.
|
2
|
2.
|
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
3.
|
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
|
2
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
|
2
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
|
2
|
6.
|
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
|
2
|
7.
|
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
|
2
|
8.
|
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
|
2
|
9.
|
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
|
2
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
|
2
|
11.
|
Ayiruv jarayoni. Buyrak tuzilishi va fiziologiyasi. Diurez mexanizmi.
|
2
|
12.
|
Ichki sekretsiya. Ichki sekretsiya bezlari tuzilishi va vazifalari.
|
|
13.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar umumiy trakibi. Muskullar va muskul hujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
14.
|
Muskullar va asab fiziologiyasi. Asab va asab xujayrasi fiziologiyasi
|
2
|
15.
|
MAT fiziologiyasi. MAT umumiy xossalari. MAT umumiy anatomiya va fiziologiyasi.
|
2
|
16.
|
MAT xususiy fiziologiyasi. Vegetativ asab tizimi.
|
2
|
17.
|
Sezgi a’zolari tuzilishi va fiziologiyasi. Eshituv, ko‘ruv, teri sezuvchanligi, xid va ta’m bilish.
|
2
|
18.
|
Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. SHartli refleks. Tormozlanish.
|
2
|
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=8 | yil May oyi - Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | №
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Bajaruvchi
|
1
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘I asosida metod birlashma rahbarlariga metodik yordam ko’rsatish, yangi adabiyot va yo’llanmalar yetkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
2
|
9- sinf o’quvchilari o’rtasida “Vatan yagonadir” mavzusida insholar ko’rig tanlovini o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
3
|
5-9- sinflarda yillik monitoring natijalarining tahlili.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4
|
7-8-sinf o’quvchilari o’rtasida “Quvnoq startlar”musobaqasini o’tkazish
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
5
|
Fanlar bo’yicha yillik ish rejaning bajarilishi.
|
doimo
|
O’TIBDO’
|
6
|
9- may “Xotira va qadrlash kuni” ga tadbir o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
7
|
9-sinf o’quvchilari bilan yakuniy davlat attestasiyasi haqida suhbat o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
9
|
Yakuniy davlat attestasiyasi va bosqichli nazorat imtihonlari o’tkazish bo’yicha , maktabni yangi o’quv yiliga tayyorlab, yozgi mehnat amaliyoti va ta’tilni o’tkazish haqida ota-onalar majlisini o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
10
|
Jismoniy tarbiya fanidan yakuniy davlat attestasiyasini tashkil qilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
11
|
“So’ngi qo’ng’iroq’’ tadbiriga tayyorgarlik ko’rish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
12
|
Imtihonlarni o’tkazish va natijalarni tahlil qilish.
|
doimo
|
O’TIBDO’
|
13
|
Sinfdan sinfga ko’chirish bo’yicha pedagogik kengash.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
14
|
Ishchi guruhga rahbarlik qilish. O‘qituvchilarni ustama hujjatlarini shakllantirish (VM ning 823-qaroriga asosan)
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
15
|
O’qituvchilarning ta’tilga chiqarish jadvallarini tuzish.
|
doimo
|
O’TIBDO’
|
16
|
May oyida bajarilgan ishlar boyicha hisobot tayyorlash, o’qituvchilarning tabellrini tuman MMTB ga taqdim etish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
|
|
|
|
_№
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Izox
|
1.
|
Yakuniy davlat attestatsiyasi o’tkazish
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
2.
|
O’qituvchilar yillik ish rejalarini bajarilishini nazorat qilish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
3.
|
1-8,9 sinf elektron jurnallarini qabul qilib olish (Mavjud maktablarda)
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4
|
Hisobotlarni qabul qilib olish
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
5
|
Maktab binosi ,sinf xonalarini ta’mirlash va tozalash ishlari.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
6
|
VM ning 823-qaroriga asosan o’qituvchilarga 2023-2024 o’quv yili uchun ustamalar belgilash
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
7
|
O’qiuvchilarning yozgi dam olishni tashkil qilish
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
8
|
9-sinf bitiruvchilariga shahodatnoma va attestatlarni berish to’grisidagi pedagogik kengash
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
9
|
Keyingi o’quv yili uchun taxminiy soatlar taqsimoti
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
10
|
Shaxodatnoma va attestatlarning topshirishni tashkillashtirish va ularning tarqatilishini nazorat qilish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
11
|
Maktab pedagogika kengashi yig’ilishini o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html#“O’zbekiston-2030” | Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | |
Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi
|
bet | 1/8 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,79 Mb. | | #233854 |
Bog'liq OTIBDO rejasi yillik va oylik-2023-2024
O ’zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli
53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
“Tasdiqlayman”
Maktab direktori :
______N.Abdikulova
“___” ________ 2024 y.
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli 53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha
direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
YILLIK ISH REJASI
O’quv – tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari quyidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining buyrug’i, tegishli farmon va qarorlari asosida
ish yuritadi:
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston-2030” strategiyasi to’g’risidagi 2023 yil 11-sentabrdagi PF-158 sonli buyrug’I;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan variativ o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 19-iyuldagi, 213-son buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog xodimlar uchun yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili davomiyligi meyorlarini belgilash chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 26 iyundagi 263-sonli qarori;
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kundalik.com (endilikda Emaktab.uz) platformasidan eMaktab.uz platformasiga o’tishni belgilash to’g’risidagi 2023 yil 16 martdagi 04-04/2-119-sonli xati;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktabining namunaviy Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 18-o’quv yilidadagi, 250-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. Oliy ta’lim tashkilotlariga kirish imtihonlarida abituriyentlarning ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlariga qo‘yilgan baholarini inobatga olish tartibini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida
Toshkent sh.,2021-yil 19-noyabr, 696-son qarori
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘i. Xalq ta’lim tizimida o‘qituvchilariga uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish
tartibi to’g’risida;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi vaziri jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 2022-yil 2-o’quv yilida, 425-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari Direktorlar kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2023-yil 29-o’quv yilidadagi, 270-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining hamda
Iqtisodiyot vazirligining “2023-2024 ўқув йили давомида умумтаълим мактабларининг педагогларига 50 ва 20 фоиз устама тўлаб бериладиган сертификатлар рўйхати” ni tasdiqlash to’g’risidagi 2023-yil 28-iyuldagi, 25 q/q-4 h/h sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
Pedagog kadrlarning navbatdan tashqari attestatsiyadan o’tkazish 2024 yil 1 yanvardan boshlanishi kutilmoqda;
2023-2024 o’quv yilidan 1-sinflarga Informatika va hisoblash texnikasi fani bo’linmasdan o’qitilishi ko’zda tutilmoqda;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2021-yil 1-iyuldagi 205-sonli buyrug‘i. “ Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida oʻquv-pedagogik hujjatlarni yuritish boʻyicha tavsiyalar”
|
| | |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html#Nosirova_Zoxida_Shuxratovna | Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | |
Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi
|
bet | 1/8 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,79 Mb. | | #233854 |
Bog'liq OTIBDO rejasi yillik va oylik-2023-2024
O ’zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli
53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
“Tasdiqlayman”
Maktab direktori :
______N.Abdikulova
“___” ________ 2024 y.
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli 53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha
direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
YILLIK ISH REJASI
O’quv – tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari quyidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining buyrug’i, tegishli farmon va qarorlari asosida
ish yuritadi:
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston-2030” strategiyasi to’g’risidagi 2023 yil 11-sentabrdagi PF-158 sonli buyrug’I;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan variativ o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 19-iyuldagi, 213-son buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog xodimlar uchun yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili davomiyligi meyorlarini belgilash chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 26 iyundagi 263-sonli qarori;
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kundalik.com (endilikda Emaktab.uz) platformasidan eMaktab.uz platformasiga o’tishni belgilash to’g’risidagi 2023 yil 16 martdagi 04-04/2-119-sonli xati;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktabining namunaviy Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 18-o’quv yilidadagi, 250-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. Oliy ta’lim tashkilotlariga kirish imtihonlarida abituriyentlarning ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlariga qo‘yilgan baholarini inobatga olish tartibini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida
Toshkent sh.,2021-yil 19-noyabr, 696-son qarori
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘i. Xalq ta’lim tizimida o‘qituvchilariga uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish
tartibi to’g’risida;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi vaziri jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 2022-yil 2-o’quv yilida, 425-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari Direktorlar kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2023-yil 29-o’quv yilidadagi, 270-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining hamda
Iqtisodiyot vazirligining “2023-2024 ўқув йили давомида умумтаълим мактабларининг педагогларига 50 ва 20 фоиз устама тўлаб бериладиган сертификатлар рўйхати” ni tasdiqlash to’g’risidagi 2023-yil 28-iyuldagi, 25 q/q-4 h/h sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
Pedagog kadrlarning navbatdan tashqari attestatsiyadan o’tkazish 2024 yil 1 yanvardan boshlanishi kutilmoqda;
2023-2024 o’quv yilidan 1-sinflarga Informatika va hisoblash texnikasi fani bo’linmasdan o’qitilishi ko’zda tutilmoqda;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2021-yil 1-iyuldagi 205-sonli buyrug‘i. “ Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida oʻquv-pedagogik hujjatlarni yuritish boʻyicha tavsiyalar”
|
| | |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=2 | O'quv ishlari bo'yicha direktor o'rinbosarining lavozim majburiyatlari | |
O'quv ishlari bo'yicha direktor o'rinbosarining lavozim majburiyatlari
|
bet | 2/8 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,79 Mb. | | #233854 |
Bog'liq OTIBDO rejasi yillik va oylik-2023-2024O'quv ishlari bo'yicha direktor o'rinbosarining lavozim majburiyatlari
o'quv jarayonini tashkil qilish, davlat ta'lim standartlariga muvofiq o'quv-tarbiyaviy rejalar va dasturlarning bajarilishini ta'minlash;
pedagogik xodimga belgilangan ish yuklamasini, jumladan o'quv jarayoni o’quv jarayonining metodik ta'minoti va tashkiliy-pedagogik jarayonlarga oid ishlarni o'z vaqtida bajarilishini nazorat qilish va ta'minlash;
ta'lim standartlari talablari bajarilishini nazorat qilish, o'quvchilarning o'zlashtirishi va xulqining monitoringini amalga oshirish, fakultativ mashg'ulotlar va fanlar to' garaklarining ishlashini tashkil qilish;
tayanch o'quv rejaga muvofiq dars jadvallarini sanitariya qoidalari va me'yorlari, fan o'qituvchilarining metodik kunlarini inobatga olgan holda tuzish;
pedagog xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo'yishda ishtirok etish, pedagogik jamoaning o'quv-metodik ishlariga rahbarlik qilish, o'qituvchilarning ilg'or tajribalarini o'rganish va umumlashtirishni, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy qilishni tashkil etish;
o'qituvchilar faoliyatining yillik, choraklik va oylik rejalarini tasdiqlash va bajarilishini nazorat qilish, o'qituvchilar faoliyatining tasdiqlangan rejalariga mos ravishda ish vaqti hisobini olib borish, darslar, bosqichli nazorat imtihonlari va yakuniy davlat attestatsiyasi jadvallari va boshqa o'quv tadbirlarini ishlab chiqish;
fan o'qituvchilari tomonidan dars mashg'ulotlarining umumiy orta ta'lim muassasasi rahbariyati tomonidan tasdiqlangan dars jadvali hamda taqvim-mavzu reja asosida olib borilishini nazorat qilish;
fan o'qituvchilari tomonidan taqvim -mavzu reja asosida o'tilgan mavzularni, o'quvchilarning o'tilgan mavzularni o'zlashtirish bahosini dars o' tilgan kunning o'zida sinf jurnallariga (elektron jurnallarga, kundalik.com o’rniga Emaktab.uz) qayd etilishini nazorat qilish;
fan o'qituvchilari tomonidan joriy, oraliq va yakuniy nazorat ishlarining reja asosida o'tkazilishi, o'quvchilarning yozma ishlari va daftarlarini tekshirilishini nazorat qilish , zarur hollarda, metodik tavsiyalar berish;
fan o'qituvchilari tomonidan o'tiladigan darslami tahlil qilish, metodik tavsiyalar berish; fan o'qituvchilari tomonidan fanlarni o'zlashtirishda qiynalayotgan va iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash maqsadida tashkil etilgan to'garak mashg'ulotlarini tasdiqlangan jadval asosida olib borilishini ta'minlash va nazorat qilish;
an'anaviy malaka oshirish tizimi amal qilayotgan hududlarda fan o’qituvchilarining belgilangan muddatlarda malaka oshirish kurslarida o'qishlarini ta'minlash (uzluksiz malaka oshirish tizimi joriy qilingan hududlarda, shu jumladan elektron malaka oshirish tizimlari orqali, pedagog xodimlarning malakasini oshirilishi o'qituvchining shaxsiy ma'suliyati hisoblanadi);
"Chet tili", " Informatika va axborot texnologiyalari", "O'zbek tili/Rus tili' , "Jismoniy tarbiya", "Texnologiya " fanlarining belgilangan tartibda ikki guruhga bolib o'qitilishini ta'minlash (umumiy o rta ta'lim maktabi (maktab-internat)ning moddiy-texnik imkoni yati yoki kadrlar yetishmovchiligi kuzatiladigan holatlar sababli ushbu darslarni bo lib o qitish imkoniyati bo'lmagan holatlar bundan mustasno);
dars mashg'ulotlari oralig' idagi tanaffuslar davomiyligini belgilangan tartibda tashkil etilishini ta' minlash;
tegishli qonun hujjatlarida belgilangan bayram (ishlanmaydigan) kunlariga to'gri kelib qolgan dars mashg ' ulotlarining mavzu lari o'quv dasturlarini ixchamlashtirgan holda (mavzularni tig'izlashtirilgan holda) keyingi dars mashg'ulotlarida o tilishini ta'minlash ;
o'quv yili davomida o' quvchilarning belgilangan muddatlarda ta' tillarga chiqishini ta' minlash ;
an'anaviy shakldagi sinf jurnallaridan foydalanilayotgan ta' lim muassasalari sinf jurnallarining (elektron jurnal joriy etilgan ta' lim muassasalarida faqatgina sinflar bo yicha yillik hisobotning bosma talqini) saqlanishini ta' minlash;
o'qituvchila rning tarifikatsiya ro' yxatini shakllantirish va uni elektron dasturga kiritish;
o'qituvchining ma'lumoti va malaka toifasiga ko'ra amaldagi qonun hujjatlariga ko'ra ularga darslarni to'g'ri taqsimlashda shuningdek, xodimlarni attestatsiyadan o'tkazishga tayyorgarlik ko' rish va o' tkazish jarayonlarida ishtirok etish;
o'quv mashg'ulotlar va ta'lim faoliyati boshqa turlarining jadvalini tuzish, ishda vaqtinchalik bo' lmagan o'qituvchilarning dars soatlari o'z vaqtida almashtir ilishini, qoldirilgan va boshqa o'qituvchi o'miga o'tilgan darslami qayd etish jumalini yuritilishini ta' minlash;
o'quvchilarni belgilangan me'yorlar asosida bitta sinfga jamlash, ya'ni sinflar komplektini shakllantirish ;
umumiy o'rta ta'limning tayanch o'quv rejasi asosida dars soatlari setkasini (sinflar soni, sinf komplektidagi o' quvchilar soni va tegishli mutaxassislik bo yicha o'qituvchilar mavjudligini inobatga olgan holda barcha fanlar bo'yicha shakllantirilgan jami dars soatlarini) tayyorlash ;
boshqa umumta'lim muassasalaridan kelgan va ketgan o'quvchilami ta'lim muassasasi direktori buyrug'i asosida o'quvchilar ro'yxatiga (sanoqqa) kiritish yoki chiqarish;
muassasaning yillik ish rejasini ishlab chiqishda ishtirok etish va fanlar bo' yicha metodbirlashma yig ' ilishlarini o' tkazilishini nazorat qilish;
o'qituvchilar tomonidan namunaviy darslarni tashkil etilishini ta' minlash;
umumiy o'rta ta' lim maktabi direktori vaqtincha ishda bo'lmagan hollarda pedagogik kengashni o'tkazish;
o'qituvchi va xodimlarni rag' batlantirish, ularga oylik ustamalar belgilash va mukofotlash,moddiy yordam berishda ishtirok etish;
psixologlar va o'qituvchilaming maktab yoshidagi bolalami ta'limga jalb etish o'quvchilarni kasbga yo'naltirish va bitiruvchilarni OTM ga tayyorlash ishlariga rahbarlik qilish· ta'lim samaradorligi bo' yicha ichki nazoratni tashkil etish bo' yicha metodbirlashmalar faoliyatini nazorat qilish;
pedagoglar va o' quv-tarbiya xodimlari tarkibining ish vaqtini hisobga olish tabelini yuritish; muassasada o’quv yilida kengashlarini tashkil etish, fanlar bo'yicha metodbirlashma yig' ilishlarini o' tkazilishini nazorat qilish;
pedagogik kengash, o'quv-seminar, ochiq darslarda ishtirok etish;
ta'lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha' ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro'sini hurmat qilish;
ta'lim muassasa obro'si va sha'niga putur yetkazishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni tarqatmaslik hamda davlat siriga kiritilgan ma'lumotlar va maxfiy axborot bilan ishlashda qonun hujjatlari talablariga rioya qilish;
ta'lim muassasasi ustavi, kasbiy odob-axloq qoidalari, sanitariya-gigiyena, ichki mehnat tartibi, mehnatni muhofaza qilish, texnika va yong'in xavfsizligi qoidalari talablariga rioya qilish
|
| | |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=3 | -2024 o’quv yili uchun - Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | №
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Mas’ul
|
Amalga oshirish shakli
|
1.
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I.
|
Ma’lumot uchun
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda o’rganish
|
2
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
|
2023 yil 4 sentabrdan boshlab
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Maktab direktori
|
3
|
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I va E.maktab.uz elektron platformasiga kiritilgan o‘quvchilar soniga mos ravishda "Prezident sovg‘asi"ni umumta’lim maktablariga yetkazilishini ta’minlash to‘g‘risida"
|
2023 yil
30 o’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Rahbariyat bilan hamkorlikda
|
2.
|
0’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “0’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi PF-6108-son Farmoni, “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to’g‘risida”gi PQ-4884-son qarori
|
Muntazam
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda o’rganish
|
3.
|
O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirining 2022 yil 5-dekabrdagi “Xalq ta’limi tizimida uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish ishlarini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi 372-sonli buyrug‘ini ishlab chiqish va zarur chora-tadbirlar belgilash
|
Doimo
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda o’rganish
|
4
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
|
Belgilangan muddatda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda o’rganish
|
5
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi Vazirining Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida oʻquv-pedagogik hujjatlarni yuritish boʻyicha 01.07.2021 yildagi 205-sonli buyrug’I
|
Doimo
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda o’rganish
|
6.
|
Maktab ustavi bilan ishlash
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Umumiy yig’ilishda
|
7.
|
Buyruqlar kitobi(xodimlar,o’quvchilar)ni
rasmiylashtirish.
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
8.
|
O’qutuvchilar shaxsiy ish jildlarini rasmiylashtirish.
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
9
|
O’quvchilar harakati kitobini yuritush, elektron shaklda
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
10
|
O’qituvchilarga “Emaktab,uz”asosida jurnal yuritilishi bo’yicha tavsiyalar berish Elektron jurnallarini yuritish holatini nazorat qilish.
|
Doimo
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
11
|
Pedagog kadrlarning navbatdan tashqari attestatsiyadan o’tkazish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
12
|
Qoldirilgan va o’rindoshlik qilingan darslami hisobga olish.
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
13
|
Fan to’garagi ish hujatlarining yuritilishini nazorat qilish.
|
Zarur bo’lganda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
14
|
Ichki nazorat bo’yicha hisobot.
|
Zarur bo’lganda .
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html#Nosirova_Zoxida_Shuxratovna_O’quv_tarbiyaviy_ishlar_saloyihatini_oshirish_borasida_2023-2024_o’quv_yili_uchun_YILLIK_ISH_REJASI | Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | |
Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi
|
bet | 1/8 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,79 Mb. | | #233854 |
Bog'liq OTIBDO rejasi yillik va oylik-2023-2024
O ’zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli
53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
“Tasdiqlayman”
Maktab direktori :
______N.Abdikulova
“___” ________ 2024 y.
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli 53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha
direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
YILLIK ISH REJASI
O’quv – tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari quyidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining buyrug’i, tegishli farmon va qarorlari asosida
ish yuritadi:
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston-2030” strategiyasi to’g’risidagi 2023 yil 11-sentabrdagi PF-158 sonli buyrug’I;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan variativ o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 19-iyuldagi, 213-son buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog xodimlar uchun yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili davomiyligi meyorlarini belgilash chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 26 iyundagi 263-sonli qarori;
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kundalik.com (endilikda Emaktab.uz) platformasidan eMaktab.uz platformasiga o’tishni belgilash to’g’risidagi 2023 yil 16 martdagi 04-04/2-119-sonli xati;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktabining namunaviy Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 18-o’quv yilidadagi, 250-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. Oliy ta’lim tashkilotlariga kirish imtihonlarida abituriyentlarning ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlariga qo‘yilgan baholarini inobatga olish tartibini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida
Toshkent sh.,2021-yil 19-noyabr, 696-son qarori
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘i. Xalq ta’lim tizimida o‘qituvchilariga uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish
tartibi to’g’risida;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi vaziri jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 2022-yil 2-o’quv yilida, 425-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari Direktorlar kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2023-yil 29-o’quv yilidadagi, 270-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining hamda
Iqtisodiyot vazirligining “2023-2024 ўқув йили давомида умумтаълим мактабларининг педагогларига 50 ва 20 фоиз устама тўлаб бериладиган сертификатлар рўйхати” ni tasdiqlash to’g’risidagi 2023-yil 28-iyuldagi, 25 q/q-4 h/h sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
Pedagog kadrlarning navbatdan tashqari attestatsiyadan o’tkazish 2024 yil 1 yanvardan boshlanishi kutilmoqda;
2023-2024 o’quv yilidan 1-sinflarga Informatika va hisoblash texnikasi fani bo’linmasdan o’qitilishi ko’zda tutilmoqda;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2021-yil 1-iyuldagi 205-sonli buyrug‘i. “ Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida oʻquv-pedagogik hujjatlarni yuritish boʻyicha tavsiyalar”
|
| | |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=6 | Psixologik-pedagogik ta’minot | №
|
Bajariladigan ishlar.
|
Muddati
|
Mas’ul
|
Amalga oshirish shakli
|
1.
|
Pedagogik jamoaning ish yakuni, muammolarini muhokama qilish.
|
Doimo
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
2.
|
Psixologik-pedagogik treninglarda ishtirok etish pedagog va o’quvchilar bilan yakka tartibda, individual ishlarda ishtirok etish.
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
3.
|
Pedagogik jamoa bilan motivasiya faktorlarini ishlab chiqish.
|
O’z vaqtida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
4.
|
Iqtidorli va yaxshi o’zlashtirmaydigan o’quvchilar bilan ishlarni tashkil qilish.
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
5.
|
“O’zbekiston yoshlar agentligi” tashkiloti bilan hamkorlikda ish olib borish.
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
6.
|
Ota-onalar uchun “Ochiq eshiklar kunini o’tkazish.
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
7.
|
Ota-onalar va o’quvchilar bilan yakka tartibda ish olib borish.
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
8.
|
Sinflardagi ota-onalar yig’ilishlarida va ota-onalarning umummaktab yig’ilishlarida qatnashish.
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
9.
|
Ota-onalardan tushgan ariza va shikoyatlar bilan ishlash.
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
10
|
Uyda yakka tartibda o’qitiladigan o’quvchilarning o’z vaqtida belgilangan dars jadvali asosida o’qitilishini nazorat qilish
|
O’z vaqtida
|
Direktor
N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
№
|
O‘rganiladigan masalalar
|
Kiritish muddati
|
Mas’ul
xodimlar
|
Amalga
oshirish shakli
|
|
Umumiy o‘rta ta’lim maktabi tomonidan 2022-2023 o‘quv yilida amalga oshirilgan ishlar hamda yangi 2023-2024 o‘quv yilidagi ish rejalarni tasdiqlab olish, dolzarb vazifalar belgilash to‘g‘risida.
|
O’quv yilida
avgust
|
Direktor
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
|
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I;
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining “Xalq ta’limi tizimida metodik xizmat ko‘rsatish ishlarini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi 2022 yil 5 dekabrdagi qabul qilingan 372-sonli buyrug‘ining ijrosi to‘g‘risida
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
1.
|
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston-2030” strategiyasi to’g’risidagi 2023 yil 11-sentabrdagi PF-158 sonli buyrug’I bo’yicha qilingan ishlar
|
Noyabr
|
MMIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
2.
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrug’I ijrosi
|
Direktor
|
Pedagogik kengash qarori
|
3.
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
|
Direktor
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
4.
|
2023-2024 o‘quv yilining birinchi yarim yilligida belgilangan vazifalarni amalga oshirish borasida olib borilgan ishlar yakunlari hamda Ta’lim muassasida pandemiya sharoitida belgilangan tartibda an’anaviy va onlayne masofaviy ta’limdagi o’quvchilarning kundalik (Emaktab.uz) davomatini yuritish
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
1.
|
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori bo’yicha chora-tadbirlar
|
Mart
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
2.
|
Umumta’lim maktabi huzuridagi “Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” hamkorligi Jamoat kengashi amalga oshirilgan ishlar hamda faoliyat samaradorligini yanada oshirishga qaratilgan dolzaob vazifalar to‘g‘risida.
|
MMIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
3.
|
2023-2024-o‘quv yilidan boshlab Xalq ta’limi tizimida faoliyat olib borayotgan amaliyotchi o‘qituvchilar, rahbar xodimlar shuningdek, ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tartibi asosida amalga oshirishlarini yo’lga qo’yish to’grisida
|
Direktor
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
4.
|
Turli masalalar
|
Direktor
|
Pedagogik kengash qarori
|
1.
|
Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sog‘lomlashtirish, o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi va huquqiy madaniyatini shakllantirish hamda o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish to‘g‘risida.
|
May
|
MMIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
2.
|
9-9 sinf o‘quvchilarining yakuniy attestatsiyadan o‘tkazish bilan bog‘liq tashkiliy ishlar to‘g‘risida.
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
3.
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati bo’yicha qilingan ishlar
|
Direktor
|
Pedagogik kengash qarori
|
4
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori;
|
O‘TIBDO‘
|
Ma’lumot uchun
|
1.
|
O‘quvchilarning yozgi dam olish va sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etish, yozgi sport – sog‘lomlashtirish maydonchasi faoliyatini hamda 5-9 sinf o‘quvchilari-ning yozgi mehnat mashg‘ulotlarini tizimli yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida.
|
Iyun
|
MMIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
2.
|
9-sinf o‘quvchilari uchun umumiy o‘rta ta’limni tugatganlik to‘g‘risidagi attestatlarini taqdim etish to‘g‘risida
|
Direktor
|
Hisobot
|
3.
|
9-sinf o‘quvchilarini ta’limning keyingi bosqichiga to‘liq qamrab olish va 9 sinf bitiruvchilarining ALga o’qishga kirish chora-tadbirlarini amalga oshirish ishlarini tashkil etish to‘g‘risida.
|
O‘TIBDO‘
|
Tahliliy ma’lumotnoma va Pedagogik kengash qarori
|
4.
|
Turli masalalar
|
Direktor
|
Hisobot
| |
http://kompy.info/muhendislik-fakultesi-riyazi-analiz-ve-funksiyalar-nezeriyyesi.html | MüHƏNDİSLİk faküLTƏSİ Rİyazi analiz və funksiyalar nəZƏRİYYƏSİ Riyazi analiz fənnindən | |
MüHƏNDİSLİk faküLTƏSİ Rİyazi analiz və funksiyalar nəZƏRİYYƏSİ Riyazi analiz fənnindən
|
Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 163,59 Kb. | | #246592 |
Bog'liq Rasional kəsrin inteqrallanması
Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi
Sumqayıt Dövlət Universiteti
MÜHƏNDİSLİK FAKÜLTƏSİ
RİYAZİ ANALİZ VƏ FUNKSİYALAR NƏZƏRİYYƏSİ
Riyazi analiz fənnindən
SƏRBƏST İŞ
İxtisas: 050621 – Logistika və nəqliyyat texnologiyaları mühəndisiyi
Qrup: 665
Kurs: 1
Tələbə: Rəsul İsmayılov
Fənn müəllimi: Ass. Günel Eynazlı
Kafedra müdiri: Prof. Nəbi Qurbanov
Mövzu: Rasional kəsrin inteqrallanması
Ən sadə kəsrlər növləri.
İstənilən rasional funksiya iki çoxhədlinin nisbətindən ibarət rasional kəsr şəklində olur. Mühakimənin ümumiliyini azaltmadan, bu çoxhədlərinin ortaq vuruqlarının olmadığını fərz edə bilərik.
Surətinin dərəcəsi məxrəcinin dərəcəsindən kiçik olan kəsrlər düzgün, əks halda isə düzgün olmayan kəsrlər adlanır.
Düzgün olmayan kəsrin surətini məxrəcinə bölərək (çoxhədlilərin bölünməsi qaydasına əsasən) onu müəyyən bir çoxhədli ilə düzgün kəsrin cəmi şəklində göstərmək olar:
,
burada – çoxhədli, isə düzgün kəsrdir.
Tərif. Aşağıdakı şəkildə olan düzgün kəsrlərə uyğun olaraq I, II, III və IV növ sadə kəsr deyilir:
I.
II. (k müsbət tam ədəddir və k≥2),
III. (məxrəcin kökləri kompleks ədədlərdir, yəni ),
IV. (k müsbət tam ədəddir və k≥2,məxrəcin kökləri kompleks ədədlərdir).
I, II və III növ sadə kəsrlərin inteqrallanması çətin olmadığından onları izah etmədən verə bilərik:
I.
II.
III.
(bax §5).
IV.
Burada birinci inteqral əvəzləməsi tətbiq edilməklə hesablanır. Doğrudan da
İkinci inteqralı ilə işarə edək və aşağıdakı kimi çevirək:
burada
qəbul edilmişdir (şərtə əsasən məxrəcin kökləri kompleks ədədlərdir, deməli, ). Sonra isə hesablamanı belə aparırıq:
(1)
Axırıncı inteqralı aşağıdakı kimi çevirək:
Alınmış inteqralı hissə-hissə inteqrallayaraq:
Bu ifadəni (1) bərabərliyində yerinə yazaq:
Sağ tərəfdə də şəklində inteqralı var, lakin inteqralaltı funksiyanın məxrəcinin dərəcəsi bir vahid kiçikdir, yəni k-1-dir. Beləliklə, inteqralını inteqralı ilə ifadə etdik.
Bu qayda ilə davam etməklə, məlum inteqrala gəlib çıxarıq:
t və m-in yerinə onların ifadələrini yazsaq IV inteqralının x və verilmiş A, B, p, q ədədləri vasitəsi ilə ifadəsini alarıq.
Sadə irrasionallıqların inteqrallanması.
I. inteqralına baxaq, burada R – öz arqumentlərinin rasional funksiyasıdır.
Tutaq ki, k ədədi kəsrlərinin ortaq məxrəcidir. əvəzləməsi aparaq. Onda x-ın hər bir kəsr üstlü qüvvəti
t-nin tam qüvvəti ilə ifadə olunar və deməli, inteqralaltı funksiya t-nin rasional funksiyasına çevrilər.
II. İndi
şəklində inteqrala baxaq. Bu inteqral
əvəzləməsinin köməyi ilə t-nin rasional funksiyasının inteqralına gətirilir, burada k ədədi kəsrlərinin ümumi məxrəcidir.
4. ( ) şəklində inteqrallar.
Belə inteqrallar aşağıdakı Eyler əvəzləmələrinin köməyi ilə yeni dəyişəninin rasional funksiyasının inteqralına gətirilir.
1. Eylerin birinci əvəzləməsi. Əgər olarsa,
əvəzləməsini qəbul edirik. Müəyyənlik üçün -nın işarəsini müsbət götürək. Onda
olar. Buradan isə x dəyişəni t-nin rasional funksiyası kimi tapılır:
(deməli, dx də t ilə rasional şəkildə ifadə olunar). Buna görə ifadəsi t-nin rasional funksiyası olur
Beləliklə, , x və dx ifadələri t vasitəsi ilə rasional şəkildə göstərilir; deməli, verilmiş inteqral t-nin rasional funksiyasının inteqralına gətirilir.
2. Eylerin ikinci əvəzləməsi. Əgər olarsa,
əvəzləməsini aparaq. Onda (müəyyənlik üçün qarşısındakı işarəni müsbət götürək)
.
Buradan x rasional funksiya kimi t ilə ifadə olunur:
Göründüyü kimi, dx və də t ilə rasional şəkildə
ifadə olunur; ona görə x, və dx-in qiymətlərini inteqralında yerinə yazaraq onu t-nin rasional funksiyasının inteqralına gətirərik.
3. Eylerin üçüncü əvəzləməsi. Tutaq ki, və həqiqi ədədləri üçhədlisinin kökləridir.
qəbul edək. olduğundan
Buradan x dəyişəni t-nin rasional funksiyası kimi ilə ifadə olunur:
.
dx və də t ilə rasional ifadə olunduqlarından, verilmiş inteqral t-nin rasional funksiyasının inteqralına gətirilir.
Qeyd. Eylerin üçüncü əvəzləməsi yalnız olduqda deyil, olduqda da tətbiq olunur, ancaq çoxhədlisinin köklərinin həqiqi olmalıdır.
|
| | |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html?page=2 | Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli | Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli
Artım məhdudluğunun səbəblərindən biri qida çatışmazlığı ola bilər (mikrobiologiya dilində substrat üzrə limitləmə). Mikrobioloqlar çoxdan görüblər ki, substrat üzrə limitləmə şəraitində artım sürəti substrat qatılığına proporsional olaraq çoxalır. Bir neçə vaxt müddətində populyasiya artım sürəti hər hansı bir başqa amillərlə limitləşməyə başlamayınca eksponensial şəkildə artır. Bu o deməkdir ki, (1) düsturundakı artım sürətinin substratdan asılılığı aşağıdakı şəkildə təsvir oluna bilər:
(5)
burada KS – artım sürətinin maksimal sürətin yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığına bərabər olan sabit kəmiyyətdir. - (2) düsturundakı r kəmiyyətinə bərabər olan artımın maksimal sürətidir. Bu tənlik ilk dəfə görkəmli fransız bioximiki tərəfindən yazılıb. Jak-Mono (1912-1976). Fransua Jakobla birlikdə onun tərəfindən hüceyrənin artması aparatında daşıyıcı ribonuklein (mRNA) turşusunun rolu haqqında təsvirlər hazırlanmışdır. Operon adlandırdıqları gen kompleksləri haqqında təsvirin inkişafında Jakob və Mono daşıyıcı RNT-nun sintezinə təsir etməklə başqa genlərin fəaliyyətini tənzim edən gen sinfinin mövcudluğunu postulat kimi qəbul ediblər.
Sonralar gen regenerasiyasının belə mexanizmi bakteriyalar üçün tamamilə təsdiq olunub. Buna görə hər iki alimə (eləcə də Andre Lvova) 1965-ci ildə Nobel mükafatı verilib. Aşağıda Jakob və Mononun triqqer modeli adlanan iki fermenti – sintezinin gen irs requlyasiyasının məşhur modelinə baxılıb.
Jak Mono, eləcə də elm filosofu və “qeyri-adi” yazıçı olub 1971-ci ildə yazdığı «Təsadüfilik və zərurət” kitabında mono həyat və təkamülliyin yaranmasının təsadüfliyindən, eləcə də yer kürəsində baş verən hadisələrə görə insanın rolu və məsuliyyəti haqqında fikirlərini söyləyir.
Marqlıdır ki, mono modeli (5) formasına görə Mixaelis-Menten (1913) tənliyi ilə üst-üstə düşür. Bu tənlik ferment molekulunun ümumi sayının daimi və substrakt molekul sayından xeyli az olduğu halda fermentativ reaksiyanın substrat qatılığından olan asılılığını təsvir edir:
(6)
burada KM – Mixaelisin sabit kəmiyyətidir, bu ən vacib fermentativ reaksiyalar üçün reaksiya sürəti maksimalın yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığın ölçüsü və mənasına malik olan eksperimental müəyyən edilmiş kəmiyyətlərdən biridir. Mixaelis-Menten qanunu kimyəvi kinetika tənliyi əsasında alınır və aşağıdakı sxemə müvafiq olaraq maddənin əmələgəlməsi sürətini təsvir edir:
(5) və (6) tənliklərin oxşarlığı təsadüf deyil. Mixaelis-Menten düsturu (5) fermentativ reaksiyalar kinetikasının dərin qanunauyğunluqlarını əks etdirir, hansılar ki, öz növbəsində emprik düturu (5) ilə təsvir olunan mikroorqanizmlərin artımı və həyat fəaliyyətini müəyyən edirlər.
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə
Bioloji sistemlər bütün səviyyələrdə, istər biokimyəvi reaksiya prosesində biomakromolekulun qarşılıqlı təsiri, istərsə də populyasiyada növlərin qarşılıqlı təsiri zamanı bir-biri ilə əlaqədə olurlar. Qarşılıqlı təsir strukturlarda keçirilə bilər. Onda sistem müəyyən vəziyyət toplaması ilə xarakterizə edilə bilər. Subhüceyrələr, hüceyrələr və orqanizm strukturlarında belə baş verir. Bir qayda olaraq, riyazi modellərin strukturlarında proseslərin kinetikası komplekslər vəziyyətlərinin ehtimalının tənliklər sistemi ilə təsvir olunur.
O halda ki, qarşılıqlı təsir təsadüfü baş verir, onun intensivliyi komplekslərin qatılığı və onların ümumiləşdirilmiş diffuziya hərəkətliliyi ilə təyin edilir. Məhz belə təsvirlər növlərin qarşılıqlı təsirinin baza modellərində təsvir olunub. Növlərin qarşılıqlı təsirlərinin riyazi modellərinə baxılan klassik kitab Vito Volterratın “Mövcudluq mübarizəsinin riyazi nəzəriyyəsi” (1931) adlı kitabı oldu. Kitab riyazi elmi əsər kimi yazılıb, burada bioloji obyektlərin riyazi formada xassələri, onların qarşılıqlı təsirləri populyasiya kimi qəbul edilib və sonra bu qarşlıqlı təsirlər riyazi obyektlər kimi tədqiq edilib. Məhz V.Volterranın bu işi müasir riyazi biologiya və riyazi ekologiyanın başlanğıcı oldu, Vito Volterro (1860-1940) inteqral tənliklər və funksional analiz sahəsində öz işləri ilə dünya şöhrəti qazandı. Riyaziyyatdan başqa onu riyazi metodların biologiyada, fizikada, ictimai elmlərdə tətbiqi hər zaman maraqlandırırdı. İtaliyada hərbi qulluqda olduğu illərdə o, hərbi texnika və texnologiya (ballistika, bomba atma, exolokasiya məsələləri) sualları üzərində çox işləyirdi.
Bu insanda, faşizmin prinsipial düşməni, istedadlı alim və fəal siyasətçi uzlaşırdı. O, hakimiyyətin Mussaliniyə verilməsi üçün əleyhinə səs vermiş yeganə İtalyan senatoru idi. Italiyada faşist diktaturası illərində Volterra Fransada işləyirdi. Mussolini dünya üzrə məşhur olan alimi öz tərəfinə cəlb etmək arzusu ilə ona faşizmin hökm sürdüyü Italiyada yüksək vəzifələrdə çalışmağı təklif edirdi, amma həmişə qəti rədd cavabı alırdı. Antifaşizm mövqesi Volterranı Roma universitetinin kafedrasında işləməyə və İtaliya elmi cəmiyyətindən üzvlüliüyə imtina etməsinə gətirib çıxardı.
Ciddiyyətlə V.Volterra populyasiya dinamikası məsələləri ilə 1925-ci ildə gələcəkdə onun qızı Luizanın həyat yoldaşı olan zooloq Umberto Dankona ilə söhbət etdikdən sonra maraqlandı. Adriatikadakı qul bazarlarını statistikası ilə tanış olduqdan sonra Dankona maraqlı faktı müəyyən etdi. Birinci Dünya müharibəsi illərində (və sonralar) istehsal intensivliyi kəskin azaldıqda balıq ovunda yırtıcı balığın sayı nisbətən çoxladı. Belə nəticə Volterin təklif etdiyi “yırtıcı-qurban” modelində qabaqcadan xəbər verirdi. Bu modellə daha sonra tanış olacağıq. Əslində riyazi biologiyada bu ilk müvəffəqiyyət idi.
Statistik fizika analogiyasına görə Volterra təklif etdi ki, qarşılıqlı təsir intensivliyi rastgəlmə ehtimalına (molekulların toqquşma ehtimalı) proporsionaldır. Bu və bir çox digər təkliflər (bax. populyasiya dinamikası) bir trofik səviyyənin (rəqabət) və ya müxtəlif trofik səviyyələrinin (yırtıcı-qurban) populyasiyalarının qarşılıqlı təsirlərinin riyazi nəzəriyyəsini qurmağa imkan verdi.
Volterra tərəfindən tədqiq edilmiş sistemlər bir neçə bioloji növ və qida ehtiyatlarından ibarətdir. Sistemin komponentləri haqqında növbəti fərziyyələr :
1. Qida ya qeyri-məhdud miqdardadır yaxud da, vaxt keçdikcə onun daxil olması müəyyən sərt qaydadadır.
2. Hər növ fərd elə yox olur ki, mövcud fərdlərin arası kəsilməyən hissəsi zamani vahidi məhv olur.
3. Yırtıcı növlər qurbanları yeyir, bununla belə bir zaman vahidində yeyilən qurbanların sayı bu iki fərdin rastgəlmə ehtimalına həmişə proporsionaldır, yəni yırtıcı sayın qurban sayına olan hasili.
4. Əgər qida qeyri-məhdud saydadır və onu yeyən bir neçə növ varsa, onda bir zaman vahidi hər növün yediyi qida növündən asılı olaraq bir əmsalla götürülmüş həmin növ fərdin sayına proporsionaldır (növlərarası rəqabət modelləri).
5. Əgər növ qeyri-məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda bir zaman vahidində növ sayın artım növü sayına proporsionaldır.
6. Əgər növ məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda onun artımı qidanı yeməsi sürəti ilə tənzim edilir, yəni bir zaman vahidində artım (çoxalma) yeyilmiş qidanın miqdarına proporsionaldır.
Bir-bir sadalanmış fərziyyələr mürəkkəb canlı sistemləri sağ tərəflərində xətti və birxətti hədlərin cəmi olan adi diferensial tənliklərin köməyi ilə təsvir etməyə imkan verir. Məlum olduğu kimi, belə tənliklərlə kimyəvi reaksiyalarda təsvir edilir.
Həqiqətən, Volterra fərzlərinə müvafiq olaraq, hər növün məhv olma prosesin sürəti növünsayına proporsionaldır. Kimyəvi kinetikada hansısa bir maddənin dağılmasının monomolekulyar reaksiyasına, riyazi modeldə isə tənliklərin sağ hissəsində olan mənfi xətti hədlərinə uyğun gəlir. Kimyəvi kinetika təsvirlərinə uyğun olaraq, iki maddənin qarşılıqlı təsirin biomolekulyar reaksiyasının sürəti bu maddələrin toqquşması ehtimalına proporsionaldır, yəni onların qatılıq hasilinə. Eyniliklə, Volterra fərzlərin müvafiq olaraq, yırtıcıların (qurbanların tələf olmasının) artım sürəti yırtıcı və qurbanın rastgəlməsi ehtimalına proporsionaldır. O və digər halda model sistemlərdə uyğun t\ənliklərin sağ tərəfində birxətti hədlər əmələ gəlir. Nəhayət, tənliyin sağ tərəfində qeyri-məhdud şəraitdə populyasiya artımına cavab verən müsbət hədləri kimyəvi reaksiyaların avtokataliz hədlərinə uyğun gəlirlər. Ekoloji və kimyəvi modellərdə tənliklərin belə uyğunluğu kimyəvi reaksiyalar sistemindəki tətqiq üsullarından populyasiya kinetikasının riyazi modelləşdirilməsində də işlətməyə imkan verir. Göstərmək olar ki, Volterra tənlikləri nəinki yerli statistik fizikadan əmələ gələn rastgəlmə prinsipindən alına bilər, eləcə də senozun hər bir komponentinin kütlə balansı və komponentlər arasında olan enerji selinə əsaslanaraq alına bilər.
Volterranın rəqib münasibətlər əsasında seçilmiş ən sadə modellərindən birinə baxaq. Bu model müxtəlif tip müxstəlif optik aktivliyin, rəqabətdə olan hüceyrə, fərd və polulyasiyaların hər bir biokimyəvi birləşmələri təbiətinin rəqabətli qarşılıqlı təsirinə baxıldıqda işləyir. Onun modifikasiyaları iqtisadiyyatda olan rəqabətin təsviri üçün tətbiq edilir.
Eyni sürətli və eyni növ olan artımlara baxaq, hansılar ki, antaqonistlərdir, yəni onlar rast gəldikdə bir-birinə zülm edirlər. Onların qarşılıqlı təsir modeli bu şəkildə yazıla bilər:
(7)
Bu modelə əsasən, hər iki növün yanaşı yaşamalarının simmetrik vəziyyəti qeyri-sabitdir, yəni qarşılıqlı təsir edən növlərdən biri mütləq qırılacaq, digəri isə sonsuzluğa qədər artacaq.
Hər bir növ sayını məhdudlaşdıran (2 tipli) sistem amilinin və ya substrata (5 tipli) məhdudiyyətin daxil edilməsi elə modelləri qurmağa imkan verir ki, növlərdən biri sağ qalır və müəyyən sabit saya çatır. Onlar təcrübi ekologiyada məşhur olan Qauzenin rəqabət prinsipini təsvir edir, harada deyilir ki, hər bir ekoloji taxçada yalnız bir növ sağ qalır.
O halda ki, növlər müxtəlif xüsusi artma sürətinə malikdirlər, onda tənliklərin sağ tərəfdəki avtokataliz hədlərinin əmsalları müxtəlif, sistemin faza portreti isə qeyri-simmetrik olacaq. Belə sistemdə parametrlərin müxtəlif münasibətlərində necə ki, iki növdən birinin sağ qalması və digərinin qırılması mümkündür (əgər qarşılıqlı zülmetmə sayın özünütənzimlənməsindən daha çox intensivdirsə), eləcə də qarşılıqlı zülmetmənin hər bir növün özünüməhdudlaşdırmasından az olduğu halda sayın hər iki növün birgəyaşayışı mümkündür.
Klassik trigger sistemindən biri də Jakobo və Mononun iki frmentin alternativ sintezi modelidir. Sintezin sxemi şək. 4a-da göstərilib.
Şək. 4. Jakob və Mononun iki fementin sintezi sxemi (a) və
triqqer sisteminin faza portreti (b)
Hər bir sistemin gen-tənzimləyicisi qeyri-aktiv repressor sintezləşdirir. Bu repressor əks sistemin fermentlər sintezinin məhsulu ilə birləşərək aktiv kompleks əmələ gətirir. Aktiv kompleks operonun struktur gen sahəsinə qayıdıb təsirlənərək mRNT sintezini bloklaşdırır. Beləliklə, ikinci sistemin məhsulu R2 , birinci sistemin kompressorudur, R1 isə ikinci sistemin kompressorudur. Bununla belə korepressiya prosesində məhsulun bir, iki və daha çox molekulları iştirak edə bilərlər. Görünür ki, qarşılıqlı təsirlərin belə xüsusiyyəti zamanı birinci sistemin intensiv işləməsi vaxtı ikinci sistem bloklaşacaq və əksinə. Bu cür sistemin modeli professor D.S.Çernavski məktəbində təklif edilib və təfsilatla tədqiq edilib. Uyğun sadələşdirmələrdən sonra P1 və P2 məhsulların sintezini təsvir edən tənliklər belə şəkildə olur:
(8)
burada – P1,P2 – məhsulların qatılığı, A1,A2,B1, B2 kəmiyyətləri isə öz sistem parametrləri ilə ifadə edilir. m dərəcəsinin əmsalı aktiv repressorun neçə molekulunun mRNT sintezinin bloklaşdırılması ilə birləşməsini göstərir.
m=2 sistemin faza portreti şək. 4b-də göstərilib (koordinat müstəvisində müxtəlif başlanğıc şərtlə sistemin trayektorilaralının təsviri, oxlarda isə sistemin dəyişən kəmiyyətləri verilib) . O rəqabət aparan iki növün faza portreti şəklindədir. Oxşarlıq onu sübut edir ki, sistemin dəyişkən olması qabiliyyətinin əsasında növ, ferment vəziyyətlərinin rəqabəti durur.
Şək. 5. Lotkanın kimyəvi reaksiyalar modeli. Sönən rəqslərə uyğun gələn parametr qiymətləri olan sistemin faza portreti
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli
Komponentlərin qarşılıqlı təsirinin spesifikasiyası hesabına enerji ilə bol olan sistemdə xüsusi ritmlərin mümkün olmasının ilk anlayışı sadə qeyri-xətti qarşılıqlı təsir modellərin - Lotka tənliklərində kimyəvi maddələrin, Volterra modellərində isə növlərin qarşılıqlı təsirləri meydana çıxdıqdan sonra yarandı.
Lotka tənliyinə 1926-cı ildə yazdığı kitabda baxılıb və orada aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar sistemi təsvir edilib.
Bir qədər həcm A maddəsi ilə boldur. A molekulları bir qədər sabit k0 sürəti ilə X maddəsinin molekuluna çevrilir (sıfr dərəcəli reaksiya). X maddəsi Y maddəsinə çevrilə bilər, , burada Y maddəsinin qatılığı nə qədər çox olarsa bu reaksiyanın sürəti də daha yüksək olar. (ikinci dərəcəli reaksiya). Sxemdə bu y simvolunun üzərindəki əks istiqamətli ox vasitəsilə göstərilib. Y molekulları öz növbəsində parçalanırlar, və nəticədə B maddəsi əmələ gəlir (birinci dərəcəli reaksiya) .
Reaksiyanı təsvir edən tənliklər sistemin yazaq:
,
(9)
burada X,Y,B – kimyəvi komponentlərin qatılığıdır. Bu sistemin ilkin iki tənliyi B-dən asılı deyil, ona görə də onlara ayrıca baxmaq olar. Müəyyən parametrlər qiymətləri zamanı sistemdə sönən rəqslər mümkün ola bilər.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=28 | GLOSSARIY (LUG’AT) - Farmakologiya va klinik farmatsiya | GLOSSARIY (LUG’AT)
Rh – antitelolar – Rh odamlarning qoniga Rh – omili mavjud bo‘lgan eritrotsitlarni tushishi natijasida xosil bo‘ladigan antitelolar.
Rh – konflikt – rezus – musbat eritrotsitni antirezus – agglyutinin bilan to‘qnashishi, natijada eritrotsitlarni emirilishi ro‘y beradi.
Rh – faktor – 85% odamlarning eritrotsitlarida joylashgan, makaka – rezus maymunlarining qonidagi mavjud bir oqsil bilan bir xil agglyutinogen.
Azot balansi-ovkat bilan birga tushib turadigan azot mikdori bilan organizmdan chikarib turiladigan azot mikdori urtasidagi farki
Agglyutinogen – oqsil (antigen), to‘qima xujayralarida bo‘lib, guruxga mansublikni belgilaydi.
Agglyutinatsiya – xujayralarni (bakteriyalar, eritrotsitlarni) bir – biri bilan va atrof – muxit bilan immunologik bog‘lanishi natijasida g‘uj bo‘lib yopishishi.
Agglyutinin – guruxga mansublikni belgilovchi, biologik suyuqliklarni (plazmani) spetsifik oqsili, antitelo.
Adgeziya – to‘qnashayotgan xujayralarni bir – biriga yopishishi.
Akselerin – qon ivishining V omili, plazmada nofaol xolda bo‘ladi. Trombin ta’sirida faollashadi.
Antianemik ichki omil – Me’da shilliq qavatida ishlab chiqariluvchi V12 vitaminini o‘zlashtirilishini ta’minlovchi mukopolisaxarid.
Anabolizm- past malekulyar moddalardan yukori molekulyar moddalarni xosil bulishi.
Antianemik tashqi omil – V12 vitamini, eritrotsitlarga gemoglobin sintezlanishini ta’minlaydi.
Antigemorragik K vitamini – bu vitamin ishtirokida jigarda protrombin xosil bo‘ladi.
Antigemofilik globulinlar – qon ivishida ishtirok etadigan, bir gurux plazma omillari (VII,IX,X).
Antigenlar – odam va xayvon organizmiga kirishi natijasida spetsifik antitelolar ishlab chiqarilishiga olib keluvchi oqsil va boshqa tabiatli moddalar.
Antikoagulyantlar (qon ivishini ingibitorlari) – qon ivishiga to‘sqinlik qiluvchi moddalar.
Antitelolar – qon yoki to‘qimalarda yot moddalar (antigenlar) paydo bo‘lishiga javoban organizmda ishlab chiqariluvchi spetsifik oqsillar.
Antitrombinlar – trombin xosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiluvchi bir gurux (plazma, xujayra va to‘qima) omillari.
Antifibrinolizinlar – fibrinni parchalanishiga to‘sqinlik qiluvchi, organizm qon ivish tizimining omillari.
Vitamin K avitaminozi – organizmda K vitamini etishmovchiligi natijasida qonda protrombin miqdorini kamayishi.
Gemagglyusinatsiya – suyuqlikda muallaq xoldagi eritrotsitlarni yopishib, cho‘kmaga tushishi.
Geparin – qon ivishiga to‘sqinlik qiluvchi tabiiy antikoagulyant. Jigarda, o‘pka to‘qimasida va boshqa to‘qimalarda xosil bo‘ladi.
Glikoliz - glyukozani kislorodsiz sharoitda parchalanishi.
Glyukoneogenez- uglevod bulmagan moddalardan glyukozani sintezlanishi.
Guruxli to‘qima kelishmovchiligi – antigen tarkibi bo‘yicha organizm to‘qimalari kelishmovchiligi, transplantatni saqlanib qolishiga to‘sqinlik qiladi.
Katabolizm - yukori molekulyar moddalarni past molekulyar moddalargacha parchalanishi.
Koagulogramma – gemokoagulograf yoki tromboelastograf asbobi yordamida yozib olinadigan qon ivish jarayoni dinamikasi egri chizig‘i.
Qon guruxi – qonning tarkibida agglyutinogenlar va agglyutininlar mavjudligi yoki yo‘qligiga bog‘liq bo‘lgan qonning xarakteristikasi.
Qon guruxlari tizimi – turli antigenlar (AVO, Rh va boshqalar) mavjudligiga qarab bo‘lingan qon guruxlari yig‘indisi.
Qon deposi – vaqtincha qon aylanishidan chiqarilgan qon saqlanishi mumkin bo‘lgan organlar (taloq, jigar, teri osti to‘qimasi, o‘pkalar).
Qon zardobi – plazmaning fibrinogensiz suyuq qismi.
Qon ivish vaqti – oynaga tomizilgan qon tomchisini ivishigacha ketgan vaqt (normada 3 – 7 min).
Qon ivishi – murakkab fermentativ jarayon bo‘lib, eruvchan fibrinogendan erimaydigan fibrin xosil bo‘lishi natijasida laxta xosil bo‘lishi.
Qon ivishi omillari – qon ivish jarayonida ishtirok etadigan moddalar.
Qon ivishini qon plastinkalari omillari – trombotsitlardan ajraladigan va qon ivishida ishtirok etadigan moddalar.
Qon ivishini kontakt omili – kontakt Xageman (XII) plazma omili; plazmani shikastlangan tomirlar va to‘qimalar yuzasi bilan to‘qnashishi natijasida faollashadi. Qon ivishi I fazasi barcha reaksiyalarini boshlovchi omil.
Qon ivishining plazma omillari – qon ivishida ishtirok etadigan plazmaning ferment va boshqa moddalari yig‘indisi.
Qon yo‘qotish – qonning tomirlardan chiqib ketishi natijasida organizmda qon xajmini kamayishi.
Qon ketish vaqti – Qon oqimi to‘xtashigacha ketgan vaqt.
Qon laxtasi – qon ivishi maxsuloti. Jemsimon, plastik, yaltiroq silliq yuzali tuzilma. Mikroskopik nozik, bir – biri bilan chigalsimon o‘ralashgan xujayra elementlaridan tashkil topgan.
Qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar – tarkibi jixatidan qon plazmasiga yaqin su’niy eritmalar.
Qonning yopishqoqligi – bir zarrachani ikkinchisiga nisbatan xarakatlanayotganida oqimga to‘sqinlik qilish xossasi.
Kristmas omili – Qon protrombinazasi xosil bo‘lishida ishtirok etuvchi qon ivishini antigemofilik omillaridan biri.
Plazma o‘rnini bosuvchi eritmalar – tarkibi va xossalari qon plazmasiga yaqin bo‘lgan su’niy eritmalar (poliglyukin, reopoliglyukin, gemodez).
Protrombin – plazmada mavjud va trombinni o‘tmishdoshi bo‘lgan glikoproteid.
Retraktozim (trombosteniya) – trombotsitlardagi qon laxtasini retraksizmini (zichlashishi) ta’minlovchi omil.
Retsipient – organ va to‘qima ko‘chirib o‘tkazilayotgan yoki qon quyilayotgan odam.
Tromb – qon tomiri devorida xosil bo‘ladigan qon laxtasi.
Trombin – protrombin oqsilidan xosil bo‘ladigan qon ivish tizimining bir fermenti.
Fibrin – fibrinogen oqsilini erimaydigan qismi.
Fibrinni stabillovchi omil (fibrinaza) – qon ivishining XIII omili, eruvchan shakldagi fibrinni erimaydigan xolatga o‘tishini ta’minlaydi.
Fibrinogen – trombin ta’sirida fibringa aylanadigan qon plazmasi oqsili.
Endergonik reaksiyalar – energiya yutilishi bilan kechadigan reaksiyalar.
Ekzergonik reaksiyalar - energiya ajralishi bilan kechadigan reaksiyalar.
REFERAT MAVZULARI
№
|
Referat mavzulari
|
Referatga oid topshirish, tavsiyalar
|
1.
|
Gomeotaz. Adaptatsiya.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, devoriy ko‘rgazmalar
|
2.
|
Xujayraning fizik – kimyoviy tarkibi. Oqsillar. Uglevodlar. Yog‘lar.
|
Internet ma’lumotlari, refe-at, slayd-lar, plakat
|
3.
|
Embrional elementlari. Urug‘lanish, maydalanish. Gastrulyasiya. Embrional rivojlanishi.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
4.
|
Yurak faoliyatining tovushli belgilari.
|
Internet ma’lu-motlari, referat, slaydlar, Krassvord
|
5.
|
I.P.Pavlov va Basovning xazm soxasidagi ishlari.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
6.
|
Oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar ning qonga so‘rilish mexanizmlari.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
7.
|
Moddalar almashinuvi va Energiya almashinuvi.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, vaziyatli masalalar
|
8.
|
Ichki sekretsiya bezlarini tekshirish usullari. Epifiz.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar
|
9.
|
Mushaklar va nerv tolalari Sinaps/
|
Internet ma’lumotlari, referat, slayd-ar
|
10.
|
Asab tizimida kompensator moslashuvlar. Asab tizimini trofik funksiyasi.
|
Internet ma’lu-motlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
11.
|
Taktil va xarorat retsepsiyasi. Og‘riq retsepsiyasi, visseroretsepsiya. Propiroretseptorlar
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
12.
|
Oliy asab faoliyati xaqida. I.P.Pavlovning ta’limoti.
|
Internet ma’lumotlari, referat, slaydlar, taqdimot
|
Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati
ASOSIY ADABIYOTLAR VA O‘QUV QO‘LLANMALAR:
1.Artur K. Gayton Djon E. Xoll –Tibbiyot fiziologiyasi
Moskva Logosferl – 2008 g.
2. Loginov A.V Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka M., izd – vo «Meditsina», 1983 g.
3. Loginov A.T. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari. T. «Meditsina» nashriyoti, 1985 y
4. Maloshtan L.N.Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka Xarkov., izd – vo “Zolotыe stranitsы”, 2002 g.
5. Loginov A.V. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari T., «Fan» nashriyoti, 2006 y
6. Musaev. X.N. Fiziologiya, anatomiyasi asoslari fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari uchun o‘quv qo‘llanma. T., “KOLORIT GROUP” MCHJ nashriyoti. 2007 y.
7. Bagdasarova E.S. Tekstы leksiy po dissipline «Fiziologiya s osnovami anatomii». T., OOO “KOLORIT GROUP” nashriyoti 2008 y.
8. Bagdasarova E.S., Mirtursunova S.Z. Uchebno – metodicheskoe posobie k prakticheskim zanyatiyam po fiziologii s osnovami anatomii. T., OOO “KOLORIT GROUP” nashriyoti 2008 y.
QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR.
1. Rajabov A.J., Bobojonova SH. “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan
o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ. Toshkent - 2016 y.
2. Bobojonova SH. Mirtursunova S.Z “Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan”
fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma “EMERALD GROUP” MCHJ.
Toshkent - 2015 y.
3. Musaev X.N., Mirtursunova S.Z., Salibaeva S.A., Xakimova M.S., Rajabov
A.“Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan” fanidan o‘quv – uslubiy qo‘llanma
“KOLORIT GROUP” XK. Toshkent 2008 y.
4. Kositskiy . G.I Fiziologiya cheloveka. M., izd – vo “Meditsina”, 1987g
5. Korobkov A. .ATLAS po normalnoy fiziologii. M., izd – vo “Meditsina”.
1987 g
6. Sterki P. Osnovы fiziologii. M., izd – vo “Mir” 1994g.
Internet
http://www.ziyonet.uz
http://www.wikipedia.ru
http://www.shemist.som
http://www.himiki.ru
http://www.organicchem.com
http://www.rutrecker.org
Tayanch so’zlar
sitos-xujayra
oss-suyak
mio-muskul
gemo- qon
gemostaz- qonning to‘xtashi
intima-ichki
media-o‘rta
kor-yurak
termodinamika-qonning
pulmon-o‘pka
gaster-oshqozon
enter-ichak
kolon-yo‘g‘on ichak
rektum-to‘g‘ri ichak
xepar-jigar
lipid-yog‘
termo-issiqlik
ren-taloq
ekskretsiya-ajralish
xormeo-garmon nefron-buyrak
uterue-bachadon
gravidarium-xomildorlik
ovaridarium-tuxumdon
tuba uterus-bachadon nayi
Annotatsiya
Fiziologiya anatomiya asoslari fanidan o‘quv uslubiy majmua Farmatsiya fakulteti Farmatsiya va Kasbiy ta’lim, Sanoat farmatsiyasi fakulteti Sanoat farmatsiyasi, Biotexnologiya va Metrologiya yo‘nalishilari uchun ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar olib boruvchi o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan
Fiziologiya anatomiya asoslari fani bo‘yicha ishchi dastur, ma’ruzalar matni, fanning texnologik model, fanning texnologiyak xaritasi, tarqatma materiallari tayanch konspektlari, glossariy umumiy savollar, oraliq nazorat savollari, yakuniy nazorat savollari va ON va YAN biletlari xam tuzilgan. Zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar, farmatsiya kasbiy ta’lim va klinik farmatsiyayo‘nalishi uchun ma’ruzalarmavzulari va ularning qisqacha mazmunlariyoritilgan. Undan tashqari mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmunimustaqil ishlar rejasiberilgan.
Bu o‘quv –uslubiy majmua reja asosida ishlashga va talabalarga malakali bilim berishda yordam beradi .
MUALLIFLAR HAQIDA MALUMOTLAR.
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta
o‘qituvchisi
Foydali maslaxatlar
Ko‘zlaringizni yuming, mushtingizni qattiq tugmagan holda yumuq ko‘zlarni aylana harakatlar bilan 2-3 daqiqa massaj qiling. Bu mashq ko‘z atrofidagi mushaklarni bo‘shashtirib, qon aylanishini yaxshilaydi, natijada ko‘z atrofidagi qoramtir aylanalar yo‘qoladi.
Hayron bo‘ling
Ko‘zlaringizni hayron bo‘lgandek, katta oching. Keyin ko‘zlaringizni qattiq yuming. So‘ng yana ko‘zingizni katta oching va yana mahkam yuming. Ko‘zlaringiz namlanguncha, tez-tez yumib, oching. SHu bo‘shashgan holatda 2-3 daqiqa turing. Bu mashq yuzning yuqori qismi mushaklarini mashq qildirib, ko‘zning ko‘rish qobiliyatini asraydi.
Lunjingizni shishiring
CHuqur nafas olib, bir necha lahzaga lunjingizni shishiring. Keyin lunjingizdan havoni chiqaring. Bu mashqni 8-10 marta bajaring. Bu mashq yonoqlar muskulini mustahkamlaydi. Bunga amin bo‘lish uchun saksofonchilarning yonog‘iga e’tibor bering.
Qulog‘ingizni torting
Quloq solinchagini 30 soniya pastga, 30 soniya yuqoriga torting, keyin esa uni soat strelkasi yo‘nalishida 30 soniya, keyin teskari tomonga 30 soniya davomida aylantiring. Bu mashq miyaga qon kelishini yaxshi ta’minlab, odamni tetiklashtiradi.
Stressdan xalos bo‘ling
Barmoqlaringizni qoshingiz ustiga qo‘yib, iloji boricha ikki tomonga torting. 3-4 daqiqa davomida shu mashqni takrorlang. Bu mashq qattiq tushkunlikka tushgan mahalingiz sizni stressdan xalos qiladi, bo‘shashtiradi.
Xotirani mustahkamlaydi
Ba’zi bir tadqiqotlar ko‘k choy miya faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini tasdiqladi. Ko‘k choy ichgandan keyin inson echimi qiyin bo‘lgan misol va masalalarni ham birpasda echib tashylaydi. Ko‘k choy Alsgeymer (xotirani yo‘qotish) kasalligi rivojlanishining ham oldini oladi. Ko‘y choy tarkibidagi kofein markaziy asab tizimiga ta’sir qilib, insonni tetiklashtiradi. Moddalar ta’siri qahvaga qaraganda choyda uzoqroq saqlanadi.
Qon bosimini pasaytiradi
Vrachlarning ta’kidlashicha, qon bosimi past bo‘lgan odamlar, homilador ayollar kam miqdorda ko‘k choy iste’mol qilishlari lozim. Qon bosimini tushirish uchun dori ichgan bemorlar, doridan keyin ko‘k choy ichmay turganlari ma’qul, chunki ikki piyola ko‘k choy dorining ta’sirini kuchsizlantirib qo‘yishi mumkin.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA KAFEDRASI
“Tasdiqlayman”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
f.f.n. S.U.Aliev
________________________
«____»______________2016 y
Fiziologiya fanidan
TALABALAR BILIMINI BAHOLASH REYTING
MEZONI
Toshkent – 2016
Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2011 yil 26 avgustdagi 1981–1 sonli «Oliy talim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baxolashning reyting tizimi to‘g‘risidagi nizomiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish xaqida» buyrug‘iga asosan ishlab chiqildi.
Ushbu Nizom farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi yig‘ilishida “___” iyun 2016 yil muhokama qilindi va tasdiqlandi.
Majlis bayoni №
Ushbu Nizom Tashkent farmatsevtika instituti Markazit uslubiy kengashi yig‘ilishida «___» _________ 2016 yil muhokama qilindi va tasdiqlandi.
Majlis bayoni № ___
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasida
Fiziologiya fanidan
«Farmatsiya va Sanoat farmatsiya» fakulteti 1-kurs talabalarining bilimini baholash mezoni
Mazkur mezon O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2010 yil 26 avgustda 1981-son bilan davlat ro‘yxatidan qayta o‘tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligini «Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchilar kiritish haqida» 2010 yil 25 avgustdagi 333-son buyrug‘i asosida tuzildi.
Talabalarning fan bo‘yicha o‘zlashtirishini baholash semestr davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: joriy baholash (JB), oraliq baholash (OB), talabaning mustaqil ishi (TMI), yakuniy baholash (YAB).
Muayyan fan bo‘yicha talabaning semestr (yil) davomida o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi:
№
|
Baholash turi
|
Maksimal ball
|
Saralash bali
|
1
|
Auditoriyadagi o‘quv
mashg‘ulotida baholash
|
45
|
24,75
|
2
|
Talabaning mustaqil ishi
|
5
|
2,75
|
3
|
Oraliq baholash
|
20
|
11,0
|
4
|
YAkuniy baholash
|
30
|
16,5
|
|
JAMI
|
100
|
55,0
|
Talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish nazarda tutiladi:
JORIY BAHOLASH (JB) - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. JB fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda, seminar, laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarida og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish shakllarida o‘tkaziladi. klinik farmatsiya fanidan joriy baholash 100 balli reyting tizimiga binoan muhokamasida va ta’limning interaktiv uslublarida faol qatnashishi uchun quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 20% (1 ball) - vazifasini bajarilishi uchun beriladi, 60% (3 ball) - nazariy materiallarni muxokamasida faol qatnashishiga beriladi, 20% (1 ball) - kuzatilgan natijalar, chiqarilgan xulosalar bilan amaliy ishni bayonini to‘ldirish va ishni himoya qilish uchun beriladi. JB da maksimal ball – 5 ball.
Mashg‘ulot darslarida № 1, 2, 4, 6, 8, 12, 14, 16, 18 talabalar joriy baxolanmaydi. 9 ta JB o‘tkaziladi, umumiy JB da maksimal ball 45.
№
|
Ballar
|
Baho
|
Talabaning bilim darajasi
|
1
|
5
|
A’lo
|
Xulosa va qaror qabul qilish; ijodiy fikrlash olish; mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
2
|
4
|
YAxshi
|
Mustaqil mushohada yurita olish; olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish; mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
3
|
3
|
Qoniqarli
|
Mohiyatini tushunish; bilish, aytib berish; tasavvurga ega bo‘lish.
|
4
|
2
|
Qoniqarsiz
|
Aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik; bilmaslik.
|
TALABALARNING MUSTAQIL ISHI (TMI) klinik farmatsiya fani dasturiga mos ravishda tashkil etilgan. TMI referat, slayd, adabiy manbalarni to‘plash va sistemalashtirish, test savollari tuzish, prezentatsiyalar, vaziyatli masalalar, videoroliklar bo‘yicha mo‘ljallangan. TMI bo‘yicha hisobot kafedra tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan shakl tartibda topshiriladi va talabalarga semestr boshida etkaziladi. Semestr davomida ikkita mustaqil ish referat shaklida qabul qilinadi: har biri 2,5 ball bilan baholanadi, jami - 5 ballni tashkil qilinadi. TMI ga qo‘yilgan baho (ball) talabaning semestr davomida to‘plagan baholari (JB) ga qo‘shiladi.
Mustaqil ish bo‘yicha belgilangan maksimal reyting balining 54% va undan kam ball to‘plagan talaba fan bo‘yicha yakuniy nazoratga qo‘yilmaydi.
Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‘yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi.
TMI ning o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi: maksimal 2,5 ball.
Ballar
|
Baho
|
2,15-2,5
|
A’lo
|
1,77-2,12
|
YAxshi
|
1,37-1,75
|
Qoniqarli
|
1,35
|
Qoniqarsiz
| ORALIQ BAHOLASH (OB) - semestr davomida o‘quv dasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash uchun, OB nazorat kafedra majlisi qaroriga binoan kombinatsiya (ogzaki va yozma) usulida amalga oshiriladi. Klinik farmatsiya fanidan OB semestr davomida bir marta o‘tkazilidi. OB soni o‘kuv faniga ajratilgan umumiy soatlar xajmidan kelib chiqqan holda o‘tkaziladi. OB baholashdan 55% va undan ortiq olgan talaba YAB baholashga kiritiladi. OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi va balli koeffitsientsiz qayd etiladi.
OB da maksimal ball 20.
Ballar
|
Baho
|
17,2-20,0
|
a’lo
|
17,0-14,2
|
yaxshi
|
14,0-11,0
|
qoniqarli
|
0-10,8
|
qoniqarsiz
|
YAKUNIY BAHOLASH (YAB) – semestr yakunida fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash uchun o‘quv mashg‘ulotlar tugaganidan so‘ng o‘tkaziladi. YAkuniy baholashga mazkur semestrni muvaffaqiyatli yakunlagan hamda joriy, oraliq baholashlarni va talabalarni mustaqil ishidan ijobiy ya’ni 55% va undan yuqori ballarga ega bo‘lgan talabalar qo‘yiladi.
Klinik farmayiya fanidan yakuniy baholash fakultet Ilmiy kengashni qaroriga binoan yozma shaklda o‘tkaziladi. YAB da maksimal ball 30.
Ballar
|
Baho
|
25,8-30,0
|
a’lo
|
21,3-25,5
|
yaxshi
|
16,5-21,0
|
qoniqarli
|
0-16,2
|
qoniqarsiz
|
O‘quv rejasiga binoan klinik farmatsiya fani bir semestrda rejalashtirilgani uchun fan bo‘yicha talabaning umumiy bali semestrda olgan joriy, oraliq, mustaqil ish va yakuniy baholashlar to‘plami orqali baholanadi.
JB, OB va YAB turlarida fanni o‘zlashtiri olmagan (54% dan kam ball to‘plagan) yoki uzrli sabab bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta baholashdan o‘tishga ruxsat beriladi: qoldirgan amaliy mashg‘ulot kelgusi darsga qadar guruh o‘qituvchisiga qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi, 3 ta mashg‘ulotni qoldirgan talaba fakultet dekani ruxsati bilan qayta topshiradi, qayta topshirish jaridasida qayd qilinadi; har bir qoldirgan ma’ruza mashg‘uloti uchun agar u qayta topshirilsa, JB da to‘plagan ballar yig‘indisidan 5%, agar qayta topshirilmasa 10% balldan olib tashlanadi; OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi; semestr yakunida fan bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi; akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta o‘zlashtirishi uchun bir oy muddat beriladi, shu muddat davomida o‘zlashtira olmagan talaba fakultet dekani tavsiyaga ko‘ra belgilangan tartibda rektorning buyrug‘i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi.
Talaba nazorat natijalaridan norozi bo‘lsa, appelyasiya komissiyasiga murojaat etishlari mumkin. Appelyasiya komissiyasi 3 a’zodan kam bo‘lmagan tarkibda rektor buyrug‘i bilan tashkil etiladi. Talabalar appelyasiya komissiyasiga fan bo‘yicha YAB natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun davomida ariza bilan murojat qilishlari mumkin. Appelyasiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko‘rib chiqib, shu kunning o‘zida xulosasini beradi.
O‘quv rejasida muayyan semestr (o‘quv yili) ga belgilangan fanlarning barchasi saralash balidan yuqori ball to‘plagan talabalar rektorning buyrug‘i bilan kursdan kursga o‘tkaziladi.
Namuna:
Xaftalar
soni
Baxolash
turi
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
17
ON
|
18
YAB
|
jami
|
JN
|
+
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
5
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
45
|
TMI
|
|
|
|
|
|
|
2,5
|
|
|
|
2,5
|
|
|
|
|
|
|
|
5
|
ON
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20
|
|
20
|
YAB
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
30
|
30
|
JAMI
|
|
|
5
|
|
5
|
|
5
|
|
|
5
|
5
|
|
5
|
|
5
|
|
20
|
30
|
100
|
Fanlardan reyting nazorati bo‘yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to‘ldiriladi va mas’ul xodim, kafedra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga topshiriladi.
Talabaning fan bo‘yicha baholash turlarida to‘plagan ballari reyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi
Fan bo‘yicha reyting daftarchasini rasmiylashtirish tartibi:
№
|
Fan nomi
|
Umumiy o‘quv soat
|
Uzlashtirish kursatkichi
|
Rey ting
|
O‘qituvchining F.I.SH
|
Sana
|
Imzo
|
1
|
Fiziologiya
|
108
|
86
|
93
|
Saidov.S.A.
|
15.06.2013 y
|
|
Talabaning fan bo‘yicha bir semestrdagi reytingi quyidagicha aniqlanadi;
Rf = V*O'
100
bu erda: V - semestrda fanga ajratilgan umumiy o‘kuv yuklamasi (soatlarda);
O' - fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).
Talabaning saralash balidan past bo‘lgan o‘zlashtirishi “Reyting daftarchasi”da qayd etilmaydi.
Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‘yicha talabaning JB, OB hamda YAB turlarida ko‘rsatilgan o‘zlashtirish reyting ko‘rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O‘zlashtirish natijalari kafedralar tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi.
Kafedra mudiri: S.A.Saidov.
“FIZIOLOGIYAVA ANATOMIYA ASOSLARI” fani bo`yicha katta o‘qituvchi A.J.Rajapovning
2016/2017 o`quv yili uchun mo`ljallangan
SILLABUSI
Fanning qisqacha tavsifi
|
OTMning nomi va joylashgan manzili:
|
Toshkent farmatsevtika instituti
|
Oybek ko`chasi, 45
|
Kafedra:
|
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi
|
“farmatsiya” fakulteti tarkibida
|
Ta’lim sohasi va yo`nalishi:
|
5510500 – Farmatsiya
5111000 – Kasb ta’limi
|
Bakalavriat bosqichining farmatsiya va kasbiy ta’lim yo`nalishlari talabalari uchun mo`ljallangan
|
Fanni (kursni) olib boradigan o`qituvchi to`g`risida ma’lumot:
|
Katta o‘qituvchi Rajapov Alisher Jumabaevich
|
e-mail:
|
alisherrajapov @ mail.ru
|
Dars mashg`ulotlarini o`tkazishning vaqti va joyi:
|
O`quv bo`limi tomonidan ishlab chiqilgan jadval asosida institut o`quv binolarida
10-xona,11-xona
|
Kursning boshlanishi va davom etish muddati:
|
Bakalavriat ta’lim yo`nalishi o`quv rejasiga muvofiq birinchi semestrda
|
Individual grafik asosida professor-o`qituvchining talabalar bilan ishlash vaqti:
|
Haftaning seshanba, payshanba va shanba kunlari soat 14.00 dan 18.00 gacha
|
Fanga ajratilgan o`quv soatlarining o`quv turlari bo`yicha taqsimoti
|
Auditoriya soatlari
|
Mustaqil ta’lim:
|
74(61)
|
Ma’ruza:
|
36
|
Laborato-riya
|
72
|
Fanning boshqa fanlar bilan uzviy aloqasi (prerekvizitlari):
|
“Odam anatomiyasi”, “ patologik fiziologiya”, “ anorganik kimyo”, “Organik kimyo”, “analitik kimyo ”, “fizkolloid kimyo”, “farmakologiya” “Birinchi tibbiy yordam”
|
Foydalaniladigan xjrijiy adabiyotlar ro‘yxati
1. Artur K. Gayton Djon E. Xoll –Tibbiyot fiziologiyasi
Moskva Logosferl – 2008 g.
2. Loginov A.V Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka M., izd – vo «Meditsina», 1983 g.
3. Loginov A.T. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari. T. «Meditsina» nashriyoti, 1985 y
4. Maloshtan L.N.Fiziologiya s osnovami anatomii cheloveka Xarkov., izd – vo “Zolotыe stranitsы”, 2002 g.
5. Loginov A.V. Fiziologiya bilan odam anatomiyasi asoslari T., «Fan» nashriyoti, 2006 y
| |
http://kompy.info/mavzu-malumotlar-bazasini-loyihalash-mohiyat--aloqa-diogrammas.html | Mavzu: Ma’lumotlar bazasini loyihalash. Mohiyat – aloqa diogrammasini qurish Reja | Bajardi: Yaqubova Nigora
Mavzu: Ma’lumotlar bazasini loyihalash. Mohiyat – aloqa diogrammasini qurish
Reja:
1. Relatsion Ma’lumotlar bazasini loyihalash
2. AND, OR, NOT mantiqiy standart so‘zlardan foydalanish
3. Standart funksiyalardan foydalanib so‘rovlar yaratish
Modelni quirishda “aloqa” mavjud ob`yektni, jarayonni yoki hodisani, abstraksiyasi sifatida
keladi. Atribut mahiyatni xarakterlaridan bo`lib, nom bilan belgilanib, birorta qiymatlar
to`plamidan qiymatlar qabul qilinadi.
“Mohiyat – aloqa” modelidagi bog`lanishlarga, ikki mohiyat o`rtasidagi har bir bog`lanish
turiga tegishli munosabatlarni kiritish zarur (binar, ternar.., n-nar).
Loyiha haqidagi axborot diagramma ko`rinishida rasmiylashtiriladi, buning uchun quyidagi
belgilar kiritiladi: mohiyat turlari – to`rtburchak bilan, atributlar-ovallar bilan tasvirlanadi
va ular mos mohiyatlar bilan yo`nalishsiz qirralar bilan bog`lanadi.
“Mohiyat – aloqa” modeli predmet sohani (PS) faqat aniq bir qismini akslantiradi. Bu holda
uni lokal model deyiladi. PS haqida to`la axborotga ega bo`lish uchun uni etarli kengroq
tekshirish zarur va oldingisini to`ldiradigan local modellar qurish kerak. Shundan so`ng lokal
modellar birlashtirilib PS haqida bir butun kompozitsion tasvirga ega bo`lamiz.
Nmedov – mahsulot ishlab chiqarish firmasi mohiyat aloqa modeli
Relatsion Ma’lumotlar bazasini loyihalash
Ma`lumotlar bazasini relyatsion modelini qurishda bog`lanish munosabatlari muhim
ahamiyatga ega. Aslida ma`lumotlar bazasi munosabatlarga qarab ob`yektlari bog`laydi.
Asosan ma`lumotlar bazasida quydagi munosabatlar mavjud:
Birga – bir(one to one) (1:1)munosabat. A va V ob’ektlar to‘plami orasida 1:1
munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning
bitta nusxasi mos kelsa, va aksincha, V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bitta
nusxasi mos kelsa.
Birga – ko‘p(OnetoMany) (1:n) munosabat. A va V ob’ektlar to‘plamida A ob’ektning
har bir nusxasiga V ob’ektning bir nechta nusxasi mos kelsa, shu bilan birga V
ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos kelsa
shunday munosabat hosil bo‘ladi.
Ko‘pga – bir(ManytoOne) (n:1) munosabat A va V ob’ektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa,
unda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning ko‘pi bilan bitta nusxasi mos keladi.
V ob’ektning nushalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A ob’ektning bir nechta
nusxasi mos keladi.
Ko‘pga – ko‘p(ManytoMany)(m: n) munosabat. A va V ob’ektlar orasida shunday
munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektni bir
nechta nusxasi mos kelsa va aksincha.
Yuqoridagilarga tayangan holda obyektlarni yaratib olamiz (PS bo`yicha).
Biz dastlab pechene jadvalini yaratib olamiz….
Create table pechene(
id int,
nomi varchar(15),
I_CH_S date,
ishchi_id int primary key,
);
Desc pechene – operatori orqali o’zim yaratgan jadvalni qande ma’lumot turlaridan tashkil
topganini ko’rishim mumkin.
ALTER – jadvalga o’zgartirish kiritish uchun ishlatiladi. Bu buyruq jadvalga yangi ustunlar
qo'shish, ustunlarni o'chirish, ustunlar kattaligini o'zgartirish, hamda cheklanishlarni qo'shish
va olib tashlash imkoniyatlariga ega. Bu buyruq ANSI standarti qismi emas, shuning uchun
har xil tizimlarda har xil imkoniyatlarga ega. Misol uchun jadvalga ustun qo’shish buyrug’i
INSERT – SQL da barcha satrlar ushbu buyruq yordamida kiritiladi.
Sintaksisi esa quyidagicha:
INSERT INTO VALUES (“ustun_info”, “ustun_info”, … );
DELETE – satrlarni jadvaldan o’chirish buyrug’i.
Sintaksisi esa quyidagicha:
DELETE FROM WHERE qidiruv_sharti;
UPDATE – Maydon qiymatlarini o’zgartirish buyrug’i.
Sintaksisi esa 2 hil:
UPDATE SET column=expression;
UPDATE SET column=expression
WHERE qidiruv_sharti
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=8 | Farmakologiya va klinik farmatsiya - bet 8 | |
Farmakologiya va klinik farmatsiya
|
bet | 8/28 | Sana | 30.12.2019 | Hajmi | 2,78 Mb. | | #6520 | Turi | Referat |
2-MAVZU
|
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: To‘qimalarni mikroskopda ko‘rish.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Fiziologiya laboratoriyasining tuzilishini jixozlanishi va u erda ishlash qoidalarini o‘rganadi.
Ishni tugallagan talaba ish natijalarini to‘g‘riligini o‘qituvchidan tekshirib bilgach ish daftariga xulosa yozadi.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
3-MAVZU
|
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Suyak va tog‘ay to‘qimalarini mikroskopda solishtiriladi va kuzatiladi.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Suyak va tog‘ay to‘qimalarini mikroskopda solishtiradilar va kuzatadilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
4-MAVZU
|
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Sali gemometrida gemoglobin miqdorini aniqlash. Panchenkov asbobida ECHT aniqlash shaklli elementlarini sanash.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Sali gemometrida gemoglobin miqdorini aniqlaydilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
5-MAVZU
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Sali gemometrida gemoglobin miqdorini aniqlash. Panchenkov asbobida ECHT aniqlash shaklli elementlarini sanash.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Sali gemometrida gemoglobin miqdorini aniqlaydilar. Qon guruhlarini aniqlaydilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
6-MAVZU
|
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Qon bosimi Korotkov va Riva-Rochchi usullarida o‘lchash. Mulyajlarda yurak tuzilishi o‘rganish.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Mulyajlarda yurak tuzilishi o‘rganiladi. Baqada mexanokariagramma yozib olinadi.
Stannius tajribasi o‘tkaziladi.
Danini-Ashner va Gols refleksi ko‘riladi.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
|
| | |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=7 | yil yanvar oyi - Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | №
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Bajaruvchi
|
1
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘i. Xalq ta’lim tizimida o‘qituvchilariga uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish tartibi to’g’risidagi buyruq asosida qilingan ishlar haqida hisobot
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
2
|
Elektron jurnallarining yuritilishini nazoratga olish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
3
|
2-chorak yakuni bo’yicha 3-sonli pedagogik kengash.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4
|
Ohangaron tumani XTB bo’limiga hisobot topshirish .
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
5
|
O’quvchilar qishki ta’til kunlarini mazmunli o’tkazishini ta’minlash.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
6
|
Direktor huziridagi yig’lishida qatnashish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
7
|
Malaka oshirish rejasini tuzish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
8
|
Fizika va kimyo fanlarining o’qitilishini kuzatish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
9
|
Biologiya fanidan labaratoriya daftarlarining yuritilishini nazorat qilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
10
|
7-sinfda biologiya fanidan darslarni kuzatish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
11
|
5-9 sinf o’quvchilarini fizika va kimyo, biologiya fanlaridan tutgan nazorat ishi va sinf daftarlarini yuritilishini nazorat etish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
12
|
1-yarim yillik yakuni bo’yicha sinflarda ota-onalar majlisini o’tkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
13
|
Maktab jamoa va o’quvchilarining talab qilinayotgan libosda maktabga kelish xolatini tahlil qilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
14
|
Yanvar oyida bajarilgan ishlar boyicha hisobot tayyorlash, o’qituvchilarning tabellrini tuman MMTB ga taqdim etish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
№
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Bajaruvchi
|
1.
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi bo’yicha tushinchalar berish va bu haqda tushintirish ishlari.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
2.
|
1-4- sinflarda matematika fanida almashma daftarlarining yuritishi.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
3.
|
Informatika va matematika fan to’garaklari ishlarini nazorat qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4.
|
Dars qoldiruvchi va kechikuvchilar bilan ishlash .
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
5.
|
10-sinflarda matematika faniining o’qitilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
6.
|
9-sinflarda matematika faniining o’qitilishi.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
7.
|
Matematika fani bo’yicha 5-9 sinflarda almashma daftarlarining yuritilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
8.
|
5-sinflarda matematika faniining o’qitilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
9.
|
9-sinflarda informatika fanining o’qitilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
10.
|
6-sinflarda informatika fanining o’qitilishi.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
11.
|
7-sinflarda matematika faniining o’qitilishi.
|
Muntazam
|
O’TIBDO’
|
12
|
Direktor huzuridagi yig’ilishga qatnashish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
13
|
Yosh o’qituvchilarning darslarini kuzatish.
|
Muntazam
|
O’TIBDO’
|
14
|
6-sinflar matematika fanidan ish daftarlarining yuritilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
15
|
Yanvar oyida bajarilgan ishlar boyicha hisobot tayyorlash, o’qituvchilarning tabellrini tuman MMTB ga taqdim etish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
№
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Bajaruvchi
|
1
|
Ijro intizomini tahlil qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
2
|
Geografiya va iqtisod fanlari to’garak mashg’ulotlarini olib borilishini nazorat qilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
3
|
5-9 sinflarda geografiya fanining o’qitilishininkuzatish
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘I asosida metod birlashma rahbarlariga metodik yordam ko’rsatish, yangi adabiyot va yo’llanmalar yetkazish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
5
|
8-9-sinflarda iqtisod fanining o’qitilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
6
|
Direktor huzuridagi yig’lishga material tayyorlash.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
7
|
5-9 sinf o’quvchilarning darsliklardan foydalanishlarini tahlil qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
8
|
Davomat bo’yicha reyd.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
9
|
3-chorak yakuni bo’yicha 1-9 sinf raxbarlaridan hisobotlar qabul qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
10
|
1-9 sinf jurnallar to’ldirilishining tahlili.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
12
|
3-chorak yakuni bo’yicha pedagogik kengash.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
13
|
O’quvchilarning bahorgi ta’til kunlarini mazmunli tashkil etish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
14
|
Bo’sh o’zlashtiruvchilar bilan o’qituvchilar faoliyatini nazorot qilib borish. To’garak mashg’ulotlarini kuzatish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
15
|
Mart oyida bajarilgan ishlar boyicha hisobot tayyorlash, o’qituvchilarning tabellrini tuman xalq ta’limi bo’limiga taqdim etish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
№
|
Bajariladigan ishlar
|
Muddati
|
Bajaruvchi
|
1
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi bo’yicha tushinchalar berish va bu haqda tushintirish ishlari.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
2
|
8-sinfdarda chizmachilik fanidan kirish testi olish
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
3
|
5-6 sinflarda tasviriy san’at fanlarining o’qitilishi
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
4
|
5-sinflarda ona tili fanidan diktant olish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
6
|
7-sinflarda texnologiya fanining o’qitilishini kuzatish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
7
|
O’quvchilar va o’qituvchining maktabga formada kelishini ta’minlash.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
8
|
3-4 sinflarda tasviriy san’at fanining o’qitilishi.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
9
|
8-sinflar texnologiya fanini o’qitilishi
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
10
|
Sport to’garaklari faoliyatini nazorat qilish.
|
doimo
|
O’TIBDO’
|
11
|
Musiqa,texnologiya fanlari to’garak mashg’ulotlarini olib borilishini nazorat qilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
12
|
Amaliy fanlar metod birlashmasi ishlarini tahlil qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
13
|
9-sinf o’quvchilar bilan kasbga yo’naltirish bo’yicha olgan tashxis natijalari to’g’risidagi psixologning hisoboti.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
14
|
Hududdagi 6-yoshli bolalarning tibbiy ko’rikdan o’tishini tashkil qilish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
|
15
|
Direktor huzuridagi yig’ilish.
|
Reja asosida
|
O’TIBDO’
|
16
|
Yakuniy attestatsiya yo’riqnomasini ishlab chiqish.
|
muntazam
|
O’TIBDO’
|
17
|
Bo’sh o’zlashtiruvchilar bilan o’qituvchilar faoliyatini nazorot qilib borish. To’garak mashg’ulotlarini kuzatish.
|
doimo
|
O’TIBDO’
|
18
|
Aprel oyida bajarilgan ishlar boyicha hisobot tayyorlash, o’qituvchilarning tabellrini tuman xalq ta’limi bo’limiga taqdim etish.
|
Belgilangan vaqtda
|
O’TIBDO’
| |
http://kompy.info/dersin-ad-v4.html | Dersin Adı | s/s
|
Mövzuların adları
|
Cəm
|
Müh
|
Məş
Lab
|
1
|
Diferensial tənliyə gətirilən məsələr. Diferensial tənliklər nəzəriyyəsinin əsas anlayışları. Bir tərtibli diferensial tənliklər və onların həndəsi mənası. Koşi məsələsi. Dəyişənlərinə ayrılmış və ayrıla bilən diferensial tənliklər.
|
4
|
2
|
1
|
2
|
Bircinsli diferensial tənliklər. Birtərtibli xətti diferenasial tənliklər. Bernulli tənliyi. Tam diferensiallı tənliklər. Törəməyə nəzərən həll olunmamış tənliklər.
|
4
|
2
|
1
|
3
|
Tərtibi azaldıla bilən ikitərtibli diferensial tənliklər. İki tərtibli sabit əmsallı xətti bircinsli diferensial tənliklər. İki tərtibli xətti bircinsli olmayan diferensial tənliklərin ümumi həllinin qurulması.
|
4
|
2
|
1
|
4
|
Xüsusi törəməli diferensial tənliklər. Əsas anlayışlar. Sadə tənliklər. Bir tərtibli xüsusi törəməli xətti diferensial tənliklər. İkinci tərtib xüsusi törəməli diferensial tənliklər haqqənda məlumat.
|
4
|
2
|
1
|
5
|
Riyazi fizika tənlikləri. Əsas anlayışlar. Tənliklərin həlli haqqında. Simin rəqs tənliyi.
|
4
|
2
|
1
|
6
|
Simin rəqs tənliyi üçün başlanğıc və sərhəd şərtləri. Sonsuz simin rəqs tənliyinin Dlamber üsulu ilə həlli.
|
4
|
2
|
1
|
7
|
Sonsuz simin sərbəst rəqs tənliyinin Furye üsulu ilə həlli. Sonsuz çubuqda istiliyin yayılması. İstilikkeçirmə tənliyi.
|
4
|
2
|
1
|
8
|
Laplas tənliyi üçün əsas sərhəd məsələləri. Drixle məsələsi. Neyman məsələsi. Dairə üçün dirixle məsələsi.
|
4
|
2
|
1
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=9 | II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI | |
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
|
bet | 9/28 | Sana | 30.12.2019 | Hajmi | 2,78 Mb. | | #6520 | Turi | Referat |
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
7-MAVZU
|
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Mulyajlarda nafas a’zolori tuzilishini o‘rganish. Mexano-pnevmografiya o‘tkazish, spirometriya usulida O‘TSni aniqlash.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Donders tajribasini bajaradilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
8-MAVZU
|
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: So‘lak va me’da shirasi ta’sirida xazimlanish tajribasini bajarish, so‘lakning fermentativ ta’sirini o‘rganish.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Qizilo‘ngach kipriksimon epiteliysining harakatini baqalarda ko‘radilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
70
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
9-MAVZU
|
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Mulyaj va jadvallarda me’da-ichak yo‘li a’zolrini tizilishini o‘rganish.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Baqa me’dasiga fistula qo‘yadilar. Magnus tajribasida baqa ichak harakatini kuzatadilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
10-MAVZU
|
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya
|
TA’LIMNING TEXNOLOGIK MODELI
|
O‘quv soati: 4 soat
|
talabalar soni: 10-12 ta
|
O‘quv mashg‘uloti shakli
|
Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulot
|
Laboratoriya mashg‘ulo-tining rejasi
|
Jadval va mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
O‘kuv mashg‘ulotining maqsadi: Jadvallar yordamida asosiy almashinuvini aniqlash.
|
Pedagogik vazifalar:
Mikroskopda to‘qima mikropreparatlarini ko‘radi. Jadvallar va sinaps bilan tanishadi.
|
O‘quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Xolden aparati bilan tanishadilar. Elektro termometr ish prinsipi bilan tanishadilar.
Ovqat ratsionini tuzadilar.
|
Ta’lim usullari
|
Laboratoriya mashg‘uloti, tezkor so‘rov, aqliy hujum, munozara.
|
Ta’lim vositalari
|
Darslik, ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmalar, laboratoriya jixozlari, idishlar, bo‘yoqlar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallar, qog‘oz
|
O‘qitish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy
|
O‘qitish shart-sharoiti
|
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
|
Monitoring va baholash
|
Aqliy hujum, savol-javob, test
|
II. TA’LIMNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ta’lim shakli. Ish bosqichi
|
Faoliyat
|
o‘qituvchiniki
|
talabalarniki
|
Ma’ruza: tayyorgarlik bosqichi
|
1-bosqich.
O‘quv mashg‘ulotiga kirish(20 daq)
|
1.1. Talabalarning darsga davomati nazorat qilinadi (yo‘qlama qilish) (10 daq)
1.2. O‘tilgan dars mavzusi bo‘yicha talabalar tomonidan tushunilmagan savollarga o‘qituvchi tomonidan javob berilishi (10 daq)
|
Tinglaydilar, savol beradi, eshitadi, yozib oladilar
|
2-bosqich.
Asosiy bosqich
(100 daq)
|
2. Talabalar bilimini nazorati
2.1. O‘tilgan mashg‘ulot mavzusi (savollar bo‘yicha) og‘zaki so‘raladi (20 daq).
2.2. Talabalar bilimini interaktiv usulda nazorat qilish (20 daq).
2.3. Laboratoriya – amaliy ishlarini kichik guruhlarda talabalar tomonidan bajariladi (40 daq).
Kichik tanaffus (10 daq).
2.4. Talabalar mavzu bo‘yicha albomga rasm chizishi (20 daq).
|
2.1. O‘ylaydi, javob beradi
2.2. Javob beradi va to‘g‘ri javobni eshitadi
2.3.O‘ylaydi, bajaradi, muhokama qiladi, yozadi
2.4. Eslab qoladi chizadi
|
3-bosqich.
YAkuniy
(40 daq)
|
Talabalarni amaliy mashg‘ulotni o‘zlashtirilganini baxolash va xujjatlarni to‘ldirish.
A) o‘quv jurnali
B) Talabalarni konspekti
V) Talabalarni albomi
O‘qituvchi mavzugch yakun yasaydi va talabalar etiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faool ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi. (20 daq)
3.2. Uyga vazifa beriladi. Kelgusi bo‘ladigan mashg‘ulotni tushuntirib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniqlashtiradi
3.2. Uyga beriladigan vazifani yozib oladi. Sxema va jadvallar mazmunini muxokama qiladi. Savollar berib asosiy joylarini yozib oladi.
|
|
| | |
http://kompy.info/statistika-agentligi-hayati-direktor-statistika-kengashi.html | Statistika agentligi hay’ati Direktor Statistika kengashi | |
Statistika agentligi hay’ati Direktor Statistika kengashiBog'liq markazij-apparat-tuzilmasi -lotincha
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi markaziy apparati
TUZILMASI
Statistika agentligi hay’ati
Direktor
Statistika kengashi
Direktor o‘rinbosari
Direktorning Raqamlashtirish
bo‘yicha o‘rinbosari
Direktorning Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini
oshirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya
etilishini ta’minlash masalalari bo‘yicha maslahatchisi
Axborot xizmati 4
Moliya-iqtisodiyot boshqarmasi 1
Buxgalteriya hisobi bo‘limi 5
Iqtisodiy tahlil va moliya bo‘limi 3
Statistika ishlarini tashkil etish
va metodologiya boshqarmasi 1
Raqamli texnologiyalar va interaktiv xizmatlarni rivojlantirish
boshqarmasi 1
Yig‘ma-axborot ishlari boshqarmasi 1
Inson resurslarini boshqarish
va rivojlantirish boshqarmasi 1
Statistika uslubiyatlarini boshqarish
va innovatsiyalar bo‘limi 3
Axborot resurslarini yuritish
va interaktiv davlat xizmatlari bo‘limi 2
Yig‘ma statistika ma’lumotlarini shakllantirish bo‘limi 3
Axborot-tahliliy ishlarni muvofiqlashtirish bo‘limi 2
Inson resurslarini boshqarish bo‘limi 3
Hududiy statistika organlari bilan ishlash bo‘limi 3
Statistika vazifalarini raqamlashtirish bo‘limi 2
Tasniflagichlarni va metama’lumotlarni yuritish bo‘limi 3
Statistik to‘plamlarni tayyorlash shu’basi 1
Xodimlar malakasini oshirish
va kompetensiyasini baholash bo‘limi 3
Axborot tizimlarini rivojlantirish
va joriy etish bo‘limi 1
Statistik materiallar tarqatishni texnik
qo‘llab-quvvatlash shu’basi 1
|
| | |
http://kompy.info/serbest-is-fenn-komputer-texnologiyasnn-nezeri-esaslar-qrup.html | Sərbəst-iş Fənn: Kompüter texnologiyasının nəzəri əsasları Qrup | |
Sərbəst-iş Fənn: Kompüter texnologiyasının nəzəri əsasları Qrup
|
Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 69,48 Mb. | | #112270 |
Bog'liq Kompüter-texnologiyasının-nəzəri-əsasları
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ELM və TƏHSİL NAZİRLİYİ
SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sərbəst-iş
Fənn: Kompüter texnologiyasının nəzəri əsasları
Qrup: 632
Kurs: 4
Müəllim: Orucova Gülşən
Tələbə: Həsənova Nuranə
Fakultə: Mühəndislik
Ixtisas: İnformasiya texnologiyalari
SDU-2023
İnformasiya axtarışı istifadəçinin sorğusuna uyğun cavabları özündə əks etdirən sənədlərin və ya həmin sənədlərin göstəricilərinin tapılması prosedurundan ibarətdir. Faktoqrafik informasiya sistemlərindlə istifadəçinin sorğusuna cavab kimi konkret faktlar (verilənlər) təqdim edilir, sənədli sistemlərdə isə informasiya axtarışı nəticəsində istifadəçiyə onun sorğusuna uyğun sənədlər verilir. Bəzən elə hallar olur ki, istifadəçiyə sənədlərin özü yox, onların göstəriciləri (saxlandıqları yer və ya şəbəkə ünvanı (URL) təqdim edilir. İstənilən sənədli və faktoqrafik sistemlərdə informasiya axtarışı, istifadəçinin informasiyaya olan tələbatlarını ödəmək üçün verdiyi sorğu əsasında aparılır.
Bu münasibətlərin istifadə edilməsi üçün İAS-nin nəzəriyyəsinə iki fundamental axtarış daxil edilmişdir. Onlar pertinentlik və relevantlıqdır. Pertinentlik dedikdə sənədin məzmununun istifadəçinin informasiya tələbatına uyğunluğu başa düşülür. İnformasiya tələbatını ödəyən sənədlərə pertinent sənədlər deyilir. Relevantlıq sənədin məzmununun informasiya sorğusuna uyğunluğunun göstəricisidir. Sorğulara cavab verən sənədlərə relevant sənədlər deyilir. İstənilən sistemlərdə lazım olan informasiyanın axtarışı prosesində sənədin axtarış sürətini sorğunun axtarış sürəti ilə müqayisə etməklə sənədin və sorğunun məzmunlarının uyğunluq dərəcəsi müəyyənləşdirilir. Bu cür müqayisə əsasında sənədin sorğuya relevant olub-olmaması təyin edilir.
|
| | |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Bioekoloji_proseslərdə_qeyri-məhdud_artım.__Eksponensial_artım._Avtokataliz | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/amea-rh--ikt-monitorinq--forma-amea.html | Amea rh / İkt monitorinq / Forma amea | 1. Əməkdaşların ümumi sayı ......................................................................
2. Kompüterlərin sayı .................................................................................
o cümlədən, - Fərdi (Desktop)...........................................................
- Notebook.....................................................................
- Planşet..........................................................................
- Netbook ......................................................................
- Server ..........................................................................
- İşçi stansiya ................................................................
3. Periferiya avadanlıqlarının sayı...............................................................
- Printer .........................................................................
- Skaner ........................................................................
- Surətçıxarma aparatı ..................................................
- Veb-kamera ...............................................................
- Rəqəmli fotoaparat ....................................................
- Rəqəmli videokamera ................................................
- Proyektor ...................................................................
- Digitayzer ..................................................................
- Plotter .........................................................................
4. Hansı İnternet provayderin xidmətindən istifadə edilir ?___________
5. İnternetə qoşulmanın hansı növündən istifadə edilir ?
1/3
Modem ..............................................................................................
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Qrup:_M1433aE__Tələbə:_Bayramova_Ceyran__Bakı_–_2013_MÜNDƏRİCAT | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Mandelbrot_çoxluğu | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Bioekoloji_proseslərdə_məsələ_sinifləri_və_riyazi_aparat | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Bioekoloji_proseslərdə_məhdud_artım._Ferxülst_tənliyi | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Bioekoloji_model | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html#Bioekoloji_proseslərin_modelləşdirilməsində_keyfiyyətli_modellər | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html?page=4 | Moliyaviy faoliyat - Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | №
|
Bajariladigon ishlar
|
Muddati
|
Mas’ul
|
Amalga oshirish shakli
|
1
|
Pedagogik xodimlaring ish vaqtini hisobga olish
|
Xar doim
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
2
|
Maktab pedagogik xodimlarining maosh tabelini o’z vaqtida to’ldirib topshirish
|
Xar oy
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
3
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining hamda
Iqtisodiyot vazirligining “2023-2024 ўқув йили давомида умумтаълим мактабларининг педагогларига 50 ва 20 фоиз устама тўлаб бериладиган сертификатлар рўйхати” ni tasdiqlash to’g’risidagi 2023-yil 28-iyuldagi, 25 q/q-4 h/h sonli qarori
|
Xar doim
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
4
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
|
Belgilangan muddatda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
5
|
O’tkazib yuborilgan va almashtirilgan darslarni hisobga olish jurnalini yuritish
|
Yil davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
6
|
O’qituvchilar tarifikatsiyasi bilan ishlash
|
O’quv yilida, yanvar, may
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
7
|
Bajarilgan ishlar bo’yicha har oyda maktab direktoriga va MMTB ga axborot berish.
|
O’quv yili oxirida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
8
|
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori
|
Belgilangan muddatda
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
№
|
Bajaradigan ishlar
|
Mudati
|
Mas’ul
|
Amalga oshirish shakli
|
1
|
2023-2024-o‘quv yilidan boshlab Xalq ta’limi tizimida faoliyat olib borayotgan amaliyotchi o‘qituvchilar, rahbar xodimlar shuningdek, metodistlaming ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va ommalashtirish tartibi asosida amalga oshirishlarini yo’lga qo’yish.
|
O’quv yilida,may
|
Direktor
N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
2
|
Barcha o’qituvchilarga telefon va kompyuterda “ZOOM” aloqa vositasi dastuda ishlash bo’yicha amaliy yordam berish va o’quv yilida kengashlari o’quv –seminarlariga to’liq qatnashishini ta’minlash
|
O’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
3
|
Sinf xonalarini Xalq ta’lim Vazirligining 179-sonli buyruq asosida yangi o‘quv yiliga tayyorlash, jihozlanishini nazoratdan o‘tkazish,kamchiliklar yuzasidan tavsiyalar berish.
|
O’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
4
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktabining namunaviy Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 18-o’quv yilidadagi, 250-sonli buyrug‘I
|
O’quv yilida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
5
|
XTVning 2020 yil 30 iyuldagi “Umumiy o’rta ta’lim muassasasining ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari va sinf rahbarlari faoliyati samaradorligini oshirish haqida”gi 180-sonli buyruq bilan pedagog kadrlarni tanishtirish va shu asosda ishlarni tashkil qilish
|
O’quv yilida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
6
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog xodimlar uchun yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili davomiyligi meyorlarini belgilash chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 26 iyundagi 263-sonli qarori
|
2023-2024 o’quv yili davomida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
7
|
O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 2020 yil 17 o’quv yilidadagi 187- sonli “Respublika umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quv jarayonini raqamlashtirish,elektron jurnal joriy etish va arxivlashtirish jarayonini belgilash to’g’risida”gi buyrug’ining 1-ilovasi asosidagi “Umumta’lim muassasalari faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimining ishlash tartibi haqidagi NIZOM bilan pedagog kadrlarni tanishtirish va shu asosda ishlarni tashkil qilish
|
O’quv yilida
|
Direktor
N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
8
|
Barcha o’qituvchilarga telefon va kompyuterda ZOOM dastuda ishlash bo’yicha amaliy yordam berish
|
O’quv yilida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
9
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan variativ o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 19-iyuldagi, 213-son buyrug‘I
|
O’quv yilida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
10
|
Yozgi ta’til jadvalini tuzish
|
Iyun
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
|
11
|
Muassasa pedagogik xodimlarini attestasiyadan o’tkazish bo’yicha komissiya ishini tashkil etish
|
Sentabr- may
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
12
|
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi asosida ishlash
|
O’quv yili davomida
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
13
|
Pedagoglarning o’z bilimlarini oshirishga sharoit yaratish
|
Doimo
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
O’quv yili davomida
|
14
|
Pedagoglarni uslubiy tayyorgarligi xolati va maktabning uslubiy ishlarni tashkil etishni nazorat qilish
|
Doimo har chorakda
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
15
|
Maktab o’qituvchilarining darslarini tashkil etish
|
Doimo
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
16
|
Xalq ta’lim vazirligining 2023-2024 o‘quv yili uchun o‘quv dasturi, o‘quv rejasi va uning rivojlantirish dasturlarini birlamchi ekspertizadan o‘tkazish hamda tasdiqlash uchun umumta’lim muassasasining pedagogik kengashiga tavsiya etish
|
Doimo
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
17
|
Yosh mutaxassislar va ularning ustozlari faoliyatini nazorat qilish
|
Doimo
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
18
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori
|
Doimo
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
19
|
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati asosida tashkil qilish
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
20
|
Bo’sh o’zlashtiruvchi va shartli ravishda sinfdan- sinfga o’tgan o’quvchilar bilan ishlashni nazorat qilish
|
Doimo
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
21
|
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi 140-sonli va 2017-yil 6-apreldagi 187-sonli qarorlari ijrosini ta’minlash
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Muntazam
|
22
|
Maktabning o’quv rejasini asosiy reja talablariga mos ravishda to’g’rilash bo’yicha ishlarni tashkil etish
|
O’z vaqtida
|
Direktor N.Abdikulova
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
23
|
O’qituvchilarning taqvimiy ish rejalarini o’qituvchilarning uslubiy birlashmalari fan to’garak mashg’ulotlari rejasini tasdiqlash
|
O’quv yilida har chorak
|
Direktor
N.Abdikulova O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Doimo
|
24
|
Maktabning pedagogik kengashi faoliyatini tashkil etish
|
O’z vaqtida
|
O’TIBDO’
Z.Nosirova
|
Belgilangan muddatda
|
25
|
Maktabning kutubxonasi ish rejasi tuzishda ko’maklashish va faoliyatini nazorat qilish
|
O’z vaqtida
|
Kutubxona mudiri O’TIBDO’ Z.Nosirova
|
Muntazam
| |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html#Kirish | Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja | |
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja
|
bet | 1/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ish
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi.
Reja:
Kirish 2
Ma’lumotlar parallelizmi 4
Arxitekturaning to‘rt sinfi: SISD, MISD, SIMD, MIMD 5
Klasterli tizimlar 9
Hulosa 12
Adabiyotlar ro‘yxati: 13
Kirish
“Parallel kompyuterlar arxitekturasi va dasturlash” fani bo’yicha mazkur uslubiy ko’rsatma Kompyuter injiniringi yo’nalishi talabalarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bu uslubiy ko’rsatma 16 ta laboratoriya ishini o’z ichiga olgan. Xar birini bajarish 2 soatga mo’ljallangan.
Xar bir ishning tavsifi quyidagilarni o’z ichiga olgan:
Talaba xar bir ish bo’yicha xisobotni taqdim etishi va nazorat savollariga javob berishi shart.
Hisobot tarkibiga bo’lgan talablar.
Xisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
Kafedra tomonidan berilgan vaqt davomida 2ta ishni bajarmagan va ximoya qilmagan talaba keyingi ishlarni, qarzdor ishlarini bajarmaguncha bajarishiga ruxsat etilmaydi.
Mazkur laboratoriya ishi kirish, ikki bo’lim, qo’shimcha topshiriqlar ro’yxati va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida parallel dasturlarni sozlash jarayonida qo’llaniladigan dolzarb qurilmalar asoslanishi kerak. Birinchi bo’limda laboratoriya ishini bajarish uchun uslubiy ko’rsatmalar keltiriladi: maqsad va vazifalar belgilanadi, topshiriqni bajarish bo’yicha tizimli talablar, maslaxatlar beriladi. Ikkinchi bo’limda esa parallel dasturlarni sozlashga doir xatoliklar va ularni topish va bartaraf qilish usullari o’rganiladi. Bularni o’rganish maxsus tanlangan misollar yordamida amalga oshiriladi. Xatoliklarni aniqlashda xatolikni aniqlovchi Intel Thread Checker instrumentidan foydalaniladi. Xulosa qismida mustaqil ishlash uchun topshiriqlar keltiriladi, shuningdek, foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati keltiriladi.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html?page=2 | Dasturiy ta’minot - Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja | |
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja
|
bet | 2/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ishDasturiy ta’minot:
Microsoft Windows XP Professional yoki Microsoft Windows Server 2003, yoki Microsoft Windows XP Professional x64 Edition1;
Intel® VTune™ Performance Analyzer 7.2 yoki undan yuqori versiyasi;
Microsoft Internet Explorer 6.0 yoki undan yuqori versiyasi;
Microsoft Visual C++ 6.0 yoki undan yuqori versiyasi;
Adobe® Reader®.
OpenMP dasturlarini va kompilyatorli instrumentatsiyasini taxlil qilish uchun quyidagi kompilyatorlardan biri qo’llaniladi:
Windows 8.1 uchun Intel® C++ Com’iler, arxitektura uchun IA-32, Package ID: w_fc_Pc_8.1.023 yoki undan yuqori;
Windows 9.1 uchun Intel® C++ Compiler, arxitektura uchun Intel® EM64T;
Windows 8.1 uchun Intel® Fortran Com’iler, Package ID: w_fc_’c_8.1.023 yoki undan yuqori.
Topshiriqni amalga oshirish bo’yicha tavsiyalar:
Ushbu laboratoriya ishini bajarishda, materialni o’rganishda quyidagi ketma-ketlikni qo’llash tavsiya qilinadi:
Dastrurni ishlab chiqishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xatoliklar klassifikatsiyasini oqimlar, shuningdek, OpenMP dasturlarini qo’llagan xolda ko’rib chiqish;
Intel Thread Checker xatoliklarni aniqlovchi instrumenti xaqida umumiy tasavvurlarga ega bo’lish;
Qo’shimcha topshiriqlarni mustaqil ravishda bajarishga o’tish.
Ishning maqsadi va topshiriqlari:
Mazkur laboratoriya ishining maqsadi parallelizm, oqimlar mexanizmi yoki OpenMP texnologiyasini tashkillashda qo’llaniladigan bo’linuvchi xotirali tizimlar uchun parallel dasturlarni sozlashning amaliy yangiliklarini o’rganish xisoblanadi.
Maqsadga erishish uchun quyidagi topshiriqlarni bajarish kerak:
Ko’p oqimli dasturlarni ishlab chiqishda ro’y beradigan xatoliklar klassifikatsiyasi bilan tanishish;
Intel Thread Checker instrumentining sozlash funktsiyalarini o’rganish;
Intel Thread Checker sozlanmalari yordamida qator o’quv misollarini parallel dasturlarni sozlashga yo’naltirilgan tamoyillarini ko’rsatib berish;
Windows Threads yoki OpenMP texnologiyasida qo’llanilishi mumkin bo’lgan parallel dasturlarni mustaqil ishlab chiqish va sozlash.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html?page=4 | Arxitekturaning to‘rt sinfi: SISD, MISD, SIMD, MIMD | |
Arxitekturaning to‘rt sinfi: SISD, MISD, SIMD, MIMD
|
bet | 4/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ishArxitekturaning to‘rt sinfi: SISD, MISD, SIMD, MIMD
Dunyodagi yaratilgan dastlabki kompyuterlardan biri EDSAC (1949 y.) daqiqasiga 100 ta arifmetik amallarni bajara olish qobiliyatiga ega edi. Eng kuchli zamonaviy ishlab chiqarilgan kompyuterlar esa daqiqasiga bir necha o‘n trillionlab (1012) operatsiyalarni bajara oladi. Bunday ishlab chiqarishning olamshumul darajada o‘sib borishini qanday tushuntirish mumkin?
SHubxasiz, buning sabablaridan biri elementlar bazasining mukammallashib borishi xisoblanadi. Elektron lampalarni tranzistorlar bilan almashtirish, integral sxemalarning paydo bo‘lishi, kremniy moddasidan tayyorlangan chiplarni ishlab chiqish – bu xodisalarning barchasi kompyuter texnikasinining inqilobiga olib keldi. CHiplarni yaratishning zamonaviy texnologiyalari qator o‘nlab mikron zarrachalari (10-6 m) o‘lchamidagi elementlar bilan ishlash imkonini bermoqda. CHiplar xajmining doimiy ravishda kichrayib borishi protsessor ishlashining takt chastotasining evolyutsion ortishini ta’minlab beradi. Ya’ni, EDSA Cimel takt vaqti 2 mikrosekund (10-6 sek), lekin zamonaviy Hewlett-Packard V2600 esa bitta taktni 1.8 nanosekundda (10-9 sek) amalga oshiradi. HP V2600 esa bir protsessor buyrug‘ini 1000 marta tezroq amalga oshiradi. SHu bilan birga uni maxsuldorlik ko‘rsatkichi sekundiga 77 milliard operatsiyalarni tashkil etadi va bu EDSACga qaraganda 70 million marta ko‘p operatsiyani bajarish qobilyatiga egadir. Maxsuldorlikning bunday ortib borishini faqatgina elementlar bazasini o‘zgarishi bilan izoxlash qiyin.
Xisoblash ilmida elektron-xisoblash mashinalari qurilmalari bilan bog‘liq uchta ibora qo‘llaniladi:
Kompyuter arxitekturasi – bu kompyuter komponentlari tavsifi va ularning o‘zaro aloqasi.
Kompyuterni tashkillash – arxitekturani aniq tadbiq etish, uning “temirga” moslashishi. Masalan, CRAY kompyuterlari. Ular o‘xshash arxitekturaga ega. Dasturchi nuqtai nazari bilan qaraganda, ularda ma’lumotlarni vaqtincha saqlab turish uchun qo‘llaniladigan ichki registrlari soni, mashina buyruqlarining bir xil to‘plami, ma’lumotlarni namoyish qilishning bir xil formati bil xildir. Lekin CRAYning turli modellardagi kompyuterlarini tashkillash mazmunan farq qilishi mumkin: ulardagi protsessorlar soni xar xil bo‘lishi, operativ xotir turli xajmlarda bo‘lishi, turli tezliklarda ishlashi mumkin.
Kompyuterning sxemasi – bu uning barcha komponentlari, ularning ulanishi, quvvat olish, sovutish va boshqa qurilmalarining batafsil tavsifidir. Dasturchidan doim kompyuter arxitekturasini yaxshi bilishi talab qilinadi. Kompyuterning tashkillanishini bilish kamdan-kam, uning sxemasini bilishni talab qiladi.
Kompyuter arxitekturasidagi ro‘y bergan inqilob tufayli bir nechta xarakatlarni bir vaqtda (parallel) amalga oshirish g‘oyasini qo‘llab-quvvatlovchi ma’lumotlarni parallel qayta ishlash tamoyili ishlab chiqildi. Ma’lumotlarni parallel qayta ishlash ikki xil ko‘rinishga ega: konveyerlilik va xususiy parallellik.
Parallel qayta ishlash. Agar qaysidir qurilma bitta operatsiyani bir birlik vaqt davomida amalga oshirsa, u xolda mingta operatsiyani ming birlik vaqt davomida amalga oshiradi. Agar bunday bir vaqtda ishlash qobilyatiga ega bo‘lgan mustaqil qurilmalardan beshtasini joylashtirilsa, u xolda o‘sha mingta operatsiyani beshta qurilmadan tashkil topgan tizim orqali ming birlik emas, balki ikki yuz birlik vaqt davomida amalga oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Xususiy xolda N qurilma shu ishni 1000/N birlik vaqtda bajaradi. Yana ham tushunarliroq bo‘lishi uchun hayotiy misol ko‘rib chiqamiz. Agar bir kishi bir kvadrat metr yerni kavlashi uchun ikki daqiqa sarflaydigan bo‘lsa, bu o‘n ikki nafar kishi shu joyni o‘n sekundda kavlaydi, degani emas. CHunki ular bir-birlariga xalaqit berishi va buning oqibatida ish tezligi yanada kamayadi. Buning xisoblashga nima bog‘liqligi bor? SHunday algoritmlar borki, parallelashtirishda nafaqat tezlikni oshirish imkonini bermaydi, xatto uni sekinlashishiga ham sabab bo‘ladi.
Konveyerli qayta ishlash. Suzib yuruvchi vergul ko‘rinishida tasavvur qilinadigan ikki mavjud sonlarni qo‘shish uchun nima kerak bo‘ladi? Tartibni solishtirish, tartibni to‘g‘rilash, mantissalarni ko‘paytirish, muvozanatlashtirish va x.k.lar kabi ko‘plab mayda operatsiyalar. Dastlabki kompyuterlarning protsessorlari barcha ushbu “mikrooperatsiyalar”ni xar bir juft argumentlar biri keyingisining ortidan ketma-ket ravishda oxirgi natijaga erishmagunlarigacha amalga oshirganlar. Faqatgina natijaga erishilgandan so‘nggina keyingi ko‘paytmali juftni qayta ishlashga o‘tadilar.
Konveyerli qayta ishlash g‘oyasi aloxida bosqichlarni umumiy operatsiyaning bajarilishida ajratib olinadi, bunda xar bir bosqich o‘z ishini tugatib, bir vaqtning o‘zida kiruvchi ma’lumotlarning yangi ulushini qabul qilgan xolda natijalarni keyingi bosqichga uzatgan bo‘ladi.
Ko‘rinishiga ko‘ra 1966 yilda Flinn tomonidan taklif qilingan xisoblash tizimlarining nisbatan eng dastlabki mashxur arxitektura klassifikatsiyasi xisoblanadi. Ushbu klassifikatsiya elementlar ketma-ketligi ostida tushuniladigan buyruq yoki protsessorda qayta ishlanadigan ma’lumotlar oqimi tushunchasi asosiga quriladi. Buyruqlar soni va ma’lumotlar oqimi asosida Flinn arxitekturaning to‘rt turini farqlaydi:
SISD (single instruction stream / single data stream) – birlik buyruqlar oqimi va birlik ma’lumotlar oqimi. Bu sinfga, eng avvalo, klassik ketma-ket mashinalar yoki boshqacha aytganda, Fon Neyman tipidagi mashinalar.
Bunday mashinalarda faqat bitta oqim buyruqlar mavjud bo‘lib, barcha buyruqlar ketma-ket birin-ketin qayta ishlanadi va xar bir buyruq bitta operatsiyani bitta buyruqlar oqimi bilan birga ishlaydi.
SIMD (single instruction stream / multiple data stream) – birlik buyruqlar oqimi va ko‘plikdagi ma’lumotlar oqimi. Bunday turdagi arxitekturalarda bitta buyruqlar oqimi va oldingi klasslardan farqli o‘laroq vektorli buyruqlar ham saqlanadi. Bu bitta arifmetik operatsiyani birdaniga birnechta ma’lumotlar – vektor elementlari ustida amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Vektorli operatsiyalarni amalga oshirish usulini tushuntirib berish ancha qiyin masala. SHuning uchun vektor elementlarini qayta ishlash protsessor matritsasi yordamida ILLIAC IVdagi kabi yoki konveyer yordamida CRAY-1 mashinalaridagi kabi amalga oshirilishi mumkin.
MISD (multiple instruction stream / single data stream) – ko‘plikdagi buyruqlar oqimi va birlik ma’lumotlar oqimi. Buning ma’nosi shuki, arxitektura bitta ma’lumotlar oqimini qayta ishlovchi ko‘pgina protsessorlarga egaligidir. Darvoqe, na Flinn, na boshqa mutaxassislar xaligacha kompyuter arxitekturasi soxasida mazkur tamoyilda qurilgan aniq mavjud xisoblash tizimlarini taqdim eta olganlari yo‘q.
MIMD (multiple instruction stream / multiple data stream) – ko‘plab buyruqlar oqimi va ko‘plab ma’lumotlar oqimi.
Ushbu sinf xisoblash tizimi yagona kompleksga birlashtirilgan va xar biri o‘zining buyruq va ma’lumotlar oqimi bilan ishlovchi buyruqlarni qayta ishlashning birnechta qurilmalari borligini bildiradi.
Taklif qilingan klassifikatsiya sxemasi xozirgi vaqtgacha u yoki bu kompyuterning boshlang‘ich xarakteristikasida eng ko‘p qo‘llanilayotgan klassifikatsiya xisoblanadi. Agar kompyuter SIMD yoki MIMD sinfiga mansub deb qaralsa, u xolda uning ishini bazali printsipi tushunarli bo‘la boshlaydi, ayrim xolatlarda buning o‘zi yetarlidir. Lekin uning kamchiliklari yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
Klasterli tizimlar
Klaster deganda, shinali yoki kommutatorli arxitektura va foydalanuvchi oldiga qo‘yilgan masalani yagona axborot-xisoblash resursi sifatidagi tarmoq texnologiyasini qo‘llash yordamida birlashtirilgan ikki yoki undan ortiq kompyuterlar (ko‘pincha tugunlar deb ataladi) tushuniladi. Klaster tugunlari sifatida istalgan kompyuterlarni olish mumkin.
Klasterlar MPP-sistemaga tegishli bo‘lib, ular boshqa arxitekturalardan quyidagi parametrlar bilan farq qiladi:
Xisoblash tugunlari sifatida maxsus modellar emas, balki oddiy kompyuterlardan tashkil topadi;
O‘zaro munosabat umumiy foydalishga mo‘ljallangan tarmoq orqali amalga oshiriladi;
Ular o‘rtasidagi tugun va aloqalar xar xil manbali bo‘lishi mumkin.
Klasterlash kompyuter tiimlarining turli darajalari: qurilmaviy ta’minot, operatsion tizim, utilit dasturlar, boshqaruv tizimlari va ilovalarida ham qo‘llanilishi mumkin. Tizim darajalari qancha ko‘p klaster texnologiyasi orqali birlashtirilgan bo‘lsa, klasterning ishonchliligi, masshtabliligi va boshqarilishi shuncha yuqori bo‘ladi.
Klasterli superkompyuterli tizimlar eng arzon tizimlar xisoblanadi. CHunki protsessorlar, kommutartorlar, disklar va tashqi qurilmalar standart to‘plam elementlar bazasida yig‘iladi („off the shelf“).
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html?page=3 | Ma’lumotlar parallelizmi - Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja | |
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja
|
bet | 3/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ish Ma’lumotlar parallelizmi
Informatsion grafning qo‘shni graflari bilan bog‘lovchi bir nechta chiziqlarining mavjudligi bitta operatsiyani birvarakayiga bir nechta ma’lumotlar (massivlar) elementlari uchun qo‘llashni anglatadi. Bunday massivning turli fragmentlari vektorli protsessorda yoki xar xil parallel xisoblash tizimlarida qayta ishlanishi mumkin. Ushbu yo‘nalish doirasida vektorlash yoki parallellashtirish translyatsiya paytida amalga oshiriladi. Bunda dasturchidan parallel ilovalarni ishlab chiqishda quyidagilar talab qilinadi:
Translyatorga parallel yoki vektorli optimalliklarini kiritish;
Parallel kompilyatsiyalar direktivini kiritish;
Parallel xisoblash uchun mo‘ljallangan maxsus dasturlash tillari, kutubxona qism dasturlari, aniq arxitekturali maxsus ishlab chiqarilgan kompyuterlar va bu arxitekturalar uchun optimizatsiyalarni qo‘llash;
Mazkur yondoshuvning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Ma’lumotlarni qayta ishlanishi bilan bitta dastur shug‘ullanadi;
Nomlar muxiti global xisoblanadi;
Massiv elementlari ustida olib boriladigan parallel operatsiyalar mavjud ishlayotgan protsessorlarning dasturlarida bir vaqtda amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarning parallelizmi asosida dasturlashda ko‘pincha maxsus tillardan foydalaniladi – DVM Fortran, HPF (High Perfomance Fortran) va boshqalar. Ma’lumotlar parallelizmi modelini tadbiq etish parallelizmni translyator darajasida qo‘llab-quvvatlash talab qilinadi. Bunday qo‘llab-quvvatlashni quyidagilar ta’minlashi mumkin:
Mavjud ketma-ket translyatorlar va parallel algoritmik konstruktsiyalarni tadbiq etgan maxsus kutubxonani qo‘llovchi protsessorlar;
Dasturning mantiqiy strukturasi, bog‘liqlikni tekshirish va cheklangan parallel optimizatsiyalarni oldindan taxlil qiluvchi oldingi translyatorlar;
Parallelizmni dasturning chiqish kodida namoyon etish va uning o‘zgarishini parallel konstruktsiyalarda amalga oshiruvchi parallellashtiruvchi translyatorlar.
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html?page=5 | Klasterlar turlari - Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja | |
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja
|
bet | 5/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ishKlasterlar turlari
Shartli ravishda klasterlarni sinflarga ajratish Yazek Radaevskiy va Duglas Edlaynlar tomonidan taklif etilgan:
I sinf. Ushbu sinf mashinalari ko‘plab kompyuter komponentalarini sotadigan (arzon narx, oddiy xizmat ko‘rsatish, turli manbalardan qurilmaviy komponentlarni olish imkoniyati) bir butun standart detallar yordamida quriladi.
II sinf. Bu tizim eksklyuziv yoki keng tarqalmagan detallardan tashkil topadi. Bu bilan qiymati oshishi evaziga juda yaxshi natijaga erishiladi.
Klasterlar turli maqsadlarda qo‘llanilishi mumkin. Nisbatan ko‘p qo‘llaniladigan soxalari quyidagilar:
Yuqori ishonchli tizimlar;
Yuqori samarador xisoblashlarni amalga oshirishda qo‘llaniladigan tizimlar;
Ko‘p oqimli tizimlar.
Klasterlash orqali ishlash qobilyatini yanada oshirishdagi yutug‘i qaysidir tugun ishlamay qolganda yaqqol namoyon bo‘ladi: bunda klasterning boshqa tuguni buzilgan tugun yuklamasini o‘ziga olishi va shu bilan foydalanuvchilar murojaatlardagi uzilishlarni sezmasliklari mumkin. Klasterni masshtablashtirish imkoniyati esa foydalanuvchilar keng sinfi uchun ilovalarni ishlash tezligi va samaradorligini bir necha barobar oshirish uchun xizmat qiladi.
Yuqori darajali ishlab chiqarishni xisoblashlar uchun muljallangan klasterlar parallel xisoblashlar negizida ishlaydi. Ushbu klasterlar ko‘p miqdordagi kompyuterlardan tashkil topgan bo‘ladi. Bundan kompyuterlarni ishlab chiqish esa murakkab jarayonlardan bo‘lib, xar bir qadamida extiyotkorlik bilan yondoshish talab qilinadi, ya’ni installyatsiya, ekspluatatsiya va katta miqdordagi kompyuterlarning bir vaqtda boshqaruvi, bitta tizimli faylga (yoki fayllarga) parallel va yuqori samarali ishlanishda murojaat qilishning teznik usullari va tugunlar orasidagi protsessorlararo aloqa, parallel rejimda ishlash koordinatsiyasi. Bu muammolarni barcha klaster uchun yagona operatsion tizim ishlab chiqish bilan xal qilish mumkin.
1994 yili Tomas Sterling va Don Bekkerlar Intel DX4 protsessorlaridan tashkil topgan, 16 ta tugunli, ikkilangan kanallardan iborat 10Mbit/s Ethernet tarmog‘i orqali birlashtirilgan klasterni yaratdilar. Ular bu klasterni qadimiy skandinavlar eposi qaxramoni nomiga atab “Beowulf” deb nomladilar. Ushbu klaster NASA Goddard Space Flight Center markazida Earth and Space Sciences loyixasini muxim xisoblash resurslari bilan qo‘llab-quvvatlash uchun yaratildi. Klasterlar ustidagi loyixa – konstruktorlik ishlari tufayli tezlik bilan xozirgi kunda mashxur bo‘lgan Beowulf loyixasi nomiga o‘zgarib ketdi. Ushbu loyixa parallel klasterli kompyuterlarni qurishda asos vazifasini o‘taydi va parallel xisoblashlarda qo‘llash orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin bo‘lgan ko‘p protsessorli arxitekturani tavsiflab beradi. Beowulf-klaster odatda, standart kompyuter tarmog‘i vositasida birlashtirilgan bitta server tugun (asosiy tugun deb ataladi), shuningdek, bir yoki bir nechta unga bo‘ysunuvchi tugunlar (xisoblovchi tugunlar)dan tashkil topgan bo‘ladi. Tizim standart qurilmaviy komponentlar, ya’ni Linux operatsion tizimi ostida ishlovchi shaxsiy kompyuterlar, standart tarmoq adapterlari (masalan Ethernet) va kommutatorlar yordamida quriladi. Beowulf klaterini qurishda quyidagi dasturiy maxsulotlar talab qilinadi: Linux operatsion tizimi, xabar jo‘natib qabul qiluvchi PVM, MPI tizimlar, topshiriqlar navbatini boshqarish tizimlari va boshqa standart maxsulotlar. Server tugun butun klasterni va mijozga yo‘naltirilgan tugunlarga xizmat qiluvchi fayllarni nazorat qiladi.
Hulosa
Adabiyotlar ro‘yxati:
1. С.А. Немнюгин. Средства программирования для многопроцессорных вычислительных систем. Учебная пособия для образования и студ. ВУЗов/ С.А. Немнюгин - M.: Санкт-Петербург 2007.
2. Оленев Н.Н. Основы параллелного программирования в системе MPI. M.: ВТС РАН. 2005. 80 с. Web: http://www.ssas.ru/olenev/MPIbook1.pdf
3. Долматова А.И. , Оленев Н.Н. Параллельные вычисления в моделировании региональной экономики: учебное пособие / Долматова А.И., Оленев Н.Н. – Киров: ПРИП ФГБОУ ВПО «ВятГУ», 2012. – 125 с. Web: http://www.ssas.ru/Dolmatova_Olenev/MPIbook1.pdf
|
| | |
http://kompy.info/lokal-va-global-kompyuter-tarmoqlarining-arxitekturasi.html?page=3 | Yuqorida keltirilgan asosiy xizmatlardan tashqari, Internet tarmog‘i quyidagi spesifik xizmatlarni ham taqdim etadi | |
Yuqorida keltirilgan asosiy xizmatlardan tashqari, Internet tarmog‘i quyidagi spesifik xizmatlarni ham taqdim etadi
|
bet | 3/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 168,31 Kb. | | #274818 |
Bog'liq m9Yuqorida keltirilgan asosiy xizmatlardan tashqari, Internet tarmog‘i quyidagi spesifik xizmatlarni ham taqdim etadi: - Who is (kim bor) – Internet tarmog‘i manzillar kitobi. So‘rovga ko‘ra masofaviy kompyuterlar va foydalanuvchilar haqida axborot olish mumkin.
- Gopher – Internet tarmog‘ida keng tarqalgan axborot qidirish vositasi bo‘lib, kalit so‘zlar va iboralar asosida zarur axborotni qidirib topish imkonini beradi. Gopher tizimi bilan ishlash mundarijani ko‘rishni eslatadi, bunda foydalanuvchiga bir qator ichma-ich joylashgan menyulardan o‘tish va zarur mavzuni tanlash taklif etiladi.
- Tarmoqning barcha dasturiy ta’minotini ikki guruhga bo‘lish mumkin: mijoz va server dasturiy ta’minotlari. Bunda serverning dasturiy ta’minoti tarmoq xizmatlarini taqdim etish uchun xizmat qiladi. Mijoz dasturiy ta’minoti esa serverga so‘rovlarni uzatish va ularga javoblarni olishni ta’minlaydi.
- Elektron tarjimon – unga jo‘natilgan matnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishni ta’minlaydi. Elektron tarjimonga murojaat qilish elektron pochta orqali amalga oshiriladi.
Etiboringiz uchun RAHMAT!
|
| | |
http://kompy.info/lokal-va-global-kompyuter-tarmoqlarining-arxitekturasi.html?page=2 | Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi. Ular quyidagilardan iborat | |
Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi. Ular quyidagilardan iborat
|
bet | 2/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 168,31 Kb. | | #274818 |
Bog'liq m9Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi. Ular quyidagilardan iborat: Internet foydalanuvchilari bilan bog‘lanish xizmatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - WWW–servis (World Wide Web) – bu Internetning eng ommaviy va eng taniqli xizmati bo‘lib, 1993–94-yillarda Internet tarkibiga kiritilgan. Uni «O‘rgimchak to‘ri» yoki sodda qilib Web deb ham atashadi.
- E-mail – elektron pochtani uzatish xizmati Internet tarmog‘ining ixtiyoriy abonenti bilan pochta almashinuvini amalga oshirish mumkin. Ham matnli, ham ikkilik fayllarni uzatish imkoniyati mavjud.
- MCI Mail – savdo uchun mo‘ljallangan va Internet bilan bog‘langan. Mijozlarga quyidagi xizmatlarni ko‘rsatadi: pochta, faksimil va teleks.
- UseNet – tarmoq yangiliklarini olish, tarmoq elektron e’lonlar taxtasini olish va unga axborotlarni joylashtirish imkoniyati. Internet tarmog‘ining elektron taxtalari mavzular bo‘yicha shakllantirilgan. Foydalanuvchi o‘z ixtiyoriga ko‘ra xohlagan yangiliklar guruhiga a’zo bo‘lishi mumkin.
- IRC (Internet Relay Chat) – Internet tarmog‘i orqali suhbatni uzatish. Bu tizim foydalanuvchilarga tezkor rejimda murojaat qilish imkonini beradi. Insonlar guruhi qandaydir aniq munozara mavzusini qo‘llovchi kanallarga birlashadilar. Xabar kiritilib, Enter klavishi bosilgandan so‘ng, bir necha sekundda u kanalning barcha ishtirokchilari ekranida hosil bo‘ladi.
- TelNet – kompyuterlarga masofaviy kirish xizmati. Abonentga Internet tarmog‘ining ixtiyoriy kompyuteridan o‘zining shaxsiy kompyuteri sifatida foydalanish, ya’ni dasturlarni ishga tushurish, fayllarni o‘qish va h.k.lar uchun imkon beradi.
- Lpr – tarmoqda chop qilish. Masofaviy (tarmoq) printerga chop qilish uchun faylni yuborish.
- Lpq – tarmoqda chop qilish. Tarmoq printerida navbatda turgan fayllarni ko‘rsatadi.
- Ping – tarmoq orqali masofaviy EHMga kirishlilikni tekshirish.
- Talk – masofaviy uzoqlashgan foydalanuvchi bilan «suhbatlashish» imkonini beradi. Bunda kompyuter ekranida kiritilayotgan matn va masofaviy foydalanuvchi javoblari bir vaqtda chiqariladi.
- FTP (File Transfer Protocol) – fayllarni uzatish protokoli. Abonentga ikkilik va matnli fayllarni tarmoqning ixtiyoriy kompyuteri bilan almashish imkonini beradi. Foydalanuvchi masofaviy kompyuter bilan aloqa o‘rnatib, undan o‘z kompyuteriga fayllardan nusxa olishi yoki o‘zining kompyuteridan masofaviy kompyuterga faylning nusxasini ko‘chirishi mumkin. FTP kirishi mumkin bo‘lgan fayllar to‘plami FTP- arxivlarga birlashtirilgan. Bunday fayllar tematika va kataloglar bo‘yicha tartiblangan.
- NFS (Network File System) – taqsimlangan faylli tizim. Abonentga masofaviy uzoqlashgan kompyuter faylli tizimidan shaxsiy kompyuter tizimi sifatida foydalanish imkonini beradi.
|
| | |
http://kompy.info/bitiruv-malakaviy-ish-mavzusining-dolzarbligi--bitiruv-malakav.html | Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi; -bitiruv malakaviy ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi | |
Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi; -bitiruv malakaviy ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi
|
bet | 1/22 | Sana | 23.05.2024 | Hajmi | 4,89 Mb. | | #251560 |
Bog'liq AHMADOVA
Reja :
Kirish
-bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi;
-bitiruv malakaviy ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi;
-bitiruv malakaviy ishi mavzusining maqsadi;
-bitiruv malakaviy ishi vazifalari;
-bitiruv malakaviy ishi obyekti;
-bitiruv malakaviy ishi predmeti;
-bitiruv malakaviy ishi vazifalari;
-bitiruv malakaviy ish mavzusining ilmiy yangiligi;
-bitiruv malakaviy ish mavzusining ilmiy-amaliy ahamiyati;
-bitiruv malakaviy ishining tuzilishi;
“Boshlang’ich sinf “Ona tili” va “O’qish savodxonligi” darslarida neologizmlarning o’rganilish darajasi”
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: f.f.f.d (PhD), o’qituvchi Y.U.Nurova
Buxoro-2024
MUNDARIJA
ISHNING UMUMIY TAVSIFI.....................................................................2-3
KIRISH……………………………………….…….......................................4-5
I BOB. BOSHLANG’ICH SINF “ONA TILI” VA “O’QISH SAVODXONLIGI” DARSLARIDAGI LEKSIK QATLAMLARNING PAYDO BO’LISHI
1.1. Tilning boyish manbalari.............................................................................6-13
1.2. O’zbek tilida o’zlashma so’zlar va o’zlashma neologizmlar…….………14-18
1.3. O’zlashma neologizmlar – bir ma’noli so’zlar……………………………19-27
1.4. O’zlashma neologizmlarning tarjimada ifodalanishi……………………28-40
II BOB. BOSHLANG’ICH SINF “ONA TILI” VA “O’QISH SAVODXONLIGI” DARSLARIDA NEOLOGIZMLARNING IFODALANISHI
2.1. O’zbek tilida o’zlashma neologizmlarning paydo bo’lishi…………….…41-45
2.2. O’zlashma neologizmlarning ekstralingvistik va lisoniy omillar asosida vujudga kelishi...................................................................................................46-48
2.3. O’zlashma neologizmlarning mavzuiy guruhlari........................................49-51
III BOB. BOSHLANG’ICH SINF “ONA TILI” VA “O’QISH SAVODXONLIGI” DARSLARIDA TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRUVCHI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH BORASIDA OLIB BORILGAN TAJRIBA-SINOV ISHLARI
|
| | |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html?page=3 | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE - bet 3 | Yırtıcı qurban tipli növlərin qarşılıqlı təsirini təsvir edən Volterranın klassik tənliyi sönməyən rəqslərin baza modelidir. Rəqabət modellərində (8) olduğu kimi növlərin qarşılıqlı təsiri kimyəvi kinetika prinsiplərinə uyğun təsvir edilir: qurban sayın azalma sürəti (x) və yırtıcı sayın artma sürəti (y) onların hasilinə proporsionaldır.
(10)
Şək. 6-da sistemin faza portreti təqdim edilib. Burada oxların üzərində qurban və yırtıcıların sayı (a) və hər iki növün sayının zamandan asılılığ (b) kinetikası verilib. Yırtıcı və qurbanların sayının əks fazada enib-qalxması sxemdən görünür.
Şək. 6. Sayın sönməyən dəyişməsini təsvir edən
Volterranın yırtıcı-qurban modeli
A – faza portreti. B – qurban və yırtıcı sayının zamandan asılılığı
Volterra modelinin yeganə mühüm qüsuru vardır. Onun dəyişənlərinin parametrləri sistemin parametr və dəyişənlərinin dəyişməsi zamanı dəyişirlər. Belə sistemi qeyri-sərt adlandırırlar.
Bu qüsur bir qədər real modellərdə aradan qaldırılıb.
Mono qaydasında (tənlik 5) substrat məhdudluğunu nəzərə almaqla Volterranın modifikasiya modeli və sayın özünüməhdudluğunun nəzərə alınması (2 tənliyindəki kimi) A.D.Bazıkinin “Qarşılıqlı təsirdə olan populyasiyaların biofizikası” adlı kitabında (1985) təfsilatı ilə tədqiq edilmiş modelinə gətirib çıxarır.
(11)
NƏTİCƏ
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi əsas məqsədi ekoistemlərdə baş verən fiziki və bioloji proseslri riyazi qanunauyğunluqlar sasında formalaşdırmaq və sistemin ümumi analizi üçün abstrakt əksin təzahür formasını üzə çıxarmasıdır. Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi prinsipinin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin özünü necə aparacağını qabaqcadan bilmək üçün heç də vacibdeyil ki,sistemin ayrı-ayrı tərkib hissələrinin daha kiçik komponentləri məlum olsun.
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müasir riyazi biologiya canlı sistemlərdəki proseslərin modelləşməsi və bioloji proseslərin əsasında olan mexanizmlərin formalaşması üçün müxtəlif riyazi aparatdan istifadə edir. İmitasiya modelləri komputerdə qeyri-xətti mürəkkəb sistemlərdəki prosesləri modelləşdirmək və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu proseslər termodinamik tarazlıqdan uzaq olan bütün canlı sistemlərdir. Riyazi biologiyanın sadə riyazi tənlik şəkilndə olan baza modelləri canlı sistemlərin ən vacib keyfiyyət xüsusiyyətlərini (atrımın mümkünlüyü və məhdudluğu, dəyişmə qabiliyyəti, titrəyiş və staxostik xüsusiyyətləri, zaman keçmə müxtəliflikləri) əks etdirirlər.
ƏDƏBİYYAT
Свирежев Ю.М., Логофет. Устойчивость биологических сообществ М., Наука, 1978, 352c
Пайтген Х.-О., Рихтер П.Х. Красота фракталов. Образы комплексных динамических систем. М., Мир, 1993, 176 с.
Базыкин А.Д. Биофизика взаимодействующих популяций. М., Наука, 1985, 165 с.
Рубин А.Б., Пытьева Н.Ф., Ризниченко Г.Ю. Кинетика биологических процессов. М., МГУ., 1988
Ризниченко Г.Ю., Рубин А.Б. Математические модели биологических продукционных процессов. М., Изд. МГУ, 1993, 301 с.
J.D.Murray "Mathematical Biology", Springer, 1989, 1993.
Вольтерра В. Математическая теория борьбы за существование. М.,Наука, 1976, 286 с
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html?page=4 | Pán oqıtıwshısi haqqında maǵlıwmat | |
Pán oqıtıwshısi haqqında maǵlıwmat
|
bet | 4/4 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 105,2 Kb. | | #274883 |
Bog'liq QIYOSIY PEDAGOGIKA QQ SILLABUS Pán oqıtıwshısi haqqında maǵlıwmat
Avtor
|
Nurjanova R.U.- Nókis innovaciyalıq instituti “Mektepke shekemgi hám baslawısh tálim” kafedrasi docenti
|
E-mail:
|
Baylanis ushin telefon nomeri: +99891 300 13-76
E-mail: [email protected]
|
Shólkem:
|
NII “Mektepke shekemgi hám baslawısh tálim” kafedrasi
|
Pikir bildiriwshiler:
|
Sh.Allanazarova QMU “Pedagogika hám psixologiya” kafedrasi docenti
R.Aleuova NMPI “Mektepke shekemgi tálim” kaferdasi docenti
|
Usı sillabus institut Keńesiniń 2024 jıl “____” _______daģı______- sanlı bayanlaması menen tastıyıqlanġan.
Usı sillabus “Mektepke shekemgi hám baslawısh tálim” kafedrasınıń 2024 jıl “____” _______daģı_________- sanlı bayanlaması menen maqullanǵan.
Oqıw-metodikalıq bólim baslıǵı: _________ A. Dosimbetov
Fakultet dekani: _________ K. Bekimbetov
Kafedra baslıǵı: _________ A.Kudaynazarov
Dúziwshi: _________ R.Nurjanova
|
| | |
http://kompy.info/2020--yildan-samarqand-viloyati-respublika-davlat-statistika-q.html | 2020 – yildan Samarqand viloyati Respublika Davlat Statistika qo`mitasi tomonidan asosiy vositalarni qayta baholashda qaysi guruhga kiradi ? | |
2020 – yildan Samarqand viloyati Respublika Davlat Statistika qo`mitasi tomonidan asosiy vositalarni qayta baholashda qaysi guruhga kiradi ?
|
bet | 1/3 | Sana | 22.11.2020 | Hajmi | 70,44 Kb. | | #12700 |
2020 – yildan Samarqand viloyati Respublika Davlat Statistika qo`mitasi tomonidan asosiy vositalarni qayta baholashda qaysi guruhga kiradi ?
2020 – yilni boshidan asosiy vositalarni qayta baholashga ko`ra Samarqand viloyatida 2019 – yilni IV – choragida qabul qilingan inshoatlarga qaysi koeffitsiyent bilan qayta baholanadi ?
O`zbekiston Respublikasi soliq kodeksiga o`zgartirishlar kiritish to`g`risidagi qonunning sanasi
Yuk avtomobillari bo`yicha belgilangan amortizatsiya normasi necha foizga teng?
Yangi taxrirdagi soliq kodeksi nechta bo`lim va moddadan iborat ?
Bino va inshoatlarning amortizatsiya normasi % ?
Yangi taxrirdagi soliq kodeksining qaysi moddalari jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`iga bag`ishlangan ?
Hisobga olinmagan ( ortiqcha ) asosiy vositalar kirimiga provodka tuzing
Aybdor shaxsning asosiy vositani yetishmasligi bo`yicha qarzi aks ettirildi
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarining qaysi biri Asosiy vositalar hisobiga mo`ljallangan ?
Iqtisodiyot vazirligi , Moliya vazirligi va Davlat soliq qo`mitasining ,, Foydalanishdagi to`liq eskirgan uskunalar uchun to`lovni amalga oshirish tartibi to`g`risida ‘’ gi Nizom qachon qabul qilingan ?
– sonli BXMS ,, Qaysi bandi asosida asosiy vositalarni xizmat muddatini oshishiga olib keladigan ta’mirlash va rekonstruksiyalash xarajatlari tarmoqlar xarajatiga emas, balki asosiy vositalarni balans qiymatini oshishiga olib boriladi
Korxonani xarid qilish chog`ida yuzaga keladigan va sotib olinayotgan korxona uchun xaq xamda uning sof aktivlarining baxolovchi qiymat o`rtasidagi farq -bu ?
O`zbekiston Respublikasining Prezidentining ,, Fermer xo`jaliklarida hisob tizimini tubdan yaxshilash va ularga bank xizmatlari ko`rsatishni takomillashtirishning qo`shimcha – chora tadbirlari to`g`risida ‘’ gi qarori qachon qabul qilingan ?
Odamlar ichida , odamlar bilan va odamlar uchun ‘’ degan ibora qaysi kasb egalariga ko`proq tegishli ?
O`zbekiston buxgalteriya hisobining asoschisi sifatida qayd etilgan ?
Buxgalteriya hisobini xamma fanlar va san`at turlaridan yuqori quygan olim – bu ?
,,Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir‘’ – ta`rif qaysi iqtisodiy tushuncha va qaysi manbada berilgan ?
22 – BXMS – ga so`nggi o`zgartirish va qo`shimchalar Moliya vazirining qaysi buyrug`i asosida amalga oshirilgan ?
O`zbekiston Respublikasining Prezidentining 2017 – yil 6 – dekabrdagi farmoniga ko`ra jismoniy shaxslar tomonidan chetga valyutani ruxsatnoma olmasdan olib chiqish limiti qancha AQSh dollariga teng ?
Farmonga ko`ra jismoniy shaxslar tomonidan chetga valyutani 2000 AQSH dollaridan ortiq olib chiqish limiti qaysi organning ruxsatnomasi bilan amalga oshiriladi ?
Chet el valyutasini sotib olish uchun so`m o`tkazildi .
23.Chet el valyutasi Markaziy bank kursidan yuqori kursda olindi
Chet el valyutasi Markaziy bankning kursidagi quyi kursda sotib olindi
Valyuta kurslari farqidan ko`rilgan zarar
Valyuta kursini farqiga ( MB kursidan past )
Valyuta sotib olishga o`tkazilgan mablag`lar qoldig`i hisob – kitob schyotiga qaytarildi
Chet el valyutasida xizmat safari berildi
Chet el valyutasida berilgan xizmat safari xarajatlari maxsulotlarni sotish bilan bog`liq xarajatiga o`tkazildi
Xizmat safariga berilgan mablag`larning foydalanilmagan qismi kassaga qaytarildi
31.Xizmat safariga berilgan chet el valyutasini kurs farqi ( ijobiy ) aks ettirildi
32. Xizmat safariga berilgan chet el valyutasini kurs farqi (salbiy) aks ettirildi
Chet el valyutasidan xizmat safariga berilgan mablag`lar boshqa operatsion xarajatlarga o`tkazildi
34. Ta`sischilardan ulush chet el valyutasida qabul qilindi
35. Bank emitenti nima ?
36. Akkredetivlarning turlari
37. Qoplangan va qoplanmagan akkredetivlarni bo`linishi
38. Bank muassasalarida ochilgan akkredetiv schyotiga hisob – kitob kitob schyotiga pul o`tqazildi
39. Mol yetkazib beruvchilarga bo`lgan qarz akkredetiv schyotidan to`landi
40. Qisqa muddatli kredit hisobidan akkredetiv schyotiga pul o`tqazildi
41. Hisob –kitob schyotidan sixatgoxga yo`llanmaga pul o`tkazib sotib olindi
42. Korxona kassasidan pul inkassatorga topshirildi
43.Qisqa muddatli investitsiyalar buxgalteriya balansida qaysi qiymat bo`yicha baholanadi ?
44.Qisqa muddatli investitsiyalarni tegishli tartibda baholanishi BXMA – 12 – ning qaysi bandida qayd etilgan ?
45.Qisqa muddatli investitsiyaga oid qimmatli qog`ozlar naqd pulga sotib olindi
46. Qimmatli qog`ozlar hisobiga xo`jalikni qarzi to`landi
47. Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishga mo`ljallangan asosiy schyotlar
48.Hisobdor shaxslar tomonidan o`simlikchilik bo`yicha umum ishlab chiqarish xarajatlari amalga oshirildi
49. Xizmat safarlariga berilgan bo`naklar hisobiga qaysi schyot mo`ljallangan ?
50. 6970 hisobvaraqning to`liq nomi
51. Xodim tomonidan olingan kredit ish xaqidan ushlandi
52.Yakka tartibda uy – joy qurilish bo`yicha olingan qisqa muddatli kredit xodimning ish haqidan ushlandi
53.2020 yilning 1 – yanvaridan bino va inshoatlarni qayta baholash bo`yicha nechta guruga ajratilgan ?
54.Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar qaysi hisobvaraqda hisobga olinadi ?
55.Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonunning qaysi moddasiga tegishli ?
56. Inventarizatsiya qaysi tarzda o`tkazilishi mumkin
57.Buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga bo`lgan minimal va maxsus talablarni belgilanishi Buxgalteriya hisobito`g`risidagi qonunning qaysi moddasida qayd etilgan ?
58.Kassa, hisob–kitob schyoti, qat`iy hisobdagi blankalarni inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
59. Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
60.Tovar - moddiy zaxiralarning inventarizatsiya o`tkazish davriyligi ( 0ziq – ovqat maxsulotlari , qimmatbaxo metallar va YAIMdan tashqari ).
61. Kutubxona fondlarini inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
62.YOMM va oziq – ovqat maxsulotlarini inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
63. Qimmatbaxo metallarni inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
64.Tugallanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlarini inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
65.Hisob – kitoblar – debitorlik va kreditorlik qarzlarini Inventarizatsiya o`tkazish davriyligi
66.Buxgalteriya hisobining subyektlari va obyektlariga buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonunning nechanchi moddalarida qayd etilgan ?
67.Buxgalteriyahisobining asosiy prinsiplariga Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonunning qaysi moddasida berilgan ?
68.Aktivlar va majburiyatlarni baxolash qonunning qaysi moddasi mo`ljallangan ?
69.Buxgalteriyahisobi boshlang`ich hisob hujjatlari va registrlari to`g`risidagi qonunning qaysi moddalariga mo`ljallangan ?
70.Daromadlar va xarajatlarni hisobga olish qonunning qaysi moddasi mo`ljallangan ?
71. Xususiy kapitalni hisobi qonunning qaysi moddasida ko`zda tutilgan ?
72.Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisob qonunning qaysi moddasida ko`zda tutilgan ?
73.Buxgalterlarning jamoat birlashmalariga qonunning qaysi moddasi ko`zda tutilgan ?
74. Buxgalteriya xujjatlarini saqlash qonunning qaysi moddasida qayd etilgan
75.Respublika Markaziy davlat arxivining ko`rgazmasiga ko`ra xujjatlar qanday xolatlarda davlat arxiviga topshiriladi ?
76. Xodimlar ish xaqini hisoblash va to`lash bilan bog`liq xujjatlar arxivda necha yil saqlanishi kerak ?
77. Korxona va xo`jaliklarning buxgalteriya hisobotlari va balanslari, ularga tushintirish xatlari arxivda necha yil saqlanadi ?
78. Respublikamizda davlat arxivlarining qaysi darajalari mavjud ?
79. Xizmat safarining yo`nalishlari
80.O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va mexnat va axolini muxofaza qilish vazirligining ,,O`zbekiston Respublikasi xududidagi xizmat safarlari to`g`risidagi yo`riqnoma‘’ ni Adliya vazirligidan qayd etilgan raqami
81. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ,,Vazirliklar, Idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlari O`zbekiston Respublikasi tashqarisiga xizmat safariga yuborganda xizmat safari xarajatlari uchun mablag`lar berish tarkibi to`g`risida‘’ gi nizomni raqami
82. O`zbekiston xududiga xodimlar xizmat safarining muddati necha kundan ko`p bo`lmasligi kerak ?
83. Montaj, sozlash va qurilish ishlarini bajarish uchun yuboriladigan ishchilar, raxbarlar va mutaxassislarning xizmat safarining muddatining ko`pi bilan necha kunga teng ?
84. Xizmat safariga yuborilgan xodimga qanday xarajatlar to`lab beriladi ?
85. Xizmat safari davomida xodimning vaqtinchalik mexnatga layoqatsizligi xizmat safari muddatiga kiritiladimi ?
86. Xodim xizmat safaridan qaytgach necha kun ichida avans hisobotini taqdim etishi lozim ?
87. Hisobdor shaxslar tomonidan boshqa kapital qo`yilmalar bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar amalga oshirildi
88. Hisobdor shaxslarga bo`lgan qarz hisobidan ko`rgazmadagi tovarlar bo`yicha xarajatlar amalga oshirildi
89.Xodimlarning boshqa muomalalar bo`yicha hisoblashuvlariga qaysi schyot mo`ljallangan ?
90. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,To`lov intizomi va o`zaro hisob –kitoblar tizimini mustaxkamlash to`g`risidagi‘’ farmoni qachon qabul qilingan ?
91 . Qaysi BXMS qarzlar bo`yicha xarajatlar hisobi bag`ishlangan ?
92 . Da`volar bo`yicha olinadigan schyotlarni nomeri
93 . 4860 – schyotda analitik schyotlarni tashkil etilishi
94. Xodimlarni ish haqidan boshqa korxona va shaxslarga tegishli bo`lgan qarzi ushlanganda qaysi schyotlar o`zaro bog`lanadi ?
95. Turli kreditorlik qarzlari hisobiga schyotlar rejasida qaysi schyot ko`zda tutilgan ?
96. Jaxon amaliyotida kreditning qanday turlari mavjud ?
97. Qimmatli qog`ozlar savdosining tashkilotchilarining tarkibi
98.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining ,,Boshoqli don yetishtirishni yanada rag`batlantirish bo`yicha qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risidagi‘’ qarorini yili va nomeri
99.Xaridorlarga to`lovlar oldindan berilgan bo`naklar hisobiga amalga oshirildi
100. 12 – BXMS asosida moliyaviy investitsiyalar qanday turlarga bo`linadi ?
101.Auditormoliyaviy qo‘yilmalarni auditorlik tekshiruvini boshlashdan oldin tanishishi zarur.
102.Xodimlar bilan hisob-kitoblar auditining natijalari dastlab auditorning qaysi hujjatida aks ettiriladi?
103. Auditorlik faoliyati milliy standartlari
104. Auditga oid manbalarda, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan
105.Manbalarga ko‘ra buxgalter-auditor kasbi dastlab qachondan boshlab shakllana boshlagan
106. Angliyada majburiy audit to‘g‘risidagi qonun qachon qabul qilingan.
107. Auditorlik kasbi turli Amerikada qanday nomlanadi?
108. «Audit» tushunchasi lotincha bo‘lib, aynan tarjimasi qanday ma’nolarni bildiradi?
109. O‘z. R.ning “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida(Yangi tahriri)” qonuni qabul qilingan sana.
110. O‘z. R.ning “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida(YAngi tahriri)” qonuni kuchga kirgan sana.
111. O‘z. R.ning “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida(Yangi tahriri)” qonuni moddalari soni.
112. Auditorlik faoliyati deganda tushuniladi
113. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha belgilaydi
114. Auditor, bu-
115. Auditorning malakasini tasdiqlovchi va auditorlik tashkiloti nomidan auditorlik xizmatlari ko‘rsatish huquqini beruvchi hujjat
116. Auditorlik tekshiruvida olingan ma’lumotlarni oshkor etmaslik majburiyati auditorning yordamchisiga nisbatan...
117. Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo‘lgan...
118. Auditorlik tashkilotiga kim rahbar bo‘lishi mumkin?
119. Auditorlik tekshiruvi quyidagi shakllarda o‘tkaziladi
120.Ustav fondida davlatga tegishli ulush bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va davlat unitar korxonalar
121.Malaka imtihonini topshirish uchun talabgor qo‘yiladigan talablardan biri
122. Malaka imtihonini topshirish uchun talabgor qo‘yiladigan talablardan biri
123. Malaka imtihonini topshirish uchun talabgor qo‘yiladigan talablardan biri
124. Auditorlik faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qabul qilingan O‘z.R. qonuni.
125. Auditorlik faoliyatini litsenziyalovchi vakolatli davlat organi.
126. Auditorlar malaka sertifikatini olish uchun o‘qitish dasturlarini va malaka imtihonlari topshirish tartibini tasdiqlovchi organ
127. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining ikkinchi pog‘onasi
128. Malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkiloti
129. Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt... moliyaviy hisobotini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazadi
130.Auditorlik tekshiruvi tamom bo‘lgandan keyin soliq organiga auditorlik xulosasining taqdim etish muddati.
131.Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish auditorlik tashkiloti tomonidan amalga oshirilganda moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi uchun javob beradi.
132. Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi qachon tashkil etilgan?
133.Xalqaro misyosda auditorlik standartlarini ishlab chiqish bilan qaysi tashkilot shug‘ullanadi?
134. Auditor yordamchisining mehnat shartlari belgilanadi
135.Auditor yordamchisi sifatida ishlangan vaqt auditorning malaka sertifikatini olish uchun zarur bo‘ladigan ish stajiga...
136.Auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi...
137.Auditorlik tashkiloti ustav kapitalining necha foizi mazkur auditorlik tashkilotining shtatdagi bir yoki bir necha auditoriga tegishli bo‘lishi kerak?
138. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini auditorlik xizmatlari ko‘rsatishni...
139. Auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnoma tuziladi.
140.Auditorlik tashkiloti auditorlik xulosalari va hisobotlarining nusxalarini kamida necha yil saqlanishini ta’minlashi lozim?
141. Respublikamizda dastlab auditorlik faoliyati to‘g‘risida qabul qilingan qanun sanasi.
142. Auditorlik faoliyatining rivojlanishidagi 1-bosqichi nomlanadi.
143.Aktivlarining balans qiymati qancha bo‘lganda mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi kerak?
144.Majburiy auditorlik tekshiruvidan bosh tortish xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mansabdor shaxsiga nisbatan qanday jazo qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi.
145. Jarimaning to‘lanishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektni majburiy auditorlik tekshiruvidan...
146.Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari qaysi hujjatda belgilab qo‘yiladi?
147.Auditorlik tekshiruvida aniqlangan buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisobot tuzish qoidalari hamda soliqlarni hisoblab chiqish tartibi buzilishlarini kim bartaraf etadi
148. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi quyidagi huquqlari
149.Auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnomaga muvofiq auditorlik tashkiloti xizmatlari haqini to‘laydi
150.Auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra o‘tkazilganda shartnomaga asosan to‘lanadigan haqni qaysi organ to‘laydi.
151. Auditorlik hisobotidagi axborotlar.
152. Auditorlik hisobotining har bir beti...
153. Auditorlik xulosasi ... asosida tuziladi.
154. Auditor tekshiruvda aniqlangan, moliyaviy hisobotni tuzish bo‘yicha belgilab qo‘yilgan talablarni buzish faktlarini yashirganda qanday chora ko‘riladi?
155. Auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish uchun asos hisoblanadi
156. Auditor malaka sertifikatining amal qilishi uni... e’tiboran tugatiladi
157. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi auditorlarning ta’lim dasturlarini...
158.Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi auditorlik malaka sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtihonlarini topshirish tartibini...
159. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi auditorlik tashkilotlari faoliyatini majburiy reyting baholashni...
160. Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda yuzaga keladigan nizolar
161. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatlari quyidagi jarayonlardan iborat
162. Auditda solishtirish usuli bu-
163. Auditor –bu
164. Auditorlik faoliyati – bu
165. Auditorlik tashkiloti bu
166. Auditning asosiy ob’ektlaridan biri
167. Auditor auditorlik tekshiruvini yakunida rasmiylashtiradigan hujjati
168. Auditor auditorlik tekshiruvi jarayonida tayyorlaydi
169. Inventarizatsiya natijasida kassada pul ortiqcha chiqqanda, ortiqcha chiqqan pul nima qilinadi
170. Auditorlik kasbining mahorat darajasiga qo‘yiladigan asosiy talablar.
171. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash –
172. Auditor qachon konsalting xizmatini ko‘rsata oladi?
173.Auditni rejalashtirish chog‘ida auditorlik tashkiloti tomonidan qo‘llaniladigan me’yorlar quyidagi auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) bilan belgilanadi
174. Standartga muvofiq,
175.Korxonaning byudjet bilan hisob-kitoblari bo‘yicha qarzi balansning qaysi tomonidan va bo‘limida joylashgan?
176. Buxgalteriya balansning to‘g‘riligi qaysi hisob regestri orqali tekshiriladi
177. Bank muassasalari auditi qaysi hujjatga asosan o‘tkaziladi?
178. Yillik moliyaviy hisobotda nechta shakl mavjud?.
179. Auditorlik hisoboti va xulosasini kim tasdiqlaydi?
180. Auditorlik tekshiruv natijalari kimga taqdim etiladi?
181. Kassadagi pul mablag‘larini saqlanishi uchun moddiy javobgar shaxs.
182. Xususiylashtirish jarayonining auditi nimadan boshlanadi?
183. Auditorlik tashkiloti ro‘yxatga olinadi
184. Auditorning ishchi hujjatlariga kirmaydi:
185. Auditorlik tekshiruvi usullariga kirmaydi
186. Auditorlik xulosasi qaysi hujjatga asosan tuziladi?
187. Auditor tekshiruvdan voz kechishi mumkin:
188.“Moliyaviy hisobot”ning qaysi shakli asosida xususiy kapitalining harakati audit qilinadi?
189.Ish haqidan ushlanadigan soliqlar qaysi buxgalteriya schetining debet tomonida aks ettiriladi.
190. Idora xodimlarining ish haqi xarajatlari qaysi xarajat turiga kiradi?
191.Asosiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishlovchilarning mehnat haqi qaysi xarajat turiga kiradi?
192. Auditorlik tekshiruv muddati qaysi hujjatda ko‘rsatilgan bo‘ladi?
193. Auditorlik faoliyati milliy standartlari
194. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda auditor tomonidan tekshiriladi
195. Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditida auditor quyidagilarni aniqlamaydi
196. Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida qo‘shilmaydi
197. Ustav kapitaliga ulushlar ta’sischilar tomonidan qo‘shilganligi quyidagi buxgalteriya schetlari ma’lumotlari asosida aniqlanadi
198. Sub’ekt ustav kapitalini ko‘paytirish manbalari
199.Asosiy vositalar buxgalteriya hisobini yuritilishidagi odatiy xatolar va kamchiliklarga kiritilmaydi
200. Auditni rejalashtirish jarayonlariga kirmaydi
201.Boshqaruv hisobi moliyaviy hisobdan shunisi bilan farq qiladiki, moliyaviy hisobning maqsadi bo’lib:
202. Quyidagi talab moliyaviy va boshqaruv hisoblari uchun umumiy hisoblanadi:
203. Quyidagi tasdiq, doimiy xarajatlarni tasniflashning biri hisoblanadi:
204. Ishlab chiqarish ustama xarajatlarni taqsimlash quyidagi sababdan amalga oshiriladi:
205. Kompaniya kelasi yil uchun quyidagi xarajatlarni nazarda tutgan: bevosita moddiy xarajatlar – 400 000 sh.b ., bevosita mehnat haqi xarajatlari – 800 000 sh.b ., bilvosita ishlab chiqarish xarajatlari - 240 000 sh.b .Bilvosita ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mehnat soatlari bilan birga o’sib boradi. Mehnatga haq to’lash stavkasi kelasi yil uchun soatiga 20 sh.b .rejalashtirilgan. Bilvosita ishlab chiqarish xarajatlarining rejali me’yori qanchani tashkil etadi?
206. Kompaniyaning smetasida IChUX (PNR) 60000 sh.b . belgilangan, smetali mehnat soatlari -40000 soat. Haqiqatdagi IChUX (PNR) 65100 sh.b . ni tashkil etgan, haqiqatdagi sarflangan vaqt - 42000 soat bo’lgan. Bu holda IChUX (PNR):
207. Buyurtmali kalkulyasiya qo’llangan holda buyurmaning tannarxiga quyidagi xarajat elementlari kiritiladi:
208. Qo’shimcha buyurtma uchun quyidagi xarajatlar amalga oshirilgan: asosiy moddiy xarajatlar 450000 sh.b , qo’shimcha xarajatlar -105000 sh.b Haqiqatda IChUX (PNR) 625000 sh.b . , taqsimlangan IChUX (PNR) 565000 sh.b ., asosiy mehnat xarajatlari - 565000 sh.b ., qo’shimcha mehnat xarajatlari 125000 sh.b .ni tashkil etgan. Uskunaning amortizasiyasi 150000 sh.b . ni tashkil etgan. Buyurtma bo’yicha tannarxni aniqlang.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
2020 – yildan Samarqand viloyati Respublika Davlat Statistika qo`mitasi tomonidan asosiy vositalarni qayta baholashda qaysi guruhga kiradi ?
| |
http://kompy.info/oquv-yili-2023-2024-semestr-8-semestr-guruh.html | O‘quv yili: 2023-2024, Semestr: 8-semestr, Guruh | |
O‘quv yili: 2023-2024, Semestr: 8-semestr, Guruh
|
Sana | 13.02.2024 | Hajmi | 7,97 Kb. | | #155815 |
Bog'liq To\'qima tuzilishi va loyihalash (1)
FARG‘ONA POLITEXNIKA INSTITUTI KALENDAR REJA
O‘quv yili: 2023-2024, Semestr: 8-semestr, Guruh: 46-20 YeSTJ Mutaxassislik: Yengil sanoat texnologiyalari va jihozlari (tarmoqlar bo'yicha) Kafedra: Tabiiy tolalar kafedrasi
Fan nomi: To'qima tuzilishi va loyihalash
O'qituvchi F.I.Sh.: TOSHTEMIROV KOSIM ABDULLXAYEVICH
Mashg'ulot: Amaliy
№
|
Fan mavzulari
|
Soat
|
Sana
|
Belgi
|
1
|
To’qimani to’liq taxtlash dasturi chizmasini tayyorlash.
|
|
|
|
2
|
To‘quv o‘rilishlarni tuzilishi va uni o’rilisi.
|
|
|
|
3
|
Tanda iplarini shodalardan o‘tkazish tartibi.
|
|
|
|
4
|
Bosh o’rilishli to’qimalarni ishlab chiqarish
|
|
|
|
5
|
Sarja o’rilishi. Atlas o‘rilishi amaliy taxlili.
|
|
|
|
6
|
To‘qima to‘g‘risidagi asosiy ko’rsatgicnlarni amalda ko’rish.
|
|
|
|
7
|
Arqoq ipini to’qima chetiga jipislashtirish kuchni hisoblash
|
|
|
|
O'qituvchi F.I.Sh. Kafedra mudiri
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Pán_turi:__Tańlaw_pán__Pán_kodi | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/yeller-yupkasi-lgisin-tayarlaw.html | Áyeller yupkasi úlgisin tayarlaw | |
Áyeller yupkasi úlgisin tayarlaw
|
bet | 1/3 | Sana | 22.05.2024 | Hajmi | 0,52 Mb. | | #250607 |
Bog'liq Rayxan5 (2)
Tapsirdi: Rayxan
Qabilladi:
2023-Jil
Áyeller yupkasi úlgisin tayarlaw.
Reja:
Kirisiw
Tuwri Yubka sizilmasin siziw hám modellew
Úlgi quriw
«Ayeller yubkasin modellew,ulgi tayarlaw, gezlemelerge ulgini Jaylastiriw, pishiw» Bóyinsha texnologik karta
Juwmaqlaw.
Kirisiw:
Yubkalar silueti boyınsha tuwrı, eteekke qaray keńeygen hám taraygan boladı. Hár bir siluet bir neshe variantlardan ibarat bolıwı múmkin. Yubka konstruktsiyasini sızıwda aldın siluet saylanadı, keyin jeke figura tolıqlıǵı esapqa alınıp zamanagóy tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni baǵdarına uyqas model anıqlanadı.
Tuwrı yubka jáne onıń variantları ıqsham bókseli áyeller figurasini kelisken etip kórsetedi. Onıń etek bólegi bókse bólegine salıstırǵanda 5-8 sm ga keńlew bolıp tabıladı. Etagi keńeytirilgen yubka beli ıqsham (jińishke belli) hám bóksedor áyellerge muwapıqtı. Yubkani keńeytiw bel vitochkalarini etek sızıǵına ótkeriw jolı menen sheshiledi.
Klassik tuwrı yubkanin sızıqlar menen bóliniwi 3-suwretde kórsetilgen.
1-súwret. Yubka variantları :
a, b - tuwrı siluetli yubka; c-etagi keńeytirilgen yubka;
d-etagi taraygan yubka; e-gode yubka
Etek bólegi toraytirilgan yubka («hurmacha» formasındaǵı ) jasanıp kiyingen kiyimlerde kóbirek ushraydı. Bunday yubkalar qattılaw gezlemeden tikiladi. Birpara jaǵdaylarda bel vitochkalar ornına mayda búrmeler joybarlanadı.
Yubka barlıq siluetlari hám olardıń variantları tuwrı siluetli yubka gezlemesi tiykarında konstruktiv modellew jolı menen jaratıladı. Yubkani modellashda onıń bólekleriniń óz-ara proporcionallıǵına (proportsional ishine) itibar beriw kerek.
Yubkani modellashda tıgıw ushın saylanǵan gezleme ózgesheliklerin hám figuraning tolıqlıǵın da esapqa alıw zárúr.
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Ózbetinshe_tálim_ushın_usınıs_etiletuǵın_temalar____ÓT1 | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Kredit_múǵdarı:__4__Bahalaw_forması | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Pán_/_mazmunɪ__Shınıǵıwlar_forması:_Lekciya_(L)_I-semestr | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Fanni_o‘zlashtirish_uchun_zarur_boshlang‘ich_bilimlar__1 | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Tálim_forması:__Kúndizgi__Ajıratilǵan_saatlar | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Tálim_baǵdari | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html?page=2 | Tiykarǵɪ ádebiyatlar - Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | |
Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman»
|
bet | 2/4 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 105,2 Kb. | | #274883 |
Bog'liq QIYOSIY PEDAGOGIKA QQ SILLABUS Tiykarǵɪ ádebiyatlar
1
|
Mutalipova M.J. Qiyosiy pedagogika-T.: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2016 y.
|
2
|
Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi-T.: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005 y. 287-297-b.
|
3
|
SodikovaSh.A. Maktabgacha pedagogika.T.:Tafakkurbo`stoni, 2013y.
|
|
Qosɪmsha ádebiyatlar
|
1
|
SH.M. Mirziyoev Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. –T.: “O`zbekiston”. – 2017 y.
|
2
|
“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash–yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi Mirziyoev SH.M. ma`ruzasi.–T.:“O`zbekiston”, 2017. – 48 b.
|
3
|
Sh.M. Mirziyoev 7 fevral 2017 yil kuni “O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami. 2017 y., 6-son, 70-modda.
|
4
|
SH.M. Mirziyoevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta`lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr
|
|
|
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html?page=3 | Xabar derekleri - Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | |
Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman»
|
bet | 3/4 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 105,2 Kb. | | #274883 |
Bog'liq QIYOSIY PEDAGOGIKA QQ SILLABUS Xabar derekleri:
1
|
www. tdpu. Uz
|
2
|
www. pedagog. Uz
|
3
|
www. ziyonet. Uz
|
4
|
www. edu. Uz
|
Talabanıń pán boyınsha ózlestiriw kórsetkishin bahalawda tómendegi kriteryalar usınıs etiledi:
5 baha alıw ushın talabaniń bilim dárejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:
pánniń mánisi hám mazmunın tolıq jarıta alsa;
pándegi temalardı bayanlawda ilimiylik hám logikalıqtı saqlap, ilimiy qátelik hám shálkesliklerge jol qoymasa;
pán boyınsha tema materiallarınıń teoriyalıq yamasa ámeliy áhmiyeti haqqında anıq pikirge iye bolsa;
pán sheńberinde ǵárezsiz erkin pikirlew qábiletin kórsete alsa;
berilgen sorawlarǵa anıq hám qısqasha juwap bere alsa;
konspektke puqta tayarlanǵan bolsa;
ózbetinshe tapsırmalardı tolıq hám anıq orinlaǵan bolsa;
pánge tiyisli nızamlar hám basqa normativ-huquqiy hújjetlerdi tolıq ózlestirgen bolsa;
pánge tiyisli temalardan birewine ilimiy maqala baspadan shıǵartırǵan bolsa;
tarixiy processlerdi túsindire bilse;
b) 4 baha alıw ushın talabaniń bilim dárejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:
pánniń mánisin hám mazmunın túsingen bolsa;
pándegi temalardı bayanlawda ilimiy hám logikalıq shálkesliklerge jol qoymasa;
pánniń mazmunının ámeliy áhmiyetin túsingen bolsa;
pán boyınsha berilgen wazıypa hám tapsırmalardı oqıw dástúrı sheńberinde orinlasa;
pán boyınsha berilgen sorawlarǵa tuwrı juwap bere alsa;
pán boyınsha konspektin puqta qáliplestirgen bolsa;
pán boyınsha ózbetinshe tapsırmalardı tolıq atqarǵan bolsa;
pánge tiyisli nızamlar hám basqa normativ hújjetlerdi ózlestirgen bolsa.
v) 3 baha alıw ushın talabaniń bilim dárejesi tómendegilerge juwap beriwi kerek:
pán haqqında ulıwma túsinikke iye bolsa;
pándegi temalardı tar sheńberde kórsetip, bayanlawda ayırım qáteliklerge jol qoyılsa;
bayanlawı tuwri bolmasa;
pán boyınsha sorawlarǵa uǵımsız hám qáte juwaplar alınsa;
pán boyınsha tekst puqta qáliplestirilmegen bolsa.
g) tómendegi jaǵdaylarda talabaniń bilim dárejesi qaniqarsiz 2 baha menen bahalanıwı múmkin:
pán boyınsha shınıǵıwlarǵa tayarlıq kórmegen bolsa;
pán boyınsha shınıǵıwlarǵa tiyisli hesh qanday túsinikke iye bolmasa;
pán boyınsha tekstlerdi basqalardan kóshirip alǵanlıǵı sezilip tursa;
pán boyınsha tekstte qáteliklerge jol qoyılǵan bolsa;
pánge tiyisli berilgen sorawlarǵa juwap alinbasa;
pándi bilmese.
|
|
| | |
http://kompy.info/jobasi-i-kirisiw-text-mining-haqqinda-tsinik-text-miningni-5-t.html | Jobasi: I. Kirisiw Text mining haqqinda túsinik Text miningniń 5 tiykarǵi basqishi | |
Jobasi: I. Kirisiw Text mining haqqinda túsinik Text miningniń 5 tiykarǵi basqishi
|
bet | 1/4 | Sana | 14.01.2024 | Hajmi | 43,12 Kb. | | #137167 |
Bog'liq Jobasi I. Kirisiw Text mining haqqinda t sinik Text miningni 5
Jobasi:
I. Kirisiw
1.Text mining haqqinda túsinik
2.Text miningniń 5 tiykarǵi basqishi.
3.Text mining texnikasi.
II. Juwaqlaw
III. Paydalanilǵan ádebiyatlar dizimi
1. Text mining haqqinda túsinik
Text mining (sonıń menen birge, tekst analizi retinde de belgili) ańsat analiz qılıw ushın strukturalanǵan tekstti dúzilgen maǵlıwmatlarǵa aylandırıw procesi bolıp tabıladı. Text mining tábiyiy tildi qayta islew (NLP) den paydalanadı, bul mashinalarǵa insan tilin túsiniw jáne onı avtomatikalıq túrde qayta islew imkaniyatın beredi.
Biznes ushın hár kúni islep shiǵarılatuǵın úlken kólemdegi maǵlıwmatlar da múmkinshilik, qıyınshılıqtı ańlatadı. Bir tárepden, maǵlıwmatlar kompaniyalarǵa ónim yamasa xızmet haqqındaǵı adamlardıń pikirleri haqqında sanalı maǵlıwmat alıwǵa járdem beredi. Elektron pochta xabarları, ónim túsindiriwleri, social tarmaqtaǵı postlar, klientlerdiń oy-órisleri, qollap-quwatlaw shıptaları hám taǵı basqalardı analiz qılıw arqalı alıwıńız múmkin bolǵan barlıq ideyalar haqqında oylap kóriń. Basqa tárepden, bul maǵlıwmatlardı qanday qayta islew boyınsha dilemma bar.jáne bul erda Text miningúlken rol oynaydı.
Tábiyiy tildi qayta islew (NLP) menen baylanıslı kóp zatlar sıyaqlı, Text miningda túsiniw qıyın bolǵan túsinikke uqsap kórinisi múmkin. Biraq haqıyqat sonda, bunday bolıwı shárt emes. Bul qóllanba Text miningtiykarların kórip shıǵadı, onıń túrli usılları hám usılların túsintiredi jáne onıń qanday islewin túsiniwdi ańsatlashtiradi. Sonıń menen birge, siz Text miningń tiykarǵı qosımshaları hám kompaniyalar odan kóplegen processlerin avtomatlastırıw ushın qanday paydalanıwları haqqında bilip alasız :
Text miningdi baslaw
Text mining qanday isleydi?
Paydalanıw jaǵdayları hám qosımshalar
Text miningdi baslaw
Text mining-bul strukturalanǵan tekstten qımbatlı túsiniklerdi alıw ushın tábiyiy tildi qayta islewden paydalanatuǵın avtomatikalıq process. Maǵlıwmatlardı mashinalar túsinetuǵın maǵlıwmatlarǵa aylandırıw arqalı Text miningtekstlerdi sezim, tema hám niyet boyınsha klassifikaciyalaw procesin avtomatlastıradı.
Text mining sebepli kárxanalar quramalı hám úlken maǵlıwmatlar kompleksin ápiwayı, tez hám nátiyjeli tárzde analiz ete aladı. Usınıń menen birge, kompaniyalar bul kúshli quraldan qolda hám tákirarlanatuǵın birpara wazıypaların kemeytiw, óz jámáátleriniń qımbatlı waqıtların tejew hám klientlerdi qollap-quwatlaw agentlerine ózleriniń eń jaqsı jumisına itibar qaratıwlarına múmkinshilik beriw ushın paydalanmoqdalar.
Aytaylik, klientler sizdiń SaaS haqqında neni maqtaw yamasa sın pikir etip atırǵanın túsiniw ushın G2 Crowd -de mińlaǵan túsindiriwlerdi kórip shıǵıwıńız kerek. Text miningalgoritmı klientler túsindiriwlerinde payda bolatuǵın eń ataqlı temalardı hám adamlardıń olar haqqında qanday pikirde ekenligin anıqlawǵa járdem beredi: túsindiriwler unamlı, unamsız yamasa neytralma? Sonıń menen birge, siz bul tema boyınsha klientler tárepinen aytılǵan tiykarǵı gilt sózlerdi tabıwıńız múmkin.
Sol noqatda siz qashannan berli ań-tań bolıwıńız múmkin, bulardıń barlıǵın Text miningqanday ámelge asıradı? Juwap bizni tuwrıdan-tuwrı mashinanı úyreniw kontseptsiyasına júrgizedi.
Mashinanı úyreniw - bul AIdan alınǵan pán bolıp, ol kompyuterlerge mısallar tiykarında wazıypalardı úyreniw imkaniyatın beretuǵın algoritmlardı jaratılıwma qaratılǵan. Mashinanı úyreniw modelleri maǵlıwmatlar menen oqıtılıwı kerek, sonnan keyin olar avtomatikalıq túrde málim dárejedegi anıqlıq menen boljaw ete aladılar.
Text mininghám mashinanı úyreniw birlestirilgende, tekstti avtomatlastırılgan analiz qılıw múmkin boladı.
SaaS túsindiriwleriniń aldınǵı mısalına qaytsak, deylik, siz bul túsindiriwlerdi, yamasa sıyaqlı túrli UI/UXmavzularga Bugstasniflashni Pricingxohlaysiz Customer Support. Siz etetuǵın birinshi zat, mısallar kompleksin júklew hám olardı qolda belgilew arqalı tema klassifikaciyalagichi modelin úyretiw bolıp tabıladı. Bir neshe mısallar berilgennen keyin, model temalardı parıqlawdı úyrenedi hám óz boljawları menen bir qatarda assotsiatsiyalar qılıwdı baslaydı. Jaqsı dárejedegi anıqlıqqa ıyelew ushın modellerińizdi hal qılajaq bolǵan mashqalanı sáwlelendiriwshi kóp sanlı mısallar menen támiyinlewińiz kerek.
Endi biz Text mining ne ekenligin bilip aldiq, biz onıń tekst analizi hám tekst analizi sıyaqlı basqa ádetiy atamalardan qanday parıq etiwin bilip alamız.
Text mining, tekst analizi hám tekst analizi ortasındaǵı parq qanday?
Text mininghám tekstti analiz qılıw kóbinese sinonim retinde isletiledi. Biraq, tekst analizi azmaz basqasha túsinik bolıp tabıladı.
Al, Text mininghám tekst analizi ortasındaǵı parq ne?
Qısqa etip aytqanda, ekewi de birdey mashqalanı (shiyki tekst maǵlıwmatların avtomatikalıq túrde analiz qılıw ) hár qıylı usıllardan paydalanǵan halda hal qılajaq. Text miningtekst ishindegi tiyisli maǵlıwmatlardı anıqlaydı hám sol sebepli sapalı nátiyjelerdi beredi. Biraq, tekst analizi úlken maǵlıwmatlar kompleksindegi naǵıs hám tendentsiyalardı tabıwǵa qaratılǵan bolıp, nátiyjede kóbirek muǵdarlıq nátiyjelerge eriwiladi. Tekst analizi ádetde grafiklar, kesteler hám basqa túrdegi vizual esabatlardı jaratıw ushın isletiledi.
Text miningoqıw maǵlıwmatlarınan úyrenetuǵın hám aldınǵı tájiriybesi tiykarında jańa maǵlıwmatlar boyınsha nátiyjelerdi boljaw ete alatuǵın modellerdi jaratıw ushın statistika, filologiya hám mashinanı úyreniw túsiniklerin birlestiradi.
Basqa tárepden, tekst analizi Text miningmodelleri tárepinen ámelge asırılǵan analiz nátiyjelerinen grafiklar hám barlıq túrdegi maǵlıwmatlar vizualizatsiyasini jaratıw ushın paydalanadı.
Tuwrı jantasıwdı tańlaw qaysı túrdegi maǵlıwmatlar bar ekenligine baylanıslı. Kóplegen jaǵdaylarda, hár bir analiz ushın eki jantasıw da birlestirilib, jáne de ózine tartatuǵınlı nátiyjelerge alıp keledi.
|
| | |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#Beynəlxalq_Elmi_Parklar_Assosiasiyasının | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#Azərbaycan_Milli_Elmlər_Akademiyası_(AMEA) | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#İKT-nin_dövriyyəsi_65_milyard_dollar | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#Mövzu:_Azərbaycanda_innovasiya_fəaliyyəti_sahəsində_dövlət_siyasəti__Tələbə:_Dünyamalıyev_İlkin__Naxçıvan_2012___Elaqe_tel | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#Azərbaycan_Respublikasının_inkişafı_naminə_informasiya_və_kommunikasiya_texnologiyaları_üzrə_Milli_Strategiya | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Ámeliy_(Á)_I_-semestr_____Á_1 | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html#Elektron_imza_və_elektron_sənəd_haqqında_ | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Pán_maqseti_(PM)_____P/M1 | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Tálim_nátiyjeleri_(TN)__TN___Bilimler_t | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html?page=2 | İnnovasiya fəaliyyəti rəqəmlərdə - Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın... | |
Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
|
bet | 2/3 | Sana | 02.07.2021 | Hajmi | 42,6 Kb. | | #15339 | Turi | Referat |
İnnovasiya fəaliyyəti rəqəmlərdə
İndi isə Dünya ölkələrinin təcrübəsini mənimsəyərək öz inkişaf yolu üzərində dayanmış Respublikamızda yeniliklərin tətbiqinə – yeni məhsul və texnologiyanın təkmilləşdirilməsinə bir qədər ətraflı diqqət yetirək. Rəsmi açıqlanmış göstəricilər əsasında ölkəmizdə 2004-2007-ci illərdə Yenilik səviyyəsinə və iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə innovasiya məhsulunun həcmi; İnnovasiyaların tiplərinə görə sənayedə texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclər və onların strukturu və s. barədə:
Yenilik səviyyəsinə və iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə
innovasiya məhsulunun həcmi
min manat
|
| | |
http://kompy.info/azerbaycan-respublikas-tehsil-nazirliyi-v3.html | Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi | |
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
|
Sana | 14.05.2024 | Hajmi | 5,85 Mb. | | #233825 |
Bog'liq Abışov Fərid iytec Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Fakültə: İnformasiya və Telekommunikasiya texnologiyaları İxtisas: radiotexnika və telekommunikasiya mühəndisliyi Qrup: 612a4 Kurs: 1 Fənn:İfrat yüksək tezlikli elektron və kvant cihazlar Müəllim:Abdullayev Rəşid Tələbə:Abışov Fərid Əksetdirici klistronlar Əksetdirici klistronun iş prinsipi TƏŞƏKKÜLƏR!!!
|
| | |
http://kompy.info/radioidareetme-sistemleri-13.html | RadiOİdarəetmə SİstemləRİ 13 | |
RadiOİdarəetmə SİstemləRİ 13
|
bet | 1/24 | Sana | 12.12.2023 | Hajmi | 1,76 Mb. | | #116909 |
Bog'liq RADİOİDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİ 2023(1)
RADİOİDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİ
13.1. Radioidarəetmə sistemləri haqqında ümumi məlumat
Pilotsuz obyektlərin radioqurğular vasitəsilə idarə olunması radioidarə adlandırılır. Radioidarə ilə radionaviqasiya arasında yaxınlıq çoxdur: radioidarə sistemlərində pilotsuz obyektlər idarə olunduğu halda radionaviqasiyada pilotlu obyektlər radioqurğular vasitəsilə idarə edilir. Beləliklə, əgər təyyarədə pilot varsa və o, radioqurğular vasitəsilə idarə olunursa radionaviqasiya, pilot yoxdursa onda radioidarə sistemi olacaq.
İdarə olunan obyektdə pilotun olmaması radioidarə sisteminin radionaviqasiya sisteminə nisbətən çox mürəkkəb olmasına səbəb olur. Pilot olmadığından idarə olunma aparatlar və obyektdə olan müxtəlif cihazlar (sistemlər) ilə idarəetmə orqanları arasındakı əlaqə vasitəsilə yerinə yetirilir. Məhz buna görə də pilotsuz obyektlərdə yerləşdirilən radioaparatlar bilavasitə obyektin özü ilə və onda yerləşdirilən avtomatika qurğuları ilə birlikdə işləmək üçün layihələndirilir.
Müasir pilotsuz obyektlər hədəfi məğlubiyyətə uğratma vasitəsi olduğundan məsələ daha da mürəkkəbləşir, çünki bu sistemlərdən yüksək idarəetmə dəqiqliyi (radionaviqasiyaya nisbətən) tələb olunur və onlar bir dəfə təsir göstərən qurğulardır. Odur ki, radioidarə aparatları yüksək dəqiqlik təmin edən, minimal mürəkkəbliyə və qiymətə, nisbətən az çəkiyə və ölçülərə malik olmalıdır.
Müasir mərmiləri (uçan obyektlərin) uzaqlığa görə məğlubiyyətə uğratma zonası böyük olduğundan onlarda reaktiv mühərriklər istifadə edilir və onlar reaktiv mərmilər adlandırılır. Reaktiv mərmilər adi mərmilərdən fərqli olaraq böyük məğlubiyyətə uğratma zonasına və yüksək məğlubiyyətə uğratma dəqiqliyinə malikdir, çünki onlarda mühərrik və radioidarə sistemi istifadə edilir.
Pilotsuz obyektləri radiodalğalardan başqa işıq (görünən şüalar), istilik, səs və ultrasəs dalğaları vasitəsi ilə də idarə etmək olar. Yalnız radiodalğalar uzaq məsafələrdə effektiv idarəetmə təmin edir. Buna görə də radioidarəetmə pilotsuz obyektlərin (sualtı qayıqlardan, torpedalardan başqa) idarə edilməsində mühüm yer tutur.
İdarə olunan pilotsuz obyektlərə ballistik uçan obyektləri, mərmi-təyyarələri, zenit-uçan obyektləri (yer-hava, su-hava), aviasiya uçan obyektləri (hava-hava), aviabombaları (hava-yer, hava-su), hava torpedləri (hava-yer, hava-su), hava-dəniz torpedləri (hava-su), dəniz torpedləri (su-su), təyyarə hədəflər, eksperimental pilotsuz obyektləri misal göstərmək olar. Bu obyektlər əsas etibarilə havada, yerdə və suda olan hədəfləri məhv etmək üçün istifadə edilir. Təyyarə-hədəflər radio ilə idarə olunan pilotsuz obyektlər olub, onlar vasitəsilə yoxlama atəşləri aparıldıqda istifadə edilir. Eksperimental pilotsuz obyektlər xüsusi radioteleölçü aparatları ilə təchiz olunur və onların göstəriciləri (temperatur, təzyiq, nəmlik, sürət və sairə) avtomatik olaraq radiokanallarla obyektin bortundan yer səthinə verilir və orada qeyd olunur.
Radioidarəetmə üç mərhələyə ayrılır: (buraxılışın), uçuşun və partlayışın idarə olunması.
Atəşin idarə olunması hədəfin aşkar edilməsindən, onun koordinatlarının ölçülməsindən, atəş anının və istiqamətinin təyin edilməsindən və onun icra edilməsindən (partlayış) ibarətdir. Hədəfin aşkar edilməsi və onun koordinatlarının yüksək dəqiqliklə ölçülməsi radiolokatorlar, optik və ya istilik radiopelenqatorları ilə yerinə yetirilir.
Radiolokasiya informasiyasiyasının elektron-hesablayıcı maşınlarında işlənilməsi nəticəsində atəş anı və istiqaməti təyin edilir.
Uçan obyektin partlaması xüsusi kontaktsız radiopartlayıcılar vasitəsilə yerinə yetirilir. Partlayış uçan obyekt ilə hədəf arasında müəyyən məsafə (məğlubiyyətə uğratma məsafəsindən kiçik) olduqda baş verir. Əsas radiopartlayıcıdan başqa uçan obyektdə qəza partlayıcısı və uçan obyektin özünü ləğvetmə partlayıcısı nəzərdə tutulur.
Uçuşu idarəetmə avtonom, öz-özünü tuşlama, teleidarə və kombinə edilmiş olur. Uçan obyektin hərəkəti kənardan (komanda məntəqəsindən və ya hədəfdən) idarə olunmadıqda bu zaman təmin olunan idarəetmə avtonom idarəetmə adlanır. Bu halda uçan obyektin hərəkəti bütünlükdə onun bortunda yerləşdirilmiş avtonom cihazlar vasitəsilə təmin edilir. Burada idarə olunma xətası nisbətən böyük alınır.
Hədəfin məxsusi şüalandırmalarını (və ya ondan dalğaların əks olunmasını) istifadə edərək uçan obyekti hədəfə doğru avtomatik tuşlayan idarəetmə isə özü-özünə tuşlanma adlanır. Əgər tuşlanma mənbəyi hədəfdə yerləşərsə, belə öz-özünü tuşlama passiv, şüalanma mənbəyi uçan obyektdə yerləşdirildikdə isə aktiv öz-özünə tuşlanma adlanır. Əgər şüalandırma mənbəyi uçan obyektdən və hədəfdən kənarda yerləşib hədəfi şüalandıraraq ondan əks olunan dalğalar uçan obyektdə qəbul edilərək idarəetmə təmin olunarsa, onda belə sistem yarıaktiv özü-özünə tuşlanma adlanır.
Özü-özünə tuşlanmada komanda məntəqəsi idarəetmədə iştirak etmir. Avtonom idarəetmədən fərqli olaraq özü-özünə tuşlanmada uçan obyekt ilə hədəf arasında daima əlaqə var və bu əlaqə nəticəsində uçan obyektin hədəf istiqamətində uçuşunda meyletmə mövcud olduqda o aradan qaldırılır. Bu məqsədlə uçan obyektdə bucaqölçən (radiopelenqator və ya hədəf radiolokatoru) yerləşdirilir.
Komanda məntəqəsindən uçan obyektin radiokomandalar vasitəsilə idarə olunması teleidarə adlanır. Teleidarə operator tərəfindən yerinə yetirilərsə, o yarıavtomatik, tam avtomatik olduqda isə avtomatik teleidarə adlanır. İdarəetmə komandaları uçan obyektin düzgün uçuş istiqamətindən meyl etməsinin ölçülməsi əsasında yaradılır. Ölçmənin harada aparılmasından asılı olaraq teleidarə iki qrupa ayrılır:
1. Komanda məntəqəsindən hədəfin (hədəf nəzarət kanalı) və uçan obyektin (uçan obyekt nəzarət kanalı) koordinatları ölçülür və onların müqayisəsi əsasında alınan meyletməyə uyğun komandalar yaradılır. Həmin komandalar idarə kanalı vasitəsilə uçan obyektə verilir və orada sükanlara təsir göstərməklə icra olunurlar.
2. Nəzarət uçan obyektin bortunda yerləşdirilən aparatlarda aparılır. Uçan obyektin meyletməsi uçan obyektdə yerləşdirilmiş ölçü aparatları (hədəf nəzarət kanalı) vasitəsilə ölçülür və rabitə kanalı ilə komanda məntəqəsinə verilir. Burada komandalar yaradılır və rabitə üçün idarə kanalı ilə uçan obyektə verilir.
Bir neçə idarəetmə metodunu birləşdirmə yolu ilə kombinə edilmiş idarəetmə metodu almaq olar. Kombinə edilmiş metod ardıcıl və ya paralel ola bilər. Məsələn, uçan obyekt əvvəlcə teleradio metodu ilə hədəfə doğru istiqamətləndirilir və onlar arasında məsafə kiçik olduqda uçan obyekt özü-özünə tuşlanma metoduna keçirilir. Bu ardıcıl kombinə edilmiş metoddur.
Kombinə edilmiş metod tətbiq edildikdə sitem mürəkkəbləşir, amma teleidarəetmənin etdiyi uzaqlıq təsir dairəsinin artması ilə bərabər özü-özünə tuşlanma sistemi yüksək dəqiqlik təmin edir.
Eyni vaxtda bir neçə idarəetmə tətbiq olunan metod paralel kombinə edilmiş metod adlanır. Bu metoda misal olaraq böyük təsir dairəsi olan avtonom idarəetmə ilə teleidarə sistemlərinin eyni vaxtda istifadə edilməsini göstərmək olar.
Uçan obyektin və hədəfin qarşılıqlı yerləşməsi haqqında əldə edilən məlumat nəzarət kanalı vasitəsilə komanda məntəqəsinə verilir və orada operator və ya münasib avtomatik qurğu tərəfindən çevrilərək idarə kanalına verilir (şək.13.1). Komanda məntəqəsindən kodlanmış siqnallar şəklində verilən komandalar uçan obyektin qəbuledicisi tərəfindən qəbul olunur, dekodlanır və icraedici orqana verilir. Komandalar münasib icraedici orqanlara-sükanlara təsir göstərməklə onları hərəkətə gətirir və uçan obyektin hərəkətini idarə edir. Kodlama və dekodlamanı aparmaqda məqsəd idarə komandalarının bağlılığını və idarə kanalının maneələrə qarşı davamlılığını təmin etmək və komandaları biri-birindən (sağa, sola, yuxarı, aşağı, açmaq və bağlamaq və s.) ayırmaqdır. Rabitə kanalı kimi radiokanaldan istifadə edilir.
Şəkbk 13.1 Radioidarəetmə sisteminin struktur sxemi. KM-komanda məntəqəsi;KQ-komanda qurğusu (şifrator); DQ- dekodlama qurğusu (deşifrator); İEO-icra edici orqan; S-sükanlar
Teleidarə sistemində idarəetmə radiotexniki sistemlər (radiokanallar) vasitəsi ilə yerinə yetirilərsə, belə sistemlər radioidarəetmə sistemləri adlanır.
Teleidarə sistemləri qapalı əks rabitəli sistemlərdir (şək.13.2) və onların tərkib hissələri komanda (idarəetmə) kanalından, nəzarət (teleölçü) kanalından və idarə olunan obyektdən ibarət olur. Komanda kanalı yüksək etibarlılığa, maneələrə qarşı davamlılığa, informasiya doğruluğuna malik olmalıdır. Bu kanalla eyni zamanda çoxlu miqdarda müxtəlif komandalar verilir. Bunları təmin etmək üçün komanda kanallarında kodlanmış siqnallardan istifadə edilir və onlar çoxkanallı olur. Məhz buna görə də komanda kanalı olduqca mürəkkəb olur.
Şək.13.2. Teleidarə sistemi. KK-komanda kanalı;
O-obyekt, NK-nəzarət kanalı.
. . .
Nəzarət kanalını istifadə etməkdə əsas məqsəd obyektə verilən komandaların icrasına nəzarət etməkdir. İdarə olunan obyektə verilən komandaların müəyyən olunmuş idarəetmə orqanlarına təsiri nəticəsində obyektin bir sıra parametrləri (uçuş istiqaməti, temperatur, təzyiq və s.) dəyişir. Bu dəyişmələr teleölçü sistemi tərəfindən qeydə alınaraq kodlanır və nəzarət kanalı vasitəsilə komanda məntəqəsinə verilir və yeni komandalar tərtib edildikdə nəzərə alınır. Radioteleölçü sistem də çoxkanallıdır, çünki obyektdən komanda məntəqəsinə verilən informasiyanın həcmi olduqca böyükdür.
Komanda kanalının struktur sxemi aşağıdakı kimi göstərilə bilər (şək.13.3).
Şək. 13.3. Komanda kanalının struktur sxemi.
SQ-sıxlaşdırma qurğusu, AQ-ayırma qurğusu
Tədqiq olunan obyektlərin (proseslərin) müxtəlif fiziki xarakteristikalarının ölçülməsi və onların radiokanallarla uzaq məsafələrə verilməsini və qəbul nöqtəsində qeyd edilməsini təmin edən sistemlər radioteleölçü sistemlər adlanır. Bu sistemlərdə qeyri-elektrik kəmiyyətlər (temperatur, təzyiq, sürət, nəmlik və s.) ölçüldükdə onlar xüsusi çeviricilər vasitəsilə elektrik kəmiyyətlərinə çevrilir və radiokanallarda uzaq məsafələrə verilir. Eyni anda obyekti xarakterizə edən parametrlər çox olduğundan onları vermək üçün çoxkanallı rabitə sistemlərindən istifadə edilir (şək.13.4).
Şək.13.4. Çoxkanallı radioidarəetmə sisteminin struktur
sxemi.
Radioteleölçü sistemi verici və qəbuledici hissələrdən ibarətdir. Verici hissə qeyri-elektrik-elektrik kəmiyyəti çeviricilərdən, şifratordan, kanalı sıxlaşdırma, verici və nəzarət parametr vericisi qurğularından ibarətdir. Ölçülən kəmiyyətlərdən başqa komanda məntəqəsində yerləşən qəbul hissəsinə nəzarət parametri də verilir. Bu parametr əvvəlcədən məlum kəmiyyət olduğundan, o, ölçmə nəticələri deşifrə edildikdə istifadə edilir. Ölçülən kəmiyyətlər şifrə edildikdən, sıxlaşdırıldıqdan sonra verici tərəfindən komanda məntəqəsinə ötürülür.
Siqnal antenna tərəfindən qəbul edildikdən və radioqəbuledicinin xətti hissəsində işlənildikdən sonra kanalllar ayrılır, deşifrə olunur və ölçmə nəticələri qeyd olunur (yazılır). Qeyd olunmuş ölçmə nəticələri və nəzarət parametri analiz edilərək müxtəlif anlarda mövcud olan informasiya əldə edilir. İnformasiya yazıldıqda vaxtın dəqiq qeyd edilməsi vacibdir. Bu məqsədlə zaman blokundan istifadə edilir. Sonra bu informasiya yeni komandaların tərtib olunmasında istifadə edilir.
İdarəetmə sistemlərində məlumatların alınması, işlənilməsi, komandaların yaranması və s. komanda məntəqəsində yerləşən elektron hesablayıcı maşınların vasitəsi ilə yerinə yetirilir.
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html#Mektepke_shekemgi_tálimde_salıstırıw_pedagogikasi” | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=14 | Mustaqil ta`lim - Chilangari kasbi bo’yicha | 32
|
Mavzu: “B” toifadagi avtotransport vositalariga servis xizmat ko‘rsatishning turlari va davriyligi.
Mashg`ulot mazmuni: Shina va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlarini uzaytirish
|
A
|
2
|
Shina va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlarini uzaytirish
|
|
Shina va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlarini uzaytirish
|
Shina va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlarini uzaytirish
|
33
|
Mavzu: Xavfsizlik texnikasi va atrof-muxitni muxofaza qilish.
Mashg`ulot mazmuni:
Avtotransport vositalarini ekspluatatsiyasida xavfsizlikka qo’yiladigan asosiy talablar.
|
N
|
2
|
Yuk ortish va tushirish va tashishda xamda shinalarni yechish va montaj qilishda mexnat xavfsizligi.
|
Tushuntirish taxlili
|
Avtotransport vositasini ekspluatatsiya qilishda va ta’mirlashda atrof-muxitni saqlash bo’yicha qilinadigan asosiy ishlar.
|
Avtomobildan ishlab chiqarilayotgan gazlarning miqdori va zaxarlilik darajasini kamaytirish bo’yicha bajaraladigan ishlar.
| |
http://kompy.info/rttyom-jizzax-viloyati-filiali-davolash-ishlari-boyicha-orinbo.html | Rttyom jizzax viloyati filiali davolash ishlari bo’yicha o’rinbosari F. G’ulomovga | |
Rttyom jizzax viloyati filiali davolash ishlari bo’yicha o’rinbosari F. G’ulomovga
|
Sana | 12.08.2024 | Hajmi | 13,3 Kb. | | #269384 |
Bog'liq BILDIRGI XAYDOVCHI
RTTYOM Jizzax viloyati
filiali davolash ishlari
bo’yicha o’rinbosari F.G’ulomovga
Forish TTYO bo‘limi mudiri
M.Turmatov tomonidan
B I L D I R I SH N O M A
Shuni malum qilamanki Forish TTYo stansiyasiga qarashli Markaz 2-po’st Wolsvagen 25 289 VAA xaydovchisi Shavqiyev Shuxratni kasallik varaqasiga chiqqanligi sabapli 02.02.2024va 07.02.2024 kunlari o’rniga zaxira xaydovchisi Achilov Samad turgan.
To’lqinov Elbek Fevral oyida muddatli xarbiy xizmatga ketganligi uchun, navbatchilik kunlariga 01.02.2024 va 06.02.2024 kuniga Araqulov Elyor, 11.02.2024 va 16.02.2024 kunlariga Ganja Pavel, 21.02.2024 kuniga Achilov Samad, 26.02.2024 kuniga Turg’unov Sardor turgan.
Nazrullayev Baxriddin Oilaviy sharoiti sababli 15.02.2024 kungi navbatchilik o’rniga Suvanov Xurshid turgan.
Shuni malum qilamanki Forish TTYo stansiyasiga qarashli Uxum TTYo shaxobchasi DAMAS 25 354 LAA Nosozligi sabali Sozlash uchun to’xtatildi va o’rniga zaxira haydovchilari zaxira avtomashinasida DAMAS 25 103 LAA xizmat ko’rsatdi. Turg’unov Sardor 06.02.2024, 08.02.2024, 10.02.2024, 12.02.2024, Burgutov Jasur 07.02.2024, Achilov samad 09.02.2024, 11.02.2024 navbatchilikga turdi. 06.02.2024 dan 12.02.2024 shu kunlarga ushbu post haydovchilariga belgilangan tartibda remont uchun xaq to’lashingizni so’rayman.
Shuni malum qilamanki Forish TTYo stansiyasiga qarashli Sayyod TTYo shaxobchasi DAMAS 25 357 LAA Nosozligi sabali Sozlash uchun to’xtatildi va o’rniga zaxira haydovchilari zaxira avtomashinasida DAMAS 25 103 LAA xizmat ko’rsatdi. Achilov samad 14.02.2024, Burgutov Jasur 15.02.2024, Turg’unov Sardor 16.02.2024, navbatchilikga turdi. 14.02.2024 dan 16.02.2024 kunlarga ushbu post haydovchilariga belgilangan tartibda remont uchun xaq to’lashingizni so’rayman.
Shuni malum qilamanki Forish TTYo stansiyasiga qarashli Eshbo’ldi po’st DAMAS 25 149 RAA xaydovchisi Jonibekov Feruz kasallik varaqasida bolgani sababli o’rniga 05.02.2024, 11.02.2024, 17.02.2024 kuniga O’razbayev Yusup turgan.
Forish TTYo bo‘limi mudiri; M.Turmatov
Forish TTYo bo’limi mexanigi; H.Mustafoyev
|
| | |
http://kompy.info/elektronika--elm-texnika-istehsalat-sahesi-olub-elektron-vasit.html | Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənibhazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir | |
Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənibhazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir
|
bet | 1/26 | Sana | 10.01.2024 | Hajmi | 0,7 Mb. | | #134372 |
Bog'liq RƏQƏM TEXNİKA Aviasiya DİA üçün
Giriş.Elektron qurğularının təsnifatı.
Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənibhazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir. Bu baxımdananaloq elektronika – yalnız fasiləsiz (kəsilməz), rəqəm elektronikası – diskret funksiyaqanunu ilə dəyişən informasiyanın çevirilməsi və emalı üçün nəzərdə tutulan ellektronvasitələriniəhatəedir.
İstifadə olunan element bazasından asılı olaraq elektronikanın 4 əsas inkişaf mərhələsinigöstərmək olar.
Birincinəsil(1904-1950)elektroncihazlarınsəciyyələndirənəsasxüsusiyyətelement bazasını elektrovakkumvəqazboşalmacihazlarınıntəşkil etməsidir.
Qazboşaldıcıcihazlaraaiddir:elektronlampalar,elektron-vakuumborucuqlar,qazboşaldıcı indikatorlarvəs.
İkinci nəsil(1950 - 60-cı illərin əvvəli) diskret yarımkeçirici cihazların (диодların,tranzistorların,тиристорlarınvəc.)tətbiqiiləsəciyyələnir.
Üçüncü nəsil(1960-1980)mikroelektronika və müxtəlifinteqrasiya dərəcəli inteqralsxemlərinvə elece də mikrosxemlərin geniş inkişafı ilə bağlıdır. Bu mərhələdə elektronqurğularetibarlılığınkəskinartması,ölçülərin,çəkinin,enerjisərfininazaldılmasıiləsəciyyələnir.
Dördüncünəsil(1980-ciildənhal-hazıraqədər)böyükvəifratböyükinteqralsxemlərdənistifadəetməkləelektronqurğularıngetdikcəmikrrominiaturləşməsiiləxarakterizə olunur. İdarəedici siqnalların fomalaşması və ötürülməsi üsullarına görə elektronqurğular(EQ) ikisinifəbölünür:analoqvədiskret.
Analoq elektron qurğularfasiləsiz dəyişən (analoq)siqnalların qəbulu, ötürülməsiüçün nəzərdə tutulub. Analoq elektron qurğular sadəliyi, sürətliliyi ilə fərqlənir. Lakin xətayadavamlılığın aşağı olması və stabilliyi pozan xarici amillərin təsiri, məsələn, rütubət, zamanvəs.AEQ-lərincatışmayancəhətləridir.
Diskretelektronqurğular(DEQ)diskretformadaverilmişelektriksiqnallarınınqəbulu,çevrilməsivəötürülməsiüçünnəzərdətutulub.Beləqurğularyüksəkxətayadavamlılığı,kiçikistehlakgücüvədəyəri(qiymıti)iləfərqlənir.
Öznövbəsindədiskretelektronqurğular(DEQ)impulsluvərəqəmliqurğularabölünür.
İmpulsluelektronqurğularardıcılimpulssiqnallarınıformalaşdırır.Analoqinformasiyanınardıcılimpulslaracevrilməsiprosesiimpulsmodulyasiyasıadlanır.
Rəqəmli elektron qurğulardasiqnalların kodlaşdırılması, yəni siqnalların müəyyənardıcıllığlı eynitipliimpulslara çevrilməsibaşverir.
Hal hazirda yüksək etibarlılığı, yüksək xətaya davamlılığı, informasiyanı itirmədənuzun müddətə saxlama imkanı, enerji uyğunluğu və inteqral texnalogiyalı element bazasınınolmasi sayəsindərəqəmsalelektronqurğulargeniş yayılmışdır.
Bir sıra elektron cihazlarında həm analoq və həm də rəqəmli informasiya olur.Beləqurğularkimbinasiyalı elektron qurğularaaiddirlər.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Elektronika – elm, texnika, istehsalat sahəsi olub, elektron vasitələrinin (EV) işlənibhazırlanması, tədqiqi və onlardan istifadə olunması prinsiplərini əhatə edir
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=5 | Jami
80 - Chilangari kasbi bo’yicha | Chilangari kasbi bo’yicha
B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
1. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati. 1. Shavkat Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoyev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. O.U.Salimov “Avtomobillarni tuzilishi, servis xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash”, “Ilm Ziyo” Toshkent-2014yil. 5. A.Muxitdinov, J.Qulmuxamedov “Transport vositalarining tuzilishi”, “Ta’lim nashriyoti” Toshkent-2019yil. 6. G‘.N.Maxmudov “Avtotransport vositalarining elektr jixozlari”, “Ilm Ziyo” Toshkent-2014yil. 7. A.I.Komilov, Q.A.Sharipov, N.T.Umirov, Z.Y.Yusupov “Traktor va avtomobillar”, “Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi” Toshkent-2007yil. 8. A.Muxitdinov, V.Sattivaldiyev, Sh.Xakimov “Transport vositalarinig tuzilishi”, “Ta’lim nashriyoti” Toshkent-2014yil. 9. D.I.Xoshimov “GM-Uzbekistan avtomobillarning konstruksiyasi”, “Avtomsan” Toshkent-2017yil. Internet saytlar. 1. http://www.lee.de - avtomobil tuzilishi to‘g‘risida. 2. http://www.bk-dtp.de - avtomobil tuzilishi to‘g‘risida. 3.http://www.kfz-technik.de - avtomobil tuzilishi tog`risda. Download 5,07 Mb.
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=4 | II-bo‘lim. “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalariga servis xizmat ko‘rsatish | |
II-bo‘lim. “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalariga servis xizmat ko‘rsatish
|
bet | 4/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov XII-bo‘lim. “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalariga servis xizmat ko‘rsatish.
12
|
“B” toifadagi avtotransport vositalariga servis xizmat ko‘rsatishning turlari va davriyligi.
|
Foydalaniladigan materiallar va ularning vazifasi. Shinalar va akkumulyator batareyalarini muddatdan oldin ishdan chikishi va ekspluatatsion materiallarining jadal sarfini keltirib chikaruvchi sabablar. Shinalar va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlari. Avtomobillarda yonilgi sarfining meyorlari. Xavo xarorati past bulganda, toglik xududlarda va ogir yul sharoitlarida yonilgi sarfining mikdorlari. Motor va transmission moylar, yopishkok surkovlar va maxsus suyukliklar sarfining meyorlari. Shina va akkumulyator batareyalarining ishlatish muddatlarini uzaytirish, yonilgi-moylash va ekspluatatsion materiallar sarfini tejash usullari.
|
12
|
N
|
6
|
13
|
Xavfsizlik texnikasi va atrof-muxitni muxofaza qilish.
|
Avtotransport vositalarini ekspluatatsiyasida xavfsizlikka kuyiladigan asosiy talablar. Chikindi gazlar, benzin va xar xil ekspluatatsion suyukliklar bilan zaxarlanish xavfi. Elektr jixozlaridan foydalanishda xavfsizlik koidalari. Texnik xizmat kursatish va mayda nosozliklarni tuzatishda mexnat muxofazasi. Yuk ortish va tushirish va tashishda xamda shinalarni yechish va montaj kilishda mexnat xavfsizligi. Yongin xavfsizligi va yonginni O’chirish koidalari. Avtotransport vositasini ekspluatatsiya kilishda va tamirlashda atrof-muxitni saklash buyicha kilinadigan asosiy ishlar. Avtomobildan ishlab chikarilayotgan gazlarning mikdori va zaxarlilik darajasini kamaytirish buyicha bajaraladigan ishlar.
|
4
|
N
|
2
|
14
|
“B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarida amalda uchraydigan nosozliklar va ularni bartaraf qilish usullari.
|
Dvigatel ishga tushmayopti. Dvigatelni ishlashida turli xil shovqinlar mavjud. Chiqayotgan chiqindi gazlardagi tutunning ko’rinishi (ko‘k, qora, oq). Dvigatelning qizib ketishi. Dvigateldagi moy bosimining pasayib ketishi. Dvigatel to’liq quvvatga erisha olmayopti. Rul chambaragining erkin aylanishi ortib ketgan. Rul chambaragi qiyinchilik bilan aylanmoqda. Tormozlanish samaradorligi etarli emas. G‘ildiraklarning tormozlanishdan keyingi holati bir xil emas. Tormozlashda avtomobil yonga surilib yoki sirpanib ketmoqda.
Amaliy mashg‘ulotlarda bajariladigan ko‘nikmalar quyidagilardan iborat:
- Sovitish tizimining texnik holatini tekshirish. Sovitish suyuqligining sathini tekshirish.
- Moylash tizimining texnik holatini tekshirish. Moy sathini tekshirish.
- Ta’minlash tizimining texnik ҳolatini tekshirish. Havo tozalovchining filtrlovchi elementini almashtirish.
- Oldingi osmaning texnik holatini tekshirish.
- Shinalardagi havo bosimini tekshirish. G‘ildirakni almashtirish.
- Rul chambaragidagi lyuftni tekshirish.
- Gidravlik va pnevmatik yuritmali tormoz tizimining zichligini tekshirish. Tormoz yo‘lini aniqlagan holda tormoz tizimining holatini baholash.
- Akkumulyator batareyasining holatini tekshirish.
- Nosoz elektr lampalari va eruvchan saqlagichlarni (predoxranitel) almashtirish.
- O’t oldiruvchi shamlarning (svecha) holatini tekshirish va ularni almashtirish.
- Dvigatel yuritma tasmalarining tarangligini tekshirish va ularni almashtirish.
- To‘xtab turish tormozining holatini tekshirish va uning yuritmasini rostlash.
- Kabinani isitish, shamollatish va havoni kondistionerlash tizimlarini tekshirish.
- Oyna ko‘targichlar, peshoynalarni oyna tozalagich va oyna yuvgich moslamalarining sozligini tekshirish.
|
20
|
N/A
|
10
|
|
|
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html#Tuzuvchilar:__J._Kulmuxamedov | Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 1/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash
chilangari kasbi bo’yicha
O‘QUV DASTUR TO’PLАMI
BOSHLANG‘ICH PROFESSIONAL TA’LIMNING
O‘QUV DASTURI Kasb (mutaxassislik) kodi va nomi:
|
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash chilangari
|
Kvalifikatsiya nomi:
|
1. Avtomobillar dvigatelini qismlarga ajratish va yig‘ish chilangari
2. “B” yoki “BC” toifali avtomobil xaydovchisi
|
O‘quv dasturi nomi:
|
“B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish
|
O‘quv rejadagi tartib raqami:
|
3.2.1.
|
Ajratilgan soat:
|
80
|
O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Yer usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi (transport turlari bo‘yicha) yo‘nalishi bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021 yil “23” avgustdagi 2-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan.
Tuzuvchilar:
|
J. Kulmuxamedov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi direktori
|
X.Yo‘ldoshev
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari
|
SH.Odilov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html#O‘QUV_DASTURI | Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 1/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash
chilangari kasbi bo’yicha
O‘QUV DASTUR TO’PLАMI
BOSHLANG‘ICH PROFESSIONAL TA’LIMNING
O‘QUV DASTURI Kasb (mutaxassislik) kodi va nomi:
|
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash chilangari
|
Kvalifikatsiya nomi:
|
1. Avtomobillar dvigatelini qismlarga ajratish va yig‘ish chilangari
2. “B” yoki “BC” toifali avtomobil xaydovchisi
|
O‘quv dasturi nomi:
|
“B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish
|
O‘quv rejadagi tartib raqami:
|
3.2.1.
|
Ajratilgan soat:
|
80
|
O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Yer usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi (transport turlari bo‘yicha) yo‘nalishi bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021 yil “23” avgustdagi 2-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan.
Tuzuvchilar:
|
J. Kulmuxamedov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi direktori
|
X.Yo‘ldoshev
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari
|
SH.Odilov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=162 | Yakuniy qism (10 daq) - Chilangari kasbi bo’yicha | Chilangari kasbi bo’yicha
B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
O’qituvchi: Sharipova Dilfuza. Kichik guruhlarda ishlash qoidasi 1. Talabalar ishini bajarish uchun zarur bilim va masalalarga ega bo’lmogi lozim. 2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog’i lozim. 3. Kichik guruh oldiga qo’yilgan topshiriqni bajarish uchun etarli vaqtajratiladi. 4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tazyiqqa uchramasligi xaqida ogohlantirilishi zarur. 5. Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o’qituvchi ularga yo’riqnoma berishi lozim. 6. Nima bo’lganda ham muloqotda bo’ling, o’z fikringizni erkin namoyon eting. Guruhlarga qo’yilgan ballar ko’rsatkichlari
2,2 – 3 ball – a’lo 1,2 – 2 ball – yaxshi 0,5 – 1,1 ball – qoniqarli 1-guruh Tormozlanish samaradorligi yetarli emas. 1-o’quv topshiriq: 2-guruh. Hamma g’ildiraklar tormozdan to’liq bo’shamaydi. 3-guruh. Tormozlashda avtomobil yonga surilib yoki sirpanib ketmoqda. 40 Mavzu. Tormozlanish samaradorligi yetarli emas. Tormozlashda avtomobil yonga surilib yoki sirpanib ketmoqda. Reja: Tormozlanish samaradorligi yetarli emas. Hamma g’ildiraklar tormozdan to’liq bo’shamaydi. Tormozlashda avtomobil yonga surilib yoki sirpanib ketmoqda. Tormozlanish samaradorligi yetarli emas. Yuzaga kelish sabablari: *old yoki orqa tormoz mexanizmlarining g’ildirak silindrlaridan suyuqlik oqsa; * tormoz tizimi gidroyuritmasiga havo kirib qolgan bo’lsa; * bosh silindrda rezina zichlagichlar (manjetlar) shikastlangan bo’lsa. Nosozlikni bartaraf qilish uchun g’ildirakdagi silindrlarning yaroqsiz detallarini almashtirish va tormoz yuritmasidan havoni chiqarib yuborish kerak. Avtomobil harakatlanish vaqtida o’z-o’zidan tormozlanadi. Nosozlik vakuum kuchaytirgichining himoyalovchi g’ilofi atrofidan havoning so’rilishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Hamma g’ildiraklar tormozdan to’liq bo’shamaydi. Bu nosozlik Vakuum kuchaytirgich yoki bosh silindr nosoz bo’lganda uchraydi. Nosozlik bosh silindr yoki vakuum kuchaytirgichni almashtirish yo’li bilan bartaraf etiladi. Pedal bosilmagan bo’lsa hamg’ildiraklardan biri tormozlanadi. Bu nosozlik, barabanli tormoz mexanizmi kolodkalarining qaytaruvchi prujinasi sinsa, ishchi tormoz silindri nosoz bo’lsa uchraydi. Tormozlash vaqtida avtomobilni bir tomonga tortib ketadi. Bu nosozlik, g’ildirak silindrlaridan tormoz suyuqligi oqishi yoki ishchi tormoz silindrida porshen tiqilib qolishi sababli yuzaga kelishi mumkin. Uyga vazifa: Tormozlanish samaradorligi yetarli emas. Hamma g’ildiraklar tormozdan to’liq bo’shamaydi. Tormozlashda avtomobil yonga surilib yoki sirpanib ketmoqda. Download 5,07 Mb.
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html#O‘quv_dasturi_nomi:__“B”_toifadagi_avtotransport_vositalarining_tuzilishi_va_servis_xizmat_ko‘rsatish | Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 1/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash
chilangari kasbi bo’yicha
O‘QUV DASTUR TO’PLАMI
BOSHLANG‘ICH PROFESSIONAL TA’LIMNING
O‘QUV DASTURI Kasb (mutaxassislik) kodi va nomi:
|
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash chilangari
|
Kvalifikatsiya nomi:
|
1. Avtomobillar dvigatelini qismlarga ajratish va yig‘ish chilangari
2. “B” yoki “BC” toifali avtomobil xaydovchisi
|
O‘quv dasturi nomi:
|
“B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish
|
O‘quv rejadagi tartib raqami:
|
3.2.1.
|
Ajratilgan soat:
|
80
|
O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Yer usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi (transport turlari bo‘yicha) yo‘nalishi bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021 yil “23” avgustdagi 2-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan.
Tuzuvchilar:
|
J. Kulmuxamedov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi direktori
|
X.Yo‘ldoshev
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari
|
SH.Odilov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-vazir-v192.html | O'zbekiston respublikasi oliy ta'lim fan va innovatsiyalar vazirligi surxondaryo arxitektura va qurilish texnikumi | |
O'zbekiston respublikasi oliy ta'lim fan va innovatsiyalar vazirligi surxondaryo arxitektura va qurilish texnikumi
|
bet | 1/7 | Sana | 20.01.2024 | Hajmi | 271,5 Kb. | | #141794 |
Bog'liq \'Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi\' ishchi dastur
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SURXONDARYO ARXITEKTURA VA QURILISH TEXNIKUMI
“KELISHILDI” “TASDIQLAYMAN” ____________________ Surxondaryo arxitektura va _____________________ qurilish texnikumi direktori
_____________________ ______________O’.Sh.Omonov
“ ___ ” ___________ 2023 yil “ ___ ” ___________ 2023 yil
PROFESSIONAL TA’LIMNING TAYYORLOV YO’NALISHI
50730301-Bino va inshootlar qurilishi mutaxassisligi bo‘yicha
“Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi”fanidan
O‘QUV ISHCHI DASTURI
Kvalifikatsiyasi: 1. Texnik-quruvchi
O'quv rejadagi tartib raqami:
2.02
Ajratilgan soat: 40
-
Termiz- 2023
Surxondaryo arxitektura va qurulish texnikumining o’quv-uslubiy kengashining 2023 yil “ 7 ” oktyabrdagi 3-son yig‘ilishida ma’qullanib va ilmiy pedagogoik kengashining 2023 yil “ 7 ” oktyabrdagi 3-son buyrug‘i bilan tasdiqlandi.
Tuzuvchi:
|
|
Surxondaryo arxitektura va qurulish texnikumi o’qituvchi M. Muhammadiyeva
|
|
|
Taqrizchi:
|
|
_______________________________
_______________________________
|
Taqriz
Ushbu o’quv ishchi dasturi namunaviy dastur asosida tuzilgan bo’lib hech qanday o’zgartirish kiritilmagan. O’quv ishchi dasturi Bin ova inshoatlar yo’nalishiga mos keladi.
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=9 | Mustaqil ta`lim - Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 9/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov XMustaqil ta`lim: Taminlash tizimining sxemalari.
|
|
1
|
10
|
Mavzu: Taminlash tizimi.
Mashg`ulot mazmuni: Yoqilgini, xavoni tozalash va uzatish asboblarining vazifasi
|
N
|
2
|
Yoqilgini, xavoni tozalash va uzatish asboblarining vazifasi, joylashishi, umumiy tuzilishi va ishlashi
|
|
Yoqilgini, xavoni tozalash va uzatish asboblarining vazifasi, joylashishi.
|
Yoqilgini, xavoni tozalash va uzatish asboblarining vazifasi, joylashishi, umumiy tuzilishi va ishlashi
|
Mustaqil ta`lim: Yoqilgini uzatish asboblarining umumiy tuzilishi va ishlashi
|
|
|
11
|
Mavzu: Elektr energiyasining manbai va istemolchilari.
Mashg`ulot mazmuni:
Akkumulyator batareyasining vazifasi va turlari.
|
N
|
2
|
Akkumulyator batareyalarining rusumlanishi va xususiyatlari.
|
Tezkor savollar
|
Akkumulyator batareyalarining rusumlanishi va xususiyatlari.
|
Akkumulyator batareyalarining rusumlanishi va xususiyatlari.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Foyda_soligining_ahamiyati | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=8 | Mustaqil ta`lim - Chilangari kasbi bo’yicha | Mustaqil ta`lim: Krivoship-shatun mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi.
|
|
1
|
5
|
Mavzu: Sovitish tizimi.
Mashg`ulot mazmuni:
Sovitish tizimining vazifasi va turlari.
|
N
|
2
|
Sovitish tizimining ishlash sxemasi.
|
Tezkor savollar
|
Sovitish tizimining ishlash sxemasi.
|
Sovitish tizimining ishlash sxemasi.
|
Mustaqil ta`lim: Dvigatelni ishga tushirishdan oldingi qizdirish vositalari.
|
|
1
|
6
|
Mavzu: Sovitish tizimi.
Mashg`ulot mazmuni: Sovitish suyqliklari va ularga qo’yiladigan talablar.
|
N
|
2
|
Dvigatelning issiqlik rejimi.
|
|
Dvigatelning issiqlik rejimi.
|
Dvigatelning issiqlik rejimi.
|
Mustaqil ta`lim: Sovitish asboblarining
vazifasi va joylashishi.
|
|
1
|
7
|
Mavzu: Moylash tizimi.
Mashg`ulot mazmuni:
Moylash tizimining vazifasi, ishlash sxemasi.
|
N
|
2
|
Detallarning ishqalanish yuzalariga moyni uzatish usullari.
|
O`ylang- juftlikda ishlang
|
Detallarning ishkalanish yuzalariga moyni uzatish usullari.
|
Detallarning ishkalanish yuzalariga moyni uzatish usullari.
|
Mustaqil ta`lim: Dvigatelda moyni sovitish va tozalash usullari.
|
|
1
|
8
|
Mavzu: Moylash tizimi.
Mashg`ulot mazmuni: Dvigatellarda qo’llaniladigan moylar.
|
N
|
|
Dvigatellarda qo’llaniladigan moylar, ularning asosiy xususiyatlari va rusumlanishi. Moyning bosimini nazorat qilish.
|
|
Dvigatellarda qo’llaniladigan moylar, ularning asosiy xususiyatlari va rusumlanishi.
|
Dvigatellarda qo’llaniladigan moylar, ularning asosiy xususiyatlari va rusumlanishi.
|
Mustaqil ta`lim: Moyning bosimini nazorat qilish.
|
|
|
9
|
Mavzu: Taminlash tizimi.
Mashg`ulot mazmuni:
Avtomobil dvigatellari uchun qo’llaniladigan yoqilgilarning turi, tasnifi va xususiyatlari.
|
N
|
2
|
Avtomobil dvigatellari uchun qo’llaniladigan yoqilgilarning turi, tasnifi va xususiyatlari. Taminlash tizimining sxemalari.
|
Savol javob
|
Avtomobil dvigatellari uchun qo’llaniladigan yoqilgilarning turi, tasnifi va xususiyatlari.
|
Turli xildagi (benzin, dizel va gaz) yoqilgilarda ishlaydigan dvigatellar taminlash tizimining vazifasi, tuzilishi va ishlashi.
|
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=7 | ularga texnik xizmat ko’rsatish | №
|
Fan (modul) mavzulariva mustaqil ta’lim
|
Mashg’ulot turi va soat
|
O’rganish natijalari
|
O’rganish natijalarini baholash
|
O’rgatiladigan bilimlar
|
SHakllantiriladigan ko’nikmalar
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
1-bo‘lim. “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi
|
1
|
Mavzu: “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarining umumiy tuzilishi.
Mashg`ulot mazmuni: Yuk va Yengil avtomobillarning vazifasi va tasnifi. Umumiy tuzilishi
|
N
|
2
|
Asosiy agregat, uzellar, mexanizmlar va tizimlarning vazifasi, joylashishi va o’zaro bog‘lanishi. Haydovchini axborot bilan ta’minlaydigan vositalar.
|
Guruxlarda ishlash
Savollari
|
Asosiy agregat, uzellar, mexanizmlar va tizimlarning vazifasi, joylashishi va o’zaro bog‘lanishi.
|
Asosiy agregat, uzellar, mexanizmlar va tizimlarning vazifasi, joylashishi va o’zaro bog‘lanishi. Haydovchini axborot bilan ta’minlaydigan vositalar.
|
Mustaqil ta`lim: Asosiy agregat, uzellar, mexanizmlar va tizimlarning vazifasi
|
|
1
|
2
|
Mavzu: “B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarining umumiy tuzilishi.
Mashg`ulot mazmuni: Avtotransport vositalarining qisqacha texnik tavsiflari. Boshqaruv organlari.
|
N
|
2
|
Boshqarishni avtomatlashtirish tizimlari. Avtomobil salonida shinamlikni yaratish va ta’minlash vositalari.
Elektromobillarning umumiy tuzilishi.
|
Tezkor savollar
|
Boshqarishni avtomatlashtirish tizimlari. Avtomobil salonida shinamlikni yaratish va ta’minlash vositalari.
Elektromobillarning umumiy tuzilishi.
|
Boshqarishni avtomatlashtirish tizimlari. Avtomobil salonida shinamlikni yaratish va ta’minlash vositalari.
Elektromobillarning umumiy tuzilishi.
|
Mustaqil ta`lim: Boshqarishni avtomatlashtirish tizimlari.
|
|
1
|
3
|
Mavzu: Dvigatelning umumiy tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari.
Mashg`ulot mazmuni: Benzin va dizel yoqilg‘isida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinstipi
|
N
|
2
|
Dvigatelning umumiy tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari. Benzin va dizel yoqilg‘isida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinstipi
|
Blits so`rov
Toifalash jadvali
|
Dvigatelning umumiy tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari. Benzin va dizel yoqilg‘isida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinstipi
|
Dvigatelning umumiy tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari. Benzin va dizel yoqilg‘isida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinstipi
|
Mustaqil ta`lim: Benzin va dizel yoqilg‘isida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinstipi
|
|
1
|
4
|
Mavzu: Dvigatelning umumiy tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari.
Mashg`ulot mazmuni: Suyultirilgan neft gazi va siqilgan tabiiy gazda ishlaydigan dvigatellar.
|
N
|
2
|
Krivoship-shatun mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Gaz taqsimlash mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi.
|
|
Suyultirilgan neft gazi va siqilgan tabiiy gazda ishlaydigan dvigatellar.
Krivoship-shatun mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi.
|
Suyultirilgan neft gazi va siqilgan tabiiy gazda ishlaydigan dvigatellar.
Krivoship-shatun mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi.
|
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=6 | O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI - Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 6/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov XO'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY VILOYATI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR BOSHQARMASI
KONIMEX TUMANI KASB HUNAR MAKTABI
Tasdiqlayman
Konimex tumani kasb-unar maktabi
direktori ___________ A. Xudayberdiyev
“____” “___________” 2023 yil
““B”va “C” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va ularga servis xizmat ko‘rsatish.” fanidan
O’QITISH MATERIALLARI
Tayyorlov yo‘nalishi va kasbi: 1. Avtomobil dvigatellarni tashxislash va ta’mirlash
chilangari
2. Traktorchi –mashinist
O’qitish materiallari: Konimex tumani kasb hunar maktabi Pedagogik kengashining 2023 yil 31 avgustdagi 1-sonli yig’ilishida o’quv jarayoniga qo’llashga tavsiya etildi.
O’qitish materiallari to’plamini Maxsus fanlar kafedrasing 2023yil 30 avgustdagi 1- sonli yig’ilishida muhokama etildi va ma’qullandi.
Kafedra mudiri: _____________ U. Alimbayeva
Maxsus fan o’qituvchisi: _____________ X. Elmuratov
To`plam muallifi to`g`risida ma`lumot.
Ta`lim beruvchining F.I.SH. Elmuratov Xayrulla Ismailovich
Ma’lumoti: Oliy
Mutahasisligi: Injener - mexanik
Pedagogik ish staji: 44 yil.
Ish joyi: Konimex tuman kasb-hunar maktabi.
Elektron pochta manzili: [email protected]
Telefon raqami: 93-951-11-08
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY VILOYATI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR BOSHQARMASI
KONIMEX TUMANI KASB- HUNAR MAKTABI
“TASDIQLAYMAN”
Konimex tumani kasb-hunar maktabi direktori
__________ A. Xudayberdiyev
“___”_________20___ yil
“B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=2 | Taqrizchilar - Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 2/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov XTaqrizchilar:
|
A.Muxitdinov
|
Toshkent davlat transport universiteti “Transport vositalari” kafedrasi t.f.d., professor
|
A.Najidov
|
Toshkent davlat transport universiteti “Intellektual transport tizimlari” kafedrasi t.f.n., dostent Toshkent shahridagi 7-avtobus saroyi tasarruf bo‘limi boshlig‘i, i.f.n. dotsent
|
1. O‘quv dasturi umumiy talablari
Dastur nomi
|
“B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish.
|
Ajratilgan soat
|
80
|
Mavzular soni
|
14
|
Dasturning maqsadi
|
Respublikamizda avtomobil transportining rivojlanish bosqichlari va avtomobil sanoatini barpo qilish muammolari, avtomobillar klassifikatsiyasi, avtomobil va dvigatellarning tuzilishi va ularga texnik xizmat ko’rsatish bo’yicha bilimlarni shakllantirish.
|
O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari
|
O‘quvchilar ushbu fan o‘quv dasturini o‘zlashtirish natijasida:
-avtomobil mexanizmlari, asboblari va detallarini;
-ichki yonuv dvigatelida sodir bo’layotgan jarayonlarni;
-o’t oldirish, elektr ta’minoti va ishga tushirish tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatishni;
-zamonaviy avtomobillarning tuzilishini;
-avtomobil dvigatellari tuzilishi va texnik xizmat ko‘rsatishni;
-avtomobillarni ekspluatastion xususiyatlarini;
-mexanizmlar, asboblar, detallarning tuzilishi va ishlashini o’rganish.
|
Bilimlar
|
- avtotransport vositalarining umumiy tuzilishini;
- dvigatellarning umumiy tuzilishi va ularga texnik xizmat ko‘rsatishni;
- dvigatel mexanizm, tizimlari tuzilishi va texnik xizmat ko‘rsatishni;
-o’t oldirish, elektr ta’minoti va ishga tushirish tizimiga texnik xizmat ko‘rsatishni;
- transmissiyaning vazifasi, tuzilishi, ishlashi va texnik xizmat ko‘rsatishni;
- yurish qismining tuzilishi va texnik xizmat ko‘rsatishni;
-avtomobillarni ekspluatastion xususiyatlarini;
- boshқarish organlarining vazifasi va tuzilishini bilish;.
|
Ko‘nikmalar
|
- dvigatellarning umumiy tuzilishi va ishlash jarayonini;
- dvigatel mexanizm va tizimlari tuzilishi, texnik xizmat ko‘rsatish va ishlash jarayonini;
-akkumulyator, generator va startyor tuzilishi va texnik xizmat ko‘rsatish jarayonini;
- transmissiyaning tuzilishi, texnik xizmat ko‘rsatish va ishlash jarayonini;
- yurish қismining tuzilishi, texnik xizmat ko‘rsatish va ishlash jarayonini;
- boshқarish organlarining tuzilishi, texnik xizmat ko‘rsatish va ishlash jarayonini;
-avtomobillar xarakatida ta’sir etuvchi omillarni;
- barcha turdagi avtomobillarni tuzilishini bo’laklarga bo’lib, amaliy mashg‘ulotlarni mustaqqil ravishda bajarish ko’nikmasiga ega bo’lish.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html?page=3 | O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi | |
O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi
|
bet | 3/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov XO‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi
|
Texmexanika, avtomobilda ishlatiladigan ashyolar,fizika, kimyo.
|
O‘qitishni tashkiliy shakli
|
N- Nazariy, A – Amaliy ta’lim;
|
Dasturga qo‘yilgan talab
|
Majburiy
|
O‘qitish tili
|
Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida
|
Baholash tartibi
|
Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida
|
O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash
|
Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq
|
2. O‘quv dasturi mazmuni
№
|
Mavzuning nomi
|
Mavzuning qisqacha mazmuni
|
Jami
|
O’qitishning tashkiliy shakli
|
Mustaqil ta’lim
|
I-bo‘lim. “B”va “C” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi
|
1
|
“B” va “C” toifadagi avtotransport vositalarining umumiy tuzilishi
|
Yengil avtomobillarning vazifasi va tasnifi. Umumiy tuzilishi. Asosiy agregat, uzellar, mexanizmlar va tizimlarning vazifasi, joylashishi xamda uzaro boglanishi. Avtotransport vositlarining kiskacha texnik tavsiflari. Boshkaruv organlari. Xaydovchini axborot bilan taminlaydigan vositalar. Boshiarishni avtomatlashtirish tizimlari. Avtomobil salonida shinamlikni yaratish va taminlash vositalari. Elektromobillarning umumiy tuzilishi.
|
4
|
N
|
2
|
2
|
Dvigatellarning umumiy tuzilishi va ishlashi.
|
Benzin va dizel yoiilgisida ishlaydigan dvigatellarning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinsipi. Suyultirilgan neft gazi va sikilgan tabiiy gazda ishlaydigan dvigatellar. Krivoship-shatun mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Gaz taksimlash mexanizmining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Elektromobillarning tuzilishi va ishlashi.
|
4
|
N
|
2
|
3
|
Sovitish tizimi.
|
Sovitish tizimining vazifasi va turlari. Sovitish tizimining ishlash sxemasi. Sovitish suyuiliklari va ularga kuyiladigan talablar. Dvigatelning issiklik rejimi. Sovitish asboblarining vazifasi va joylashishi. Dvigatelni ishga tushirishdan oldingi kizdirish vositalari
|
4
|
N
|
2
|
4
|
Moylash tizimi.
|
Moylash tizimining vazifasi. Moylash tizimining ishlash sxemasi. Detallarning ishkalanish yuzalariga moyni uzatish usullari. Dvigatellarda kullaniladigan moylar, ularning asosiy xususiyatlari va rusumlanishi. Moyning bosimini nazorat kilish. Dvigatelda moyni sovitish va tozalash usullari.
|
4
|
N
|
2
|
5
|
Taminlash tizimi.
|
Turli xildagi (benzin, dizel va gaz) yokilgilarda ishlaydigan dvigatellar taminlash tizimining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Avtomobil dvigatellari uchun kullaniladigan yokilgilarning turi, tasnifi va xususiyatlari. Taminlash tizimining sxemalari. Yokilgini, xavoni tozalash va uzatish asboblarining vazifasi, joylashishi, umumiy tuzilishi va ishlashi.
|
4
|
N
|
2
|
6
|
Elektr energiyasining manbai va istemolchilari
|
Akkumulyator batareyasining vazifasi va turlari. Akkumulyator batareyalarining rusumlanishi va xususiyatlari. Elektrolit va u bilan ishlaganda extiyot choralari. Akkumulyator batareyalariga texnik xizmat kursatish. Generatorning vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Startyorning vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Ut oldirish tizimining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Tashki yoruglik asboblari, yoruglik va tovush ishorasi, nazorat-ulchov asboblari, oyna tozalagich va oyna yuvgichlar, salonni isitish va shamollatish tizimlarining vazifasi va ishlashi.
|
4
|
N
|
2
|
7
|
Transmissiyaning vazifasi va umumiy tuzilishi
|
Transmissiyaning vazifasi va umumiy tuzilishi. Turli yuritmali transmissiyalarning sxemalari. Bir va bir nechta etaklovchi o’qli transmissiyalarning sxemalari. Transmissiya agregatlarini, uzellarini va detallarini moylash usullari. Transmissiya moylari va konsistent surkovlar, ularning
qo’llanishi, asosiy xususiyatlari va rusumlanishi. Ilashish mexanizi, uning vazifasi, umumiy tuzilishi va ishlashi. Mexanik va gidravlik yuritmali ilashish mexanizmining tuzilishi va ishlashi. Ilashish mexanizmining yuritmasini sozlash.
Uzatmalar qutisining vazifasi. Uzatmalar qutisining turlari. Uzatmalar nisbati. Uzatmalarni almashtirish mexanizmining sxemasi. Uzatmalar qutisining umumiy tuzilishi va ishlashi. Uzatmalarni bo’luvchi va demultiplikatorning vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Bo’luvchi va demultiplikatorga ega uzatmalar qutisidan foydalanish. Sinxronizatorning vazifasi, ishlash prinstipi, tuzilishi va ishlashi.
Taqsimlash qutisining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Quvvat olish qutisining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Taqsimlash va quvvat olish qutisini qo’shish mexanizmlarini tuzilishi. Avtomat uzatmalar qutisining tuzilishi va ishlashi.
Kardan uzatmasi va etaklovchi g‘ildiraklar yuritmalarining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Asosiy uzatma, differenstial va yarim o’qlar. Turli xildagi transmissiyalardan foydalanishning xususiyatlari. Transmissiyada sodir bo’ladigan nosozliklar, ularning alomatlari va sabablari, ularni bartaraf etish usullari.
|
4
|
N
|
2
|
8
|
Yurish qismi.
|
Yurish qismi. Ramaning vazifasi va umumiy tuzilishi. Oldingi boshqariladigan ko‘prik. Osmalarning turlari. Amortizatorlarning vazifasi va ishlashi. Oldingi osmaning vazifasi va tuzilishi. Oldingi osma detallarining ishlashi. Oldingi g‘ildiraklarning o’rnatilish burchagi. Orqa osmaning tuzilishi va ishlashi.
G‘ildiraklar va shinalarning tuzilishi. G‘ildiraklarning mahkamlanishi. Shina va disklarning rusumlanishi. Shinalardagi havo bosimining me’yorlari. Shinalardagi havo bosimini rostlash tizimi. Kabinaning turlari. Kabinaning tayanchi. Yukxona. O‘ziag‘dargich avtomobillari tuzilishining o‘ziga xosligi. Shatakka oladigan qurilma. Egarli-ulovchi qurilma. Lebedka.
|
4
|
N
|
2
|
9
|
Tormoz tizimi
|
Tormoz tizimlarining vazifasi va turlari. Tormoz tizimlarining sxemasi va ishlash prinstipi. Gidravlik yuritmali tormoz tizimining tuzilishi va ishlashi. Tormoz suyuқliklari, ularning xususiyati va rusumlanishi.
Pnevmatik yuritmali tormoz tizimining tuzilishi va ishlashi. Pnevmatik yuritmali tormoz tizimidagi havo bosimining nazorati. Yordamchi tormoz tizimining vazifasi, tuzilishi va ishlashi. Tormoz tizimidagi nosozliklar, ularning alomatlari va sabablari.
|
4
|
N
|
2
|
10
|
Rul boshqarmasi
|
Rul boshkarmasining vazifasi, joylashishi, umumiy tuzilishi va ishlashi. Rul mexanizmi, rul yuritmasi, rul boshkarmasining kuchaytirgichi, boshkaraladigan gildiraklar yuritmasi.Rul boshkarmasiga kuyiladigan asosiy talablar. Rul boshkarmasidagi nosozliklar, ularning alomatlari va sabablari.
|
4
|
N
|
2
|
11
|
Aktiv va passiv xafvsizlik tizimlari.
|
Aktiv xavfsizlik tizimlarining turlari: gildiraklarni jilmayaylanishiga karshi, sirpanib tormozlanishiga karshi tizimlar, tormoz kuchlarini taksimlash tizimi va boshkalar. Parktronik tizimi, vazifasi va ulardan xarakatlanishda foydalanish. Xaydovchining passiv xavfsizligi. Xavfsizlik kamarlari, xavfsizlik yostiklari, bolalarni ushlab turuvchi maxsus kurilmalar. Ularning vazifasi va yul-transport xodisasi yuz berganda afzalligi.
|
4
|
|
2
|
|
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti.html | Nókis innovaciyaliq instituti | Tálim natiyjeleri (TN)
|
|
|
|
|
Túsinikke iye bolıwı:
|
|
TN1
|
“Joqari matematika” pánin oqıtıwda zamanagóy kóz qaraslar hám innovaciyalardı qollanıw ushın zárúr bolatuǵın bilim hám kónlikpelerdi
|
|
|
Biliw paydalana alıwı:
|
|
TN2
|
Matematikaliq tusiniklerdi ekonomikaliq tarawlarda kennen qollanip paydalana aliw Panning mazmunı, quralları, metodları hám formalarınıń tıǵız baylanıslılıǵı hám izbe-izligin támiyinlew
|
|
|
Kónlikpege iye boliwi:
|
|
TN3
|
Panning jetiskenlikleri, panning ámeliyatta qollanıwı boyınsha izertlewlerden xabardar bolıw
|
|
Pánniń mazmuni
|
|
|
Sabaq túri: Lekciya (L)
|
Saatlar kólemi
|
|
|
L1
|
Matritsa hám onıń ústinde ámeller.
|
2
|
|
|
L2
|
Kvadrat matritsanıń determinant. 2-shi ha’m 3-shi tartipli determinantlar
|
2
|
|
|
L3
|
Keri matritsa haqinda teorema. Siziqli ten’lemeler sistemasin keri matritsalar jardeminde islew
|
2
|
|
|
L4
|
Sızıqlı teńlemeler sistemasın Kramer ha’m Gauss usılı járdeminde sheshiw
|
2
|
|
|
L5
|
Kompleks sonlar ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
L6
|
Trigonometrik korinistegi kompleks sanlar
|
2
|
|
|
L7
|
Tegisliktegi vektor tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
L8
|
Kenisliktegi vektor tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
L9
|
Tegislikte tuwrilardin jaylasiwi
|
2
|
|
|
L10
|
Kenislikte tuwrilardin jaylasiwi
|
2
|
|
|
L11
|
Toplam tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
L12
|
Funksiyalar ha’m olardin beriliw usullari
|
2
|
|
|
L13
|
Siziqli ha’m kvadrat funksiyalar. Aniqlaniw oblasti ha’m ma’nisler kopligi
|
2
|
|
|
L14
|
Logarifmik ha’m korsetkishli funksiyalar
|
2
|
|
|
L15
|
Sanlar izbe izligi ha’m onin’ limiti
|
2
|
|
|
L16
|
Funksiya limiti
|
2
|
|
|
L17
|
Funksiya u’zliksizligi
|
2
|
|
|
L18
|
Funksiya tuwindisi
|
2
|
|
|
L19
|
Quramali funksiya tuwindisi
|
2
|
|
|
L20
|
Tuwindi jardeminde funksiyalardi tekseriw
|
2
|
|
|
L21
|
Funksiyanin diffensiyali
|
2
|
|
|
L22
|
A’piwayi differentsiya ten’lemeler
|
2
|
|
|
L23
|
Siziqli Bernuliy toliq birinshi tartipli differensiyal ten’lemeler
|
2
|
|
|
L24
|
Qatarlar. Fure almastiriwlari
|
2
|
|
|
L25
|
Baslangish funksiya.
|
2
|
|
|
L26
|
Aniq emes integrallar
|
2
|
|
|
L27
|
Ratsional bolshekli funksiyalardi integrallw
|
2
|
|
|
L28
|
Trigonometrik funksiyadi integrallaw
|
2
|
|
|
L29
|
Aniq integrallar
|
2
|
|
|
L30
|
Aniq integrallardin’ maselelerde qollaniwlari
|
2
|
|
|
|
Jámi:
|
60
|
|
|
Sabaq túri: Ámeliy shınıǵıwlar
|
|
|
|
A1
|
Matritsa hám onıń ústinde ámeller.
|
2
|
|
|
A2
|
Kvadrat matritsanıń determinant. 2-shi ha’m 3-shi tartipli determinantlar
|
2
|
|
|
A3
|
Keri matritsa haqinda teorema.Siziqli ten’lemeler sistemasin keri matritsalar jardeminde islew
|
2
|
|
|
A4
|
Sızıqlı teńlemeler sistemasın Kramer ha’m Gauss usılı járdeminde sheshiw
|
2
|
|
|
A5
|
Kompleks sonlar ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
A6
|
Trigonometrik korinistegi kompleks sanlar
|
2
|
|
|
A7
|
Tegisliktegi vektor tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
A8
|
Kenisliktegi vektor tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
A9
|
Tegislikte tuwrilardin jaylasiwi
|
2
|
|
|
A10
|
Kenislikte tuwrilardin jaylasiwi
|
2
|
|
|
A11
|
Toplam tusinigi ha’m olar ustinde ameller
|
2
|
|
|
A12
|
Funksiyalar ha’m olardin beriliw usullari
|
2
|
|
|
A13
|
Siziqli ha’m kvadrat funksiyalar. Aniqlaniw oblasti ha’m ma’nisler kopligi
|
2
|
|
|
A14
|
Logarifmik ha’m korsetkishli funksiyalar
|
2
|
|
|
A15
|
Sanlar izbe izligi ha’m onin’ limiti
|
2
|
|
|
A16
|
Funksiya limiti
|
2
|
|
|
A17
|
Funksiya u’zliksizligi
|
2
|
|
|
A18
|
Funksiya tuwindisi
|
2
|
|
|
A19
|
Quramali funksiya tuwindisi
|
2
|
|
|
A20
|
Tuwindi jardeminde funksiyalardi tekseriw
|
2
|
|
|
A21
|
Funksiyanin diffensiyali
|
2
|
|
|
A22
|
A’piwayi differentsiya ten’lemeler
|
2
|
|
|
A23
|
Siziqli Bernuliy toliq birinshi tartipli differensiyal ten’lemeler
|
2
|
|
|
A24
|
Qatarlar. Fure almastiriwlari
|
2
|
|
|
A25
|
Baslangish funksiya.
|
2
|
|
|
A26
|
Aniq emes integrallar
|
2
|
|
|
A27
|
Ratsional bolshekli funksiyalardi integrallw
|
2
|
|
|
A28
|
Trigonometrik funksiyadi integrallaw
|
2
|
|
|
A29
|
Aniq integrallar
|
2
|
|
|
A30
|
Aniq integrallardin’ maselelerde qollaniwlari
|
2
|
|
|
|
Jámi:
|
60
|
|
|
| |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Soliqni_rejalashtirish_va_foyda_soligi | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/ramaning-vazifasi-tuzilishi-va-turlari-ramaga-texnik-xizmat-ko.html | Ramaning vazifasi tuzilishi va turlari ramaga texnik xizmat ko’rsatish va tamirlash | Ramaning vazifasi tuzilishi va turlari ramaga texnik xizmat ko’rsatish va tamirlash
RAMAning vazifasi tuzilishi va turlari ramaga texnik xizmat ko’rsatish va tamirlash
Reja.
kirish
Nazariy qism
1. Avtomobil ramalarining vazifasi.
2. Lonjeronli ramalar.
3. Yengil avtomobillarning kuzovi.
4. Oldingi va orqa ko’priklar.
Jixozlash qismi
Mexnat muxofazasi
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
Kirish
NAZARIY QISIM
Rama. U yuk avtomobillarining asosiy ko'tarib turuvchi (tayanchi) elementidir. Unga dvigatel, shassi agregatlari, avtomobil kabinasi va kuzovi o’rnatiladi hamda mahkamlanadi. Rama avtomobil massasidan yuklanishlarni, shuningdek, harakatlanishda yuzaga kelgan yuklanishlarni o'ziga qabul qiladi.
Konstruktiv jihatdan ramalar lonjeronli va umurtqali bo'lishi mumkin. Lonjeronli ramalar, ko'ndalang to'sinlar bilan biriktirilgan ikkita bo'ylama to'sindan (lonjerondan) tashkil topgan. Umurtqali ramalar esa ko'ndalang to'sinlari bo'lgan bilta bo'ylama to'sindan iborat.
Yuk avtoinnhillarida lonjeronli ramalar ko'p tarqalgandir (94-chizma). Bunday rama ikkita lonjeronga (2) va beshta ko'ndalang to'singa (1) ega. Lonjeronlar shakli o'zgaruvchan shveller ko'rinishida bo'lib, po'latni shtamplash yo'li bilan tayyorlanadi. Eng katta balandlik ramaning o’rtasiga to'g'ri keladi. Ko'ndalang to'sinlar ham turli agregatlarni (dvigatel, uzatmalar qutisi va h.k.) o'rnatish uchun moslama shaklida shtamplanadi.
Lonjeronlar va ko'ndalang to'sinlarga avtomobil qismlarini yoki mos agregatlarni mahkamlash uchun zarur bo'lgan turlicha kronshteynlar (3) payvandlanadi yoki parchin mix bilan biriktiriladi. Lonjeronlar va to'sinlar o'zaro payvandlash yo'li bilan birikliriladi.
Yengil avtomobillarda rama vazifasini kuzov bajaradi. Kuzov karkasi tashqi qoplama panellar bilan kuchaytinlib, payvandlangan bikr konstruksiyadir. Kuzovning umumiy bikrhligiga kuchaytiruvchi armaturasi turlicha yupqa devorli shaklda ishlangan po'latli qoplama panellanib mos ravishda biriktirish orqali erishiladi,
Kuzov korpusining dvigatel mahkamlanadigan joyiga asos bilan biriktiriladigan kalta rama payvandlanadi. Kuzov poli qalinroq bo'lgan metall varaqlardan (listlardan) tayyorlanadi va yon tomondan quti shaklidagi bo'sag'a (porog) bilan kuchayliriladi. Kuzovning qoplama panellari yupqa devorli metall varaqlardan shtamplanadi. Tutib turuvchi kuzov detallari ko'pincha payvandlash usuli bilan biriktiriladi.
Yetaklovchi bo’magan oldingi ko'prik. Yuk avtomobillarining yetaklovchi bo'lmagan oldingi ko'prigi boshqariladigan oldingi g’ildiraklarni o'rnatish uchun xizmat qiladi. U avtomobilni yo'l bilan kontakti natijasida hosil bo'lgan bo'ylaina va yon kuchlarni g'ildirakdan osmalar orqali avtomobil ramasiga uzatadi.
Oldingi ko'prik asosini ( 95-chizma) ikki uchida yuqoriga kerib egilgan bo'rtmasi bo'lgan qo'shtavrli to'sin (2) tashkil qiladi. To'sinning o'rta qismi pastga tomon egilgan bo'lib, dvigatelni ramadan pastroqqa joylashtirish imkonini beradi. Ko'prikning tepa sirtida osma ressorini mahkamlash uchun tayanch maydonchalar (3) mavjud. To'sin bo'rtmasiga shkvoren (4) qo'yilgan va bikr mahkamlangan, u buriluvchi sapfani o'rnatish uchun xizmat qiladi. Sapfa o'qiga podshipniklarda g'ildirak gupchagi mahkamlanadi, sapfaning o'zi esa buruvchi richag (5) yordamida shkvorenda burila oladi.
Oldingi g'ildiraklari mustaqil osmaga ega bo'lgan orqa yuritmali yengil avtomobillarda oldingi ko'prik kalta to'sin ko'rinishida bo'lib, avtomobil kuzoviga mahkamlanadi. U bir paytning o'zida dvigatelni mahkamlash uchun ham xizmat qiladi.
Yetaklovchi orqa ko'prik to'sini. G'ildirak formulasi 4x2 bo'lgan avtomobillarda, u tortish rejimida yetaklovchi g'ildiraklardan turtuvchi kuchlarni va tormozlashda tormozlanish kuchlarini osmalar orqali avtomobil kuzoviga yoki ramasiga uzatadi.
Yetaklovchi ko'prik to'sini konstruksiyasiga qarab ajraladigan yoki ajralmaydigan bo'lishi mumkin. To'sin ichiga yetaklovchi ko'prik mexanizmlari joylashtiriladi, uchlariga esa podshipniklarda yetaklovchi g'ildiraklarning gupchaklari o'rnatiladi. Ko'prik to'sini old tomondan asosiy uzatma va differensial karterini mahkamlash uchun flanesga, orqa tomondan qopqoqqa ega. To'sinning tepa qismiga ressorlar mahkamlanadigan ikkita tayanch maydonchalar payvandlab qo'yilgan,
Yuk avtomobilidagi oldingi yetaklovchi ko'prikning to'sini konstruktiv jihatdan orqa yetaklovchi ko'prik to'sinidan unchalik farq qilmaydi.
Avtomobil shassisi aylantiruvchi lahzani dvigateldan yetaklovchi g’ildiraklarga uzatuvchi mexanizmlarni bir butun qilib birlashtiradi hamda dvigatel, kuzov, g’ildiraklar va ko’priklarni, osmalar va boshqarish tizimlarini joylashtirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Shassi tarkibiga uch turkum mexanizmlar kiradi: transmissiya, yurish qismi va boshqarish mexanizmlari.
Avtomobil transmissiyasi aylantiruvchi lahzani bir zumda o’zgartirgan holda dvigateldan yetaklovchi g’ildiraklarga uzatib beradi.
G’ildirak formulasi 4x2 va orqa g'ildiraklari yetaklovchi bo’lgan ikki o’qli avtomobilning transmissiyasi ilashma, uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, bosh uzatma, differensial va yarim o’qlardan iborat bo’ladi. Transmissiyaning sanab o’tilgan oxirgi uchta elementi konstruktiv jihatdan orqa ko’prik karteriga joylashgan bo’lib, alohida agregatni tashkil etadi.
Avtomobilning yurish qismi arava ko’rinishida bo’lib, u o’zida ramani, oldingi ko’priklarni, osmalar va g’ildiraklarni mujassamlashtiradi. Rama yurish qismining barcha elementlarini mahkamlash uchun asos bo’ladi. Yengil avtomobillarda bu vazifani kuzovning o’zi bajaradi.
| |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Soliq_qonunlari_va_foyda_soligi | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Etiboringiz_uchun_rahmat | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Foyda_soligining_kelajagi | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html#Foyda_soligi_haqida_tushuncha | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-mamuriy-huquqiy-munosabatlar-bajardi-fozilova-g.html?page=9 | Ma`muriy huquqning huquqning boshqa tarmoqlari bilan o`zaro munosabati | 4.Ma`muriy huquqning huquqning boshqa tarmoqlari bilan o`zaro munosabati
Konstitutsiyaviy huquq bilan o‘zaro munosabati5
Konstitutsiyaviy huquq davlatning ijtimoiy tuzilishi va davlat siyosatining asoslari, davlat bilan shaxs o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilish, davlat organlari tizimining asoslari, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlarini belgilab beradi.
Mazkur huquq sohasi barcha davlat organlari uchun umumiy bo‘lgan tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish prinsiplarini belgilab beradi. Ma’muriy huquq me’yorlari esa, yuqoridagilarga asoslanib, davlat boshqaruvida ularni qo‘llashni tartibga soladi.
Konstitutsiyaviy huquq fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlarini belgilab beradi. Ma’muriy huquq esa ularni amalga oshirish tartibini belgilab beradi, yanada aniqlashtiradi; fuqarolarning huquqiy maqomini boshqa huquq va majburiyatlar bilan to‘ldiradi; fuqarolar tomonidan huquq, erkinlik va majburiyatlar bajarilishining boshqaruv mexanizmini belgilab beradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan fuqarolar davlat organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat kilish huquqiga egadir. Ushbu jarayon konstitutsiyaviy huquq me’yorlari bilan tartibga solingan. Ma’muriy huquq esa, mana shu shikoyatlarning qaysi organga tegishliligini, shikoyatni ko‘rib chiqish muddati va tartibini belgilab beradi.
| |