url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/audit-standardlari.html?page=5 | -bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini joriy etish | |
-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini joriy etish
|
bet | 5/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2)3-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini joriy etish
12. O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining auditning xalqaro standartlarini O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun tan olish to‘g‘risidagi buyrug‘i va auditning xalqaro standartlari matnlari Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida joylashtiriladi.
13. Agar auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matni bilan uning ingliz tilidagi matni o‘rtasida farq aniqlansa, manfaatdor shaxslar davlat tilidagi matnga aniqlik kiritish uchun O‘zbekiston auditorlar palatasiga murojaat qilishi mumkin.
O‘zbekiston auditorlar palatasi auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matniga aniqlik kiritish uchun uni Komissiyaga qayta ko‘rib chiqish uchun yuboradi.
14. Komissiya ushbu farq tasdiqlangandan so‘ng belgilangan tartibda auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matniga tegishli tushuntirish berish uchun Moliya vazirligiga xulosa beradi.
15. O‘zbekiston auditorlar palatasi auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matnining doimiy ravishda yangilanib borilishini ta’minlaydi.
03
4-bob. Yakunlovchi qoidalar
16. Ushbu Nizom talablari buzilishida aybdor bo‘lgan shaxslar qonunchilik hujjatlariga muvofiq javob beradilar.
O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini tan olish tartibi
SXEMASI
E`tiboringiz uchun
Rahmat !!!
|
| | |
http://kompy.info/audit-standardlari.html?page=3 | 05 - Audit standardlari | |
Audit standardlari
|
bet | 3/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2)01
05
“Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2021-yil 4-avgust PQ-5210-son qarori ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qarori qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini tan olish tartibi to‘g‘risida NIZOM
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Ushbu Nizom Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining (keyingi o‘rinlarda — XBF) Audit va ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning xalqaro standartlari bo‘yicha kengashi tomonidan e’lon qilinadigan auditorlik faoliyatining xalqaro standartlarini O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun ularni tan olish tartibini belgilaydi.
2. Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining Audit va ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning xalqaro standartlari bo‘yicha kengashi tomonidan e’lon qilinadigan auditning xalqaro standartlariga (keyingi o‘rinlarda — auditning xalqaro standartlari) quyidagilar kiradi:
auditning xalqaro standartlari;
sifat nazoratining xalqaro standartlari;
tahliliy tekshirishlarning xalqaro standartlari;
ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning xalqaro standartlari;
turdosh xizmatlarning xalqaro standartlari.
3. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlari ushbu Nizomga ilovada keltirilgan sxemaga muvofiq tan olinadi.
01
2-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini ko‘rib chiqish
4. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlari quyidagi tartibda tan olinadi:
auditning xalqaro standartlarini tan olish uchun O‘zbekiston auditorlar palatasi va XBF o‘rtasida shartnoma tuzish;
auditning xalqaro standartlarini davlat tiliga tarjima qilish uchun uning ingliz tilidagi matnini XBFdan rasmiy ravishda qabul qilish;
auditning xalqaro standartlari matnini davlat tiliga tarjima qilish;
tarjima qilingan auditning xalqaro standartlari matnini auditorlik tashkilotlari, ekspertlar, ilmiy va pedagogik jamoatchilik vakillari bilan muhokama qilib borish;
Moliya vazirligi tashkil etgan komissiya tomonidan auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matni ingliz tilidagi matnga muvofiqligini ko‘rib chiqish;
O‘zbekiston auditorlar palatasi tomonidan tarjima qilingan auditning xalqaro standartlarini tarjima qilish tartibiga muvofiqligini tasdiqlash uchun XBFga yuborish;
XBF tomonidan tarjima qilish tartibiga muvofiqligi tasdiqlangan auditning xalqaro standartlarini O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining tan olish to‘g‘risidagi buyrug‘ini qabul qilish;
auditning xalqaro standartlarini Moliya vazirligining rasmiy veb-saytida e’lon qilish.
01
|
| | |
http://kompy.info/audit-standardlari.html?page=2 | II. Mas`uliyat (200 -299); III. Rajalashtirish (300 -399) | |
II. Mas`uliyat (200 -299); III. Rajalashtirish (300 -399)
|
bet | 2/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2)II. Mas`uliyat (200 -299); III. Rajalashtirish (300 -399); va h.k.
Standartlar va me`yorlar ishlab chiqiladigan sohalar :
Audit bo‘yicha xalqaro me`yorlar
Boshqaruv hisobining xalqaro amaliy qoidalari
Jamoat sektori bo‘yicha xalqaro me`yorlar
Audit standardlari-Barcha auditorlar rioya qilishi kerak bo`lgan qonun va qoidalar yig`indisidir
Facebook
Twitter
Instagram
O
Auditorlik faoliyati standardlari Auditorlik to`g`risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 25.02.2021 yildagi O‘RQ-677-son Qonun bilan tasdiqlangan qoidalar bo`yicha rioya qilinadi.
Facebook
Twitter
Instagram
01
05
Presentation
Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining Audit va ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning xalqaro standartlari bo‘yicha kengashi tomonidan e’lon qilinadigan
auditorlik faoliyati standartlaridir
auditning xalqaro standartlari hamda sifat nazoratining xalqaro standartlari
tahliliy tekshiruvlarning xalqaro standartlari
ishonchni ta’minlaydigan topshiriqlarning xalqaro standartlari
turdosh xizmatlarning xalqaro standartlari
Auditorlik faoliyati O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga zid bo‘lmagan, Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining O‘zbekiston Respublikasida e’lon qilish to‘g‘risidagi ruxsatnomasi asosida auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatli davlat organining rasmiy veb-saytida joylashtirilgan auditorlik faoliyati standartlari asosida amalga oshiriladi.
Auditning xalqaro standartlarini O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun ularni tan olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 11 apreldagi 171-son qarorining
1-ilovasi bilan tasdiqlangan “Oʼzbekiston Respublikasi hududida qoʼllash uchun auditning xalqaro standartlarini tan olish tartibi toʼgʼrisida NIZOM” bilan xalqaro audit standartlari Oʼzbekistonda qoʼllaniladi
|
| | |
http://kompy.info/audit-standardlari.html?page=4 | -bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini ko‘rib chiqish | |
-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini ko‘rib chiqish
|
bet | 4/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2)2-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini ko‘rib chiqish
5. O‘zbekiston auditorlar palatasi va XBF o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq XBFdan rasmiy ravishda qabul qilingan auditning xalqaro standartlari davlat tiliga tarjima qilinadi. O‘zbekiston auditorlar palatasi XBFga yillik a’zolik badallarini to‘lab boradi.
6. Tarjima qilingan auditning xalqaro standartlari O‘zbekiston auditorlar palatasi tomonidan Moliya vazirligiga taqdim etiladi va ularning davlat tilidagi matni Moliya vazirligining hamda Auditorlarning respublika jamoat birlashmalarining rasmiy veb-saytlari orqali jamoatchilikka taqdim etib boriladi.
7. Jamoatchilik vakillaridan kelib tushgan takliflarni inobatga olgan holda, auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matni ingliz tilidagi matnga muvofiqligini ko‘rib chiqish uchun Moliya vazirligida komissiya tuziladi.
Komissiyaning tarkibi va reglamenti O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining buyrug‘i bilan tasdiqlanadi.
Komissiyaning tarkibi vakolatli davlat organlari, buxgalterlar va auditorlarning respublika jamoat birlashmalari, auditning xalqaro standartlaridan foydalanuvchilar, auditorlik tashkilotlari, xalqaro ekspertlar, ilmiy jamoatchilik vakillaridan iborat bo‘lib, kamida yetti nafarni tashkil etadi.
8. Komissiyaning auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi matni ingliz tilidagi matnga muvofiqligi bo‘yicha xulosasi asosidagi Auditning xalqaro standartlarining davlat tilidagi tarjimasi O‘zbekiston auditorlar palatasi tomonidan XBFga tarjima qilish jarayoniga amal qilinganini tasdiqlash uchun yuboriladi.
02
3-bob. O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini joriy etish
9. O‘zbekiston Respublikasi hududida auditning xalqaro standartlarini joriy etish to‘g‘risidagi qaror Moliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi.
10. Moliya vazirligining O‘zbekiston Respublikasi hududida auditning xalqaro standartlarini amalga kiritish to‘g‘risidagi qarori XBF tomonidan tarjima qilish jarayoniga muvofiqligi tasdiqlangandan so‘ng qabul qilinadi.
11. Auditning xalqaro standartlarini O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun tan olish O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining buyrug‘i bilan rasmiylashtiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 19-sentabrdagi PQ-3946-son qaroriga muvofiq auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini faqat Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi tomonidan nashr etiladigan xalqaro audit standartlari asosida amalga oshirilishi belgilab qo‘yilganligi sababli O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining auditning xalqaro standartlarni O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun tan olish to‘g‘risidagi buyrug‘i Adliya vazirligida davlat ro‘yxatdan o‘tkazish talab etilmaydi.
03
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=43 | Referat | | Pythonda Tkinter modulini 2 usulda import qilish mumkin Buxoro davlat universiteti axborot texnologiyalari fakulteti 1PM23 – guruh talabasi isoqova dilnuraning algoritm tillar va dasturlash fanidan tkinterlar bilan ishlash va animatsiyalar yaratish mavzusida tayyorlagan referati Referat 0,92 Mb. 2 | o'qib |
| “fizika-matematika” fakulteti “ O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti Referat 116,49 Kb. 6 | o'qib |
| Referatni birovdan ko’chirgan hamda birovga ko’chirtirgan har ikkala talabaga ham "0" ball qo’yiladi Referat 170,63 Kb. 13 | o'qib |
| Referat " Iqtisodiy xavfsizlik" Shu boisdan shaxsning iqtisodiy xavfsizligi har bir inson uchun hayotda muvaffaqiyat, farovonlikka erishganligining hamda jamiyatda barqaror mavqega EGA bo’lganligining muhim ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi Referat 28,1 Kb. 4 | o'qib |
| Raqamli ilmiy kengash termiz davlat universiteti allayarov sirojiddin kamolovich Fish fauna (Actinopterygii: Teleostei) of the Surkhan Darya basin Referat 1,73 Mb. 33 | o'qib |
| Referat topshiradi: Kamalov A Stiv Jobs boshchiligidagi "Apple Computer" firmasi tomonidan mukammallashtirilib, dasturlarning katta majmuini tatbiq etib, ommaviy ravishda chiqarila boshladi Referat 171 Kb. 7 | o'qib |
| Referat mavzu: Mutaxassislik Referat 0,67 Mb. 1 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasida davlat shaklining o’ziga xos xususiyatlari reja Har bir davlat o’zining muayyan ma’muriy-hududiy tuzilishiga EGA bo’ladi. Chunki davlat hududining ma’lum ma’muriy-hududiy bo’laklarga bo’linishi davlatning asosiy vazifa va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur tadbir hisoblanadi Referat 121,89 Kb. 29 | o'qib |
| Referat ekonometrik modellashtirish bosqichlari usmanov M. Z Bu esa o’nlab tarmoqlar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari va milliy iqtisodiyotning ilmiy asosda ‘rognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi Referat 46,27 Kb. 4 | o'qib |
| Referat guruh: 210-21 Bajardi Qurashov R. Tekshirdi: Gulomov sh. Nurafshon 2024 Referat 229,23 Kb. 6 | o'qib |
| Muhammad al‑xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti Shu sababli dasturiy injiniring milliy va xalqaro jamiyatlar funksionalligi uchun muhimdir. Dasturiy ta’minot tizimlari mavhum va nomoddiy bo’lib ular materiallarning xususiyatlari yoki fizik qonunlar bilan chegaralanmagan Referat 221,75 Kb. 3 | o'qib |
| Referat topshirdi: Dusimmetova Ulbulsin Qabul qildi: Yusupova Shohida Referat 38,23 Kb. 6 | o'qib |
| Referat: Mavzu: O’zbekistonda ip texnalogiya Topshirdi: Mirzahmedov Javohir. Toshkent 2024 mundarija Yangi texnologiyalarni paydo bo’lishi bilan uslubiy qo’llanmalarning roli nafaqat oshdi balki shunday xossaga EGA bo’ldiki, bunda o’quv jarayonining samaradorligini oshirishga juda katta imkoniyatlar beradi Referat 0,69 Mb. 6 | o'qib |
| Referat dastur nomi; Elektr tarmoqlarida aktiv quvvat isrofini topishda ehm uchun dastur. Программа для эум для поиска рассеиваемой активной мощности в электрических сетях Qo`llanilish sohasi;Elektr energiya yetkazib berishdagi,Tuman elektr tarmoqlari korxonalari, shu mavzuga doir ilmiy ishlarda va labaratoriya ishlarida Referat 20,19 Kb. 1 | o'qib |
| Toshkent axborot texnologiyalar universiteti kutubxona axborot faoliyati turlari bo‘yicha yo’nalishi Markaziy davlat arxivlari bevosita Bosh arxiv boshqarmalariga, viloyat arxivlari va ularning filiallari esa viloyat arxiv bo’limlariga bo’ysunadilar Referat 18,29 Kb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html?page=2 | Mənbə - Xülasə Tədqiqatın məqsədi | |
Xülasə Tədqiqatın məqsədi
|
bet | 2/31 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 2,22 Mb. | | #1252 | Turi | Xülasə |
Mənbə: “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC rəqəmlərdə Bakı: 2014, s. 40.
Azərbaycan dəmir yolu sistemində hazırda 340 lokomotiv (o cümlədən 202 teplovoz və 138 elektrovoz), 17875 yük vaqonu, 669 sərnişin vaqonu, 13 depo istismardadır. Lokomotivlərin 80%-dən çoxu 30-40 ildən artıqdır ki istismar olunur. 11752 yük vaqonunun istismar müddəti bitmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, respublika Prezidenti İlham Əliyev 20 iyul 2009-cu il tarixli «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması haqqında və 6 iyul 2010-cu ildə “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamlar imzalamışdır.Iyul (lot. mensis Julius) - Grigoriy taqvimida yilning yettinchi oyi. 31 kundan iborat. Shu oyda tugʻilgan Yuliy Sezar sharafiga nomlangan. Bundan irəli gələrək Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu yenidən təşkil olunaraq «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti («ADY» QSC) qismində respublikanın Nəqliyyat Nazirliyinin tabeliyinə verilmişdir [8, 9].
Hazırda respublikanın dəmir yolu nəqliyyatı sistemində irəliləyişlər təmin olunur. Statistikaya əsasən 2013-cü ildə dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə sərnişin dövriyyəsi 609,0 milyon sərnişin-km, sərnişin daşınması 2,5 milyon nəfər, yük dövriyyəsi 7958,0 milyon ton-km, yük daşımalar 23,1 milyon ton, o cümlədən beynəlxalq daşınmalar 17,2 milyon ton (3,7 milyon ton ixrac, 6,9 milyon ton idxal, 6,6 milyon ton tranzit) təşkil etmişdir. Yük daşınmanın orta məsafəsi 344 km olmuşdur [9].
2013-cü ildə dəmir yollarının inkişafına 166,3 milyon manat investisiya yönəldilmişdir. Dəmir yolu nəqliyyatı sisteminin inkişafı ilə bağlı son 10 il ərzində isə onun nəqliyyat parkı yeniləşmiş, 20 elektrovoz, 9 teplovoz, 5 sərnişin vaqonu alınmış, 274,7 km dəmir yolu xətti əsaslı təmir edilmişdir [9, 18].
Azərbaycanın dəmir yolu nəqliyyatı sistemində bu gün əsas quruculuq sahəsi olaraq Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi istiqamətində aparılan fəaliyyətlər çıxış edir. Bundan irəli gələrək həmin marşrutun ana xəttini təşkil edən Bakı-Böyük Kəsik sahəsində əsaslı yenidənqurma işləri aparılır.
5.Tranzit potensial
Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyi, ona həm də AvroAsiya kontinentində geniş imkanlı tranzit məkan funksiyasını yerinə yetirən bir ölkə siması verir. Reallıq belədir ki, Azərbaycan böyük bir makroregionda iki nəhəng nəqliyyat dəhlizinin kəsişdiyi ərazidə yerləşir. Bu nəqliyyat xətlərinin tam miqyaslı logistik sistemə çevrilməsi böyük regional və qlobal sosial-iqtisadi effektlər yaradaraq Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.
Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA1 (akronim: Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab olunur. Bu marşrutla hər il millyonlarla ton yük daşınır [16]. Yolların modernizasiyası, infrastruktur şəbəkənin optimallaşdırılması şəraitində onun rolu daha da artacaq və onun infarstrukturundan sərnişin daşınmalarda da genişliklə istifadə olunacaqdır.
Bununla belə, Azərbaycan üçün onun ərazisindən keçəcək digər bir qlobal nəqliyyat xətti - Cənub-Simal dəhlizi də çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu marşrut qonşu Rusiya və İran ərazisindən keçməklə Yaxın Şərqdən və Cənub-Şərqi Asiyadan Avropaya daşınan yükdaşımaların sürətini bir neçə dəfə artıracaqdır. O, Süveyş kanalı vasitəsi ilə Hindistandan Avropaya uzanan nəqliyyat xəttindən 3 dəfə qısadır. Dəmir yolu, su nəqliyyatı və avtomobil xətlərinin ehtiva olunduğu bu nəqliyyat dəhlizi üzrə bütün zəruri infrastrukturun qurulması şəraitində planetin Cənubundan Avropaya hər il orta hesabla 15-20 milyon ton yükün daşınacağı təxmin edilə bilər [9, 11]. Dəhlizin açılısı həm də sərnişin daşımalarda yeni alternativliklər yaradacaqdır. Burada daha çox zəvvarların İslamın müqəddəs yerlərinə, xüsusən də Məkkə və Mədinə şəhərlərinə səyahətinə yeni əlverişli imkanlar yaranacaq, ənənəvi marşrutlardan istifadə intensivliyi xeyli mülayimləşəcəkdir.
Bu marşrutun gerçək daşınmalar obyektinə çevrilməsi istiqamətində Azərbaycanın Astara şəhəri ilə İranın Ənzəli və Rəşt şəhərlərini birləşdirən 300 kilometrlik dəmir yolu xəttinin çəkilişi layıhəsi əsas prioritet olaraq önə çəkilir. Qonşu Rusiyada da marşrutun sosial-iqtisadi effektlər yaradacağı yaxşı dərk olunur. Burada onun keyfiyyətləri ilə yanaşı, ölkələrarası qarşılıqlı etimadın artacağı istiqamətində əlverişli siyasi dividendlər gətirəcəyi də ciddiliklə hesaba alınır. Bununla yanaşı, Rusiya Xəzərin o tayından - Qazaxıstan və Türkmənistandan keçəcək alternativ Şimal-Cənub marşrutuna da xüsusi diqqət ayırır [18].
Azərbaycanın nəqliyyat tranzit imkanları ənənəvi və həm də hazırda da üstün olaraq neft və neft-qaz məhsullarının daşınması ilə fərqlənmişdir. Özünün miqyaslı karbohidrogen resursları və eyni zamanda Şərq və Cənub cinahdakı ölkələrin müvafiq məhsulları Qərb və Şimal istiqamətində bu marşrutlar üzrə daşınmışlar. Nəzərə alındıqda kı, müasir məqamda dünya iqtisadi artımı daha çox enerji resurslarının mənimsənilməsi ilə təmin olunur və regionda bu enerji ehtiyatlarının həcmi bir qədər də genişlənmişdir, onda Azərbaycanın tranzit imkanlığı daha möhtəşəm obrazda görüntü alır. Reallığı enerji istehlakında qlobal nəqliyyat kompleksinin birbaşa və dolayısı ilə ən aktiv tələbatçı və paylaşdırıcı qismində çıxış etməsi amili də bir qədər qüvvətləndirir. Artan energetik tələblər digər maddi və mənəvi ehtiyaclar vəhdətində nəqliyyat kompleksinin struktur diversifikasiyasını və başlıca olaraq da əməyin cografi bölgüsünü təbəddülatlara uğradır.
Sovetlər İttifaqının süqutu ərəfəsində Xəzərdə böyük miqyaslı karbohidrogen resurslarının aşkarlanması və yeni geosiyasi situasiyada istismarı planetin yanacaq-enerji balansında mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Burada ehtimal edilən ehtiyatlar yüz milyard barrellərlə ölçülür və bu amil Xəzərin yaxın onilliklərdə Avropanın ən böyük enerji təminatçısı rolunda qalmasına bir daha yəqinlik gətirir. Hazırda Xəzərin neft-qaz resurslarının Avropaya, oradan da dünya bazarlarına çıxışı Tengiz-Novorossiysk, Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa, Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərləri vasitəsi ilə təmin olunur. Mühüm neft arteriyaları sayılan bütün bu kəmərlər isə öz növbəsində, əsas istehlakçılara birbaşa yetişməyərək limanlarda tankerlər vasitəsi ilə ünvanlara çatdırılır. Burada əsas maneə isə Xəzərin dünya okeanına birbaşa çıxışının olmaması ilə bağlıdır [4, 18].
Qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizinin dünya okeanı ilə əlaqəsi yalnız şimaldan Volqa çayı vasitəsi ilə mümkündür. Bu əlaqəni Azov dənizi ilə Volqa-Don kanalı və Baltika dənizi ilə isə Volqa-Baltika su yolu sistemi təmin edir. Uzun sürən qış mövsümündə bu su xətlərinin donması və eyni zamanda okeana çıxışda çoxsaylı boğaz və aşırımlardan keçməsi naviqasiya problemləri yaradır. Bununla belə, marşrut boyu bir neçə dövlət sərhəd keçidinin mövcudluğu da nəqliyyat çətinlikləri ilə qarşılaşması və müvafiq vaxt itkiləri ilə müşayiət olunur.
Problemin optimal vəziyyətə gətirilməsi istiqamətində daha bir alternativlik kimi İran İslam Respublikasının ərazisindən keçməklə Xəzər dənizinin Fars körfəzinə çıxışını təmin edən nəhəng kanalın çəkilişi çıxış edə bilər. Bu düşüncə o qədər də yeni deyildir. Əvvəllər də Xəzərin cənubdan okean sularına qovuşması istəkləri mövcud olmuş və hazırda da bu aktuallıq səngiməmişdir. Müasir elmi-texniki tərəqqi və innovasiyalar sahəsindəki nailiyyətlər prinsipcə müvafiq meylin gerçəkliyinə mümkünatlar yaradır. Çoxmilyardlı valyuta resursu tələb etməsinə baxmayaraq, belə bir kanalın çəkilişi materik suları ilə birbaşa əlaqəsi olmayan üç Xəzərhövzəsi ölkələrin yeni geosiyasi situasiyada okeana çıxışının ümidli alternativliyini, habelə dünya iqtisadiyyatına dayanıqlı inteqrasiyasını daha dolğun təminatlı edəcəkdir. Layihənin gerçəkləşməsi perspektivində iqtisadi, ticari, nəqliyyat və sosial-mədəni əlaqələr genişlənəcəkdir. Bu perspektivlik həm də Xəzər akvatoriyasında və sahil xətdə yeni təsərrüfat infrastrukturunun formalaşması ilə müşayiət edilərək sahibkarlığın inkişafına təsir göstərəcək, turizmin inkişafını stimullaşdıracaq, rifahi yüksəlişlərdə əks olunacaqdır [18].
Göründüyü kimi, Azərbaycanın nəqliyyat müstəqilliyini gücləndirən, onun bölgədəki mühüm tranzit qovşağa çevriləcək imkanları daha genişdir. Müasir məqamda bu sırada isə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsinin sosial-iqtisadi dəyəri daha mühüm dəyərləndirilir.
6.Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti iqtisadi effektivlik müstəvisində
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Avropa ilə Asiya arasında daşınmalarda yekun bənd kimi çıxış edir. Bu layıhənin tarixi İpək yolu üzərində qurulması region ölkələri üçün onun cəlbediciliyini artırır və eyni zamanda bu coğrafiyada yerləşən türkdilli ölkələrin inteqrasiyasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü ildə keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Türkiyə Prezidenti Abdullah Gül çıxışında demişdir: “Türkiyə Şərq və Qərb arasındakı mövcud xətlərə alternativ və təhlükəsiz dəmir yolları marşrutları məsələsi üzərində çalışmaqdadır. Modern “İpək Yolu” və ya “Orta dəhliz” adlandırılan bu layihənin ən mühüm hissəsi Azərbaycan ilə birgə həyata keçirdiyimiz Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsidir... Tarixə nəzər saldıqda türk dövlətlərinin güclü və təsirli olduğu dövrlərdə “İpək yolu”nun dünya ticarətinin ana xətti olduğu müşahidə olunur. Türk dünyası qlobal iqtisadiyyatdan və dünya ticarət yollarından kənarda qaldıqda isə siyasi və mədəniyyət sahəsinə təsiri azalmışdır. Bunları tarixi oxuyanlar bilirlər. Bu mənada “İpək yolu” türk dünyasının iqtisadi rifahının və siyasi təsirinin açarıdır. Ona görə “İpək yolu”nu yenidən bərpa etmək strateji bir prioritet olmalıdır”. Həmin toplntıda çıxış edən Qırğızıstan prezidenti Almazbek Atambayev isə bu barədə “... Almazbek Sharshenovich Atambayev - 2011-yildan Qirgʻiziston prezidenti. 1956 yilning 17 sentyabrida Qirgʻiziston Respublikasi Chuy viloyati Alamudun tumani Arashan qishlogʻida tugʻilgan. 1980 yilda Moskva boshqaruv institutini tamomlagan. Türkiyədən başlanan bu yol Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan ərazisindən keçərək Çinin Kaşqar əyalətinə qədər davam edər. Əgər biz bu yolları çəksək, xalqlarımız bir-birinə daha yaxın olacaq və gələcəyimiz ortaq olacaqdır”.
Göründüyü kimi, Bakı-Tbilisi Qars dəmir yolu xətti layihəsi region dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Əlverişli multimodal infrastruktura malik TRACECA məkanı çərçivəsində üzv ölkələrin artıq baş vermiş təcrübəyə əsasən bu istiqamətdə mənfəətlərinin artırılması ilə bağlı xüsusi tariflər qəbul etməsi sahəsində asan razılaşmaları ola bilir. Buna rəğmən Qəbələ konfrasında çıxışında Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev söyləmişdir: “Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun tezliklə istifadəyə verilməsini gözləyirik. Bundan əvvəl bizim nəqliyyat nazirləri və dövlət başçıları bütün zəruri məsələləri həll etməlidirlər. Müxtəlif maneələr var, onları aradan qaldırmaq lazımdır. Bu marşrut bizim üçün çox vacibdir” [8].
Asiyada yüklərin əsas yaranış ölkəsi Çinin də bu layihənin gerçəkləşməsinə marağı yüksəkdir. Bu məkanda Əfqanıstanın da imkanları unudulmamalıdır. Yaxın illərdə NATO buradan 200 minə qədər TEU-konteyner və nəqliyyat vasitələrini çıxarmağı planlaşdırır ki, bu istiqamətdə də TRACECA nəqliyyat dəhlizinın əlverişliliyi baxımından alternativi yoxdur. Eyni zamanda Amerika geoloqlarının Əfqanıstanda ehtimal olunan faydalı qazıntılar barədə fikirlərinə də diqqət yetirilməlidir. Belə ki, bir neçə il öncə onlar tərəfindən bu ölkədə nəhəng həcmdə, ümumi dəyəri bir trilyon dollara bərabər dəmir, qızıl, mis, kobalt və molibden ehtiyatları aşkarlanmışdır [13]. NATO, Shimoliy Atlantika alyansi (ingl. North Atlantic Treaty Organization, NATO; frans. Organisation du traité de l'Atlantique Nord , OTAN; oʻzb. Shimoliy Atlantika shartnomasi tashkiloti) - Yevropa, AQSh hamda Kanada kabi koʻpchilik mamlakatlar birlashgan jahondagi eng yirik harbiy va siyosiy jamlanma, yaʼni, „Yevropani tashqi taʼsirlardan himoya qilish“ uchun ushbu tashkilotga 4-aprel 1949-yil AQShda asos solingan. Tashkilot yaratilgan paytda 12 ta mamlakat aʼzo boʻlgan, hozirgi kunda esa aʼzolar soni 28 taga yetgan. Molibden (yun. molibdos - qoʻrgʻoshin; lot. Molybdaenum), Mo - Mendeleyev davriy sistemasining VI guruh elementi. Tartib rakami 42, atom massasi 95,94. Molibdenni 1778 yil molibdat kislotasi va uning tuzlari sifatida Molibden Sheyele ochgan, 1790 yil Molibden Gyelm ajratib olgan metall holdagi Molibden namunasi tarkibida uglerod va Molibden karbidi boʻlgan. Kobalt (Cobaltum), Co - Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 27, atom massasi 58,9332. Kobalt metalini ilk bor 1735 yilda shved kimyogari Yu. Brand rudalardan ajratib olgan. Bu amili belə istisna etdikdə, dəhlizin Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası ilə bağlı effektivliyi yenə də qiymətli qalır. Statistika göstərir ki, hazırda dəmir yolu ilə daşınan yüklər ümumilikdə TRACECA dəhlizilə daşınan yüklərin 55%-ni təşkil edir: “Proqnozlara görə, dəmir yolu işə düşəndən sonra ilk ildə bu yol vasitəsi ilə daşınan yüklər 3 milyon ton, sonrakı 5 ildə isə 10 milyon tona çatacaqdır [16, 18].
Bu layihə Naxçıvan Muxtar Respublikasını blokadadan çıxararaq onun nəqliyyat müstəqilliyinin təmin edilməsində də vacib amillərdəndir. Belə ki, Ermənistanın Azərbaycana məlum təcavüzü nəticəsində paytaxt Bakını Naxçıvanla birləşdirən quru nəqliyyat kommunikasiyaları bağlanmışdır. Sərnişin daşınmaları əsasən hava nəqliyyatının, yük daşınmaları İran və Türkiyədən keçməklə avtomobil nəqliyyatının üzərinə düşmüş, tarixi dəmir yolu xətti isə regional və tranzit daşınmalardan kənarda qalmışdır. Muxtar resbublikanın dəmir yolu problemi Qarabağ probleminin çözülməsinin spekulyasiya predmetinə çevrilmişdir. Belə hal isə hələ də uzunmüddətli danışıqların mövzusu olacaqdır. Ona görə də, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi ilə bağlı növbəti plan Qarsdan Naxçıvana ayrıca bir dəmir yolu qolunun çəkilməsini də aktual bir məsələyə çevirir. Bununla da, Naxçıvan Muxtar Respublikasının nəqliyyat müstəqilliyi problemi tam təmin ediləcək və oradan da İrana keçid olan dəmir yolu xətti ilə bütün Yaxın Şərq regionuna çıxış əldə olunacaqdır.
Türkiyə tərəfindən Bosfor boğazında dəmir yolu xəttinin tam istifadəyə verilməsi isə Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu şəbəkələrinin birləşdirilməsi istiqamətində Bakı-Tbilisi-Qars layihəsini bir qədər də müstəsnalı edəcəkdir. Bununla da yük və sərnişinlərin birbaşa olaraq Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindən keçməklə Avropa və Asiyaya çıxarılması etibarlı təmin olunaraq region ölkələrinin də Avropaya inteqrasiyasının genişlənməsinə təkan verəcəkdir. Heç şübhə yoxdur ki, Avropa və Asiyanı birləşdirməklə alternativlərinə nisbətdə ən azı 60 km qısa olacaq bu layihə digər ölkələrin də maraqlarına səbəb olacaqdır. Onun imkanlarından qonşu Rusiyanın da istifadə etməsi reallığa yaxın ehtimal ediləndir. Bu, ilk növbədə, Rusiya ilə Türkiyə arasında son zamanlar kəskin artan xarici ticarət dövriyyəsi ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, hazırda Rusiya ilə Türkiyə arasında dəmir yolu bağlantısı yoxdur. Bu layihə isə həmin bağlantıları gerçəkləşdirə bilər.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun inşası Azərbaycan-Türkiyə iqtisadi və humanitar əlaqələrinin inkişafına da çox dəyərli əlavə stimullar verəcəkdir. Həm də qeyd olunmalıdır ki, bu layihənin həyata keçirilməsi iqtisadi səmərəlilik, sürət və vaxt tezliyi, təhlükəsizlik və etibarlılıq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Gələcəkdə Avropa və Asiya ölkələrinə məxsus yüklərin bu dəmir yoluna cəlb edilməsi hər iki istiqamətdə intermodal və konteyner daşımalarının həcmini artıracaqdır. Eyni zamanda, dəmir yolu xətti ilə yalnız yük qatarlarının deyil, sərnişin qatarlarının da hərəkəti təmin olunacaqdır. Bütün bunlar isə öz növbəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin çəkilişinin və onun Azərbaycan üçün nə qədər əhəmiyyəti olduğuna bir daha əsaslar gətirir.
7.Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti: tarixi aspekt və reallaşma perspektivləri
Qars-Axalkalaki dəmir yolu xəttinin həyata keçirilməsi barədə danışıqlara 1993-cü il 26-29 iyul tarixlərində Türkiyə və Gürcüstan arasında nəqliyyat üzrə Qarışıq Komissiyasının Ankara şəhərində keçirilmiş iclasında başlanılmışdır. Bu ideya öz dəstəyini sonradan 1995-ci il 26 sentyabr tarixində BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası (AİK) “Qafqaz və Orta Asiya Ölkələrinin Avropa Nəqliyyat Xətləri Şəbəkəsinə Birləşdirilməsi” mövzusunda İçveçrənin Cenevrə şəhərində keçirilmiş seminarında da tapmışdır. Belə ki, həmin seminarda Trans-Avropa və Trans-Asiya avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinin birləşdirilməsi üçün müxtəlif dəhlizlərin yaradılması təklifi irəli sürülmüşdür. 2002-ci il 20-21 iyul tarixlərində Türkiyə-Gürcüstan Nəqliyyat Nazirlərinin Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilmiş iclasında Qars-Axalkalaki dəmir yolu layihəsi yenidən müzakirəyə çıxarılmışdır. 2004-cü il 14 iyun tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Gürcüstana rəsmi səfəri zamanı Gürcüstanın Prezidenti Mixail Saakaşvili ilə birgə keçirilmiş mətbuat konfransında Gürcüstandan Türkiyəyə dəmir yolu xəttinin çəkilməsinin vacibliyi vurğulanmış və Azərbaycanın bu layihədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirmişdir. 2004-cü il 02-05 avqust tarixlərində Ankarada keçirilmiş Azərbaycan-Türkiyə nəqliyyat əlaqələrinin inkişafı və Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsi üzrə danışıqlara həsr olunmuş görüşdə tərəflər ilk növbədə, mühəndis-axtarış işlərinin aparılması və uyğunlaşma layihəsinin hazırlanması barədə razılığa gəlmişlər. 2004-cü il 28 dekabr tarixində layihə ilə bağlı növbəti görüş keçirilmiş və Birgə İşçi Qrupu yaradılmışdır [11].
Dəmir yolu xəttinin inşasının başlanması 2005-ci ildə nəzərdə tutulsa da, həmin dövrdə maliyyə mənbələrinin olmaması səbəbi ilə tikintinin başlanması ləngimişdır. ABŞ və Avropa İttifaqı dəmir yolu xəttinin Ermənistandan kənar keçdiyinə görə ona qarşı çıxmış və tikintinin maliyyələşdirilməsindən imtina edərək bunun əvəzində bağlı qalmış Qars-Gümri-Tbilisi dəmir yolu xəttinin açılmasını təkid etmişlər. Təbii ki, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi səbəbindən bu tələblər rədd edilmiş və dəmir yolu xəttinin tikintisinin maliyyələşdirilməsini Azərbaycan və Türkiyə öz üzərilərinə götürmüşlər.
AİK-in Daxili Nəqliyyat üzrə Komitəsinin 2005-ci il 16 fevral tarixində Cenevrədə keçirilən 67-ci iclasında Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsinin Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu magistrallarının birləşməsini təmin edən bağlantı kimi qəbul edilməsi təklif edilmişdir. Fevral (lot. Februarius - halollanish oyi) - Grigoriy kalendarika, yilning ikkinchi oyi (28 kunga, kabisa yilida esa 29 kunga teng). Nomi kad. rimliklarning har yili 15 fevralda oʻtkazilgan halollanish marosimi bilan bogʻliq. Bu layihə AİK tərəfindən hazırlanan Trans-Avropa avtomobil yolları və Trans-Avropa dəmir yolları layihələrinə dair Baş Planın Yekun Hesabatına (2005-ci ilin mart buraxılışı) 1-ci dərəcəli prioritet layihə kimi 4,0 balla qiymətləndirilərək daxil edilmişdir. Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsinin Türkiyə ərazisindən keçən hissəsinə TU-R-4, Gürcüstan ərazisindən keçən hissəsinə isə GE-R-2 kodları verilmişdir. AİK-in Daxili Nəqliyyat üzrə Komitəsinin 2005-ci il 21 fevral tarixli TRANS/WP.24/2005/2 nömrəli sənədinə əsasən Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsi “Beynəlxalq kombinəedilmiş daşımaların mühüm xətləri və müvafiq obyektləri haqqında Avropa Sazişi”nin I Əlavəsinə C-E 692 (Çetinkaya-Ərzurum-Qars-Axalkalaki) indeksi ilə daxil edilmişdir [11, 14].
2005-ci il 25 may tarixində Bakı şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikalarının prezidentləri Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi haqqında birgə bəyanat imzalamışlar.
Bəyanatda aşağıdakılar öz əksini tapmışdır [11]:
-
yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsinin tikintisi və istismarı üzrə hökumətlərarası Sazişin imzalanmasının təmin edilməsi;
-
layihənin həyata keçirilməsi üçün regional və beynəlxalq institut və qurumların, həmçinin layihənin maliyyələşdirilməsinə investorların cəlb edilməsi;
-
layihənin həyata keçirilməsi üzrə beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə Avropa İttifaqı və TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyi ilə sıx əməkdaşlığın təmin edilməsi məqsədilə Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması.
Qəbul edilmiş bəyanat Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsinə təkan vermişdir. Belə ki, 2005-ci il 18 iyul tarixində Türkiyədə Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsi üzrə marketinq işlərinin görülməsi və texniki-iqtisadi əsaslandırma sənədlərinin hazırlanması məqsədilə keçirilmiş tenderdə Türkiyənin “Yüksel Domaniç” şirkəti qalib elan olunmuş və 2006-cı ilin oktyabr ayında layihənin Türkiyə hissəsinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması hazırlanaraq tərəflərə təqdim edilmişdir. Layihənin həyata keçirilməsi üzrə yaradılmış Birgə İşçi Qrupunun 2005-ci il 28 fevral - 01 mart tarixlərində Tbilisidə, 2005-ci il 04-05 aprel tarixlərində Bakıda, 2005-ci il 05-07 dekabr tarixlərində Tbilisidə, 2006-cı il 04-05 may tarixlərində Ankarada, 2006-cı il 13 iyul tarixində Tbilisidə, 2006-cı il 11-12 oktyabr tarixlərində Bakıda iclasları keçirilmiş, layihə üzrə maliyyə mənbələrinin araşdırılması, texniki, iqtisadi və sair məsələlər müzakirə edilərək tərəflər arasında razılaşdırılmışdır [9].Aprel (lot. Aprilis) - Grigoriy taqvimida yilning toʻrtinchi oyi. 30 kundan iborat.
Qazaxıstan, Çin, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikalarının nəqliyyat nazirlərinin 2006-cı il 27 iyul tarixində Qazaxstanın paytaxtı Astana şəhərində keçirilmiş görüşündə Çin tərəfi layihəni dəstəkləmiş, Qazaxıstan tərəfi isə layihənin reallaşacağı təqdirdə ildə 20 milyon tondan az olmayaraq yüklər cəlb edəcəyinə zəmanət vermişdir. Ostona - (qoz. Астана) Qozogʻistondagi shahar, Qozogʻiston Respublikasi poytaxti, Oqmoʻla viloyati maʼmuriy markazi. Hozirgi kunda shaharning hududi 200 km2. Ishim daryosining oʻng sohilida joylashgan. 2007-ci il yanvar ayının 12-13-də Tbilisi şəhərində və 2007-ci il yanvar ayının 22-25-də Bakı şəhərində hər iki ölkənin müvafiq nazirliklərinin səlahiyyətli nümayəndələrinin iştirakı ilə görüşlər keçirilmişdir.Tbilisi (1936 yilgacha ruscha transkripsiyasida - Tiflis) - Gurjiston poytaxti. Yirik industrial, ilmiy va madaniy markazlardan biri, transport tuguni. Tbilisi soyligida, Kura daryosining har ikkala sohilida, 406– 522 m balandlikda joylashgan. Görüşlərin nəticəsi olaraq “Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı haqqında” və “Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi çərçivəsində Gürcüstanın Marabda məntəqəsindən Türkiyə Respublikası sərhədinə qədər (Gürcüstan, Kartsaxi məntəqəsi) dəmir yolu sahəsinin layihələndirilməsi, maliyyələşdirilməsi, reabilitasiya-rekonstruksiyası, inşası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında” Hökumətlərarası Saziş layihələrinin, həmçinin “Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin Marabda-Türkiyə Respublikası sərhədinə qədər dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi şərtləri haqqında Kredit Müqaviləsi” layihəsinin mətnləri müzakirə edilərək razılaşdırılmışdır [11].
2007-ci il fevralın 7-də Tbilisi şəhərində, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, Gürcüstan Prezidenti Mixail Saakaşvilinin və Türkiyə Respublikasının Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın iştirakı ilə keçirilmiş görüşdə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinə dair aşağıdakı sənədlər imzalanmışdır [8]:
1.Regional əməkdaşlıq üzrə ümumi baxış haqqında Tbilisi Bəyannaməsi;
2.“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti haqqında” Hökumətlərarası Saziş;
3.“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi çərçivəsində Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər (Kartsaxi) dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi, layihələndirilməsi, inşası, reabilitasiya-rekonstruksiyası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında” Hökumətlərarası Saziş;
4.“Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi şərtləri haqqında Kredit Müqaviləsi”.
“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu” layihəsinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidenti 2007-ci il 21 fevral tarixində Sərəncam imzalamışdır. Bu sərəncama əsasən Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsinin Marabda-Axalkalaki hissəsinin bərpa və yenidən qurulmasının və Axalkalakidən Türkiyə Respublikası ilə sərhədə qədər olan hissəsinin tikintisinin maliyyələşdirilməsi və qarşıya çıxan digər təşkilati tədbirlərə operativ nəzarətin həyata keçirilməsi məqsədilə Dövlət Komissiyası yaradılmış və layihəsinin həyata keçirilməsi üzrə Azərbaycan Respublikası Hökuməti tərəfindən işlərin əlaqələndirilməsi Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyinə həvalə olunmuşdur. Sərəncamda həmçinin, layihəsinin maliyyələşdirilməsinin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondunun vəsaiti hesabına həyata keçirilməsi, Gürcüstan Hökumətinin təyin etdiyi quruma 200,0$ milyon məbləğində kredit xəttinin açılması, Azərbaycan dəmir yolunun inkişafı üzrə Dövlət Proqramının hazırlanması üzrə göstərişlər yer almışdır [11].
2007-ci il 21 noyabr tarixində Gürcüstanın Marabda məntəqəsində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikaları prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin təməlqoyma, 2008-ci il 24 iyul tarixində isə Türkiyədə, Qars şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikaları prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Qars-Gürcüstan sərhədi hissəsinin tikintisinin təməl qoyma mərasimləri keçirilmişdir [8, 18].
2010-cu il 6 iyul tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1002 nömrəli sərəncamı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin çəkilişi ilə bağlı mühüm məsələlərin yer aldığı “Azərbaycan Respublikasinda dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illər üzrə inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir [8].
2011-ci il 18 may tarixində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsi çərçivəsində Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər (Kartsaxi) dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi, inşası, reabilitasiya-rekonstruksiyası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında Saziş”ə əlavə və dəyişikliklər barədə Protokol” imzalanmış, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27.05.2011-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş və 2011-ci il 1 iyul tarixində Gürcüstan tərəfinə 575,0$ milyon dəyərində yeni kredit xətti açılmışdır [18].
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsi üzrə işlərin gedişi və onun tezliklə reallaşdırılması məsələsi 6 may 2014-cü il tarıxındə Gürcüstanda keçirilən Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentlərinin üçtərəfli Sammitində də müzakirə predmeti olmuşdur [8].
Hazırda layıhə üzrə əsas mühüm işlər görülmüş və onun tam başa çatdırılması 2015-ci ilə proqnozlaşdırılır.
|
| | |
http://kompy.info/1-mehnat-huquqning-prinsiplari-va-manbalari-deganda-nimani-tus.html | 1. Mehnat huquqning prinsiplari va manbalari deganda nimani tushunasiz va mehnat huquqining qanday prinsiplari va manbalari mavjud | |
1. Mehnat huquqning prinsiplari va manbalari deganda nimani tushunasiz va mehnat huquqining qanday prinsiplari va manbalari mavjud
|
bet | 1/58 | Sana | 02.02.2024 | Hajmi | 235,19 Kb. | | #150284 |
Bog'liq 3-kurs Mehnat huquqi mantiqiy savollar javoblari
Меҳнат ҳуқуқи mantiqiy javoblar.
1.Mehnat huquqning prinsiplari va manbalari deganda nimani tushunasiz va mehnat huquqining qanday prinsiplari va manbalari mavjud.
3-modda. Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari
Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash;
mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash;
mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik;
mehnat huquqlari ta’minlanishining va mehnat majburiyatlari bajarilishining kafolatlanganligi;
xodimning huquqiy holati yomonlashishiga yo‘l qo‘yilmasligi.
4-modda. Mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni taqiqlash prinsipi
Har kim mehnat huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda teng imkoniyatlarga ega.
Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitish taqiqlanadi. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab mavqeyi, yashash joyi, dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik sifatlari va mehnati natijalari bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnat va mashg‘ulotlar sohasida biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklovlar belgilash, xuddi shuningdek biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita imtiyozlar berish kamsitishdir.
Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida xodimlarning huquqlarini mehnatning muayyan turiga xos bo‘lgan talablar yoki yuqoriroq ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxslar (oilaviy vazifalarni bajarish bilan band bo‘lgan shaxslar, voyaga yetmaganlar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, homilador ayollar va boshqalar) to‘g‘risidagi alohida g‘amxo‘rlik bilan bog‘liq holda asoslangan tarzda farqlash, istisno etish, ularga afzallik berish, shuningdek ularni cheklash kamsitish deb hisoblanmaydi.
Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish borasidagi asoslangan farqlar xodimning ish beruvchi bilan mehnat aloqasi xususiyatiga, mehnat faoliyati amalga oshiriladigan joyga, xodim mehnatining shart-sharoitlari va xususiyatiga, ish beruvchining huquqiy maqomiga, ba’zi tarmoqlar va kasblardagi xodimlar mehnatining o‘ziga xos xususiyatlariga, organizmning psixofiziologik xususiyatlariga, oilaviy vazifalarning mavjudligiga hamda boshqa obyektiv holatlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Mehnat va (yoki) mashg‘ulotlar sohasida o‘zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitilish fakti ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilishi, shu jumladan kamsitishni bartaraf etish hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash va ma’naviy ziyonning kompensatsiya qilinishi to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
1. Mehnat huquqning prinsiplari va manbalari deganda nimani tushunasiz va mehnat huquqining qanday prinsiplari va manbalari mavjud
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-bu-v5.html | O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti | O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
Tabiiy fanlar fakulteti
“Geografiya bakalavriat” ta’lim yunalishi
IV – kurs talabasi
Sayfutdinova Nilufarning bitiruv malakaviy ishi
Mavzu: Tabiiy geografiya fanining obyekti va predmetini o’rganishning ahamiyati
BUXORO-2016
MUNDARIJA
Kirish
I. Bob. Tabiiy geografiyaning geografiya fanlar tizimidagi o’rni va O`zbekiston tabiiy geografiyasi
1.1. Tabiiy geografiyaning geografiya fanlar tizimidagi o’rniga umumiy tavsif
1.2. Tabiiy geografiya fanining ob’ekti va predmetining mazmuni va mohiyati
1.3. O`zbekistonning umumiy tabiiy geografik tavsifi
II. Bob. Tabiiy geografiya fani ob’ekti va predmetini o’rganishning amaliy ahamiyati
II.1. Tabiiy geografiya fani ob’ekti va predmetining umumta’lim maktablari darsliklarida yoritilishi (V sinf misolida)
II.2. Landshaftshunoslik - kichik hududlar tabiiy geografiyasi
.II.3. Tabiiy geografiya fani ob’ekti va predmetini o’rganishning amaliy ahamiyati
XULOSA VA TAKLIFLAR
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
| |
http://kompy.info/category/Referat/?page=37 | Referat | | Referat to’g’risidagi tushuncha Annotatsiya qandaydir nashr haqidagi qisqa axborot; hujjat, uning bir qismi yoki hujjatlar guruhining maqsadi, mazmuni, shakli va boshqa o’ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan tavsifnomasi Referat 313,62 Kb. 8 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasi oliy Paxta tayyorlash punktlari va korxonalari turlari,ptk ning ishlab chiqarish quvvati Referat 0,94 Mb. 7 | o'qib |
| Referat tayyorlash topshiriladi vi-semestr 4-modul. Avtomobil yo‘llariga qo‘yiladigan talablar Har bir talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq Referat 191,05 Kb. 1 | o'qib |
| Kiberxavfsizlik fakulteti” 072-20-guruh talabasi Abdurahmonov Shuxrat ning Axborot xavfsizligi auditining asosiy vazifasi axborot texnologiyalari tarkibiy qismlariga, shuningdek, umuman axborot tizimlari arxitekturasiga qo'llaniladigan boshqaruv mexanizmlarining qobiliyati va samaradorligini baholashdan iborat Referat 42,39 Kb. 4 | o'qib |
| Kiberxavfsizlik fakulteti” 072-20-guruh talabasi Abdurahmonov Shuxrat ning Kiberxavfsizlik siyosati fanidan Elektron pochta va veb-saytdagi fishingdan tashqari, “vishing” (ovozli fishing), “smishing” (sms fishing) va kiber jinoyatchilar doimiy ravishda o‘ylab topadigan boshqa bir qancha fishing usullari ham mavjud Referat 0,94 Mb. 1 | o'qib |
| “kiberxavfsizlik asoslari” fanidan referat O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va telekommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti Referat 156 Kb. 4 | o'qib |
| Referat bajardi: Sharipov sh tekshirdi: Abdullayeva k toshkent-2024 Elektronika va avtomatika fakulteti “Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish kafedrasi” Referat 384,03 Kb. 3 | o'qib |
| Тошкент вилояти чирчиқ давлат педагогика Chirchiq davlat pedagogika universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi dsc Referat 323,1 Kb. 27 | o'qib |
| Мавзу: интернет (ахборот технологиялари) Ko‘pchilik texnologiyalar kabi, Internet xam xarbiy dastur sifatida tarkaldi. Dunyoda yerning Referat 1,04 Mb. 13 | o'qib |
| Kiberxavfsizlik fakulteti” 072-20-guruh talabasi To’xtayev Isombek ning Axborot xavfsizligi xavflarni boshqarishga kirish fanidan referat Riskning quyidagi ta’rifi allaqancha kengroq hisoblanadi: risk – subyekt tomonidan ko‘plab (birdan ortiq) natijalarni qamrab oluvchi Referat 36,25 Kb. 3 | o'qib |
| Referat mavzu: Risk tushunchasi va turlari, turkumlanishi Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod Tadbirkorlik faoliyati va biznesda risk boshqaruv nazariyasi hamda amaliyotining muhim tarkibiy qismi sifatida, ayniqsa, ushbu eng jiddiy muammoning kam o‘rganilganligini hisobga olsak, tamomila mustaqil nazariy va amaliy ahamiyatga EGA Referat 65,13 Kb. 4 | o'qib |
| Toshkent moliya instituti andijon fakulteti =—1 boʻladi f(X) funksiya x0nuqtada hosilaga EGA bo`lishi uchun f(x0+0) va f(x0—0) funksiyalar mavjud bo`lib, ular oʻzaro teng boʻlishi zarur va yetarli. Kompleks oʻzgaruvchili funksiyalarda ham hosila tushunchasi shunga oʻxshash Referat 318,69 Kb. 9 | o'qib |
| Referati mavzu: sanoat korxonalarining innovatsion faoliyati samaraligini oshirish O’zbekiston respublikasi fan va innovatsiyalar vazirligi farg’ona politexnika instituti “ishlab chiqarishda boshqaruv “ fakulteti iqtisodiyot kafedrasi Referat 22,82 Kb. 1 | o'qib |
| Texnalogiyalarva kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot «metal-metall», «metal-Yarim o’tkazgich», «Yarimo’tkazgich-Yarimo’tkazgich» Chegaralardagi kontakt xodisalar Referat 466,81 Kb. 5 | o'qib |
| Pythonda Tkinter modulini 2 usulda import qilish mumkin Buxoro davlat universiteti axborot texnologiyalari fakulteti 1PM23 – guruh talabasi isoqova dilnuraning algoritm tillar va dasturlash fanidan tkinterlar bilan ishlash va animatsiyalar yaratish mavzusida tayyorlagan referati Referat 0,92 Mb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-kafedrasi-tomonidan-kompyuter-injiniri-v2.html | Axborot texnologiyalari kafedrasi tomonidan Kompyuter injiniringi ta’lim yo’nalishi uchun top 300 talikka kirgan xorijiy oliygohlar | |
Axborot texnologiyalari kafedrasi tomonidan Kompyuter injiniringi ta’lim yo’nalishi uchun top 300 talikka kirgan xorijiy oliygohlar
|
Sana | 13.09.2024 | Hajmi | 13,14 Kb. | | #270983 |
Bog'liq Axborot texnologiyalari kafedrasi tarjima qilinadigan kitoblar
Axborot texnologiyalari kafedrasi tomonidan
Kompyuter injiniringi ta’lim yo’nalishi uchun TOP 300 talikka kirgan
xorijiy oliygohlar(Kembridj Universiteti, Nagoya Universiteti, Arizona Universiteti, San-Xosedagi Kaliforniya Davlat Universiteti)da
Nashr qilingan va tarjima qilinadigan o’quv adabiyoti
RO’YXATI
Kafedra mudiri: T.Rajabov
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Axborot texnologiyalari kafedrasi tomonidan Kompyuter injiniringi ta’lim yo’nalishi uchun top 300 talikka kirgan xorijiy oliygohlar
| |
http://kompy.info/category/Referat/?page=41 | Referat | | Microsoft Word Astanaqulov Asliddin 2 Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning o’zgarishi juda tezlik bilan Referat 2,23 Mb. 14 | o'qib |
| Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar fani Mustaqil ishlash Mustaqil ishlash jarayonida talabalar nazariy darslar materiali asosida dolzarb mavzularda ma’ruza, taqdimot va referatlar tayyorlaydilar va ularni auditoriyada himoya qiladilar Referat 62,2 Kb. 5 | o'qib |
| Navoiy davlat konchilik va texnologiyalari universiteti fakulteti Referat 12,9 Kb. 1 | o'qib |
| Referati Bajardi: Usmonaliyeva. M qabul qildi: Exsonov. J qo'qon 2022 Ishlab chiqarishning asosiy omillari va daromad turlari. Ishlab chiqarishning ilmiy -texnik darajasi Referat 75,94 Kb. 6 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim mavzulari (MT) Maksimal bal shundan tema to’g’ri va to’la yoritilganligi bal gacha xulosa va adabiyotlar mavjudligi bal gacha hamda chiqib auditoriya oldida taqdimot qilishi balgacha miqdorda baholanadi Referat 25,73 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu : Ozbekiston Respublikasida elektron tijoratning rivojlanish holati. Bajarildi: Jovliyev Xushnud Referat mavzu : Ozbekiston Respublikasida elektron tijoratning rivojlanish holati Referat 26,07 Kb. 3 | o'qib |
| Universiteti harbiy ta’lim fakulteti Ta’lim va tarbiya nazriyasi va metodikasi “Chaqiriqqacha harbiy ta’lim” Magistiratura mutaxasisligi 1-bosqich magistiri Referat 22,98 Kb. 5 | o'qib |
| Referat bajardi: sst-2S-02-21 gurux talabasi Sotqinov Zoxidjon Qabul qildi: Toshkent 2024 Audit tekshiruvini dastlabki rejalashtirishning mazmuni va uni amalga oshirish tartibi Referat 28,83 Kb. 2 | o'qib |
| Referatni birovdan ko’chirgan hamda birovga ko’chirtirgan har ikkala talabaga ham "0" ball qo’yiladi Referat 0,5 Mb. 15 | o'qib |
| Toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali kompyuter injineringi fakulteti Vnc (Virtual Network Computing)Masofaviy kompyuter ekranini ko'rish, tashqi boshqaruv va ma'lumotlarni almashish. Rdpx-windows Referat 31,97 Kb. 2 | o'qib |
| Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali Bularga sifatli raqamli kabelli televideniya, keng spektrli ma’lumotlarni yetkazib berish xizmati, internet xizmatidan foydalanish, fayllarni Referat 113,77 Kb. 4 | o'qib |
| Mavzu: Asosiy uzatma Shu sababli avtomobilning yetakchi g’ildiraklaridagi burovchi momentni (aylanishlar chastotasini kamaytirish xisobiga) zarur miqdorga oshirish uchun transmissiyaga asosiy uzatma kiritiladi Referat 0,77 Mb. 11 | o'qib |
| Referat mavzu: Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar, ularning tarkibi va qondirilish usulllari Mavzu: Ijtimoiy iqtisodiy ehtiyojlar, ularning tarkibi va va qondirish usullari Referat 108,18 Kb. 13 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim mavzulari (MT) Maksimal bal shundan tema to’g’ri va to’la yoritilganligi bal gacha xulosa va adabiyotlar mavjudligi bal gacha hamda chiqib auditoriya oldida taqdimot qilishi balgacha miqdorda baholanadi Referat 94 Kb. 1 | o'qib |
| Referat " Muxandislik" fakulteti " " fanidan Mavzu: Suyuq azotli o`g`itlar. Suyuq azotli o`g`itlarning fizik kimyoviy xossalari. Suyuq azotli o`g`itlar ishlab chiqarish. Ammiakatlar Referat 348,11 Kb. 7 | o'qib | |
http://kompy.info/8-sentabrdagi-02-025-1516.html | 8-sentabrdagi 02-02/5-1516 | |
8-sentabrdagi 02-02/5-1516
|
Sana | 27.11.2023 | Hajmi | 17,76 Kb. | | #106630 |
Bog'liq 1-илова
O‘zbekiston Respublikasi
Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining
2023-yil 8-sentabrdagi 02-02/5-1516 - sonli xatiga
1-ILOVA
2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning
birinchi (maktab) bosqichi o‘tkaziladigan fanlar va ularni o‘tkazish muddatlari
Т/r
|
Fan nomi
|
9-sinf
|
10-sinf (1-bosqich)
|
11-sinf (2-bosqich)
|
1.
|
Matematika
|
2023-yil
15-20 – sentabr
|
2023-yil
21-25 – sentabr
|
2023-yil
26-30 – sentabr
|
2.
|
Fizika
|
3.
|
Kimyo
|
4.
|
Biologiya
|
5.
|
Informatika va axborot texnologiyalari
|
6.
|
Ona tili va adabiyot
|
7.
|
O‘zbek tili
(boshqa tillarda tahsil oladiganlar uchun)
|
8.
|
Qoraqalpoq tili va adabiyoti
|
9.
|
Rus tili va adabiyoti
|
10.
|
Ingliz tili
|
11.
|
Nemis tili
|
12.
|
Fransuz tili
|
13.
|
Tojik tili
|
14.
|
Qozoq tili
|
15.
|
Tarix
|
16.
|
Geografiya
|
|
| | |
http://kompy.info/2-axborotlarni-kompyuterning-diskiga-grafikli-axborot-sifatida.html | 2. Axborotlarni kompyuterning diskiga grafikli axborot sifatida ko’chiradigan kurilmaning nomini aniqlang | 2. Axborotlarni kompyuterning diskiga grafikli axborot sifatida ko’chiradigan kurilmaning nomini aniqlang
2. Axborotlarni kompyuterning diskiga grafikli axborot sifatida ko’chiradigan kurilmaning nomini aniqlang
A) Monitor;
B) Klaviatura;
C) *Skaner;
D) Sichqoncha
3. Monitor kurilmasining grafikli rejimdagi koordinata nuqtalar soni qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?
A) 640х480;
B) 800х600;
C) 024х768;
D) *barcha javoblar to’g’ri
4. Qaysi operatsion tizimni grafikli operatsion tizim deb atash mumkin?
A) DOS operatsion tizimi;
B) OS/2 operatsion tizimi;
C) *WINDOWS operatsion tizimi;
D) Barcha javoblar to’g’ri
5. “Ruhsat” turlari
A) Оriginalga ruhsat, ekran tasviriga ruhsat,
B) qog’ozga chiqarishga ruhsat
C) *a,b javob to’g’ri
D) to’g’ri javob yo’q
6. Windows operatsion tizimining standart dasturlaridan kaysi bir dastur grafiklar bilan ishlash imkoniyatini beradi?
A) Kalkulyator dasturi;
B) *Paint dasturi;
C) Notebook dasturi;
D) Barcha javoblar to’g’ri
7. Nechanchi yilda kim tomonidan birinchi kompyuter uchun displey yaratilgan.
A) *1951 yilda. Forrester tomonidan
B) 1952 yilda V. Zvorkin tomonidan
C) 1950 yilda Paskal tomonidan
D) 1851 yilda Forrester tomonidan
8. Nechanchi yilda kim tomonidan «Bloknot» nomli kompyuter grafikasi dasturi yaratildi.
A) 1962 yilda V. Zvorkin tomonidan
B) *1962 yilda A. Sazerlend tomonidan
C) 1965 yilda Forrester tomonidan
D) 1968 yilda V. Zvorkin tomonidan
9. Kompyuter grafikasining qo’llanilish soxalari qaysi bandda to’liq ko’rsatilgan
A) meditsina, dizayn
B) matematika, informatika
C) ekologiya, arxitektura
D) *arxitektura, meditsina, dizayn
10. Grafik interfeys-……..
A) *kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqot o’rnatuvchi vosita
B) kompyuterni ishlashini taminlaydi
C) kompyuterlarni tuzilishi
D) kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqot o’rnatuvchi qurilma
11. Kompyuter grafikasi necha turga bo’linadi.
A) 2 turga
B) *3 turga
C) 8 turga
D) turga ajratilmaydi
12. Rastrli grafikada tasvirlar……….
A) *nuqta(piksel)lar yordamida tashkil etildai
B) vergullar yordamida tashkil etiladi
C) nuqta va vergullar yordamida tashkil etiladi
D) chiziqlardan yordamida tashkil topadi
13. Vektorli grafikada tasvirlar……..
A) nuqta(piksel)lar yordamida tashkil etildai
B) vergullar yordamida tashkil etiladi
C) nuqta va vergullar yordamida tashkil etiladi
D) *chiziqlardan yordamida tashkil topadi
14. Raqamli tasvirlarning ko’rinishlari berilgan javobni aniqlang?
A) rastrli, statik
B) *rastrli, vektorli
C) vektorli, statik
D) rastrli, vektorli, statik
15. Rastrli grafikada tasvir tashkil etuvchilari berilgan javoni aniqlang?
A) *nuqta
B) chiziq
C) to’g’ri chiziq
D) to’rtburchak
16. Vektorli grafikada tasvir tashkil etuvchilari berilgan javoni aniqlang?
A) elementar geometrik figuralar
B) egri chiziq
C) to’g’ri chiziq
D) *barcha javoblar to’g’ri
17. Grafik fayllarning formatlari berilgan javobni aniqlang ?
A) gif, jpeg,tiff, rtf
B) *gif, jpeg, bmp, eps, psd
C) bmp, gif, jpg, tif, c
D) bmp, gif, jpg, tif, dpr
18. O’zida 256 xil rangni jamlovchi animasion grafik tasvirlarni saqlovchi format ko’rsatilgan javobni aniqlang?
A) *gif
B) jpg
C) swf
D) to’g’ri javob berilmagan
19. O’zida milliondan ortiq rangni jamlovchi grafik tasvirlarni saqlovchi format ko’rsatilgan javobni aniqlang?
A) gif
B) *jpg
C) swf
D) to’g’ri javob berilmagan
20. Animasiya tasvirlarni saqlovchi format ko’rsatilgan javobni aniqlang?
A) gif
B) jpg
C) *swf
D) to’g’ri javob berilmagan
21. Photoshop hujjati formati ko’rsatilgan javobni aniqlang?
A) gif
B) jpg
C) swf
D) *to’g’ri javob berilmagan
22. 3 o’lchovli grafika yaratish dasturlari berilgan javobni aniqlang?
A) Adobe Photoshop, Maya
B) *3D Studio Max, Maya
C) 3D Studio Max, Corel Draw
D) 3D Studio Max, Adobe Photoshop, Corel Draw
24. Quyidagi ranglardan qaysi biri oq rang tarkibida yo’q?
A) *qora
B) zarg’aldoq
C) yashil
D) binafsha
25. Ranglarning xarakterlovchi parametrlar qaysi javobda berilgan?
A) yorug’lik to’lqin uzunligi va chastotasi
B) yorug’lik to’lqin uzunligi va enrgiyasi
C) yorug’lik chastotasi va amplitudasi
D) to’g’ri javob berilmagan
26. Ranglarni nazariy va miqdoriy tavsiflash tizimiga nima deb ataladi?
A) rang rejimlari
B) *rang modellari
C) rangning moslik tizimlari
D) ranglarni boshqarish tizimlari
27. Rang modellari berilgan javobni aniqlang?
A) *additiv, subtraktiv, persepsion, kolorimetrik
B) additiv, sub’ektiv, persepsion, kolorimetrik
C) additiv, subtraktiv, ob’ektiv, kolorimetrik
D) additiv, sub’ektiv, ob’ektiv, kolorimetrik
28. Additiv rang modelida qaysi ranglar asosiy ranglar sifatida ishlatiladi?
A) oq,qora, qizil
B) qora, ko’k, qizil, sariq
C) *qizil, yashil, ko’k
D) qizil, yashil, ko’k, oq
29. RGB rang modelida qaysi ranglar asosiy ranglar sifatida ishlatiladi?
A) oq,qora, qizil
B) qora, ko’k, qizil, sariq
C) *qizil, yashil, ko’k
D) qizil, yashil, ko’k, oq
30. Subtraktiv rang modelida qaysi ranglar asosiy ranglar sifatida ishlatiladi?
A) oq,qora, qizil
B) qora, ko’k, zangori, sariq
C) qizil, yashil, zangori
D) *zangori, qirmizi, sariq
31. CMYK subtraktiv rang modelida qaysi ranglar asosiy ranglar sifatida ishlatiladi?
A) oq,qora, qizil
B) qora, ko’k, zangori, sariq
C) *qirmizi, sariq, zangori, qora
D) zangori, qirmizi, sariq
32. Ravshanlik va ranglilikka qarab ranglarni aniqlash modellari berilgan javobni aniqlang?
A) RGB
B) *HSB
C) CMY
D) CMYK
33. Ravshanlik va ranglilikni ikki o’lchovi asosida ranglarni aniqlash modellari berilgan javobni aniqlang?
A) Lab
B) HSB
C) CMY
D) CMYK
34. RGB rang modelida necha xil rangni hosil qilish mumkin?
A) 256
B) 256^2
C) *256^3
D) aniq javob yo’q
35. Tasvirni ekranda aks ettirish imkoniyati yoki qog’ozda bosmalashda sifatini aniqlovchi ko’rsatgichga nima deyiladi?
A) *tasvirlash imkoniyati
B) tasvirlash rangi
C) piksel
D) Pantone
36. Tasvirning o’lchamini o’zgartirish uchun qanday almashtirishlar amalga oshiriladi?
A) tasvirning tasvirlash imkoniyati o’zgarib, piksellar miqdori o’zgarmaydi
B) tasvirning tasvirlash imkoniyati o’zgarmaydi, piksellar miqdori o’zgaradi
C) a va b jaboblar to’gri
D) to’g’ri javob berilmagan
37. Rasmni kattalashtirganda ham uning sifati o’zgarmaydigan grafika turiga …grafika deyiladi?
A) rastrli
B) *vektorli
C) 3D
D) fraktal
38. Rasmni kattalashtirganda zinapoyasimon qirralar paydo bo’lishi bilan farqlanadigan grafika turiga …grafika deyiladi?
A) *rastrli
B) vektorli
C) 3D
D) fraktal
39. Matematik tenglamalar bilan hosil qilinadigan grafika turiga …grafika deyiladi?
A) rastrli
B) vektorli
C) 3D
D) *fraktal
40. Beze egri chizig’ini yasash uchun nechta nuqta olish lozim?
A) 2
B) *4
C) 8
D) 12
41. Skaner, raqamli fotoapparat, videokamera yordamida hosil qilinadigan grafika turi qaysi javobda berilgan?
A) *rastrli
B) vektorli
C) 3D
D) fraktal
42. Rastrli grafika hosil qilish dasturlarini aniqlang?
A) Adobe Photoshop, Corel Draw
B) *Adobe Photoshop, Paint
C) Corel Draw, Maya
D) Flash, Corel Draw
43. Vektroli grafika hosil qilish dasturlarini aniqlang?
A) Adobe Photoshop, Corel Draw
B) Adobe Photoshop, Paint
C) Paint, Corel Draw, Maya
D) Flash, Corel Draw
44. Photoshop dasturida tashqi fayllarni import (qabul) qilish menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) *Fayl (Файл)
B) Ko’rinish(Вид)
C) Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) Tasvir bilan ishlash (Изображение)
45. Photoshop dasturida tasvir o’lchamini o’zgartirish menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) Fayl (Файл)
B) Ko’rinish(Вид)
C) Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) *Tasvir bilan ishlash (Изображение)
46. Photoshop dasturida tasvir qatlamlarini birlashtirish menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) Fayl (Файл)
B) Ko’rinish(Вид)
C) *Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) Tasvir bilan ishlash (Изображение)
47. Photoshop dasturida tasvir ranglarini to’g’rilash menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) Fayl (Файл)
B) Ko’rinish(Вид)
C) Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) Tasvir bilan ishlash (Изображение)
48. Photoshop dasturida tasvir qismlarini belgilash menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) *Belgilash (Выделение)
B) Ko’rinish(Вид)
C) Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) Tasvir bilan ishlash (Изображение)
49. Photoshop dasturida tasvirga turli effektlar qo’llash menyuning qaysi bandi orqali amalga oshiriladi?
A) Belgilash (Выделение)
B) *Filtr(Фильтр)
C) Qatlamlar bilan ishlash (Слои)
D) Tasvir bilan ishlash (Изображение)
50. Photoshop dasturida amallar ketma –ketligini avtomatlashtirish qaysi buyruq yordamida amalga oshiriladi?
A) Navigator(Навигатор) palitrasi yordamida
B) Kanallar (Каналы) palitrasi yordamida
C) Qatlamlar (Слои) palitrasi yordamida
D) *Amallar (Операции) palitrasi yordamida
51. Qog’oz hujjatlarni elektron shaklga o’tkazish qurilmasi qaysi javobda berilgan?
A) printer
B) modem
C) *skaner
D) plotter
http://fayllar.org
| |
http://kompy.info/category/Referat/?page=44 | Referat | | Nukus davlat pedagogika instituti tayanch doktoranti Turmanov Quatbay Amanbaevichning Malaka oshirish jarayonida informatika o‘qituvchilarining testologik kompetentligini rivojlantirish texnologiyasi” mavzusidagi pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Referat 49,5 Kb. 1 | o'qib |
| Hakimov abdusattor Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg`ona filiali Referat 167,63 Kb. 11 | o'qib |
| Ovoz kartasi Ovoz kartalarining turlari Kompyuter uchun ovoz kartasi bilan boshlash, ular uchta shaklda ishlab chiqarilganligini bilishingiz kerak Referat 19,2 Kb. 5 | o'qib |
| Referat tekshirdi: Vaffoyev Sunnatillo Mustaqil ish Referat 221,49 Kb. 4 | o'qib |
| Referat veterinariya, zootexniya va qorako’lchilik fakulteti yaylov chorvachiligi va hayvonlarni Ozuqalar to‘yimliligiga baho bermasdan turib oziqlantirishni tug‘ri tashqil qilish ham mumkin emas Referat 160,77 Kb. 12 | o'qib |
| Referat turlari: umumlashtirilgan shakldagi faktik ma'lumotlarni, illyustrativ materialni, tadqiqot usullari, tadqiqot natijalari va ularni qo'llash imkoniyatlari to'g'risidagi turli ma'lumotlarni o'z ichiga olgan konspekt-konspekt Referat (lotincha refere hisobot, hisobot) mustaqil ijodiy tushunish va yangi ma'lumot va muhim ma'lumotlarni olish uchun dastlabki manba matnini o'zgartirish mahsulidir Referat 29,69 Kb. 1 | o'qib |
| Smm fanidan mustaqil ish mavzulari mavzu bo‘yicha kamida sahidan iborat times new roman, 14 shrift, intervel Mavzu bo‘yicha kamida sahidan iborat(times new roman, 14 shrift, intervel) bo‘lgan referat shaklidagi ma’lumot va himoya qilish uchun taqdimot Referat 0,61 Mb. 1 | o'qib |
| Referat asosiy matn yoki bir necha manbalarni talqin qilish shakllaridan biri. Shuning uchun referat Shuning uchun referat, konspektdan farqli ravishda, yangi, muallifning matni hisoblanadi. Bunday holdagi yangilik yangicha bayonni, materialning bir tizimga solinishi Referat 20,97 Kb. 1 | o'qib |
| Energetikada exm ni qo'llash fanidan Mustaqil talim mavzulari Almashtirish va Prinspial sxemalarni cad dasturiy ta‟minotlari orqali tasvirlash Referat 310,42 Kb. 1 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al xorazmiy nomidagi O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi Referat 0,59 Mb. 8 | o'qib |
| Mehnat ijtimoiy munosabatlar Akademiyasi Yurisprudensiya yo’nalishi 1-kurs O’zbekiston ssrning uchunchi konstitutsiyasi paydo bo’lishi va uning huquqiy tavsiflari Referat 1,6 Mb. 9 | o'qib |
| Referat mavzu: normativ meyoriy hujjatlar tushunchasi tayyorladi: Ataxanov Azizbek Qabul qildi: Jaksimova Urziya Ta'lim standartlari tizimidagi me'yoriy hujjatlarga Uzbekiston Respublikasining davlat ta'lim standartlari tizimi kiradi Referat 110,7 Kb. 9 | o'qib |
| Referat mavzu: Xalqaro baholash dasturlarini o’zida mujassamlashtirish innovatsion metodlar asosida dars ishlanmalari ishlab chiqish Reja Mavzu: Xalqaro baholash dasturlarini o’zida mujassamlashtirish innovatsion metodlar asosida dars ishlanmalari ishlab chiqish Referat 17,26 Kb. 2 | o'qib |
| Referat Mavzu: Axborot xavfsizligi xavf-xatarlarni aniqlashga yondashuv Bajardi: Toshtemirov X Bu albatta sun’iy intelekt imkoniyatlaridan foydalangan holda alohida aqlliy xavfsizlik tizimini ishlab chiqishni va bu tizimga korxona-tashkilotlarni axborot tizimlarini integratsiya qilishni talab qiladi. Muhokama Referat 100,45 Kb. 1 | o'qib |
| Referat tapsirdı: Djumanazarova Aynura Qabılladı: Auezova Raya NÓkis 2024 Házirgi waqıtta túrli kárxanalardıń iskerligin informaciya sistemasısız iskerlik kórsetilmaydi, bul bolsa maǵlıwmatlardı toplaw hám qayta islewdi avtomatlastırıwǵa múmkinshilik beredi Referat 64,22 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=42 | Referat | | Referat " Muxandislik" fakulteti " " fanidan Kimyolashtirish, kompleks mexanizatsiyalash, elektrlashtirish, melioratsiya ishlari va tuproqning unumdorligini oshirish borasidagi boshqa tadbirlar asosida ishlab chiqarishni yanada intensivlashtirish qishloq xo`jaligini yuksaltirishdagi asosiy Referat 134,9 Kb. 6 | o'qib |
| Referat " Muxandislik" fakulteti " " fanidan Mavzu: Karbamid ishlab chiqarish texnologiyasi. Korbamid va uning xossalari. Ammiak va korbanat angidriddan karbamid sintez qilishning fizik-kimyoviy xossalari. Korbamid ishlab chiqarish xossalari. To`la suyuqlik resiklida korbamid sintezi Referat 94 Kb. 5 | o'qib |
| Referati mavzu : Chizmachilik kabinetini jihozlash. Tekshirdi: Ibodullayeva Nigora Referati mavzu : Chizmachilik kabinetini ji h ozlash. Tekshirdi: Ibodullayeva Nigora Referat 16,25 Kb. 2 | o'qib |
| Tabiiy Fanlar Fakulteti Biologiya yo’nalishi 22. 59-guruh Talabasi Ortiqov Samandarning Genetika va Genomika asoslari fanidan "Genomikada qo’llaniladigan bioinformatik dasturlar" bo’yicha tayyorlagan referat Genomikada qo’llaniladigan bioinformatik dasturlar” bo’yicha tayyorlagan referati Referat 159,08 Kb. 3 | o'qib |
| Xamrayev Islombekning Tabiiy tilni qayta ishlash fanidan "Daniel Jurafskiy darsligi" mavzusida tayyorlagan Referat 80,82 Kb. 1 | o'qib |
| Referat (slayd) tayyorlaydi Mantiqiy algebra asoslari. Mantiqiy algebra ta'rifi va uning teoremalari. Asosiy mantiqiy operatsiyalar Referat 15,83 Kb. 1 | o'qib |
| Tayyorladi: Abduxamidova Marjona O’qituvchi: Asanova Elvira Wolfgang Amadeus Mozart Uning 600 dan ortiq kompozitsiyalari orasida simfoniya, konserto, kamer, pianino, opera va xor uchun yozilgan asarlar bor. Mozartning ishlaridan boshqa koʻpgina kompozitorlar ilhomlanishgan va uning asarlari hamon orkestrlarning standart repertuarlaridan Referat 216,66 Kb. 3 | o'qib |
| 3. Annotatsiya. Kalit so‘zlar Quyidagi mavzulardan jurnaldagi tartib raqamingiz bo‘yicha to‘g’ri keladigan mavzuni tanlang va referat yozing Referat 24,24 Kb. 3 | o'qib |
| Referati hissiyot reja Emotsiya nazariyalari (Djeyms-Lang, Kennon-Bard, S. Shaxtyor, D. Zinger). Qarama-qarshi emotsiyalar nazariyasi Referat 131,73 Kb. 7 | o'qib |
| Psixologiya fani haqida tushuncha va uning ilmiy tadqiqot metodlari Psixologiyaning qaysi asosiy metodologik tamoyillarini bilasiz, ularga ta’rif bering? Referat 204,75 Kb. 12 | o'qib |
| Mavzu: kasb-hunar maktabari haqida malumot Referat 29,76 Kb. 4 | o'qib |
| Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti Referat 70 Kb. 2 | o'qib |
| Referat tayyorlash ( Mustaqil ish mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha ) 2 Tavsiya etilgan mustaqil ishilaridan (tayyorlagan refaratingiz bo’yicha) 1 dona mavzuni yangi ped texnologiya Referat 18,94 Kb. 3 | o'qib |
| O‘zbekiston respublikasi mudofa vazirligi axborot kommunikatsion texnologiyalari va aloqa harbiy instituti Birlashgan Qirollik, uning xorijdagi hududlari va tojga qaramliklari mudofaasi uchun mas'ul bo'lgan harbiy kuchlardir. Shuningdek, ular Buyuk Britaniyaning kengroq manfaatlarini ilgari suradi Referat 400,42 Kb. 5 | o'qib |
| Referati mavzu: Bajardi: Quranboyeva Gulasal Qabul qildi: Abdullayeva Sanobar Urganch 2024 Referat 26,51 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/faollashtiruvchi-savol-va-topshiriqlar-v2.html | Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar | |
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar
|
bet | 1/5 | Sana | 18.05.2024 | Hajmi | 72 Kb. | | #243023 |
Bog'liq Iqtisoddan dars ishlanma 1
Avval iqtisod- keyin siyosat
Mavzu: Firmani ochish tartibi
Darsning maqsadi:
firmaning asosiy hujjatlari haqida ma'lumotga ega bo'lish;
firmani ochish bilan bog'liq amaliy ko'nikmalarga ega bo'lish
Firmani ochish tartibini tushuntirish
Firma ta’sis shartnomasi va Nizomi haqida tushuncha berish
Firma tovar belgilari haqida tushuntirish
Darsni olib borish usuli: Savol-javob, suhbat, baxs-munozara, interfaol usullardan “Aqliy hujum” va o’quvchilarni guruhlarga ajratib ular bilan ishlash, test tarqatmalar va turli savollar yozilgan konvertchalardan foydalanish
Darsning jihozlari: Elektron darslik, kitob, daftar, ruchka, oq qog’oz, marker flomaster, konvertchaga solingan savol, test yozilgan varaqchalar, mavzuga mos albomlar, yangi mavzuni yoritish uchun katta hajmdagi oq qog’ozga yozilgan eslatmalar va turli plakatlar
Darsning borishi: 1) Tashkiliy qism
2) Salomlashish
3) Davomatni aniqlash
4) O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollarni konvertga solish
Avvalo o’quvchilarni partalar bo’yicha uch guruhga bo’linadi, guruhlarga oldindan tayyorlab qo’yilgan 2 tadan savol tarqatiladi. Navbatma-navbat guruhlarning javoblari tinglangach, har bir to’gri javob uchun guruhlarga rag’batlantiruvchi ballar beriladi.
Quyudagi savollarni guruhlarga ikkitadan tarqatiladi:
Ochiq va yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining bir-biridan farqi nimada?
Oddiy va imtiyozli aksiyalarning afzallik hamda kamchilik tomonlarini aniqlang.
Hududingizdagi qanday aksiyadorlik jamiyatlarini bilasiz?
Aksiyadorlik jamiyatining aksiyalarini davlat yoki chet el firmalari sotib olishi mumkinmi?
Firmalar qaysi xususiyatlariga qarab turlarga bo'linadi?
Siz ulgurji savdo bilan shug'ullanadigan firma ochmoqchi bo'lsangiz, firmaning qaysi turini tanlagan bo'lar edingiz
|
| | |
http://kompy.info/ydhifddfcgf-slsds-eftvfke-mu-eukuyystst-udgs-euctsls-gunfkdfkg.html | Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg | 4-5. İQTİSADİ VƏ TEXNOLOCİ İMPERİALİZM
Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg
Çağdaş siyasətdə hər şey təkcə tarixi rakursda və gerçək hadisələr baxımından deyil, eyni zamanda böyük dövlətlərin maraq dairələri və hətta "milli heysiyyatları" baxımından dəyərləndirilir. Böyük dövlətlərin geosiyasi planları çox vaxt kiçik dövlətlərin öz aralarındakı münasibətlərə və münaqişələrə yön verir, həlledici təsir göstərir. Həm də belə təsirlər və təzyiqlər müxtəlif beynəlxalq təşkilatların (BMT, ATƏT və s.) adı ilə həyata keçirilir.
Təbii ki, böyük dövlətlərin öz aralarında da dünyanın siyasi xəritəsini müəyyən etmək səlahiyyəti uğrunda mübarizə gedir. Bu zaman çox vaxt beynəlxalq hüquq normaları və ədalət prinsipləri ön plana çəkilir və böyüklər arasındakı rəqabətə, onların mənafeyinə toxunmayan, geosiyasi mübarizə arealının kənarında qalan ölkələrə həqiqətən himayədarlıq edilir.
Lakin bu günlə yanaşı keçmiş də vardır və böyük dövlətlər, görünür, tarixi də unutmur, birdən "su axan yerdən bir də axar" ehtimalını nəzərə alaraq böyük tarixi keçmişi olan xalqlara münasibətdə ehtiyatla tərpənir və bəzən ədalət prinsiplərini də ''unudurlar''.
Bəli, dünyada elə ölkələr vardır ki, onlar hələ yenicə müstəqillik əldə edir, öz dövlətlərini qurmağa çalışır, böyük sivilizasiyaya qovuşmağa çalışır. Belə ''təhlükəsiz'' dövlətlərə kömək etmək BMT-nin, Avropa Şurasının, ATƏT-in, YUNESKO-nun və s. beynəlxalq təşkilatların ümdə vəzifələridir. Hamısı sosializm düşərgəsindən və kommunist ideologiyasından təzəcə ayrıldığına baxmayaraq Rusiyaya və Ukraynaya münasibət başqa, Şərqi Avropa ölkələrinə və Pribaltikaya isə münasibət başqadır. Birincilər böyük nüvə silahı potensialına və təbii sərvətlərə malik olmaqla öz potensial imkanlarına və hərbi güclərinə görə Qərbi Avropa ölkələrindən xeyli üstündürlər. Ona görə də bu amili nəzərə almamaq mümkün deyil. Bəs nüvə silahına və böyük təbii sərvətlərə malik olmayan Türkiyədən nəyə görə ehtiyatlanırlar? Burada, bizcə milli maraqlardan daha çox "milli heysiyyat" ön plana keçir. Elə bil ki, keçmiş bu günə transformasiya olunur və türkün simasında özlərinə bir rəqib görürlər. Qisasçılıq hissi qeyri-aşkar şəkildə, təhtəlşüur səviyyəsində çağdaş siyasətə təsir edir. Bu hissiyat bəzən hətta aşkar şəkildə, «keçmişə görə cavabdehlik», mənəvi məsuliyyət və s. adlar altında gündəmə gətirilir. Beynəlxalq hüquq normaları da, ədalət prinsipi də yaddan çıxır və həmin normaların qəsdən təhrif olunmuş variantları ilə manipulyasiya başlanır.
Kipr "problemi" də, Dağlıq Qarabağ "problemi" də tarixin saxtalaşdırılması və gerçək durumun təhrif olunması sayəsində problemə çevrilib. Və elə bir illüziya yaradılıb ki, guya bu problemlərdə türkün mənafeyi beynəlxalq normaların diametral əks qütblərində dayanır, yəni onlardan birinin müdafiə olunması, digərində geri çəkilməyi tələb edir. Əslində isə ancaq zahirən bir-birinə əks qoyulan maraqlar hər iki halda türkün ziyanına saxtalaşdırılmışdır.
Dağlıq Qarabağ həm tarixən, həm də hüquqi baxımdan, bütün beynəlxalq normalar baxımından Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsidir və burada cüzi bir erməni əhalisinin separatçılıq təşəbbüsü qonşu Ermənistanın bilavasitə təcavüzü və Rusiyanın dəstəyi sayəsində güc müstəvisində onların xeyrinə həll olunmuşdur. Burada güc qarşısında beynəlxalq normalardan geri çəkilmək siyasəti yürüdülür.
Kipr isə uzaq, mücərrəd tarix deyil, davamlı tarix müstəvisində həmişə Osmanlı imperiyasının tərkibində olduğundan və yalnız I dünya müharibəsində imperiya dağıldıqdan sonra mübahisəli zonaya çevrildiyindən türkün mövqeyinə separatçılıq kimi baxmaq gülünc olardı. Neçə əsr ərzində türklər rumluları adadan sıxışdırmamış, türklər və rumluların dinc yanaşı yaşamasına təminat vermişlər. İmperiya dağıldıqdan sonra isə burada türklər müntəzəm surətdə sıxışdırılmış, onların haqları tapdanmışdır. 1963 və 1974-cü il hadisələri, Kiprin o vaxtkı rəhbərliyi tərəfindən açıq-aşkar dəstəklənən etnik münaqişə və yerli Türk əhalisinə qarşı soyqırım siyasəti və bütün bunlara Avropanın soyuqqanlı münasibəti, beynəlxalq hüquqa və insan haqlarına etinasızlıq Türkiyəni ağır seçim qarşısında qoymuşdu. Avropa öz sözünü demədiyinə görə, Avropa öz sözünü demədiyinə görə, Türkiyə təşəbbüsü öz üzərinə götürmüş, Türk qoşunları soyqırımın qarşısını almaq məqsədilə yerli türklərin köməyinə gəlmiş və heç də bütövlükdə Kipr ərazisində deyil, ancaq türklər yaşayan ərazidə öz dövlətçiliyini bərpa etmək və rumlulara da öz dövlətlərini yaratmaq imkanı verməklə tam ədalətli və hətta humanist mövqe tutmuşlar.
Bunlar aydın həqiqətlərdir və təfərrüata getdikcə, məsələ konkretləşdikcə daha da aydınlaşır. Lakin anlaşılmaz görünən beynəlxalq "ictimai rəy", dünya birliyinin (əslində Qərb dövlətlərinin) məsələyə münasibətidir. Bu aydın həqiqətləri saxtalaşdırdıqda hansı arqumentlər əsas götürülür?
Bəli, bu gün türkə öz tarixi keçmişinə görə, öz dövlətçilik ənənələrinə görə, böyük imperiyalar yaratmaq qüdrətinə görə, daha qədim və Qərbdəkindən fərqli olan bir sivilizasiyanı davam etdirmək əzminə görə qısqanclıqla yanaşılır. Tarixi saxtalaşdırmaq, türkün böyük keçmişinə qara yaxmaq, "erməni soyqırımı" kimi uydurma məsələləri vaxtaşırı gündəmə gətirmək və ona dəstək vermək – bütün bunlar göstərir ki, beynəlxalq təşkilatların və böyük dövlətlərin siyasətində ikili standartlar var və öz tarixi keçmişlərindəki uğursuzluqların bir növ qisasını almaq tendensiyası mövcuddur.
Bu gün böyük dövlətlərin silahı təkcə beynəlxalq normalarla manipulyasiya etməkdən ibarət deyil. Həm də iqtisadiyyatın gücündən istifadə olunur: dünya bazarına sahib olanlar iqtisadi təzyiq üsullarından da məharətlə istifadə edirlər.
Başqa ölkələrin böyük dövlətlər tərəfindən hərbi müdaxilə yolu ilə ələ keçirilməsi – militarizm dövrü artıq keçmişdə qalmışdır. İndi, sərhədlərin beynəlxalq iqtisadi əlaqələr üçün açıldığı bir zamanda, əraziləri zəbt etmək deyil, bazarları zəbt etmək vacibdir. Və bu sahədə balans Qərb dövlətlərinin xeyrinədir. Íÿ âàõòñà ëèäåðëèéè ÿëÿ êå÷èðìèø îëàí èíêèøàô åòìèø êàïèòàëèñò þëêÿëÿðè ùàë-ùàçûðäà äöíéà áàçàðûíà íÿçàðÿò åäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí âöñÿò àëìàñû âÿ îíëàðûí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèêäÿí àçàä îëìàñû ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéÿ ìàëèê äþâëÿòëÿðèí ñàéûíû àðòûðìûøäûð. Ëàêèí èíãèëàá÷ûëàðûí, ìèëëÿò÷è òÿøêèëàòëàðûí ôàíàòèêæÿñèíÿ áàéðàã åòäèêëÿðè “ìöñòÿãèëëèê” àíëàéûøû ÿñëèíäÿ íèñáè õàðàêòåð äàøûéûð. ßââÿëà, ùå÷ áèð ñàùÿäÿ òàì, ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Ùåéäÿð ßëèéåâèí äåäèéè êèìè, “ùå÷ áèð þëêÿ, ÿí áþéöê áèð þëêÿ äÿ éàëíûç þç ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäèééàòûíû ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿç”.1 Ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê èääèàñû ÿñëèíäÿ äöíéàéà ìåéäàí îõóìàã äåìÿêäèð. Áöòöí ñàùÿëÿðäÿ – èãòèñàäè, ñèéàñè, ùöãóãè, èäåîëîúè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè âÿ ñ. Àñïåêòëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí êàïèòàëèñò äöíéàñûíäàí èçîëéàñèéà îëóíìàq âÿ éåíè, þçöíÿìÿõñóñ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñûíäà ùÿð øåéè þç ìÿõñóñè èäåîëîýèéàñûíà òàáå åòäèðìÿêëÿ òàì ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò éàðàòìàã òÿøÿááöñö – òàðèõäÿ ìèñëè ýþðöíìÿìèø áåëÿ áèð æÿùä ÕÕ ÿñðèí birinci éàðûñûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìèøäè. Ëàêèí, ùÿòòà ñþçöí ùÿð ìÿíàñûíäà íÿùÿíý îëàí ÑÑÐÈ äþâëÿòè äÿ áó æÿùäèí íÿ ãÿäÿð ðåàëëûãäàí óçàã îëäóüóíó äÿðê åäÿðÿê þçöíÿ ìöòòÿôèãëÿð àõòàðìàüà, ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ þç èäåîëîúè äöøìÿíëÿðè èëÿ äÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ, éåðè ýÿëÿíäÿ êîìïðîìèñÿ ýåòìÿéÿ ìÿæáóð îëäó. Äöíéà ñîñèàëèçì ñèñòåìè éàðàíäûãäàí ñîíðà äà êàïèòàëèçì ñèñòåìè èëÿ ãàðøûäóðìà ñèéàñÿòè þçöíö äîüðóëòìàäû âÿ èíäè áó þëêÿëÿð êîììuíèçì èäåàëûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê áàçàð èãòèñàäèééàòûíà öç òóòóð, äöíéà áàçàðûíà äàùà ôÿàë ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàüà, íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ãÿðàðëàøìûø ôÿðãëÿðè àðàäàí ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Áÿëè, ÕÕ ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəllərində ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôû âàùèä èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí, âàùèä öìóìäöíéà áàçàðûíûí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ýåäèð. Äöçäöð, èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð þç öñòöí ìþâãåëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê äàõèë îëäóãëàðû öìóìè èãòèñàäè ìÿêàíûí (ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Áèðëèéè) ãàïûëàðûíû íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëàí þëêÿëÿð ö÷öí à÷ìûð âÿ áó äà òÿáèèäèð. Íÿ ãÿäÿð öìóìáÿøÿðè ìÿíàôåäÿí, âàùèä ñîñèàë èäåàëëàðäàí ñþùáÿò ýåòñÿ äÿ, ùÿëÿ ìèëëè ìÿíàôåëÿð ñàõëàíûëûð âÿ éàëíûç åéíè səviyyəli þëêÿëÿðèí èíòåãðàñèéàñûíäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð. Âÿ áó èíòåãðàñèéàéà ãîøóëìàã ö÷öí ÿââÿëæÿ ùÿìèí þëêÿëÿðèí êå÷ìèø îëäóüó èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè êå÷ìÿê, îíëàðûí ÷ûõäûüû ñûíàãëàðäàí ÷ûõìàã ëàçûìäûð.
Âàùèä äöíéà áàçàðûíûí îëìàñû, à÷ûã èãòèñàäè ñèéàñÿò èëê áàõûøäà äàùà ÷îõ ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿð ö÷öí faydalı ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí áóíà äàùà áþéöê åùòèéàæû âàðäûð. Äàùà äîüðóñó, èæòèìàè, åëìè-òåõíèêè èíêèøàô ïðîñåñèíèí þçöíöí áóíà åùòèéàæû âàðäûð. Áåëÿ êè, êöëëè ìèãäàðäà èíâåñòèñèéà ùåñàáûíà àðòûã êöòëÿâè èñòåùñàëäà ãÿðàðëàøìûø òåõíèêè âÿ òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðèí òåç-òåç äÿéèøäèðèëìÿñè baha başa gəläèéèíäÿí êàïèòàë äöíéàñû èíòåíñèâ åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí, òåõíîëîýèéàëàðûí òåç-òåç ìîäåðí-ëÿøäèðèëìÿñè heç də ən optimal variant olmur. Nəticədə æaði èãòèñàäè ìÿíàôå èëÿ ïåðñïåêòèâ òåõíèêè òÿðÿããè àðàñûíäà çèääèééÿò yaranardı ki, bu da öìóìÿí èæòèìàè èíêèøàô ö÷öí ÿíýÿë òþðÿäÿ áèëÿðäè.
Ëàêèí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðèí iqtisadiyyatının texnoloji tətbiq üçün à÷ûã îëìàñû qabaqcıl ölkələrə íèñáÿòÿí êþùíÿëìèø òåõíèêàíû ùÿìèí áàçàðëàðà transformasiya edərək milli sənayedə ÿí ìöàñèð òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðè òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿ ùå÷ âàõò áöòöí þëêÿëÿðèí òåõíèêè èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðèíèí áÿðàáÿðëÿøìÿñè òÿðÿôäàðû îëà áèëìÿç. ßí ãàáàãæûë þëêÿëÿðèí þçöíäÿí áèð àç ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ, îíëàðûí äà þç íþâáÿñèíäÿ äàùà ÷îõ ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðə åùòèéàæû âàðäûð.
Äàùà éöêñÿê åëì òóòóìó îëàí ìöàñèð òåõíèêà èæàä îëóíäóãäàí ñîíðà èñòèôàäÿäÿí ÷ûõàðûëàí òåõíèêà “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” (éÿíè þçö òÿçÿ îëñà äà ÿñàñûíäà äàéàíàí èäåéà êþùíÿëèáäèð) òåõíèêà ñàéûëûð âÿ îíëàð íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿëÿðÿ èõðàæ îëóíóð. Çîõ àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿ ãàáàãæûë þëêÿíèí ùÿòòà àðòûã èñòèôàäÿäÿí ÷ûõàðäûüû òåõíèêà ö÷öí äÿ éåòèøìÿìèø îëóð.
Áó èéåðàðõèéà, þëêÿëÿðèí ÷îõïèëëÿëè äöçöëöøö, ùÿðáè òåõíèêà òèìñàëûíäà þçöíö äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðèð. Åëìè-òåõíèêè ïîòåíñèàë getdikcə ìÿùç ùÿðáè ñÿíàéå åëìè-òåõíèêè èíêèøàôûí ÿñàñ òÿòáèã ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëèð. ×îõ âàõò áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò äÿ áó èãòèñàäè ìÿíàôåéÿ òàáå åòäèðèëèð. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí (ìÿñ., ÀÁØ âÿ Ðóñèéà) þç àðàëàðûíäàêû ðÿãàáÿò ùÿðáè òåõíèêàíûí äàèì òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åòäèéèíäÿí “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” ùÿðáè òåõíèêàíûí ñàòûëìàñû ö÷öí áàçàðà ùÿìèøÿ åùòèéàæ îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ ãàáàãæûë äþâëÿòëÿðèí âÿ áþéöê ùÿðáè ñÿíàéå øèðêÿòëÿðèíèí ìÿíàôåéè íèñáÿòÿí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðäÿ ìöùàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ øÿðàèòèíèí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Áþéöê äþâëÿòëÿð ñèéàñè àðåíàäà àøêàð øÿêèëäÿ ñöëùöí ãàðàíòû êèìè ÷ûõûø åòñÿëÿð äÿ ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí ìàëèééÿ îëèãàðõèéàñû âÿ ùÿðáè ñÿíàéå ñàùèáêàðëàðû áèð ãàéäà îëàðàã áàøãà èñòèãàìÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ãÿðá äöíéàñûíà éàõøû áÿëëè îëàí áó ìÿíòèã áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí áÿçÿí ÷ÿòèí áàøà äöøöëöð, ÷öíêè “ñàüëàì ôèêðÿ” çèääèð. Ìÿñÿëÿí, Äàüëûã Ãàðàáàü êîíôëèêòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ÀÁØ äþâëÿòèíèn ðÿñìè ìþâãåéè èëÿ ÀÁØ Êîíãðåñèíèí ìöÿééÿí äàèðÿëÿðèíèí ìþâãåéèíèí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíìÿñè âÿ áèðèíæèíèí èêèíæèéÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿñè òÿÿææöáëö ýþðöíöð. Ùàëáóêè ÀÁØ-ûí þçöíäÿ áóíà ÷îõ âàõò òÿáèè ùàë êèìè áàõûëûð.
Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí èãòèñàäè æÿùÿòäÿí íèñáÿòÿí ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ èõðàæ åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàð òÿêæÿ ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø òåõíîëîýèéà âÿ ùÿðáè òåõíèêàäàí èáàðÿò äåéèë. Ùÿìèí þëêÿëÿðèí ÿùàëèñèíèí òÿëÿáàòûíà æàâàá âåðìÿéÿí, éåíÿ äÿ “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” âÿ éà ùÿòòà åêîëîúè ñòàíäàðòëàðà óéüóí ýÿëìÿéÿí èñòåùëàê øåéëÿðèíèí – ìÿèøÿò òåõíèêàñû âÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí äà êöòëÿâè èõðàæû þëêÿëÿðàðàñû èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ ìöùöì éåð òóòóð.
Áöòöí áóíëàðà, ÿëáÿòòÿ, äþçìÿê îëàð âÿ äþçöëìÿëèäèð. ×öíêè, Àçÿðáàéæàíäàêû èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàë îíó ÿí ãàáàãæûë þëêÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðñÿ äÿ, ùÿëÿ áó ïîòåíñèàëûí èãòèñàäèééàòäà ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí õåéëè âàõò ëàçûìäûð (áèð øÿðòëÿ êè, õàììàë ñàòûá èñòåùëàê øåéëÿðèíèí ùàçûð øÿêèëäÿ àëûíìàñû ïðàêòèêàñû äàéàíàãëû âÿðäèø ùàëûíà êå÷ìÿéÿ, ýÿëÿæÿéÿ éþíÿëìèø ãóðóæóëóã ïëàíëàðûíû, åëì òóòóìëó èñòåùñàëûí òÿøêèëèíè êÿíàðëàøäûðìàéà).
Áÿëè, ùàçûðêû ìÿãàìäà Àçÿðáàéæàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè äóðóìó åëÿäèð êè, áèç õàðèæè þëêÿëÿðäÿí èñòåùëàê òåõíèêàñû, ÿðçàã ìÿùñóëëàðû äà àëûðûã, ùÿòòà ùóìàíèòàð éàðäûìà äà åùòèéàæûìûç âàðäûð. Ëàêèí äàùà ïåðñïåêòèâëè ÿìÿêäàøëûã èñòèãàìÿòè åëìè-òåõíèêè ÿìÿêäàøëûãäûð, Àçÿðáàéæàíûí ÿí áþéöê ñÿðâÿòè îëàí èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàëà èñòèíàä åäÿí ÿìÿêäàøëûãäûð. Bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yola nəzər salsaq görərik ki, bütün tarix boyu Şərq və Qərb sivilizasiyaları bir-birini müntəzəm surətdə əvəz etmişdir.
Áèëèìèí, ìÿäÿíèééÿòèí, èëê èíñàíè äÿéÿðëÿðèí áåøèéè îëìóø Ãîæà Øÿðã á.å.ÿ. I ìèíèëëèéèí áèðèíæè éàðûñûíäà þç ÿââÿëêè èíêèøàô òåìïèíè âÿ þíæöë ìþâãåéèíè òÿäðèæÿí èòèðìèø, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ èðÿëè ÷ûõìûøäûð. Ëàêèí àíòèê ñèâèëèçàñèéà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, Ãÿäèì Øÿðã ñèâèëèçàñèéàñûíäàí áÿùðÿëÿíìèøäèð. Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó èëÿ áÿøÿð òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îéíàìûø àíòèê åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò äÿ ñöãóòà óüðàìûøäûð. Ëàêèí èìïåðèéàëàð äàüûëñà äà, îíëàðäàí ìèðàñ ãàëìûø åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò òàìàìèëÿ ñèëèíìÿìèø âÿ òàðèõèí éàääàøûíà êþ÷ÿðÿê éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè ìÿãàì ýþçëÿìèøäè.
Àíòèê ñèâèëèçàñèéàäàí ñîíðà áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÿí ïàðëàã äþâð, éåíè åëìè-ìÿäÿíè éöêñÿëèø åðàñû VII ÿñðäÿí ñîíðà Èñëàìûí éàðàíìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Áèëèì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô ìÿðêÿçè éåíèäÿí Øÿðã äöíéàñûíà êþ÷ìöøäöð. Áó äþâðäÿ éàðàíàí éåíè èñëàì ñèâèëèçàñèéàñû þçöíäÿí ÿââÿëêè åëìè íàèëèééÿòëÿðèí, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí äàüûëìàñûíà éîë âåðìÿìèø, îíëàðûí ãîðóéóá ñàõëàìûø, èíêèøàô åòäèðìèø âÿ Ãÿðá äöíéàñûíûí èíòèáàùû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìûøäûð.
XV-XVI ÿñðëÿðäÿ ÿââÿëæÿ Ðåíåññàíñ âÿ äàùà ñîíðà éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðÿ – êàïèòàëèçì æÿìèééÿòèíÿ êå÷èäèí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû èëÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëÿí Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû þíæöë ìþâãåéÿ êå÷ìèøäèð.
Ëàêèí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû (âÿ îíóí äàâàìû îëàí ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû) äà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô åäèëñÿ äÿ, åäèëìÿñÿ äÿ îðòà ÿñð Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíäÿí, Èñëàì ñèâèëèçàñèéàñûíäàí ÷îõ øåé ýþòöðìöøäöð. Ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû ÿñàñÿí åëì âÿ òåõíèêàíûí òÿðÿããèñèíÿ èñòèíàä åòìèøäèð. Ëàêèí èíäè áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð àðòûã Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíûí äà òÿíÿzçöëöíäÿí, ñöãóòóíäàí äàíûøûðëàð.
Òàðèõèí èíêèøàô ìÿíòèãèíäÿí ÷ûõûø åäèëÿðñÿ èíäè íþâáÿ Øÿðãèíäèð. Ëàêèí Øÿðã ñöêàí àðõàñûíà êå÷ìÿéÿ òÿëÿñìèð. Áèð òÿðÿôäÿí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû həëÿ äàâàì åäèð âÿ îíà àëòåðíàòèâèí îëìàñû àç ãàëà àüëàñûüìàçäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, àéðû-àéðû ëîêàë àëòåðíàòèâëÿð éàðàíûð. Ìÿñÿëÿí, êè÷èê áèð Éàïîíèéàíûí ìöàñèð òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ Ãÿðáÿ ìåéäàí îõóìàñû áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, Øÿðã äöíéàñûíûí ïîòåíñèàëû ùå÷ äÿ òöêÿíìÿìèøäèð âÿ î þç ñþçöíö ùÿëÿ äåéÿæÿêäèð. Ëàêèí ñèâèëèçàñèéàëàðûí äÿéèøìÿñè, êþùíÿíèí åñòàôåòè éåíèéÿ þòöðìÿñè èëê áàõûøäà ýþðöíäöéö êèìè ñàäÿ âÿ àñàí îëìàéûá, ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ àüðûëû áèð ïðîñåñäèð. XX ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəlləriíäə à÷ûã-àøêàð îðòàéà ÷ûõàí áó àüðûëàð éåíè äîüóøäàí õÿáÿð âåðèð.
Keçmişdə hər hansı bir dövlət öz siyasi iradəsini başqa ərazilərdə də tətbiq etmək üçün mütləq müharibə yolu ilə həmin əraziləri işğal etməli idi. Təsadüfi deyildir ki, ənənəvi təsəvvürlərə görə dövlətin əsas atributlarından biri də suverenlik, sərhəd və ordu hesab olunur.
Müəyyən bir ərazidə müəyyən hüquq normalarını tətbiq etmək, sosial-iqtisadi həyatı müəyyən normalarla tənzim etmək üçün ilk növədə sərhəd toxunulmazlığı tələb olunur. Lakin zaman keçdikcə sərhəd öz mənasını dəyişir.
Sərhəddin qorunması müasir anlamda heç də o demək deyildir ki, buradan bir quş da keçə bilməz. Əksinə, müasir dövrdə gediş-gəliş xeyli artmışdır. Böyük şəhərlərdə bəzən xaricilər yerli vətəndaşlardan daha çox gözə dəyirlər. Əsas məsələ odur ki, həmin ölkədəki qanunlara, hüquq normalarına əməl olunsun.
Əksinə, sərhəddindən quş da keçməyən ölkələr vardır ki, burada hər şey xarici investisiya ilə, xarici ölkə şirkətlərinin sifarişi ilə, yabançı mədəniyyətin təsir dairəsinin genişlənməsi ilə müşayiət olunur.
Əslində dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilk növbədə həmin ərazidə milli maraqların qorunması ilə bağlıdır1. Lakin milli maraqlar anlayışı geniş mənada götürüldükdə, xarici dövlətlərin təcavüzü iqtisadi və mədəni müstəvilərdə, habelə informasiya fəzasına məqsədyönlü müdaxilə şəklində də ola bilər.
Elmi-texniki inkişaf səviyyəsinə görə və elm tutumlu sənayenin inkişafına görə irəlidə gedən dövlətlər gec-tez dünya iqtisadiyyatında aparıcı mövqe tutmaqla digər ölkələrdə iqtisadi inkişafa təsir etmək imkanına malik olurlar.
Müasir iqtisadi proseslər siyasi sərhədləri asanlıqla keçə bilir. İqtisadiyyatı güclü olan ölkə başqa ölkələrin təkcə iqtisadiyyatına deyil, həm də mədəniyyətinə və mənəviyyatına təsir etmək imkanı qazanır.
Texniki cəhətdən daha yüksək keyfiyyətlə çəkilmiş rəngli bədii film geri qalmış texnologiya əsasında çəkilmiş ağ-qara filmə nisbətən daha çox tamaşaçı cəlb edə bilir. İnsanların estetik zövqünü oxşamaqla bu gözəlliyin arxasında gizlənmiş ideoloji və mənəvi motivlər də tamaşaçıya mənimsədilmiş olur.
Sivilizasiya və texniki-iqtisadi inkişaf
Elmi və texniki nailiyéətlər, onların istehsalata tətbiqi cəmiyyətdə iqtisadi tərəqqinin başlıca amilləri sırasına dixildir. Əslində kapitalizm cəmiyéəti özü texniki tərəqqi sayəsində, istehsal vasitələrinin işçi qüvvəsinə nisbətən daha həlledici rol oynaması sayəsində meydana gəlmişdir. Bütün sonrakı dövrdə də sahibkarların gəlirinin artmasının mühüm vasitələrindən biri məhz texniêi rekonstruksiya, yeni, daha səmərəli texniki vasitələrdən istifadə edilməsi olmuşdur. Nə qədər ki, yeni texnikanın quraşdırılması əsasən praktik biliklər hesabına həyata keçirilirdi və böyük miqyaslı fəaliyyət tələb etmirdi, ölkə miqyasında vahid texniki siyasətə də ehtiyac yox idi. Ona görə də texniki tərəqqi ayrı-ayrı sahibkarların imkan və səylərinə müvafiq olaraq, pərakəndə surətdə həyata keçirèëèðdi. Belə şəraitdə texniki yenidənqurmanın sosial nəticələri də tənzim olunmur və kortəbii xarakter daşıyûrdı. Texniki tərÿqqi sahəsində vahid dövlət siyasətinin olmaìàsı, sahibkarların istənilən texniki yeniliyi tətbiq etməkdə azad olması, bir tərəfdən texniki yaradıcılığın inkişafına meydan açırdısa, digər tərəfdən, onun doğurduğu kütləvi işsizliyin, ekoloji problemlərin və s. qarşısını almaq məqsədi ilə hər bir sistemli tədbir görülməsini istisna edirdi.
Özlüyündə müsbət hadisə olan texniki tərəqqinin sosial tənəzzülə, kütlələrin daha çox təbəqələşməsinə, işsizliyə və mənəvi deqradasiyaya səbəb olması kapitalizm cəmiyyətinin başlıca ziddiyyətlərindən biri idi. Məntiqi olaraq belə çıxır ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə bu ziddiyyət də kəskinləşməli idi.
Texniki tərəqqinin böyük vüsət aldığı və klassik kapitalizm cəmiyyətinin daxili zidäiyyətlərinin üzə çıxdığı bir dövrdə texniki naèliyyətlərin sənayeyə və ümumiyyətlə ictimai-iqtisadi həyata təsirè zəhmətkeşlərin həyat şəraitini daha da pisləşdirir, mənəvi tənəzzül doğururdu. Texniki tərəqqinin insanın maddi və mənəvi həyatına bu cür mənfi təsir imkanları çox vaxt texnikanın öz təbiətindən irəli gələn zəruri nəticələr kimi qələmə verilir. Texniki tərəqqiyə belə bədbin münasibət elm və texnikanı xoşbəxt gələcəyin açarı kimi qiymətləndirən sientist və texnisist baxışların əksinə çıxır. Halbuki istər texnoloji determinizm, itərsə də texnoloji pessimizm texniki tərəqqinin doğurduğu nəticələrin əslində onun hansı ictimai-iqtisadi şəraitdə həyata keçməsindən asılı olduğunu nəzərə almır. Texniki tərəqqinin insana mənfi təsir imkanlarını aradan qaldırmaq üçün özlüyündə mütərəqqi olan bu hadisənin qarşısını almaq, məhdudlaşdırmaq deyil, onu elə istiqamətləndirmək, elə tətbiq etmək lazımdır ki, bütün mənfi təsir imkanları minimuna endirilsin. Bunun üçün isə elmin, texnikanın inkişafı yalnız iqtisadi səmərəyə deyil, həm də sosial-mənəvi mənafeyə uyğunlaşdırûëmalı, mümkün ola biləcək demoqrafik, ekoloji, sosial və mənəvi nəticələr nəzərə alınmalıdır. Lakin texniki tərəqqinin sosial nəticələrinin bu və ya digər istiqamətə yönəldə bilmək üçün əvvəlcÿ bu tərəqqiyə nail olmaq lazımdır. Hansı ictimai-iqtisadi quruluşda texniki tərəqqinin nə kimi nəticələr doğurması probleminə toxunmazdan əvvəl hansı qóruluşun texniki tərəqqi üçün daha yaxşı imkan açmasına diqqət yetirèëməlidir.
İdeoloji konfrantasiya şəraitində sovet tədqiqatçıları kapitalist dünyasında elmi-texnikè tərəqqinin ancaq sosial, mənəvi və ekoloji nəticələrèídən bəhs etmiş, mövcud siyasi, ictimai-iqtisadi sistemin, dövlət proqramlarının elmi-texniki tÿrəqqinin özü üçün, onun intensivliyinin yüksəldilməsi və səmərəli təşkili üçün nə dərəcədə əlverişli olması məsələsi isə kölgədə qalmışdır. Sovet-GERMANIYA BITIMLARI (1939) - 1) hujum qilmaslik haqida 1939 y. 23 avg .da tuzildi ("MolotovRibbentrop pakta"); bitimga ilova qilingan maxfiy hujjat tomonlarning "manfaatlar doirasi"ni chegaralab berdi (Boltiqboʻyi, Sharqiy Polsha, Finlyandiya, Bessarabiya va Shim. Bukovina SSSR ning "manfaatlar doirasi"ga kiritildi)
Məsələ burasındadır ki, kapitalizm dünyasında məhz xüsusi müəssisələr arasındakı rəqabət texniki tərəqqinin başlıca hərəkətverici qüvvələrindən biri olmuşdur. Deməli, yeni bir amil neqativ sosial nəticələri şərtləndirməklə yanaşı texniki tərəqqinin intensivliyiíè də şərtləndirir. Burada həm vahid mərkəzdən planlaşdırılan, həm də daxili rəqabətə və müəssisələrin nisbi müstəqilliyinə əsaslanan təsərrüfat sistemlərinin üstün və zəif cəhətləri ortaya çıxır. Belə güman etmək olardı ki, planlı iqtisadiyyat eyni zamanda texniki tərəqqinin də planlaşdırılmasına imkan açdığından onun sosial nəticələrini də qabaqcadan nəzərə almaq mümkündür. Lakin texniki tərəqqinin həmin dövrdə proqnozlaşdırıla bilməyən və yalnız tətbiq olunduqdan xeyli sonra özünü büruzə verən neqativ nəticələri də vardır ki, bunlardan yaxa qurtarmaq planëı təsərrüfat sistemi şəraitində də mümkün deyil. Belə neqativ halların qarşısının alınması ancaq elmi və texniki biliklərin daha yüksək inkişaf səviyyəsində həyata keçirilə bilər. Çünki texniki tərəqqinin sosial, demoqrafik, ekoloji və mənəvi nəticələrinin proqnozlaşdırılması işi yüksək elmi əsaslar üzərində qurulmasà və ən mükəmməl texnoloýiyaya istinad edilməsə, problem ictimai-iqtisadi sistemin xarakterindən asılı olaraq öz-özünə həll edilə bilməz.
Klassik kapitalizm cəmiyyəti şəraitində texniki tərəqqi ilə onun müxtəlif ictimai həyat sahələrindəki nəticələri arasındakı qarşılıqlı əlaqə hələ nəzərə alına bilmirdi. Sonrakı mərhələdə istehsalın təmərküzləşməsi, iri inhisarların əmələ gəlməsi bir tərəfdən kapitalizì cəmiyyətinin ziddiyyətələrini daha da kəskinləşdirsə də, digər tərəfdən daha böyük texniki yenidÿnqurma planlarının həyata keçirilməsinə imkan açdı. İri burúuaziyanın təzyiqi ilə xırda istehsal müəssisələrinin inteqrasiyası texniki tərəqqinin naliyyətlərindən daha məqsədyönlü şəkildə istifadə etməyə imkan verirdi. Lakin ilk vaxtlarda iri burúuaziya bu imkanlardan yalnız öz mənafeyi naminə istifadə etməyə çalışırdı. Bu isÿ zəùmətkeş kütlələrin texniki tərəqqini öz mənafelərinə zidd bir hadisə kimi mənimsənilməsinə səbəb olurdu. Nəticÿdə texnikadan bilavasitə istifadə edən âə onun əyərəksiyini yaxşı bilən ustalar, fəhlələr nəinki texniki tərəqqinin iştirakçısı olmadılar, əksinə, yeni texnikaya, maşınlara düşmən kəsildilər. İmperializm mərhələsində kapitalizm cəmiyyəti “olóm ya ölüm” dilemması ilə üzləşir. Bir tərəfdən texniki tərəqqini məhdudlaşdırmaq olmazdı, çünki bu, bütövlükdə məhsuldar qüvvələrin inkişafının qarşısını kəsmək olardı. Digər tərəfdən də texnikanın sürətli inkişafı idarə oluna bilèíməyən, hər cür qarşısı alınmayan neqativ nəticələr törədərdi. İmperializm mərhələsində kapitalizm cəmiyyətinin böhranı, çürüməsi, süqutu haqqında mülahizələri şərtləndirən ən ciddi ziddiyyətlərdən biri məhz bundan èbarət idi.
Lakin bundan sonra baş verən hadisələr yaranmış vəziyyətií xeyli dəyişməsinə səbəb oldu. Bu hadisələrdən biri sosialist təliminin və sosialist sisteminin yaranması idi. Sosialist ölkələrinin təcrübəsindən istifadə olunması və daha çox dərəcədə onunla rəqabət zərurəti kapitalist ölkələrində daxili rəqabətin arxa plana keçməsinə, bütün ölkənin mənafeyini nəzərə alan proqramların həyata keçirilməsinə səbəb oldu.
Digər hadisə texniki tərəqqidən elmi-texniki tərəqqiyə keçid idi. Əgər texniki tərəqqi texnikanın yalnız əməli biliklər hesabına nisbi müstəqil inkişafı ilə məh-dudlaşırsa, elmi-texniki tərəqqi həm də elmi biliklərin texnikanın yenidən qurulması işinə tətbiqini nəzərdə tutur. Yeni elmi biliklərin əldə edilməsi və tətbiqi isə bir sıra spesifik cəhətlərə malikdir və elmin iqtisadè həyatda rolu artdıqca bu cəhətlər özünü daha çox biruzə verməyə başlayır. XX əsrdə nəinki təkcə məhsóldar qüvvələr, həm də istehsal münasibətləri, cəmiyyətin sosial strukturu və s. elmin getdikcə artan təsirinə məruz qalır.
Elmin spesifik cəhətlərindən biri də budur ki, ayrıca bir müəssisə, şirkət, firma miqyasında onun inkişafıíû təmin etmək mümkün deyil. Əgər müəssisələrin rəqabəti xırda texniki yeniliklərin həyata keçirilməsinə imkan verirdisə, elmin inkişafı üçün, əksinə, buxova çevrilirdi. Texnikanı yeni keyfiyyət mərhələsinə qaldırmağın yeganə çarəsini éeni biliklərin tətbiqində görən işgözar dairələr istər-istəməz elmin inkişafına şərait yaratmağa çalışırdılar. Onlar elmin mənafeyi naminə, bötövlökdə ölkənin elmi-texniki potensialını inkişaf etdirmək naminə bəzən öz aralarındakı rəqabətdən geri çəkilərək birgə tədbirlərdə iştirak etməli olurdular.
Vahid, bütöv elm sisteminin iqtisadiyyat, təsərrüfat meydanına daxil îlması vahid iqtisadi siyasət üçün də meydan açdı. Beləliklə, bir tÿrəfdən sosialist dünyası ilə rəqabət digər tərÿfdən də elmin sürətli inkişafı və sosial-iqtisadi siyasətə təsiri kapitalizm cəmiyyətinin imperializm mərhələsi kimi qiymətləndirilən yeni keyfiyyət halını tədricən dəyişdirdi. XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində getdikcə şiddətlənən və labüd olaraq süquta aparmalı olan ziddiyyətlər iki sistemin qarşıdurması və elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi şəraitində tədricən öz xarakterini dəyişməyə başladı. Elmin məhsuldar qüvvələrin inkişafına təsiri XIX əsrdə nəzərə çarpacaq bir hadisə idi. XX əsrdə bu prosesin sürətlənməsi nəinki elm ilə istehsalat arasındakı əlaqənin xarakterində və ya məhsuldar qüvvələrin inkèşafında, həm də bütövlükdə elmi-texniki və sosial-iqtisadi siyasətin xarakterində ciddi keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb oldu. Məhz bu dəyişikliklərin nəticəsidir ki, XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində dünya imperializmini təmsil edən ölkələr indi inkişaf etmiş kapitalist ölkələri adlandırılırlar.
XX əsrin ortalarında daha yalnız təbiətşünaslıq deyil, həm də bir sıra ictimai elmlər tətbiqi funksiya kəsb etməklə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin sosial-iqtisadi həyatında mühüm rol oynamağa başladılar. İstehsal texnikasının təkminləşdirilməsi və elmi tutumu böyük olan yeni texnika nþvlərinin yaradılması ilə yanaşı bütövlükdə təsərðüfatın elmi əsaslàrla idarə olunması üçün şərait yarandı. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Dövlətin yeritdiyi iqtisadi, sosial və elmi-texniki siyasətdə elmi idarəetmə prinsipləri getdikcə daha çox nəzərə alınmağa başlaídı. Sahibkarların sinfi mənafeyi ilə ziddiyyət yaranmadıqda işin elmi təşkili rəhbər tutuldu. İstər təsərrüfatın, istərsə də xidmət sahələrinin elmi təşkili cəmiyyətin obyektiv inkişaf qanunauyğunluqları ilə daha çox səsləşdiyindən heç də yalnız burúuaziyanın deyil, bütövlökdə əhalinin mənafeyinə uyğun gəlirdi. Əməyin elmi təşkili sahəsindəki tədqiqatlar və sosial-iqtisadi həyatın elmi təhlili göstərdi ki, izafi qazancın artırılması üçün işçi qüvvəsinin özünə başlıca sərvət kimi baxmaq və onu inkişaf etdirmək lazımdır. Çünki zəhmətkeşlərin həyat tərzi yaxşılaşdıqca, ümumi mədəni səviyyəsi yüksəldikcə, onların peşəkar işçi kimi formalaşması asanlaşır. Təsərrüfatın və əməyin elmi zəmində, kompleks proqramlar əsasında təşkil olunması, yüksək texnoloji və iqtisadi təfəkkür mədəniyyətinin təmin edilməsi əmək məhsuldarlığının və nəticə etibarilə sahibkarın qazancının da àrtmasına səbəb olur.
Nə qədər ki, istehsalın texniki təchizat səviyyəsi aşağı idi və məhsuldarlığın artırılması əsasən fəhlənin ağır fiziki əməyi hesabına başa gəlirdi, onda bir fəhlənin başqasından heç bir xüsusi fərqi yox idi və lazım gəldikdə onu başqaları ilə əvəz etmək çətinlik törətmirdi. Onda sahibkarın öz fəhlələrinin sağlamlığı, həyat şəraiti, təhsil və mədəni səviyyəsi ilə maraqlanmasına da xüsusi ehtiyac yox idi. Lakin elə ki, sahibkar fəhlənin mütəxəssis kimi, texniki avadanlığın xüsusiyyətlərini bilən və peşəkar əməli vərdişlərə malik olan usta kimi yetişməsi üçün xərc çəkir, onda ən qiymətli sərvət texnika yox, mütəxəssis-fəhlə olur. Beləliklə elmi-texniki tərəqqinin təsiri ilə müasir kapitalizm cəmiyyətində dəyərlər dəyişir. Sinfi mənafelər arasında ziddiyyət saxlansa da, elmi-texniki tərəqqi bu ziddiyyətin kəskinləøməsini zəiflədir.
Beləliklə, inkişaf etmiş kapitalizm mərhələsi bir sıra özünəməxsus cəhətlər kəsb edir. Bu yeni mərhələ-nin klassik kapitalizm və imperializm mərhələlərindən keyfiyyətcə fərqləndiyini nəzərə çarpdırmaq üçün D.Bell onu “sənayedən sonrakı cəmiyyət” (“postindustrial cəmiyyət”), C.Qelbreyt isə “yeni sənaye cəmiyyəti” adlandırır.
D.Bell hesab edir ki, cəmiyyətin marksist sxem əsasında ictimai-iqtisadi formasiyalara bölünməsi mül-kiyyət münasibətlərinin yeganə meyar kimi götürülməsinə əsaslanır. Lakin daha bir meyar da var ki, bu da istifadə olunan bilik növlərinin dəyişməsi, istehsalın bir texnikè səviyyədən yeni texniki səviyyəéə keçməsidir. Bu baxımdan D.Bell cəmiyyətin inkişafını üç mərhələyə ayırır: “sənayedən əvvəlki cəmiyyət”, “sənaye cəmiyyəti”, “sənayedən sonrakı cəmiyyət”. O, “sənayedən sonrakı cəmiyyətin” 5 əlamətini qeyd edir: 1) xidmət iqtisadiyyatının üstünlük təşkil etməsi; 2) “mütəxəssislər və texniklər sinfinin” roulunun getdikcə artması; 3) texnikanın yenidən qurulması və siyasətin formalaşmasında nəzəri biliyin həlledici rolu; 4) texnologiyaya nəzarət edilməsi; 5) qərarların yeni “intellektual texnologiya” bazasında qəbul edilməsi.
Göründüyü kimi, bu əlamətlərin əksəriyyəti məhz elmi biliklərin yeni texnika və texnologiya vasitəsilə istehsal və xidmət sahələrinə sirayət etməsi ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, C.Furastye kapitalizmin bu yeni inkişaf mərhələsini “bilik sivilizasiyası” adlandırır.
Fransız iqtisadçısı C.Elqozi istehsalın avtomatlaşdırılmasının və ümumiyyətlə elmi-texniki tərəqqinin doğurduğu nəticələri təhlil edərək ”inqiëabçılarsız inqilab”ın mümkünlüyü qənaətinə gəlir.
Lakin elmi-texniki inqilabın guya sosial inqilabı əvəz etməsi haqqında fikirlər müəyyən faktiki əsasa malik olsa da, real vəziyyəti heç də tam düzgün əks etdirmir. Məsələ burasındadır ki, sinfi ziddiyyətin aradan qalxması və həyat səviyyəsinií yüksəlməsi əsasən mühəndis – texniki işçilərə aiddir. Kvalifikasiya dərəcəsi aşağı olan və yalnız əl əməyinə arxalanan fəhlə kütləsi yenə də hər cür qayğı və təminatdan məhrum olaraq qalır. Bu, xüsusən üçüncü dünya ölkələrindən iş axtarmaq üçün gələn “ucuz işçi qüvvəsinə” aiddir.
Digər tərəfdən də inkişaf etmiş kapitalist ölkələri imperializm mərhələsi üçün səciyyəvi olan bir sıra köklü ziddiyyətlərdən hələ də azad îëà bilməmişdir. Obyektiv təhlil göstərir ki, müasir dövrdə kapitalist ölkələrinin elmi-texniiki tərəqqi sahəsində yeritdiyi ñèéàñÿò heç də yalnız daxili problemlərin həll olunmasına yönəldilməmişdir. Müharibədən sonrakı dövrdə imperializm mərhələsinə xas olan militarizm əhval-ruhiyyəsi yenidən üstünlük təşkil etmişdir və bu, daha çox dərəcədə kütləvi qırğın silahlarının kəşfi ilə əlaqədardır. İnkişaf etmiş böyük ölkələr, ilk növbədə ABŞ və SSRİ, öz texnoloji nailiyyətlərindən hərbi texnikanın modernləşdirilməsi, ən yeni elmi-texniki kəşflərin məhz hərbi sahəyə tətbiq olunması üçün istifadə etmişlər. ABŞ-ın Xirosima və Naqasakiyə atom bombası atması ilə başlanan iki dünya sistemi arasındakı soyuq müharibə əslində elmi-texniki rəqabətin ağırlıq mərkəzinin hərbi sənayeyə keçməsi ilə nəticələndi.
Son illərin təcrübəsi sübut edir ki, hazırlanmış silah istifadəsiz qalmır. İnkişaf etmiş ölkələr məhz hərbi texnika üstünlüyünə arxalanaraq öz siyasi mövqelərini başqa ölkələrə də qəbul etdirməyə çalışırlar. Ən səciyyəvi olan isə budur ki, inkişaf etmiş ölkələr hərbi texnikanı təkmilləşdirdikcə “köhnəlmiş texnikanı” üçüncü dünya ölkələrinə ixrac edir və bununla əslində onları müharibəyə təhrik edirlər. İmperialist ölkələrin “sülhsevər siyasətini” nümayiş etdirən müxtəlif beynəlxalq forumların qərarları onların hərbi texnika sahəsində yeritdikləri silahlanma siyasəti ilə üzləşir və yeni dövrün daha bir ziddiyyəti ortaya çıxır. Hərbi texnikanın səviyyəsi xariæi siyasətə təsir edir və texnokratiya ideyası yaranır. Bəzi ideoloqların müasir kapitalizm cəmiyyətini texnokratik cəmiyyət kimi səciyyələndirmək cəhdləri, əlbəttə, əsassız deyil. Onlar yüksək texniki inkişaf səviyyəsinin təkcə iqtisadi amil kimi deyil, həm də siyasi amil kimi çıxış etməsinə istiíad edirlər. Doğrudan da, texniki səviyyə dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin müəyyənləşməsinə xeyli təsir göstərir. Xüsusən xarici siyasət hərbi texnikanın inkişafından çox asılıdır. Lakin bununla belə, texnikanın siyasəti müəyyən etməsi fikri ilə razılaşmaq olmaz. Texnika siyasətin həyata keçirilməsində yalnız vasitədir.
Bəs texnokratik təlimlərin meydana gəlməsinə səbəb nədir? Bunu yalnız ideoloji baxımdan, keçmiş sovet tədqiqatlarında qəbul edildiyi kimi sinfi ziddiyyətlərini ört-bastır etmək cəhdi olaraq izah etmək düzgün olmazdı. Texnokratik təlimlərin ideoloji kökləri ilə yanaşı müəyyən qnoseoloji kökləri də vardır. Elm və texnikanın yüksək inkişaf səviyyəsi son onilliklərdə kapitalist ölkələrində yeridilən sosial siyasətə getdikcə daha çox təsir göstərir.
İqtisadi və elmi-texniki siyasətäÿ elmi prinsipləri daha çox nəzÿrə alan bir sıra kapitalist ölkələrində sosial təminat və mədəni səviyyənin artması imkanı getdikcə daha geniş fəhlə kütlələrini əhatə edir. Belə ki, istehsalın genişləndirilməsi, yeni sənaye müəssisələrinin açılması mühəndis-texniki kadrların və mütəxəssis fəhlələrin lazım gəldikcə asanlıqla əvəz oluna bilməsi üçün ehtiyat qüvvələrin, işñizlər ordusunun da müəyyən ilkin hazırlıq səviyyəsinə malik olması lazımdır. Tədqiqat göstərir ki, istehsalata cəlb olunan fəhlələrin heç olmasa təhsili varsa, onların müasir òåõíèêàíû idarə etməsi, müasir ixtisaslara yiyələnməsi daha tez və asan başa gəlir, işin keyfiyyəti yüksəlir və əmək məhsuldarlığı artıq olur.
70-80-ci illərdə istehsalın avtomatlaşäûðûëması şəraitində mikroelektronika, hesablama texnikası, robototexnika, biotexnologiya kimi müasir sənaye sahələrinin yaranması, xüsusən hərbi sənayenin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq elmin ən yeni nailiyyətlərinə əsaslanan mürəkkəb texniki qurğuların, raket texnikasının, nüvə reaktorlarının və s. geniş təşəkkül tapması yüksək kvalifikasiyalı elmi-texniki kadrlara olan ehtiyacı daha da artırdı.
Böyük mütəxəssislər ordusunun hazırlanması işi yalnız ümumən elm və maarifin inkişafı şəraitində, istedadlı adamların üzə çıxarılması və onların intellektual potensialından maksimum səmərəli istifadə edilməsi sayəsində mümkün ola bilərdi. Yalnız varlıların, sahibkar uşaqlarının təhsil alması mütəxəssis kadrlara olan böyük ehtiyacı ödəmək üçün kifayət deyildi. Yüksək intellektual potensialı olan adamların üzə çıxarılması üçün daha geniş kütlələrin təhsil almasına şərait yaradılmalı idi. XX əsrin ikinci yarısında ilk növbədə ABŞ-da və digər inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində bu tələbin ödənilməsi dövlət siyasəti səviyyəsində həll olundu. Bütün ölkə vətəndaşlarının intellektual potensialınıí səfərbər olunması ilə yanaşı, imkan daxilində xarici ölkələrií (ilk növbədə üçüncü dünya ölkələrinin) elm adamlarını və yuksək kvalifikasiyalı mütəxəssislərini işə cəlb etməyin müxtəlif üsullarından istifadə edilməsinə başlandı.
İstehsal sahəsində əl əməyinin texnika ilə ñıxûş-dırılması və bura daha çox mühəndis və texniki işçilərin cəlb olunması, təsərrüfatın elmi yolla idarə edilməsi, əməyin elmi təşkili sahəsində mütəxəssislərin – menecerlərin rolunun artması əhalinin sosial tərkibinin də tədricən dəyişilməsinə, öz yaşayış səviyyəsinə görə iri sahibkarlarla ixtisassız fəhlələr arasında orta mövqe tutan xüsusi təbəqənin formalaşmasına gətirib çıxarır. Burjua ideoloqlarının fikrincə bu yeni təbəqə dövlət siyasətinin formalaşmasında aparıcı rol oynamağa başlayır. Bu, texnokratiya mərhələsinə keçidin əsas arqumentlərindən biri kimi qiymÿtləndirilir.
Geniş kütlələrin savadlanması xüsusi ixtisaslaşma tələb etməyən fiziki əməyin icrası üçün ucuz işçi qüvvəsinÿ ehtiyacı artırır. “Üçüncü dünya” ölkələri ucuz xammalla yanaşı ucuz işçi qüvvəsinin də məskəninə çevrilir.
İndustrial cəmiyyətdə mühəndis-texniki işçilərií bir qismi, kadr çatışmayan yeni sahələrdə yaxşı mütəxəssis olan adamlar onlarla müqayisədə daha ağır işdə çalışan adamlara nisbətən qat-qat artıq maaş alırlar ki, bu da fəhlə sinfinin daxilində texniki təbəqələşmə ilə paralel surətdə sosial-iqtisadi təbəqələşmənin yaranmasına səbəb olur. “Hər şey insan naminə” prinsipi əsas tutulmadıqda aşağıdakı mülahizələr hakim kəsilir: õüsusi ixtisaslaşma tələb etməyən ağır işi görməyə adam çoxdur, yeni texnikanı işə salan, onun fÿaliyyətinə nəzarət edən adamlara isə ehtiyaæ vardır. Deməli, ikincilərə müvəqqəti də olsa, yaxşı şərait yaratmaq, birinciləri isə bacardıqca daha çox və daha ağır vəziyyətdə işlətmək və onlar gücdən düşdükdə yeniləri ilə əvəz etmək lazımdır. Bu mülahizə xüsusi ixtisaslaşma kursu keçməyən, yalnız “qara əməklə” məşğul olan fəhlələrin maddi şəraitini daha da pisləşdirir, onların bir insan kimi inkişafını hər cür məhdudlaşdırmış olur.
XX əsrin son rübündə kompüterləşmənin sürətli inkişafı, iqtisadiyyatın və ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi, xüsusən internet şəbəkəsinin geniş yayılması qloballaşma üçün texnoloji bazis hazırlamış olur. Bu sahədə yüksək texniki inkişaf səviyyəsində olan dövlətlər öz yüksək ixtisaslı mütəxəssislərinin köməyi ilə dünyada gedən proseslərə daha operativ və effektli təsir etmək imkanı qazandılar.
İndi elektron poçtu və internet nəinki kommunikasiyanın ən səmərəli və sürətli vasitələrinə çevrilmişdir. Nəinki beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin gediş-gəlişsiz qat-qat operativ olan üsullarını yaratmışdır, həm də millətlərin mədəni-mənəvi inkişaf istiqamətlərinə təsir göstərmək imkanına malikdir. Bu sonuncu amil, yəni internetin maarifləndirmək funksiyası ilə yanaşı, ideoloji, mədəni-mənəvi təsir (habelə diversiya) funksiyası qloballaşma prosesində çox önəmli yer tutur.
Azərbaycan da elə müstəqilliyinin ilk illərindən bu problemlərlə rastlaşmış, Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti sayəsində qloballaşmanın iqtisadi inteqrasiya istiqamətində açdığı imkanlardan uğurla istifadə etməyə çalışmış, “Əsrin kontraktı”, “Böyük İpək yolunun bərpası” kimi planetar miqyaslı iqtisadi hadisələrin mərkəzində dayanmağa nail olmuşdur. Bununla belə, iqtisadi inteqrasiya proseslərində bundan sonra da yaxşı ölçülüb-biçilmiş, incə siyasət aparılmasına böyük ehtiyac vardır. Bundan əlavə, qloballaşmanın ideoloji və mədəni-mənəvi təxribat aspektləri neytral-laşdırılmalı, əksinə, möhtərəm Heydər Əliyevin dediyi kimi, qərb dünyasından məhz tərəqqiyə xidmət edən müsbət mədəni amillər əxz olunmalı, Şərq və Qərb dəyərləri arasında optimal nisbət gözlənilməli, pozitiv balans yaradılmalıdır.
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html?page=3 | Layihənin iqtisadi-texniki və geosiyasi əhəmiyyəti | 8.Layihənin iqtisadi-texniki və geosiyasi əhəmiyyəti
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu şəbəkələrinin birləşməsində çatışmayan bağlantı olaraq 102,3 km-i əhatə edir. Bu xəttin 26,3 km-i Gürcüstanın, 76 km-i Türkiyə ərazisinin payına düşür. Bununla belə, layihənin reallaşması üçün Gürcüstan ərazisində Marabda-Axalkalaki stansiyaları arası 154 km yolda reabilitasiya, tikinti-rekonstruksiya işləri aparılmalıdır. Bu layıhəyə həmçinin Gürcüstanın Axalkalaki stansiyasında vağzal və təkər arabacıqlarının dəyişdirilməsi kompleksinin tikintisi də daxildir. Eyni zamanda layihə çərçivəsində 4 stansiyanın, 16 körpünün və 5 yol ötürücüsünün, Türkiyə-Gürcüstan sərhəddində 4350 m uzunluğunda tunelin tikilməsi də nəzərdə tutulub. Qeyd olunmalıdır ki, yeni dəmir yolu xəttinin Qars-Axalkalaki hissəsinin inşası və Axalkalaki-Marabda hissəsinin reabilitasiya-rekonstruksiyası Beynəlxalq Dəmir Yolu İttifaqının (UIC) standartlarına uyğun həyata keçiriləcəkdir. Layihənin maliyyə tutumu 1,1$ trilyondan artıqdır. Onun 775$ milyonu Azərbaycan tərəfinin sərmayaləri ilə Gürcüstanın, 345$ milyonu isə Türkiyənin payına düşür [11].
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti marşrutunun ümumi uzunluğu 825,0 km təşkil edir. Burada 503 km Azərbaycan, 244,5 km Gürcüstanın və 77,5 km Türkiyənin payına düşür. Dəmir yolu xətti tam istismara verildikdən sonra burada maksimal sürətin 120 km/s olacağı gözlənilir. Marşrut üzrə dəmir yolunda magistral rabitə xətti optik-lifli qurulacaq, dartmanın növü (elektrovozların qəbul etdiyi gərginliyin növü) isə dəyişən elektrik cərəyanı ilə təmin olunacaqdır [8].
Aşağıda Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti marşrutunun xəritəsi verilmişdir:
Şəkil 1. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti marşrutunun xəritəsi
Mənbə: http://www.mot.gov.az - Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyinin saytı
Dəmir yolu ilə bir günə Qarsa və iki gün yarıma İstanbula getmək mümkün olacaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti istismara veriləndən sonra ilkin dövrdə bu xətt vasitəsilə ildə 1 milyon sərnişin və 6,5 milyon ton yük, 2034-cü ildə isə 3 milyon sərnişin və 17 milyon ton yük daşınacağı ehtimal olunur. Yük daşımaları həcmi 3-cü istismar ilində 3-5 milyon ton, 5-ci istismar ilində 6-8 milyon ton, 10-cu istismar ilində isə 10 milyon ton və çox proqnozlaşdırılır.
Hesablamalara görə Azərbaycanın ilk illərdə tranzitdən minimal illik gəliri 50$ milyon təşkil edəcəkdir. Bu isə “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin lokomotiv və vaqon parkının adekvat olaraq yeniləşməsini şərtləndirir. Hesablamalara görə daşımalar ildə 5 milyon ton olduqda Bakı-Böyük Kəsik yol mənzilində tələb olunan lokomotivlərin orta sayı 70 ədəd olmalı və əlavə 50 yeni lokomotiv alınmalıdır. Həmin yol mənzilində tələb olunan yük vaqonlarının orta sayı 1500 ədəd olmalı, əlavə olaraq 28 ədəd şərnişin vaqonu alınmalıdır. Qeyd olunmalıdır ki, hazırda Bakı-Böyük Kəsik xətti ilə daşınan ümumi yüklərin orta illik həcmi 20 milyon ton, o cümlədən tranzit yüklərin orta illik həcmi 7,5 milyon tondur [8, 11].
Bağlantı vasitəsilə əsasən qara və əlvan metallar, daş kömür, pambıq, taxıl, kükürd, neft və neft məhsulları, avadanlıqlar, ərzaq məhsulları və digər yüklərin daşınması proqnoz edilir. Tariflərdə 1998-ci ildə Bakıda qəbul olunmuş Əsas Çoxtərəfli Sazişə görə 50%-ə qədər güzəştin tətbiqi nəzərdə tutulur.
Layihənin həyata keçirilməsi iqtisadi səmərəlilik, alternativ marşrut və dövriyyənin qısaldılması, sürət və vaxt tezliyi, etibarlılıq və təhlükəsizlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Gələcəkdə Avropa və Asiya ölkələrinə məxsus yüklərin bu dəmir yoluna cəlb edilməsi hər iki istiqamətdə konteyner və intermodal (bir neçə nəqliyyat növündən istifadə etmə ilə yük daşıma) daşımalarının həcmini artıracaqdır.
Aşağıdakı cədvəldə Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsi üzrə əsas texniki-iqtisadi parametrlər əksini tapmışdır:
Cədvəl 2
Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsi üzrə göstəricilər
№
|
Göstəricilər
|
Parametrlər
|
1
|
Sazişin və Kredit müqaviləsinin imzalanma tarixi (Tbilisi)
|
07.02.2007
|
2
|
BTQ-nin istismara verilmə tarixi
|
2015-ci ilin sonu
|
3
|
BTQ marşrutunun uzunluğu
|
825,0 km
|
3.1
|
Azərbaycan
|
503 km
|
3.2
|
Gürcüstan
|
244,5 km
|
3.3
|
Türkiyə
|
77,5 km
|
4
|
BTQ layihəsinin texniki parametrləri:
|
|
4.1
|
Marabda-Axalkalaki (reabilitasiya, tikinti-rekonstruksiya)
|
153,0 km
|
4.2
|
Axalkalaki-Türkiyə sərhədi (Kartsaxi) ərazisində yeni yolun tikintisi
|
26,3 km
|
4.3
|
Axalkalaki stansiyasının tikintisi, vağzal, təkər arabacıqlarının dəyişdirilməsi
|
3,0 km
|
4.4
|
Layihədə maksimal sürət
|
120 km/s
|
4.5
|
Relslərarası məsafə Azərbaycan-Gürcüstan / Türkiyə
|
1520 mm/ 1435 mm
|
4.6
|
Şpalların tipi
|
ağac və dəmir-beton
|
4.7
|
Xətt sayı: Bakı-Tbilisi, Qars-Gürcüstan sərhəddi
Tbilisi-Marabda-Axalkaliki-Türkiyə sərhəddi
|
iki
bir
|
4.8
|
Yol yatağının sayı: Bakı-Tbilisi
Axalkaliki-Qars
|
iki
bir
|
4.9
|
Dartının növü (elektrovozların qəbul etdiyi gərginliyin növü):
Bakı-Tbilisi-Axalkaliki
Axalkaliki-Qars
|
sabit cərəyan
dəyişən cərəyan
|
4.10
|
Magistral rabitə xətti
|
optik-lifli
|
4.11
|
Tunelin uzunluğu - Cəmi
Gürcüstan / Türkiyə
|
4350 m
2070 m / 2080 m
|
4.12
|
Körpülərin sayı
|
16
|
4.13
|
Stansiyaların sayı: Azərbaycan / Gürcüstan (Marabda st-Türkiyə sərhəddi - 12 stansiya) / Türkiyə (Qars stansiyasınadək, Qars stansiyası daxil olmaqla)
|
45 / 18/ 4
|
5
|
Tariflər - (Əsas Çoxtərəfli Saziş - Bakı, 08.09.98)
|
50%-ə qədər güzəştin tətbiqi
|
6
|
BTQ-də şərnişin daşımaları üçün tələb olunan vaqonların sayı
|
28 ədəd
|
7
|
Daşımalar ildə 5 mln. ton olduqda Bakı-Böyük Kəsik yol mənzilində tələb olunan lokomotivlərin orta sayı (50 lokomotivin alınması nəzərdə tutulur)
|
70 ədəd
|
8
|
Daşımalar ildə 5 mln. ton olduqda Bakı-Böyük Kəsik yol mənzilində tələb olunan vaqonların orta sayı
|
1500 ədəd
|
9
|
Daşımalar ildə 5 mln. tondan çox olduqda Bakı-Böyük Kəsik yol mənzilində tələb olunan əlavə lokomotivlərin sayı
|
14 ədəd
|
10
|
Bakı-Böyük Kəsik xətti ilə daşınan ümumi yüklərin orta illik həcmi
|
20 mln. ton
|
11
|
Bakı-Böyük Kəsik xətti ilə daşınan tranzit yüklərin orta illik həcmi
|
7 mln. ton
|
12
|
Proqnoz yük daşımalar
|
10 mln. tondan çox
|
12.1
|
3-cü istismar ilində
|
3-5 mln. ton;
|
12.2
|
5-ci istismar ilində
|
6-8 mln. ton;
|
12.3
|
8-ci istismar ilində isə
|
10 mln. tondan çox
|
Mənbə: http://addy.gov.az - Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin saytı.
Xüsusi olaraq vurğulanmalıdır ki, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti və eyni zamanda respublikanın dəmir yolu sisteminin təkmilləşdirilməsi çərçivəsində Azərbaycan ərazisində infrastruktur yaradılacaq və daha da möhkəmləndiriləcək, Bakının Ələt qəsəbəsində “Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kompleksi”nin inşası başa çatdırılacaq və eləcə də Bosfor boğazında dəmir yolu tunelinin inşası tamamlanacaq, TRACECA beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması üçün mühüm tədbirlər görüləcəkdir.
Ilkin mərhələdə layihə üzrə tikinti işlərinin 2010-cu ildə bitməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 2008-ci ilin yayında baş vermiş Rusiya-Gürcüstan müharibəsi və qlobal maliyyə böhranı layihənin həyata keçirilməsini ləngitdi. Vurğulandığı kimi, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin 2015-ci ilin sonunda istismara verilməsi proqnozlaşdırılır.
9.Gürcüstan mənfəətləri: maliyyə, tikinti problemləri, geosiyasi və geoiqtisadi gözləntilər
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti ilk baxışda regional layihə təəssüratı yaratsa da, əslində əhəmiyyətliliyinin miqysına görə qlobal səciyyə daşıyan bir təzahürdür. Strasburqla uzaq Şanxayı birləşdirəcək böyük İpək yolunda qisa bir bağılantı olsa da, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu iki qitəni polad relslərə birləşdirərək böyük sosial-iqtisadi effektivliyə zəmin olacaqdır. Bu marşruta bir daha regional ölkələr birliyinin iqtisadi potensialları kontekstində yanaşsaq, görərik ki, mövcud arealda dünya iqtisadiyyatının yarıdan çoxu cəmləşmişdir. Əlbəttə, bu dəmir yolu xətti mövcud potensialı birdən-birə artırma zəminində yenidən dövriyyəyə gətirməyəcəkdir. Lakin layıhənin reallaşması həmin dövriyyədə yeni kommunikativ gerçəklik kimi onun yeni pilləyə qaldırılmasına əlavə stimullar verəcəkdir. Nəzərə alınsa ki, bağlantı nöqtəsi Qafqaz regionundadır, onda tam aydınlığı ilə bəlli olur ki, ilkin mənfəətləri də ilk olaraq məhz bölgə ölkələri əldə edəcəklər.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi regionda sabitliyə və iqtisadi inkişafa böyük töhfə verəcək, nəticədə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə mühüm tranzit qovşağına çevirilmiş olacaqdır. Hər üç ölkə beynəlxalq yüklərin daşınmasından əlavə tranzit gəlirləri əldə edəcəkdir ki, bu da burda yaşayan xalqların sosial-iqtisadi həyatına yeni rifah gətirəcəkdir.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsində mühüm bir məqam Gürcüstanla bağlıdır. Belə ki, bu xəttin Türkiyə ilə yanaşı ikincı bağlantı sahəsi Gürcüstandır. Sovetlər İttifaqının dağılmasından sonra bu ölkədə iqtisadi vəziyyət və sosial durum xeyli çətinləşmişdir. Statistik tədqiqatlar göstərir ki, SSRİ dövlətinin mövcudluğu vaxtı Gürcüstan respublikasının iqtisadiyyatının mərkəzdən asılılığı xeyli böyük olmuşdur. SSRİ-nin dağılması ilə isə bu ölkəyə İttifaqdan Abxaziya və Cənubi Osetiya respublikalarının separatçı tərzdən ondan ayrılması kimi dövlət ərazi pozuntuzu problemi miras qalmışdır. Abxaziya, Abxaziya Respublikasi (abxazcha nomi „Apsni“ - qalb o‘lkasi) - Gurjiston Respublikasi tarkibida. 1921 y. 4 martda tashkil topgan. Zakavkaze-ning shim.-g‘arbiy qismida joylashgan. Jan.-g‘arbiy qismi Qora dengizga tuta-shadi. Daxili təbii resurslarının məhdudluğu, iqtisadi potensialın zəifliyi bu ölkənin maliyyə sistemində ciddi əks olunmaqdadır.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası Gürcüstan üçün nə qədər vacib və əhəmiyyətli olsa da, onun layihənin reallaşdırılmasına vəsait qoymaq imkanları yoxdur. Elə buna görə də Gürcüstanın layihədəki payı Azərbaycanın bu məqsədlə ayırdığı kredit hesabına reallaşdırılır. Bu, həmçinin, bir də ondan irəli gəlmişdir ki, ABŞ Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşasının maliyyələşdirilməsinə köməklik göstərməmişdir. Məsələnin ABŞ senatında müzakirəsi zamanı erməni lobbisinin səyləri ilə ABŞ hökumətinin bu layihəni maliyyələşdirməsinin qarşısı alınmış və nəticədə Dünya Bankı da öz növbəsində ABŞ Dövlət Departamentinin təsirilə layihəyə kredit ayırmaqdan imtina etmişdir. Göründüyü kimi, bütün region ölkələri üçün böyük əhəmiyyətə malik olan layihənin reallaşdırılması Azərbaycanın qarşıya qoyduğu iradə və onun dövlət başçısı - prezident İlham Əliyevin əzmkarlığı nəticəsində mümkün olmuşdur [18].
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan tərəfi birinci mərhələdə Gürcüstana 25 il müddətinə 1% dərəcəsi ilə 200$ milyon kredit vermişdir. Ondan sonrakı mərhələdə ikinci tranş olaraq Azərbaycan tərəfi Gürcüstana 5% dərəcəsi olmaqla yenə də 25 il müddətinə 575$ milyon əlavə kredit ayırmışdır. Hazırda bu kreditin yarıdan çoxu məsrəf edilmiş və bunun əsasında müvafiq tikinti, reabilitasiya-rekonstruksiya işləri görülmüşdür.
Aşağıdakı cədvəldə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsinin Azərbaycan tərəfindən maliyyələşdirdiyi kretit xətti üzrə göstəricilər əksini tapmışdır:
Cədvəl 3
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsinin
Azərbaycan tərəfindən maliyyələşdirdiyi kredit xətti
№
|
Kredit xətti
|
Xərclər
($ milyon)
|
1
|
Kredit xətti - Cəmi
|
775,0
|
1.1
|
1.Tranş A (25 il, 1%-lə)
|
200,0
|
1.2
|
2.Tranş B (25 il, 5%-lə)
|
575,0
|
2
|
Layihə üzrə müqavilələrin ümumi dəyəri
|
721,2
|
Mənbə: www.elshanhajizadeh.com - prof. Elşən Hacızadənin saytı.
Bütün işlər plana uyğun olaraq Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsi çərçivəsində Marabda-Türkiyə sərhədi (Kartsaxi) sahəsi üzrə işlər 3 hissədə aparlır [8, 11]:
1.Marabda-Axalkalaki ərazisində 153 km yolun tikintisi və reabilitasiya-rekonstruksiya işləri (1.Marabda-Tetritskaro sahəsi - 29,2 km; 2.Tetritskaro-Tsalka sahəsi - 49,7 km; 3.Tsalka-Axalkalaki sahəsi - 74,1 km);
2.Axalkalaki stansiyasının tikintisi;
3.Axalkalaki - Türkiyə sərhədi (Kartsaxi) ərazisində 26,3 km yolun tikintisi.
Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xəttinin Gürcüstan ərazisində Axalkalakidən Türkiyə sərhədinədək dəmir yolunun yenidənqurulması layihəsi işlərini Azərbaycanın “Azərinşaatservis” şirkəti həyata keşirir.
Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsi ilə bağlı bir sıra ekspert qiymətləndirmələrinə rast gəlinir. Bu sırada həm də təbii ki, qısqanclı, onun effektivliyinin aşağı salınmasına cəhd edilən məqamlara da rast gəlinir. Belə ki, bəzi ekspertlər tərəfindən hesab edilir ki, Azərbaycandan gələn və tranzit edilən yüklərin Qürcüstanın Qara dəniz limanlarından keçim həcmi azalacaq və onlar daha qısa olan Türkiyə marşrutu ilə daşınacaqdır. Bu isə layihənin siyasi meyilliliyini göstərən cəhət kimi dəyərləndirilir. Bundan irəli gələrək onlar həm də hesab edirlər ki, layihə uzun illər özünütəminatlı olmayacaqdır. Çünki hazırda Türkiyənin dəmir yollarının Avropa ilə sıx bağlantıları yoxdur. Digər tərəfdən, bu marşrut boyunca daşınan yüklər əsasən enerji resurslarıdır ki, onlar da dəmir yolu ilə deyil, başlıca olaraq bu məqsədlər üçün yaradılmış boru xətləri vasitəsi ilə uğurla nəql edilirlər. Burada yanaşmada Çin və Qazaxıstanın Avropaya yük daşımalarında oturuşmuş Rusiya marşrutundan istifadənin əlverişli olması da diqqətə gətirilir. Çin tərəfindən Qərbə yük daşımalarda “çətin İran marşrutu” Sərəxs (Türkmənistan)-Məşhəd-Tehran (İran) xəttindən də istifadə edilir. Bunlara baxmayaraq, həm daşınma alternativliyindən irəli gələrək və həm də Türkmənistanın Bakı istiqamətində dəmir yolları xətlərinin rekonstruksiyasındakı ləngliyini nəzərə alaraq Qazaxıstan bu sahədə daha qısa yolların çəklişini həyata keçirir, özünün Xəzər sahilindəki Aktau limanını yenidən quraraq möhkəmləndirir.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinə opponent kəsilən ekspertlər həm də Gürcü-Abxaz konfliktinin həlli tapıldıqdan sonra Abxaziyadan keçən dəmir yolu xəttinin açılmasına işarə edərək yüklərin Rusiya vasitəsi ilə Qara dəniz limanlarına daşınmasının daha effektliliyi qənaətini sərgiləyirlər. Hətta belə olan təqdirdə deyilir ki, Bakı-Tbilisi-Qars xətti daha çox məhz Abxaziyadan gələn yüklərin daşınmasına xidmət edəcəkdir. Belə şəraitdə isə Azərbaycan bu marşrut üzrə transmodal daşınmalar sistemindən kənarda qalacaq, onun layihəyə yatırdığı sərmayələr reinvestisiya olmayacaq və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Soçi-Suxumi-Tbilisi-Qars marşrutu kimi fəaliyyət göstərəcəkdir [18].
Əlbəttə, bütün bunların iqtisadi əsasları ehtimal edilsə də, əksərən bu yanaşmalarda siyasi motiv özünü göstərir. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsində siyasi aspektin mövcudluğu heç də inkar olunmur. Bu da təbiidir. Belə ki, haradan olursa-olsun, ambisiyalı layıhələrdə istənilən dövlətin siyası məqsədləri də yer alır. Lakin birmənalı əsaslandırılaraq vurğulanır ki, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi iqtisadi motivli və sosial təyinatlıdır. Onun rifaha çevriləcək istismarından hamı öz bəhrəsini və mənfəətlərini alacaqdır.
10.Ermənistan: “qapanmış qapalı dəmir yolu”
Müasir Ermənistanın ərazisində ilk qatar Rusiya imperiyasi zamanlarında - 1899-cü ildə Tiflis-Aleksandropol (Tiflis: Gürcüstanın paytaxtı Tbilisi şəhəri, Aleksandropol: Ermənistan Gümri şəhəri) dəmir yolu xəttinin açılışı ilə gəlmişdir. Qatar (قطر) (Qatar Davlati) poytaxti - Doha shahri. BMT aʼzosi Sovetlər İttifaqı dönəmində buradakı dəmir yolları Zaqafqaziya və Azərbaycan dəmir yolları təsisatları tərəfindən idarə olunmuşdur. Yalnız İttifaq dağıldıqdan sonra Ermənistanda dəmir yolları üzrə təşkilat təsis olunmuşdur. Bir neçə il formal mövcudluqdan sonra zərərlə işləməsi ilə bu təşkilat 2008-ci ildə 30 il müddətinə (20 il istisamardan sonra tərəflərin razılığı ilə daha 10 il müddətinə uzadılmaqla) “Rusiya dəmir yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinə konsessiyaya verilmişdir. Əslində burada heç bir gözlənilməz amil axtarmaq gərəkli deyildir. Göründüyü kimi, milli dəmir yolu hesab edilən təsisat demək olar ki, heç zaman respublikaya aid müstəqil qurumlar tərəfindən idarə edilməmiş və milli dövlətin investisiyalarını da almamışdır [12].
Tender şərtlərinə görə idarəetməni alan və bu məqsədlə təsis edilən “Rusiya dəmir yolları” QSC-nin törəmə təşkilatı “Cənubi-Qafqaz dəmir yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti 570$ milyon məbləğındə investisiya layihəsi ilə burada infrastruktur modernizasiyasını reallaşdıracaqdır. Buna görə o, həm də “Ermənistan dəmir yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin pensiyaçıları istisna edilməklə 4 mindən çox işçisini öz ştat cədvəlinə qəbul edərək onların əmək haqqını 20% artırmışdır. Hazırda Ermənistandakı dəmir yolu xətlərinin uzunluğu 1328,6 km-dir ki, bunun da 780 km-i (yolun yalnız 2,6%-i iki xəttlidir) əsas yollardır. Lakin digər mənbələrdə bu 869 km təsbit edilir. [13] Bu yollarda orta hesabla 100-ə qədər elektrik və istilik lokomotivləri, 2 min ədəd yük vaqonu və 150 sayda sərnişin vaqonunun mövcudluğu qeyd edilir. “Cənubi-Qafqaz dəmir yolları” QSC-nin istismar etdiyi xətlərin uzunluğı isə 726 km-ə bərabərdir ki, burada da 75 stansiya xidmətdədir. İllik daşınma qabiliyyəti yük üzrə 50 milyon ton, sərnişin üzrə isə 5,5 milyon təşkil edir [12, 13].
Ermənistanın xaricə çıxışı olan başlıca dəmir yolu xətləri Azərbaycanla bağlıdır ki, bunlar da Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində qapanmışdır. Erməni mənbələrində bu xətlərin bərpa perspektivinin olmadığı göstərilir. Azərbaycanda isə bu fikir bölüşülmür. Ermənistanın dəmir yolu xətlərinin Türkiyədə çıxışı da bu təcavüzün nəticəsi olaraq 1993-cü ildən bağlıdır. Erməni mənbələrində Azərbaycan istiqamətindən fərqli olaraq bu xəttin açılma perspektivliyi güman edilir. Bununla belə, Ermənistanın dəmir yolu ilə xaricə çıxışı yalnız Şimalda Gürcüstan vasitəsi ilə qalmışdır ki, bu xətlə də gediş-gəlıs intensivliyi olduqca zəifdir. Bu əlaqələrdə sərnişin daşımalarda Batumi ilə mövsümi, Tbilisi ilə isə gündəlik olmayan daşınmalar mövcuddur.
Aşağıdakı şəkildə Ermənistan dəmir yolları şəbəkəsini əks etdirən xəritə verilmişdir:
Şəkil 2: Ermənistan dəmir yolları xətti
Mənbə: http://www.ukzhd.am/ru.html - “Cənubi-Qafqaz dəmir yolları” QSC-nin saytı.
Ermənistan xaricə çıxış alternativliyini qazanmaq üçün əsasən iki istiqamətdə səy göstərir. İlk sırada 2007-ci ildə bəyənilmiş İran İslam Respublikası ilə Ermənistan-İran dəmir yolunun tikintisi layihəsidir. Orta hesabla 500 km uzunluğunda dəmir yolu xəttinin (420 km Ermənistan, 80 km İran) çəkiliş layihəsinin investisiya təminatı 2,0$ milyard həcmində hesablanır. Şəkil 2-dən göründüyü kimi, Ermənistan üçün İranla dəmir yolunun ən qisa və bənzəri olmayan əlaqəsi mövcud Naxçıvan istiqamətli xətlə mümkündür. Lakin təcəvüzkar siyasət bu ölkəni özünü qapanmaya sövq edir. Digər tərəfdən, bu layihənin reallaşmasi maliyyəsi Ermənistanın hazırkı dövlət büdcəsi bərabərindədir ki, bu da onun daxili potensialı xaricindədir. Eyni zamanda pulların tapıldığı halda belə bu dəmir yolu xəttini ən yaxşı halda 5-7 ilə inşa etmək mümkün ola bilir. Burada iqtisadi amil də yaddan çıxarılmamalıdır. Belə ki, hazırda iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi orta hesabla 300-350$ milyon təşkil edir və İran beynəlxalq birliyin embarqoları ilə üzləşdiyi ön sırada dayanan ölkədir [13]. Bu baxımdan onun ixrac əlaqələri dəstək almır. Ticarət dövriyyəsinin strukturuna baxdıqda və həmçinin bu sırada Ermənistanın istehsal və ixrac potensialı dövriyyəyə gətirildikdə isə səhnədən iqtisadi amilin çıxıldlığı aydınlığı ilə görünür.
Ermənistan dəmir yolu ilə Türkiyə səmtində xaricə çıxışında mövcud olmuş Qars-Gümri dəmir yolu xətti dayanır. Bu dəmir yolu Rusiya-Türkiyə müharibəsində (1878-1917-ci illər) cəbhəni hərbi məhsulla təmin etmək məqsədi ilə ruslar tərəfindən tikilmişdir. Ruslar yahudiylar bilan - xalq, Rossiya Federatsiyasining asosiy aholisi (taxminan 120 mln. kishi). Ukrainada 11,35 mln. kishi, Qozogʻistonda 6,23 mln. kishi, Oʻzbekistonda 1,65 mln. kishi, Belorussiyada 1,34 mln. Qars muqaviləsinə (1922-ci il) görə dəmir yolunun əksər hissəsi Türkiyədə qalmışdır. Sonradan Türkiyə tərəfi dəmir yolunu rekonstruksiya edərək onun ölçülərini (dəmir yolu izi) 1520 mm-dən 1435 mm-ə dəyişmişdir.
Qars-Gümri dəmir yolu xəttinin uzunluğu 80 km-dir (Qarsdan sərhəddə 66 km, Gümridən sərhəddə 14 km). Dövlət sərhədi baxımından Gürcüstan sərhədindən Qarsa olan 76 km-dən 10 km azdır (sərhəd dəmir yolu məntəqələri: Türkiyə - Akyaka, Ermənistan - Ahuryan). Qeyd olunmalıdır ki, Türkiyə-Ermənistan sərhədinin ümumi uzunluğu 325 km-dir və iki ölkə arasındakı dəmir yolu keçidini Araz çayı üzərində uzunluğu 18 metr olan körpü ayırır. Metr (belgilanishi: m; grekcha μέτρον - o'lchov) - SI dagi uzunlik o'lchov birligi. 1 metr - yorug'lik nurining vakuumda, 1/299 792 458 soniya ichida bosib o'tgan masofasiga teng. “Akyaka Dəmir yolu sərhəd qapısı” öncə “Kızılçakçak qapısı” adlandırılmış və daha çox “Şərq Qapısı” adı ilə tanınmaqdadır. Ermənistan tərəfi isə onu “Ahuryan qapısı” adlandırır [15, 17].
Qars-Gümri dəmir yolu xətti uzun illər bağlı olmuş və yalnız 11 oktyabr 1961-cı ildən SSRİ ilə Türkiyə arasında sazişə görə yenidən istifadəyə açılmışdır. Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra Qara dənizə çıxışı olmayan Ermənistan 1992-ci il iyunun 25-də Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına müşahidəçi üzv kimi dəvət edilmiş və həmin il Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı Qars-Gümri dəmir yolu xətti yenidən açılmışdır. Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun işğalı ilə əlaqədar Türkiyə 5 aprel 1993-cü il tarixində Ermənistana keçən bütün humanitar yardımların dayandırıldığını, icazəsiz keçmək istəyən təyyarələri vuracaqlarını açıqlamış və bunun ardınca Ermənistanla arasındakı dəmir yolunu da bağlatmışdır. Ərazidən axırıncı yük qatarı 6 iyul 1993-cü ildə keçmişdir [12, 17, 18].
2009-cu ildə dəmir yolu xəttinin açılışına cəhd edilmişdir. Bununla əlaqədar Ermənistan öz tərəfindən xətti müəyyən qədər yeniləşdirmiş və hətta Polşadan Türkiyə dəmir yolu xətlərinə uyğun olan qatar sifarişi etmişdir. Türkiyə tərəfi də öz ərazisındə müəyyən bərpa işləri aparmışdır.
2023-cü ilədək dünyanın 10 iqtisadi potensiallı bir ölkəsinə çevrilməyi hədəf tutan Türkiyə iqtisadiyyatının kiçik Ermənistan iqtisadiyyatı ilə müqayisə olunası paralellik parametrləri yoxdur. Lakin haçanşa bu köhnə dəmir yolu xəttinin tam miqyasli və yeni ampluada işə düşməsi Ermənistanın həm Şimaldan və həm də Cənubdan asılılığını aradan qaldıra bilər və onun iqtisadi dirçəlişinə daha fərqli təkan vermiş olar.
Amerika Erməni Beynəlxalq Komitəsinin açıqlamasına görə, embarqo Ermənistan iqtisadiyyatına ildə 570-720$ milyon ziyan vurur. Sərhəd qapıları açılacağı təqdirdə Ermənistanın nəqliyyat xərclərinin 30-50% azalacağı, ixracatın ikiqat artacağı, ÜDM-in 35% artacağı proqnozlaşdırılır. Dünya Bankının məlumatlarına görə isə sərhəd qapılarının açılması Ermənistana ümumilikdə 320,3-395,8$ milyon fayda verə bilər [17]. Lakin reallıq belədir ki, Ermənistanın apardığı təcavüzkar siyasət onu bölgədə həyata keçirilən bütün enerji və nəqliyyat dəhlizlərindən kənara salmışdır. Bu da onun özünün daha çox təcrid olunmasına gətirib çıxarmışdır.
Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan bölgədə daha çox inkişaf etdikcə və böyüdükcə, Ermənistan bu proseslərdən daha çox kənarda qalmalı olur. Bütün bu amillər perspektivində Ermənistanın məhdud suverenliyini də təhlükəli miqyasda Rusiyaya təhvil verməsi ilə sonunclanacaqdır. Onsuz da hazırda bu ölkənin iqtisadiyyatının əksər hissəsi bu və ya digər dərəcədə Rusiya dövləti və onun şirkətləri tərəfindən idarə olunur. Siyasi ssenari də Ermənistanın Rusiyanın Kalininqrad nümunəsində yeni bir quberniyasının olması xətti ilə irəliləyir. İstər tam əks ssenaridə, istərsə də pozitivliyin bütün hallarında Ermənistan üçün daha böyük iqtisadi perspektivlilik bu ölkənin təcavüzkar siyasətdən, yanlış addım və amallardan çəkilməsi şəraitində Azərbaycanla qapadığı bütün kommunikasiyaların bərpası ilə mümkün olacaqdır.
| |
http://kompy.info/ekologiya-fanidan-v5.html | Экология” фанидан | |
Экология” фанидан
|
bet | 1/6 | Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 183,93 Kb. | | #240584 |
Bog'liq 2.Ekalogiya mustaqil ishi2 14-variant ekalogik va xalqaro hamkorlik
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
“Энергия таъминлаш тизимлари” кафедраси
“ЭКОЛОГИЯ”
фанидан
Мустақил иш
Mavzu: Ekalogiya va xalqaro hamkorlik.Barqaror rivojlanish va uning ekalogik jihatlari.
Бажарди: Сиртқи таълим йўналиши АХ 070-20-гуруҳ Мингбоев Адхамжон Ахмаджон ўғли
Тошкент
Reja:
1.Kirish.
2.Atmosfera va uning tuzulishi.
3.Atmosferaning iflostlanishi va uni oldini olish.
4.Global isish muammosi.
5.Kislotali yomg`irlar.
6.Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
Atmosfera ( qadimgi yunoncha: atmos-bug` va sfera-qobuq )- yer sharini o`rab olgan va u bilan birga aylanadigan havo qobig`i. Atmosfera massasi 5.15-YU 15 t bo`lib, yer shari og`irligi ( 5,977-1021 t)ning taxminan milliondan bir bo`lagiga teng. Balandlikka ko`tarilgan sari Atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi. Atmosfera qalinligi bir necha o`n ming km bo`lishiga qaramay, uning uning asosiy massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun massasining taxminan 50% i yer sirtidan 5 km balandlikkacha bo`lgan qatlamda , qolgan 50% i esa 30-35 km balandlikkacha bo`lgan qatlamda to`plangan. Yer sirtida Atmosferanign zichligi YU-3g\sm3 bo`lsa, taxminan 700 km balandlikda 10-16 g\sm3. Atmosfera yuqori qatlamining zichligi sayyoralararo muhitdagi gazlarning zichligiga tenglashadi. Shuning uchun Atmosferaning keskin chegarasi bo`lmaydi, asta-sekin sayyoralararo fazoga o`tadi. Atmosferaning yuqori qatlamlari quyoshdan chiqadigan radiatsiya energiyasi ta`sirida issiqlik olgani uchun u qatlamlarning zichligi vaqtga, geografik kengliklarga bog`liqdir. Atmosferaning yuqori qatlami zichligi quyosh yoritayotgan vaqtga yoritmayotgan vaqtga qaraganda kattaroq. Shuningdek, Atmosferanign yuqori qatlami zichligi qutb jarayonlarida ekvatorial rayonlardagiga qaraganda kichik. Atmosfera asosan azot(78.09%), kislarod(20,45) va argon (0.93) gazlar aralashmasidan iborat.qolgan qismini karbonat angidrid gazi, vodorod hamda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlar tashkil qiladi. Atmosferada juda oz miqdorda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid va boshqa tabiiy hamda sanoat gazlari boʻlib, miqdori oʻzgarib turadi. Quruklik va suv yuzidagi doimiy bugʻlanish tufayli Atmosferada suv bugʻi ham boʻladi. Bugʻning quyuqlashuvi bulut va yogʻinlarni hosil qiladi.Havoda doimo har hil kattalikda chang zarralari mavjud.Ularning manbai Yer va kosmik fazodir. Atmosfera tarkibiga koʻra, asosan gomosfera va geterosfera qatlamlariga boʻlinadi. Yer sirtidan 90 – 95 km balandlikkacha boʻlgan havo qatlamida yuqorida qayd etilgan asosiy gazlar (azot va kislorod)ning nisbiy tarkibi oʻzgarmaydi, buni gomosfera (bir jinsli) qatlam deb ataladi, bu qatlamdan yuqorida esa azot va kislorod molekulalari zaryadli atomlarga ajraladi va atom ogʻirligi boʻyicha taqsimlanadi. Buni geterosfera qatlami deb yuritiladi. Shu belgiga asosan ozonosfera (20 – 55 km) va ionosfera (90 km dan yuqori) qatlamlarini ham ajratish mumkin. Ozonosfera qatlami tufayli yer yuzida hayot mavjud, chunki Quyoshdan kelayotgan va hayot uchun zararli boʻlgan har xil nurlarning asosiy qismi shu qatlamda yutiladi. Ionosfera ionlar konsentratsiyasi taqsimlanishi boʻyicha 60 km balandlikda D, PO– 140 km balandlikda YE, 220 km dan yuqorida Fqatlamlarini hosil qiladi. Atmosfera quyosh radiatsiyasining maʼlum qismini yutadi va sochadi. Atmosferada issiklik koʻproq turbulent (uyurma) harakat, radiatsiya jarayonlari va suvning fazoviy oʻzgarishlari orqali tarqaladi, natijada Atmosfera temperatura taqsimlanishi boʻyicha 5 asosiy qatlamga ajratiladi.
Atmosfera troposfera qatlamining yer sirtidan balandligi qutb kengliklarida 10 – 11 km, tropik rayonlarda 14–17 km. Troposfera qatlamida har 100 m balandlikda temperatura 0,6° ga pasayib boradi. Troposferaning yuqori chegarasida havoning oʻrtacha temperaturasi oʻrta kenglik ustida – 55° – 60°, ekvatorial sohalar ustida – 70° gacha. Bu qatlamda yer sirtining fizik xossalari har xil boʻladi.
|
| | |
http://kompy.info/f-f-hoshimov.html | F. F. Hoshimov | F.F.HOSHIMOV
ANALITIK KIMYO
Namangan 2024
Analitik kimyo fanidan optik analiz uslublari bo’yicha O’quv qo’llanma 60710100 – Kimyo texnologiya bakalavr yo’nalishi bo’yicha namunaviy dasturga muvofiq xolda yozilgan. Ushbu qo’llanma talabalarga kollokviumlarga tayyorlanishda, laboratoriya ishlarini bajarishda va masala-testlar echishlariga yordam ko’rsatish maqsadida tuzilgan. Mavzularni mustaxkamlash maqsadida nazariy bilimlar berilib, so’ngra masala va testlar keltirilgan.
Tuzuvchilar: k.f.n. dots. F.F.Hoshimov (NamMTI)
Taqrizchilar: k.f.n. dots. M.I.Soliyev (NamMTI)
k.f.d.prof. Sh.V.Abdullaеv (NamDU)
Ushbu O’quv qo’llanma Kimyo kafеdrasining _____________yil №___-sonli yig’ilishida muxokama etilgan va ma'qullangan.
NamMTI o’quv-uslubiy kеngashining ________________yil _______-sonli yig’ilishida ko’rib chiqilgan va cop etishga tavsiya etilgan.
Spektrofotometriya
Spektrofotometriya - elektromagnit nurlanishning optik hududida yutilish spektrlarini o'lchashga asoslangan moddalarni tadqiq qilish va tahlil qilish usuli. Ba'zan spektrofotometriya spektroskopiyani (elektromagnit nurlanish spektrlari haqidagi fan sifatida), fotometriya va spektrometriyani (elektromagnit nurlanishning tegishli intensivligi va to'lqin uzunligini (yoki chastotasini) o'lchash nazariyasi va amaliyoti sifatida) birlashtirgan fizikaning bir bo'limi sifatida tushuniladi; amaliyotda spektrofotometriya ko'pincha optik spektroskopiya bilan aniqlanadi.
Spektrning UB va ko'rinadigan hududlarida spektrofotometriyadan foydalanish elektromagnit yutilishga asoslangan. Xromofor (masalan, C = C, C=C, C=O) va auksoxrom (OCH3, OH, NH2 va boshqalar) guruhlarini o'z ichiga olgan birikmalardan nurlanish. Bu hududlarda nurlanishning yutilishi asosning s-, p- va n-orbitallarida elektronlarning qoʻzgʻalishi bilan bogʻliq. Holatlar va molekulalarning qo'zg'aluvchan holatlarga o'tishlari: s : s*, n : s*, p : p* va n : p*. O'tishlar s:s* uzoq UB mintaqasida, masalan. parafinlar uchun ~ 120 nm. UB mintaqasida n : s * o'tishlari kuzatiladi; masalan, org. O, N, Hal, S atomlarining orbitallarida lokalizatsiya qilingan n-elektronlarni o'z ichiga olgan birikmalar taxminan to'lqin uzunligida yutilish zonalariga ega. 200 nm. P ga mos keladigan chiziqlar: p* o'tishlar, masalan, heterotsiklik spektrlarda. aloqalar taxminan maydonda paydo bo'ladi. 250-300 nm va kattaroq intensivlikka ega. n ga mos keladigan yutilish bantlari: p* o'tishlar spektrning yaqin UB va ko'rinadigan hududlarida; ular molekulalarida C = O, C = S, N = N kabi xromoforik guruhlar mavjud bo'lgan birikmalarga xosdir. Shunday qilib, sot. aldegidlar va ketonlar taxminan to'lqin uzunligida yutilish maksimaliga ega. 285 nm. Ko'pincha n : p * tipidagi o'tishlar taqiqlanadi va mos keladigan yutilish chiziqlari juda past intensivlikka ega.
P: p* tipidagi o'tishlar elektronning Ch bilan lokalizatsiya qilingan orbitaldan o'tishi bilan birga bo'lishi mumkin. arr. bir guruhda (masalan, C = C), boshqa guruhda lokalizatsiya qilingan orbitalga (masalan, C = O). Bunday o'tishlar elektronning bir atomdan ikkinchisiga o'tishi bilan birga keladi va tegishli spektrlar chaqiriladi. zaryad uzatish spektrlari. Ikkinchisi har xil xususiyatga ega komplekslar (masalan, galogenli aromatik birikmalar), ko'rinadigan va ultrabinafsha nurlanish zonalarida intensiv so'riladi.
Shunday qilib, ob'ektning yutilish spektri uning molekulyar tarkibiga bog'liq bo'lib, bu turli moddalarni sifat va miqdor jihatdan aniqlash uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Buger-Lambert-Beer qonuni yorug'likning muhit tomonidan yutilishini tavsiflovchi asosiy qonundir. U qalinligi l bo'lgan muhit qatlamidan o'tgan yorug'likning Il intensivliklarini va dastlabki yorug'lik oqimi I0 ni bog'laydi.
moddaning yutilish tezligi qayerda. Yutuvchi moddalarning yutmaydigan erituvchilardagi eritmalari uchun yutilish indeksini quyidagicha yozish mumkin.
Bu erda yutuvchi modda molekulasining to'lqin uzunligi l yorug'lik bilan o'zaro ta'sirini tavsiflovchi koeffitsient, C - erigan moddaning konsentratsiyasi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu qonundan ko'plab og'ishlar, ayniqsa yuqori konsentratsiyalarda kuzatiladi. Shunday qilib, eritmada yutuvchi moddaning yuqori konsentratsiyasi yoki uning butun hajm bo'ylab notekis taqsimlanishi holatlarida, yutuvchi zarrachalarning bir qismi boshqalarni ekranga chiqara boshlaganda, "elak effekti" deb ataladigan hodisa kuzatilishi mumkin. Shuningdek, Buger qonunidan chetlanishlar juda yuqori intensivlikdagi yorug'lik oqimlarida ham kuzatilishi mumkin. Buning sababi shundaki, yutuvchi zarralarning juda katta qismi hayajonlangan holatga o'tib, unda nisbatan uzoq vaqt qolib, yorug'likni yutish qobiliyatini o'zgartiradi (yoki butunlay yo'qotadi), bu, albatta, sezilarli darajada o'zgaradi. muhit tomonidan yorug'likning yutilish tabiati.
Spektrofotometrlar.
Spektrofotometrlarning dizayni va ularning xarakteristikalari ishlab chiqaruvchiga va qurilma ishlab chiqilgan vazifalarga qarab sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Biroq, barcha qurilmalarning asosiy dizayn elementlari o'xshash. Bular yorug'lik manbai, monoxromator, namunaga ega kyuveta bo'linmasi va qayd etish detektori. Ko'pincha simob yoki halogen lampalar yorug'lik manbai sifatida ishlatiladi. Monoxromator - bu butun tarqaladigan spektrdan uning tor qismini (1-2 nm) tanlash uchun qurilma. Monoxromatorlar yorug'likni ajratuvchi prizmalar asosida yoki difraksion panjara asosida qurilishi mumkin. Bundan tashqari, ba'zi qurilmalar qo'shimcha ravishda yorug'lik filtrlari to'plamidan foydalanishi mumkin. Kyuveta bo'linmasi o'lchash jarayonida to'g'ridan-to'g'ri moddalarni termostatlash, aralashtirish va qo'shish mexanizmlari bilan jihozlanishi mumkin. Kichik hajmdagi moddalarni o'rganish uchun suyuqlikning sirt taranglik kuchlari tufayli namunani ushlab turganda hujayrasiz texnologiyadan foydalanish mumkin.
| |
http://kompy.info/guruh-zaripov-niozmiddin-amaliyot-ishi-2-mavzu--kompyuter-tarm.html | Guruh Zaripov Niozmiddin Amaliyot ishi 2 Mavzu : Kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi Ishdan maqsad : Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi bilan tanishish. Reja | |
Guruh Zaripov Niozmiddin Amaliyot ishi 2 Mavzu : Kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi Ishdan maqsad : Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi bilan tanishish. Reja
|
bet | 1/10 | Sana | 31.01.2024 | Hajmi | 0,6 Mb. | | #149370 |
Bog'liq Guruh Zaripov Niozmiddin Amaliyot ishi 2 Mavzu Kompyuter tarmo-fayllar.org
Guruh Zaripov Niozmiddin Amaliyot ishi 2 Mavzu : Kompyuter tarmoqlarining
951-17 guruh Zaripov Niozmiddin
Amaliyot ishi 2
Mavzu : Kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi
Ishdan maqsad : Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi bilan tanishish.
Reja:
1.Korxonalarda axborot xavfsizligi konseptsiyasi tuzilmasi.
2.Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi.
3.Tashkilot axborot xavfsizligi siyosati.
4.Simsiz tarmoq arxitekturasi.
5.Tarmoq skanerini tadqiq qilish.
6.Asosiy tarmoq hujumlari.
7.Regional simsiz tarmoqlar.
Korxonalarda axborot xavfsizligi konseptsiyasi tuzilmasi.
Konsepsiya–axborot xavfsizligi muammosiga rasmiy qabul qilingan qarashlar tizimi va uni zamonaviy tendensiyalarni hisobga olgan holda yechish yo‘llari. Konsepsiyada ifodalangan maqsadlar, masalalar va ularni bo‘lishi mumkin bo‘lgan yechish yo‘llari asosida axborot xavfsizligini ta’minlashning muayyan rejalari shakllantiriladi. Konsepsiyani ishlab chiqishni uch bosqichda amalga oshirish tavsiya etiladi.
Birinchi bosqichda himoyaning maqsadli ko‘rsatmasi, ya’ni qanday real boyliklar, ishlab chiqarish jarayonlari, dasturlar, ma’lumotlar bazasi himoyalanishi zarurligi aniqlanishi shart. Ushbu bosqichda himoyalanuvchi alohida ob`ektlarni ahamiyati bo‘yicha tabaqalashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichda himoyalanuvchi ob`ektga nisbatan bo‘lishi mumkin bo‘lgan jinoiy harakatlar tahlil qilinishi lozim. Iqtisodiy josuslik, terrorizm, sabotaj, buzish orqali o‘g‘irlash kabi keng tarqalgan jinoyatchiliklarning real xavf-xatarlik darajasini aniqlash muhim hisoblanadi. So‘ngra, niyati buzuq odamlarning himoyaga muhtoj asosiy ob`ektlarga nisbatan harakatlarining ehtimolligini tahlil qilish lozim.
Uchinchi bosqichning bosh masalasi – vaziyatni, xususan o‘ziga xos mahalliy sharoitni, ishlab chiqarish jarayonlarini, o‘rnatib qo‘yilgan himoyaning texnik vositalarini tahlil qilishdan iborat.
Axborot xavfsizligi bo‘yicha tadbirlar kompleksining asosini axborot himoyasining strategiyasi tashkil etishi lozim. Unda ishonchli himoya tizimini qurish uchun zaruriy maqsadlar, mezonlar, prinsiplar va muolajalar aniqlanadi. Axborot himoyasi umumiy strategiyasining muhim xususiyati xavfsizlik tizimini taqiqlashdir. Ikkita asosiy yo‘nalishni ajratish mumkin:
• Himoya vositalarining tahlili;
• Hujum bo‘lganini aniqlash.
Axborot xavfsizligini ta’minlash iyerarxiyasidagi ikkinchi masala siyosatni aniqlashdir. Uning mazmuni eng ratsional vositalar va resurslar, ko‘rilayotgan masala maqsadi va unga yondashishni tashkil etadi. Bu hujjat matnni bir nechta sahifalaridan iborat bo‘lib, tarmoq fizik arxitekturasini shakllantiradi, undagi axborot esa himoya mahsulotini tanlashni aniqlaydi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Guruh Zaripov Niozmiddin Amaliyot ishi 2 Mavzu : Kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi Ishdan maqsad : Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi bilan tanishish. Reja
| |
http://kompy.info/auditing-practice-in-uzbekistan-improvement-issues.html | Auditing practice in uzbekistan improvement issues | Scientific Journal of
“International Finance & Accounting” Issue 4, August 2022. ISSN: 2181-1016
1
AUDITING PRACTICE IN UZBEKISTAN
IMPROVEMENT ISSUES
Meliev Isroil,
Tashkent Financial Institute of the Republic of Uzbekistan
Head of the monitoring and internal control department.
Tashkent, Uzbekistan. Email:
[email protected]
ORCID: 0000-0002-0976-7406
O’ZBEKISTONDA AUDITORLIK TEKSHIRUVINI O’TKAZISH AMALIYOTINI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Meliev Isroil,
O’zbekiston Respublikasi Toshkent moliya instituti
Monitoring va ichki nazorat bo’limi boshlig’i.
Toshkent, O’zbekiston. Email:
[email protected]
ORCID: 0000-0002-0976-7406
JEL Classification:
M1,M4,M42
Annotatsiya.
Mazkur
maqolada
O’zbekiston
amaliyotidaauditorlik
tekshiruvini o’tkazishni takomillashtirish
masalalariga bag’ishlangan bo’lib, uning
kirish qismida Respublikada auditorlik
tekshiruvlarini tashkil etish va o’tkazish,
mazkur
sohada
tadqiqot
olib
borish
dolzarbligining mohiyati ochib berilgan.
Maqolaning “munozara” qismida ushbu
mavzuda ilmiy tadqiqotlar olib borgan
iqtisodchi olimlar tomonidan bildirilgan
fikrlar, ular ilmiy qarashlari va muallif ilmiy
g’oyalaridan ular fikrlarining farqli jihatlari
nazariy fikrlar asosida yoritib berilgan.
Bunda, maqola mavzusi bo’yicha tadqiqot
olib borgan har bir iqtisodchi olimning
g’oyalari aks ettirilgan manbalar batafsil
aks
ettirilgan.Shuningdek,
maqola
mazmunini yoritishda qanday tadqiqot
metodlari qo’llanilganligi, mavzu bo’yicha
tahlil etilgan ko’rsatkichlar va erishilgan
ilmiy natijalar asosida qabul qilinishi
mumkin bo’lgan qarorlar mohiyati ochib
berilgan.
Tadqiqot
natijalariga
ko’ra,
O’zbekiston
Respublikasi
auditorlik
faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi
pog’onalari
tarkibi,
auditorlik
tekshiruvilarini sifatli amalga oshirilishini
ta’minlovchi bosqichlar mazmuni,auditorlik
tekshiruvida ishtirok etuvchi auditorlik
guruhining namunaviy tarkibi va harbir
tekshiruv a’zosining bajaradigan vazifalari,
auditorlik tekshiruvlarini tashkil etish va
o’tkazishning uslubiy asoslari, xo’jalik
yurituvchi
sub’ektlarda
auditorlik
tekshiruvini sifatli amalga oshirilishini
ta’minlovchi muallif tomonidan tavsiya
etilgan bosqichlar va ularda bajariladigan
amallar tavsifi muallif ilmiy izlanishlari
asosida bayon etilgan.
Maqola muallifi o’tkazilgan tadqiqot
natijalari
asosida
O’zbekistonauditorlik
amaliyotida
auditorlik
tekshiruvlarini
rejalashtirish,
o’tkazish
va
tekshiruv
natijalarini umumlashtirish jarayonida o’z
echimini kutayotgan qator muammolar
mazmunini tavsiflab, ularni ijobiy hal etish
yuzasidan amaliy tavsiyalar shakllantirgan.
Maqola yakunida tadqiqotchi tomonidan
mavzu doirasida ilmiy va amaliy xulosalar
umumlashtirilib, tegishli tavsiyalar berilgan.
Maqolaning
shakl
va
mazmunini
shakllantirishda foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati o’rnatilgan tartib asosida aks
ettirilgan. |
http://kompy.info/mavzu-kompleks-birikmalar-xelatlar.html | Mavzu: Kompleks birikmalar xelatlar | REFERAT
Mavzu:
Kompleks birikmalar xelatlar
Bajardi:Yoldoshov Nozimbek stom 109 gruh
Qabul qildi:Babaxonova Dilnoza
Reja:
1.Kompleks birikmalar tarkibi
2.Kompleks birikmlar turlari
3.Xelat birikmalari haqida
4.Xelat birikmalarining farmasevtik tahlilda qo’llanilishi
KOMPLEKS BIRIKMALAR
Tarkibida murakkab - "kompleks" ion tutgan birikmalar kompleks birikmalar deyiladi. Yangi kimyoviy bog’ hosil qilmasdan yoki yangi elektron jufti yuzaga kelmasdan oddiy molekulalardan murakkab molekulalar hosil bo’lishi kompleks birikmalarni yuzaga keltiradi.Kompleks birikmalarda olingan va berilgan elektronlarning soniga qarab valentlikni bilib bo’lmaydi. Kompleks birikmalar 2 ta polyar molekulalarni o’zaro ta’siridan hosil bo’ladi. Masalan:
NH 3 + HCl = [NH4]Cl
kristall
CaCl2 + 8NH 3 = [Ca(NH3 )8]Cl2
kristall
CuCl2 + 2NH4OH = Cu(OH)2¯ + 2NH4Cl
ko’k cho’kma
Agar cho’kmaga ko’p miqdorda NH4OH qo’shsak, cho’kma eriydi.
Cu(OH)2¯ + 2NH4OH + 2NH4Cl = [Cu(NH3)4]Cl + 4H2O
ko’k rangli eritma
Fe(CN)2 + 4KCN = K4[Fe(CN)6]
sariq qon tuzi
Fe(CN)3 + 3KCN = K3[Fe(CN)6]
qizil qon tuzi
Agar reaktsiya sharoiti o’zgartirilsa,
CrCl3 + 6H2O -® [Cr(H2O)6]Cl3 1 mol suv ajratilsa,
sariq rangli
[Cr(H2O)5Cl]Cl2, yana 1 mol suv ajratilsa [Cr(H2O)4Cl2]Cl
to’q qizil rangli yashil rangli
birikmalar hosil bo’ladi. Shunday qilib bir kompleks ikkinchisiga o’tadi.
Kompleks birikmalar juda ko’p joylarda qo’llaniladi. Biologiyada ularning ahamiyati juda katta. Kompleks birikmalarsiz hayot bo’lmaydi.
Gemoglobin Fe2+ , xlorofill Mg 2+ larning kompleks birikmalaridir. Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar bo’lishi mumkin. Ular ichida elektrolitmas moddalar ham bor.
Asoslar Kislotalar Tuzlar
[Ag(NH3)2 ]OH H[AuCl4] [Ni(NH3)4]SO4
[Cu(NH3)2](OH)2 H2[SnF6] Na3[AlF6]
[Ni(NH3)4](OH)2 H2[PtCl6] K3[Fe(CN)6]
Elektrolitmas moddalar: [Pt(NH3)4Cl2] [Pt(NH3)6 ]Cl4
[Ni(CO)4] [Fe(CO)5]
Kompleks birikmalarning tuzilishini 1898 yilda shved olimi Alfred Verner o’zining koordinatsion nazariyasida tushuntirdi. Bu nazariyaga ko’ra:
Kompleks birikmada markaziy o’rinni kompleks hosil qiluvchi - zaryadlangan metal atomi (kation) egallaydi.Kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom atrofida u bilan bog’langan ma’lum sondagi anionlar yoki neytral molekulalar bilan o’ralgan bo’ladi. Bu anion yoki molekulalar ligandlar deyiladi. Ularning soni esa, koordinatsion son . deyiladi.Kompleks hosil qiluvchi va ligandlar ichki sferani tashkil etadi va kvadrat qavs ichiga olinadi.Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani tashkil etadi.
┌─ ─┐
K + │ CN - CN - │
K + │ CN- Fe 3+ CN - │ K 3 [Fe(CN)6]
K+ │ CN - CN- │
└─ ─┘
Kompleks birikmani formulasini yozish uchun:
1) kompleks hosil qiluvchi ionning zaryadini;
2) ligandlarning zaryadini;
3) koordinatsion sonni;
4) tashqi sfera ionlarini bilish kerak.
KOMPLEKS BIRIKMALARNING TURLARI
Kompleks birikmalar quyidagi turlarga bo’linadi:
Ammiakatlar - ularda ligandlar rolida ammiak va aminlarishtirok etadi.
[Cu(NH3)4]SO4 , [Ag(NH3)4]Cl, [Ni(NH3)4]SO4
Akvakomplekslar - ligandlar vazifasini suv molekulasio’taydi.
[Co(H2O)6]Cl3 - geksaakvakobalt (III) - xlorid
[Al(H2O)6]Cl3 - geksaakvaalyuminiy (III) - xlorid
[Cr(H2O)6](NO3) 3 - geksaakvaxrom (III) - nitrat
Ba’zi kristall holidagi akvakomplekslar tarkibiga kristallizatsiya suvi ham kiradi. Kristallizatsiya suvlari bo’sh bog’langani uchun qizdirilsa chiqib ketadi.
[Cu(H2O)4]SO4 - tetraakvamis (II) -sulfat
[Fe(H2O)6]SO4 - geksaakvatemir(III)-sulfat
Atsidokomplekslar - ligandlari kislota qoldig’i bo’lgan kompleks birikmalar.
K4[Fe(CN)6] kaliygeksatsianoferrat (II)
K4[Pt(NO2)6] - kaliytetranitrodibromoplatinat (IY)
Ularning tarkibi qo’shaloq tuzlarga o’xshaydi.
K 4[Fe(CN)6] Fe(CN)2 *4KCN
K3 [Fe(CN)6] Fe(CN)3*3KCN
K 4[PtCl6] PtCl4 *2KCl
K4[PtCl4] PtCl4 *2KCl
Kompleks kislotalarda tashqi sferada vodorod ioni bo’ladi.
H 4[SiF 6] - geksaftorosilikat kislota
H 2[CoCl4] - tetraxlorokobaltat kislota
H 2[PtCl4] - geksaxloroplatinat kislota
Gidroksokompleks birikmalarda ligand gidroksil ionidaniborat.
Na2[Sn(OH)4] - natriy tetragidroksostannat (II)
Na3[Al(OH)6] - natriy geksagidroksoalyuminat (III)
Na[Al(H2O)4(OH)2] - natriy diakvatetragidroksoalyuminat (III)
Siklik yoki xelat kompleks birikmalar. Ular tarkibida ikki va ko’p dentantli ligandlar bo’ladi.
¤ O-S=O NH 2-CH2
Me │ │ (En)
\ O-C=O NH 2-CH 2
K3[Fe(C2O4)3] - kaliy trioksalatoferrat (III)
[Pt(En)3]Cl4 - trietilendiaminplatina (IY) xlorid
Ichki kompleks birikmalar ham xelat kompleks birikmalarga misol bo’ladi. Bunda bog’lanish donor-aktseptor bog’lanish bo’ladi.
Cu(OH)2 + 2NH2CH2COOH = [Cu(NH2CH2-COO)2] + H2O
O=C-O \ ¤NH2-CH2
│ Cu │
H2C-NH2 ¤ \ O-C=O
Trilon B - etilendiamintetrasirka kislotaning natriyli tuzi mis bilan kompleks birikma hosil qiladi.
HOOC CH2 Ø CH2-CH2 Ø CH2 COOH
N N
H2C ø \ Cu ¤ ö CH2
O=C – O- - O -C=O
Xelat kompleks birikmalar analitik kimyoda ishlatiladi.
Metall ionlarining polidentat bilan o'zaro ta'siri natijasida (ya'ni, bir nechta donor markazlarga ega) ligandlar, xelat birikmalari (lat. Chela - panjadan), shuningdek, ichki yoki tsiklik murakkab birikmalar - tirnoq shaklidagi murakkab birikmalar hosil bo'ladi. Xelatlar tarkibida markaziy ion (zarracha) - murakkablashtiruvchi vosita va uning atrofida muvofiqlashtirilgan ligandlar mavjud. Xelatning ichki sohasi murakkablashtiruvchi vositani o'z ichiga olgan tsiklik guruhlardan iborat.
Xelat birikmalar haqida
Ba'zida xelat va intrakompleks birikmalar haqida tushunchalar o'zaro almashiladi. Ikkinchi ta'rif murakkab birikma tarkibidagi ligand protonini almashtirganda qo'llaniladi.
Xelatlar kimyoda turli xil elementlarni ajratish, konsentratsiya qilish va analitik aniqlash uchun ishlatiladi
XKB ning bir turi bơlgan kompleksonlar miqdoriy tahlilda keng qơllanadi. Kompleksonlar – kơp asosli aminokarbon kislotalar va ularning tuzlari bơlib, anionlari kơp dentatli, xelat birikma hosil qiluvchi (https://fayllar.org/referat-mavzu-hosil-qiluvchi-toqima-toshkent-2023-reja-hsil-qi.html), ligand sifatida qator metall kationlari bilan barqaror komplekslar – kompleksonatlar hosil qiladi
Komplekson II tilendiamintetrasirka kislota (DTSK)
(HOOCCH2)2N-CH2-CH2-N(CH2COOH)2
6 dentatli ligand
Komplekson III DTSK ning di natriyli tuzi (trilon B). Na2[H2Tr]*2H2O
Metallar organik ligandlar bilan xelat birikmalar ( yoki IKB) hosil qilishi uchun ularning molekulalari tarkibida funksional faol guruhlar (FFG) bơlishi kerak. Ularga: OH, S=O, -N=N-, C=S, O= va x.k. Organik ligandlar tarkibida FFG dan tashqari analitik faol guruhlar (AFG) ham ishtirok tadi. Ular FFG ning analitik samarasini kuchaytiradi. Ularga: -COOH, CI-, Br-, =SO3, -OCH3 va x.k. kiradi (https://fayllar.org/1-komputerda-masalalarni-echish-bosqichiga-qaysi-bandlar-kirad-v3.html)
Kompleks birikmalarni farmatsevtik tahlilda qơllanishi. 1. aniqlanuvchi ionni ochishda; 2. chơkmani eritish maqsadida; 3. kationguruhlarini ajratish maqsadida (https://fayllar.org/texnika-xavfsizligi-qoidalari-egovlarni-turlari.html); 4. ionlarni niqoblashda;
5. dori preparatlarini chinligini aniqlashda
Farmatsevtik tahlilda dori vositalari tarkibidagi ionlarni aniqlash uchun kompleks birikmalardan ham foydalaniladi.
Masalan: Mis (II) glitsinati mis (II) ni alfa-aminosirka kislota (glitsin) anioni bilan hosil qilgan IKB bo’lsa, rux oksixinolinati ruxning 8-oksixinolin qoldig’I bilan hosil qilgan suvda oz eruvchan kompleks birikma bo’lib, rux kationini ochishda ishlatiladi (https://fayllar.org/nivelirlash-reykalari-ishlatiladi.html)
Magniy oksixinolinatni to’q yashil rangli cho’kma holida cho’kishi magniy kationini ochishda ishlatiladi.
Bu yerda nikel (II) kompleksida ichki molekular vodorod bog’lar tasvirlangan. Bu neytral kompleks (nikeldimetilglioksim) suvda oz eruvchan qizil rangli birikma nikel (II) ni aniqlashda qo’llaniladi.
Bu kompleks birikma lola rangli va suvda deyarli erimasligi, zaharsizligi sababli ayollar lab ziynati tayyorlashda ham ishlatiladi
Foydalanilgan adabiyotlar:
https://www.google.com/url?q=https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Koordinatsion_birikmalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAoQAg&usg=AOvVaw02Am1_V70aiv_YiMQ5Qgev
https://www.google.com/url?q=https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/kimyo/kompleks-birikmalar-haqida-umumiy-tushunchalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAsQAg&usg=AOvVaw03tcpXFb9Y3Niq7LTdCOk
https://www.google.com/url?q=https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/kimyo/kompleks-birikmalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAIQAg&usg=AOvVaw2N7IGV83w_TXpgSqSP_uwI
| |
http://kompy.info/antennalar-va-radioeshittirish-fani-mustaqil-ishlash-v2.html | Antennalar va radioeshittirish fani Mustaqil ishlash | |
Antennalar va radioeshittirish fani Mustaqil ishlash
|
bet | 1/6 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 57,89 Kb. | | #246926 | Turi | Referat |
Bog'liq Musqatil ish
Antennalar va radioeshittirish fani
Mustaqil ishlash jarayonida talabalar nazariy darslar materiali asosida dolzarb mavzularda ma’ruza, taqdimot va referatlar tayyorlaydilar va ularni auditoriyada himoya qiladilar.
Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzularini to‘la o‘zlashtirgan hamda mustaqil ishni bajargan talabalarga yakuniy nazoratda ishtirok etishga ruxsat etiladi.
Mustaqil ish mavzularini talabalar HEMIS tizimidagi turgan raqami bo‘yicha
oladilar.
Mustaqil ishining baholash kriteriyasi
To‘g‘ri
rasmiylashtirilishi
uchun
|
Aniq va to‘g‘ri
ma’lumotlar
mustaqil ish
faylida
keltirilganligi
uchun
(Adabiyotlardan
foydalangalik
uchun! Chat
GPT, DpL,
Gemini, Bard
tizimlaridan
foydalanish –
baho olib
tashlanadi)
|
Taqdimot
slaydi
tayyorlash va
uning
himoyasi
uchun
|
Jami
|
4
|
3
|
3
|
10
|
Mustaqil ishlar mavzulari
1. Radioto‘lqinlarning tarqalish mexanizmlari va tasniflanishi.
2.Radioto‘lqinlarning erkin fazoda tarqalishi.
3.Yer radioto‘lqinlarining tarqalishi.
4.Radioto‘lqinlarining yerning sferik yuzasi bo‘ylab tarqalishi.
5Troposfera radioto‘lqinlarining tarqalishi.
6.Frenel zonalarini hisobga olgan holda radioto‘lqinlarning tarqalishi.
7.Radioto‘lqinlarining ionosferada tarqalishi.
8.Turli diapazondagi radioto‘lqinlarning tarqalish xususiyatlari.
9.Radioto‘lqinlarning kosmik radioliniyalarda tarqalish xususiyatlari.
10.Antennalar nazariyasiga kirish.
11.Simmetrik vibrator yordamida nurlatuvchi maydonni hosil qilish.
12.Shtirli antennalar yordamida nurlatuvchi maydonni hosil qilish.
13.Bog‘liq vibratorlar yordamida nurlatuvchi maydonni hosil qilish.
14.Kuchsiz yo‘nalgan vibratorli antennalarning konstruksiyasi va tavsiflari.
15.Yo‘nalgan va diapazonli vibratorli antennalarning konstruksiyasi va tavsiflari.
16.Vibratorli antennalarni qo‘zg‘atish va moslashtirish.
17.Antenna panjaralari yordamida o‘tkir yo‘nalganlikni hosil qilish.
18.Qo‘zg‘atilgan sirtning nurlatishi.
19.Apertur antennalarning konstruksiyasi va tavsiflari.
20. Radioto’lqinlarning diapazonlar bo’yicha sinflanishi
21. Ultra qisqa to’lqinlarning tarqalish xususiyatlari
22. O’rta radioto’lqinlarning tarqalish xususiyatlari
23. Antennalarni komp'yuterli modellashtirish va ulrnining parametrlarini o‘lchash asoslari.
24. Past chastota diapazonidagi antennalarning konstruksiyasi va tavsiflari.
25. Ul'tra yuqori va o‘ta yuqori chastota diapazonidagi antennalarning konstruksiyasi va tavsiflari.
ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР ВАЗИРЛИГИ
МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ
Тошкент ахборот технологиялари университети
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=10 | Referat | | Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish Referat 0,51 Mb. 5 | o'qib |
| Toshkent Farmatsevtika instituti Sintez usuli bilan faqatgina tabiiy fanlarning emas, balki texnik va ijtimoiy fanlarning integratsiyalashuvi natijasida kibernetika, bionika, semiotika, tizimlar nazariyasi yaratildi Referat 191,64 Kb. 6 | o'qib |
| Referat Glossariy Test savollari Mavzu bo‘yicha savollar Har bir talaba ro‘yxatdagi raqamidan kelib chiqqan holda mustaqil ta’lim mavzusini tanlaydi va javob Referat 312,8 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Reja: Tashqi qurilmalar. Tashqi qurilmalar vazifasi. Ularning tarixi. Hulosa Muhammad al – xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg‘ona filiali Referat 364,21 Kb. 7 | o'qib |
| Referati bajardi: Srajatdinov Og’abek Qabul qildi: Jaksimova Urziya reja Referat 78,46 Kb. 1 | o'qib |
| Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti nurafshon filiali Mavzu: Algebraik va transtendent tenglamalarni taqribiy yechish usullarini yaqinlashish tezligi bo’yicha baholash Referat 181,79 Kb. 2 | o'qib |
| Toshkent davlat sharqshunoslik instituti jahon siyosati, tarixi va falsafasi fakulteti Tashishlarning hajmi va tuzilmasi iqtisodiyotni darajasi va tuzilmasini, transport Referat 376,82 Kb. 6 | o'qib |
| Referati mavzu: atom massa. Molekulyar massa. Modda miqdori va allotropiya O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat universiteti mashina sozlik yo’nalishi 93 20-guruh talabasi abdurashidov fayozbekning kimyo fanidan tayorlagan Referat 79,29 Kb. 7 | o'qib |
| O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta Ma`lumki inson ish faoliyati davomida ko’plab matnlarni qayta ishlashiga to’g’ri keladi. Kompyuterning yaratilishi bu Referat 0,6 Mb. 7 | o'qib |
| Referati bajardi: Najmiddinov Muhammad-ali Tekshirdi: Suyarov. Z. E mavzu Biznes iborasi inglizcha “business” co’zidan olingan bo’lib, tom ma’noda faoliyat, ish, xizmatni bildiradi, keng ma’noda esa tijorat (savdo– sotiq) bilan bog’liq tashabbuskor faoliyat deb talqin qilinadi Referat 58,75 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Jahon madaniyatı va milliy manaviyatımız rivojining o’zaro bog’liqligi. Bajardi: Olimjonova Marhabo O’zbekistonda jamiyatni ma’naviy yangilanishi jarayonida madaniy me’rosga munosabat Referat 37,63 Kb. 6 | o'qib |
| O’zbekiston Respublikasi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika unversiteti tabiiy fanlar fakulteti Zero, tasniflash kerakli kartalarni tez axtarib topishni va ularni foydalanuvchilarga o‘z vaqtida etkazib berishni ta’minlaydi. Informatsion-kartografik xizmatga avtomatizatsiyani joriy etish uchun- barcha turdagi kartografik asarlar albatta tasniflangan Referat 48,58 Kb. 10 | o'qib |
| Referat Mavzu: Respublikamizga o'zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish b’yicha qilinayotgan ishlar Respublikamizga o'zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish b’yicha qilinayotgan ishlar Referat 84,13 Kb. 2 | o'qib |
| Referat mavzu O\'zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish mexan Bu sahifa navigatsiya O‘zbekiston Respublikasida Korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi Farmoni Referat 23,49 Kb. 4 | o'qib |
| Referati topshirdi S. Rahimov Qabul qildi Rayimdjanova O. S Farg’ona filiali kompyuter injiniring fakulteti kompyuter injiniring yo’nalishi 714-21 guruh talabasi Referat 129,13 Kb. 4 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=15 | Referat | | Toshkent moliya instituti andijon fakulteti Shu sababli davlat moliyasi nazariyasi va amaliyoti to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda har qachongidan ham ko’proq dolzarblik kasb etmoqda va ilmiy doiralarda qizg’in munozaralarning mavzusiga aylanib bormoqda Referat 113,61 Kb. 7 | o'qib |
| Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti Farg’ona Filiali "Dasturiy injiniring" 850-22 guruh talabasi Baxridinova Go‘zalxon Baxodirovnaning Dasturiy injiniringa kirish fanidan tayyorlagan referat Mavzu: Dasturiy ta’minot prototipini yaratish ( 0). Raqamli prototiplash Referat 0,9 Mb. 1 | o'qib |
| 1 – Mustaqil ta’lim topshiriq mavzulari Mavzu: “xmlda ishlash. Css va JavaScript yordamida animatsiyalar tuzish.” Izoh: “Web dasturlash” Referat 167,67 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Marketing strategiyasini tanlash Guruh: mrk001 Bajardi: Abdurahmonov B Oʻzbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Referat 55,41 Kb. 1 | o'qib |
| O`zbekiston respublikasi oliy va Axborot tizimlari va texnologiyalari fakulteti 1-kurs talabasi kamolov faxriddinning o`zbekistonning eng yangi tarixi fanidan tayyorlagan Referat 32,64 Kb. 1 | o'qib |
| Referati topshirdi: Sh. Xujaniyazov Qabul qildi: Баҳолаш Urganch davlat universiteti sirtqi bo’lim Texnologik ta’lim yo’nalishi 5 bosqich 191 guruh talabasi Xujaniyazov Shavkatning Texnologiya ta’lim metodikasi fanidan Referat 245,36 Kb. 1 | o'qib |
| Referati Mavzu: Identifikatorlar va kalit so’zlar Reja: Identifikatorlar Identifikatorlar koddagi dastur elementini aniqlash uchun ishlatiladi. Identifikatorlar nomlanishida dastlab raqamlardan foydalanib bo‘lmaydi. Masalan 1shapeClass deb kiritishning o‘rniga shapeClass1 ko‘rinishida kiritish to‘g‘ri bo‘ladi Referat 0,56 Mb. 3 | o'qib |
| Referat mavzu: Zamonaviy o'quv texnikalari Bajardi: 103-guruh talabasi Abdiqahharova Aziza Tekshirdi Ko‘pchilik vazifalarni bajarishda boshqarish jarayonlarini takomillashtirish, axborot tizimini joriy etish, mutaxassislarni kompyutyerda ishlashga o‘rgatish muhim ahamiyatga EGA Referat 201,19 Kb. 2 | o'qib |
| O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti fizika matematika fakultеti “Fizika” kafedrasi Referati buxoro-2020 Energetik zonalar diagrammasi. Taqiqlangan zona. Yarim o’tkazgichlarni ligerlash Referat 93,77 Kb. 5 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi Mavzu: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy siyosat va uning xususiyatlari Referat 482,77 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: Innovatsion rejalashtirish Guruh: min-01 Bajardi: Latipova Lola toshkent-2022 Strategik va innovatsion rejalashtirish tushunchasi va mohiyati. Strategik menejment va innovatsiyalarni boshqarish. Strategik rejalashtirishning maqsad va vazifalari Referat 41,23 Kb. 3 | o'qib |
| Referat mavzu: jahon valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari bajardi: Pulatov u toshkent 2012 Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish Referat 70,34 Kb. 16 | o'qib |
| Bajardi: Mutalov Jasur Global axborot tarmog’ida ishlash ushbu omilning yetarlicha dolzarb qiladi. Bunda zarar manbai tashkilotning foydalanuvchisi ham, tarmoq foydalanuvchisi ham bo’lishi mumkin, oxirgisi ayniqsa xavfli Referat 18,2 Kb. 2 | o'qib |
| Toshkent Amaliy Fanlar Universiteti Mavzu: Har XIL faoliyat sohalarida bulutli texnoligiyalardan foydalanish imkoniyati. Reja: Bulutli texnologiya tushunchasi. Bulutli ma’lumotlarni saqlash. Bulutli xizmatlarning afzalliklari Referat 108,85 Kb. 5 | o'qib |
| Axborot kommunikatsiya texnologiyalari va aloqa harbiy instituti Aloqa uzeli Qurolli Kuchlar aloqa tizimining muhim elementlaridan hisoblanib, uning asosini tashkil etadi hamda tinchlik va urush davrida qo’shinlar (kuchlar)ni boshqarishni ta’minlash uchun mo’ljallangan Referat 1,04 Mb. 6 | o'qib | |
http://kompy.info/mavzu-shaxsning-hissiy-irodaviy-sohasi-hissiyot-haqida-umumiy.html | Mavzu: Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi hissiyot haqida umumiy tushuncha iroda haqida umumiy tushuncha hissiy-irodaviy soha | |
Mavzu: Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi hissiyot haqida umumiy tushuncha iroda haqida umumiy tushuncha
|
bet | 1/15 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 74,28 Kb. | | #113255 |
Bog'liq hissiy-irodaviy soha
Mavzu: Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi
1.hissiyot haqida umumiy tushuncha
2. iroda haqida umumiy tushuncha
3. emotsiya va iroda nazariyalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Ilova
KIRISH
O’zbekiston Respublikasai birinchi prezidenti Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”. Asarida “Iroda - bu aslida mustahkam ishonch demakdir. Irodasi baquvvat odam o’ziga ishonadi va har qanday murakkab vazifani ham o’z zimmasiga olishdan qo’rqmaydi. SHuning uchun ham yuksak irodali insonga suyanish mumkin. Bunday kishilar boshingizga biror-bir tashvish yoki muammo tushgudek bo’lsa, loqayd qarab turolmaydi. Hech ikkilanmasdan, yoningizda turib, qo’lidan kelganicha yordam berishga, qiyinchiliklarni siz bilan birgalikda yengishga harakat qiladi”1. Deb ta’kidlaganlar
Shuningdek, Prezidentimiz o’z fikrlarini yanada rivojlantirib mazkur asarlarida yana shunday yozadilar: “Bugungi murakkab mafkuraviy jarayonlarni ilmiy-amaliy jihatdan atroflicha tahlil qilish va baholash, ularning ustuvor yo’nalishlarini, kimga va nimaga qarshi qaratilganini aniqlash, aholi turli qatlamlariga ta’sirini o’rganish, milliy manfaatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo’lgan zararli g’oyalar va mafkuraviy xurujlarning mohiyatini ochib berish, fuqarolarimiz qalbida milliy tafakkur va sog’lom dunyoqarash asoslarini mustahkamlash alohida ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi dolzarbligi. Shavkat Mirziyoyevning “Aholiga psixologik xizmat ko‘rsatish va psixologiya sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori loyihasi e’lon qilindi.
Quyidagilar respublikada psixologik xizmat ko‘rsatish va psixologiya sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirishning ustuvor yo‘nalishlari etib belgilanishi mumkin:
mamlakatda amalga oshirilayotgan yangilanish, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda psixologik xizmatlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish;
yoshlar tarbiyasining ta’sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish, shaxsning ma’naviy kamol topishida psixologik qo‘llab-quvvatlash, yoshlarning mustaqil ongli kasb tanlashi va o‘zining shaxsiy kasbiy rejalarini shakllantirishga sharoitlarni yaratishga psixologik ko‘maklashish;
iqtidorli yoshlar salohiyatlarini namoyon etishlariga ko‘maklashish, ularning bilish faoliyati va qiziqishlarini boyitish, dunyoni idrok etishning universal usullarini shakllantirish uchun psixologik yordam tizimini yaratish asosida ularni psixologik qo‘llab-quvvatlash;
aholiga psixologik xizmatning talab qilinadigan darajasi va sifatini ta’minlovchi me’yoriy, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish, jumladan, onlayn psixologik xizmatlar ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish;
aholi baxtlilik darajasi, sog‘liqni saqlash, xususan, mental salomatlik, stressdan himoyalanish yo‘nalishidagi tadqiqotlarni amalga oshirish;
favqulodda holatlar sharoitida psixologik xizmat ko‘rsatish, hayot faoliyatida og‘ir psixologik holatlarga tushib qolgan xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan trening-reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish;
bolalarning maktabgacha bo‘lgan davri rivojlanishi, idrok, ong va xulq-atvor, kognitiv va ijtimoiy psixologiya sohasidagi ilg‘or tajribalarni o‘zlashtirish va ommalashtirish;
psixologik ma’rifat va maslahat berish faoliyatini tizimli tashkil etish, uning uzluksiz metodik ta’minotini yaratish;
tibbiy va klinik psixologiya, psixolingvistika, psixogenetika, boshqaruv psixologiyasi, savdo psixologiyasi, gerontopsixologiya, kross-madaniy psixologiya, mehnat psixologiyasi, tashkiliy psixologiya kabi dolzarb yo‘nalishlarda kadrlar tayyorlashni rivojlantirish;
psixologiya sohasida zamonaviy o‘quv, ilmiy va ommabop adabiyotlarni tayyorlash, nashr etish va ommalashtirish ishlarini tizimli yo‘lga qo‘yish;
yosh psixologiyasi, psixofiziologiya, tibbiy psixologiya, psixoterapiya, patopsixologiya, differensial psixologiya, pedagogik psixologiya, psixodiagnostika, genetik psixologiya kabi sohalarda fundamental, amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish.
|
| | |
http://kompy.info/referati-mavzu-ilova-sathi-protokollari--ntpdhcpbootprloginrex.html | Referati mavzu: Ilova sathi protokollari : ntp,dhcp,bootp,rlogin,rexec,rsh,Telnet,ssh bajardi | |
Referati mavzu: Ilova sathi protokollari : ntp,dhcp,bootp,rlogin,rexec,rsh,Telnet,ssh bajardi
|
bet | 1/3 | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 0,96 Mb. | | #247793 | Turi | Referat |
Bog'liq tarmoq xavfsizligi referat
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Tarmoq xavfsizligi fanidan
REFERATI
Mavzu: Ilova sathi protokollari : NTP,DHCP,BOOTP,RLOGIN,REXEC,RSH,Telnet,SSH
Bajardi: 020-21 –guruh talabasi
Bekpo’latov Shoxruh
Tekshirdi: Xolimtayeva I
Toshkent 2024
Reja:
Tarmoq protokollari. NTP, DHCP protokollari
RLOGIN,REXEC,RSH,BOOTP protokollari
Telnet va SSH protokollari
Kirish
Protokollar - bu qoida va texnik protseduralar bo‘lib, bir nechta qurilma yoki dasturlarni ishlash jarayonida ularni bir-biri bilan muloqotda bo‘lishini ta’minlaydi. Protokollarga taalluqli 3 ta asosiy jihat mavjud:
Bir qancha protokollar mavjud bo‘lib, bularning hammasi turli aloqalarni ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir protokol maqsadga ko‘ra har xil topshiriqlarni 7 bajaradi.
Protokollar OSI modelining turli pog‘onalarida ishlaydi. Protokolning vazifasi uning ishlash pog‘onasidan kelib chiqib aniqlanadi.
Bir qancha protokollar birgalikda ishlashi mumkin. Ular protokollar steki yoki protokollar to‘plami turkumida bo‘ladi. Protokollar stekining pog‘onalari OSI modelining pog‘onalari bilan mos keladi. Alohida vazifalarni boshqarish uchun har bir pog‘onada har xil protokollar ishlatiladi. Har bir pog‘onaning o‘zida qoidalar to‘plami bo‘ladi. Protokollar shartli ravishda quyidagicha tasniflanishi mumkin: - internet tarmog‘ining asosiy protokollari: IP, ICMP, TCP, UDP; - transport protokollari: RTP, RTCP; - signal protokollari: SIP, H.323, SIGTRAN, MEGACO/H.248, MGCP, RSVP, SCTP, ISUP, BICC, SCCP, INAP; - marshrutizatsiya protokollari: RIP, IGRP, OSPF, IS-IS, EGP, BGP; - axborot xizmatlari va boshqaruv protokollari: SLP, OSP, LDAP; - xizmat protokollari: FTP, SMTP, HTTP, G.xxx (kodeklar uchun), H.xxx.
Tarmoq protokollari. NTP, DHCP protokollari
1960 yillarda paketli kommutatsiya texnologiyasini olimlar britaniyalik Donald Devis va amerikalik Pol Beranlar yaratgan. 60 yillarning birinchi yarmida Devis «paket» terminini kiritdi va yangi kommutatsiya tamoyili asosida kichik tarmoqni qurdi. Beran paketli kommutatsiyaning konsepsiyasini, arxitekturasini buzilishlarga va hujumlarga chidamlilik tomonlarini yaratdi. Keyingi yillarda o‘zining konsepsiyasini bir necha bor himoya qilishga to‘g‘ri keldi. Internetni rivojlanishiga katta xissa qo‘shgan. Paketlar kommutatsiyasi usulini yaratgan. Aleksandr Grem Bell nomidagi oltin medal, texnologiya va innovatsiya sohasida milliy medal bilan taqdirlangan. 2008 yilda Beran texnologiyaning rivojlanishiga qo‘shgan xissasi uchun Devis Alan Tyuring rahbarligida milliy fizika laboratoriyasining a’zosi edi (National Physical Laboratory). Bu laboratoriyada ACE Pilot kompyuteri yaratilgan. British Computer Society Award unvoni bilan taqdirlangan.
Transport pog‘onasining asosiy maqsadi – o‘zining foydalanuvchilariga ishonchli, tejamli (resurs va kanallardan foydalanish rejasi asosida) va foydali xizmatlarni taqdim etishdan iborat (amaliy pog‘onada, 4.1-rasm).
Transport pog‘onasining funksiyasi: - foydalanuvchiga ma’lumotlarni to‘g‘ri yetkazib berilishini tekshirish; - ulash, o‘rnatish; - qabul qilganligi haqida hisobot; - yo‘qotilgan yoki noto‘g‘ri yuborilgan ma’lumotlarni qayta jo‘natish; - oqimlarni boshqarish. Qabul qiluvchining manzilini to‘g‘riligini tekshirish uchun psevdosarlovha 95 tuzilishi (UDP va TCP uchun)dan foydalanadi. Transport pog‘ona protokollaridan ommaboplari TCP va UDP protokollari hisoblanadi: - TCP protokoli – bu ishonchli protokol, ma’lumotlarni tartibli uzatish ketma-ketligini kafolatlaydi va tarmoq yuklamasini boshqarishni ta’minlaydi. - UDP protokoli, xabarlar bilan ishlashga mo‘ljallangan, ma’lumotlarni uzatish ketma-ketligini kafolatlamaydi, tarmoq yuklamalarini nazorat qilmaydi
Ushbu rasmda tarmoqqa kirish pog‘onasida barcha fizikaviy qurilmalarga kirish protokollari joylashgan. Yuqorida tarmoqlararo almashinuv protokollari IP, ARP, ICMP mavjud. Yanada yuqoriroqda esa asosiy transport protokollari hisoblangan TCP va UDP, ular ma’lumotlarni paketlarga to‘plashdan tashqari, qaysi ilovaga ma’lumotlarni jo‘natish va qaysi ilovadan ma’lumotlarni olish lozimligini aniqlaydi. Eng yuqorida ilova pog‘onasidagi protokollar joylashib, ular ilovalardan ma’lumotlarni almashtirishda foydalanadilar. OSI (Open Sustem Interconnection) tasnifiga asoslanib, TCP/IP protokollari tuzulishini etalon modeli (4.5 - rasm) bilan solishtirib ko‘ramiz.
NTP, yoki Network Time Protocol (Tarmoq vaqti protokoli), tarmoqda vaqt to'g'riligini sinxronlash uchun ishlatiladigan bir protokoldir. Uning asosiy maqsadi tarmoqdagi qurilmalarni bitta bosh vaqtiga moslashtirishdir.
Quyidagi bosqichlarda NTP haqida ko'proq malumot berilgan:
1. **Protokolning asosi**: NTP Internet va boshqa tarmoq tuzilishlari uchun ishlatiladi. Ular tarmoqdagi serverlar va klientlar orasidagi vaqt farqligini kamaytirish uchun yordam beradi.
2. **Sinxronlash** NTP, tarmoqdagi serverlarning vaqtini sinxronizatsiya qilish uchun ishlatiladi. Bu, kompyuterlar, serverlar va boshqa qurilmalar uchun juda muhimdir, chunki ko'pgina tarmoq tizimlarida to'g'ri vaqt tushunchalari zarurdir.
3. **Xususiyatlar**: NTP keshlash, to'g'ri vaqt niqobi, sinxronizatsiya ko'rsatkichi, vaqtning to'g'riqligini tekshirish va qo'shimcha qulayliklar kabi imkoniyatlar bilan keladi.
4. **Hierarxiya**: NTP, yuqori darajadagi serverlar (masalan, raqamli atomli soatlar yoki GPS tizimlari) bilan bog'langan pastki darajadagi serverlar orqali sinxronlashadi. Bu esa, internetning ishonchli vaqtini ta'minlashga imkon beradi.
5. **Boshqaruv**: NTP boshqaruv protokoli orqali boshqariladi. Bu protokol, serverlarga so'rov yuborish va qabul qilishni, sinxronizatsiyani boshqarishni va boshqa kiritilgan bazi boshqaruv amallarini amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
NTP, internet va tarmoqdagi qurilmalarda to'g'ri vaqtni ta'minlashda juda katta ahamiyatga ega. U tarmoqdagi qurilmalar orasidagi vaqt farqligini minimal darajada o'zgartirib, ishonchli vaqtini ta'minlash imkonini beradi.
DHCP, yoki Dynamic Host Configuration Protocol (Dinamik Xost Konfiguratsiya Protokoli), tarmoqda avtomatik tarzda kompyuterlarga IP manzil, alaminom va boshqa tarmoq sozlamalarni taqdim etish uchun ishlatiladigan bir protokoldir. Bu protokol, tarmoqdagi qurilmalarga, masalan, kompyuterlarga, routerlarga, printerlarga va boshqa qurilmalarga, tarmoq sozlamalari berish va ularga avtomatik tarzda konfiguratsiya bermoqda yordam beradi.
Quyidagi bosqichlarda DHCP protokoli haqida batafsil malumot berilgan:
1. **Tarmoq tizimi uchun qulaylik**: DHCP, tarmoqdagi qurilmalarga IP manzil, alaminom, DNS serverlari va boshqa sozlamalarni o'zaro ko'rsatmalar yordamida avtomatik tarzda taqdim etadi. Bu qurilmalar, tarmoqga qo'shilganda avtomatik tarzda konfiguratsiya qilinadi, shuningdek, ular tarmoqdan chiqib ketganda o'zgaruvchilarni qayta sozlashga to'g'ri keladi.
2. **IP manzillarining aloqasi**: DHCP, tarmoqdagi qurilmalarga ishlatish uchun bo'sh IP manzillarini avtomatik tarzda taqsimlaydi. Bu, tarmoqni boshqarish va IP manzillarni qisqa muddat ichida bo'shatishda yordam beradi.
3. **Konfiguratsiya to'xtatish**: DHCP serverlar, tarmoqdagi qurilmalarni yangilash uchun konfiguratsiya to'xtatish imkoniyatini taqdim etadi. Masalan, yangi xostning IP manzilini avtomatik tarzda taqsimlash to'g'risida to'xtatish talablari mavjud.
4. **Qurilmalarni nomlash**: DHCP, tarmoqdagi qurilmalarga o'zlarining identifikatsiya maqsadida avtomatik tarzda nomlar berishga yordam beradi. Bu nomlar tarmoqdagi ma'lumotlar bazasida saqlanadi va xostlarning nomini boshqa joyda tiklashni mumkin qilar.
5. **Dinamik tarmoq rejimini taqsimlash**: DHCP, dinamik tarmoq rejimini taqsimlash imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu, tarmoqdagi xostlarning soni o'zgarishi mumkin bo'lgan vaqtda, tarmoqdagi IP manzillarni avtomatik tarzda o'zgartirishga imkon beradi.
Umuman olganda, DHCP protokoli, tarmoqdagi qurilmalarga avtomatik tarzda tarmoq sozlamalari taqdim etish, tarmoqni boshqarish va ishonchli vaqt istiqomatini ta'minlashda juda muhim ahamiyatga ega.
|
| | |
http://kompy.info/mustaqil-ishlash-v3.html | Mustaqil ishlash | |
Mustaqil ishlash
|
Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 19,09 Kb. | | #247893 | Turi | Referat |
Bog'liq Mustaqil ishlash
Mustaqil ishlash jarayonida talabalar nazariy darslar materiali asosida dolzarb mavzularda ma’ruza, taqdimot va referatlar tayyorlaydilar va ularni auditoriyada himoya qiladilar.
Ma’ruza, amaliyot va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzularini to‘la o‘zlashtirgan hamda mustaqil ishni bajargan talabalarga yakuniy nazoratda ishtirok etishga ruxsat etiladi.
Ma’ruza va mustaqil ish mavzulari bo‘yicha semestr yakunida talabalar yakuniy nazoratdan o‘tadilar.
Mustaqil ish mavzularini talabalar LMS tizimidagi turgan raqami bo‘yicha oladilar.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar fanidan
Mustaqil ishlar mavzulari
Elektrodinamika asoslari. Maxsus nisbiylik nazariyasi.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (LF-30-300 kHz).
Elektrodinamika asoslari. Lorentz almashtirishlari.
Elektrodinamika asoslari. To’rt o’lchovli vektor va tenzorlar.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (VLF-3-30 kHz).
Elektrodinamika asoslari. Erkin moddiy nuqtaning Lagranj funksiyasi.
Elektrodinamika asoslari. Zarrachalar sistemasi mexanikasi.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (SHF-3-30 GHz).
Elektromagnit maydondagi zaryad. Nisbiylik nazariyasida Zaryad va zarrachalar
Elektromagnit maydondagi zaryad. Elektromagnit maydondagi zaryad harakat tenglamasi.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (EHF-30-300 GHz).
Elektromagnit maydondagi zaryad. Maydon kattaliklari uchun Lorentz almashtirishlari.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Modulyatsiya turlari (FM)
Elektromagnit maydondagi zaryad. Magnit maydondagi zaryadning harakati.
Elektrodinamikaning asosiy tenglamalari. Maksvel-Lorentz tenglamalari
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (ELF-3-30 Hz).
Elektrodinamikaning asosiy tenglamalari. Zaryadning saqlanish qonuni.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (THF-300-3000 GHz).
Elektromagnit maydon energiyasining saqlanish qonuni
Elektrodinamika asoslari. Elektrostatik maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (SLF-30-300 Hz).
Elektrodinamika asoslari. Multipol momentlar
Elektrodinamika asoslari. O’zgarmas magnit maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (ULS-300-3000 Hz).
Elektrodinamika asoslari. Elektrostatik maydon eenergiyasi
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (MF-300-3000 kHz).
Elektromagnit maydon asoslari. Tashqi maydonning zaryadlari sistemasiga ta’siri.
Elektromagnit maydon asoslari. O’zgarmas magnit maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (HF-3-30 MHz).
Elektrodinamika asoslari. Magnit momenti.
Elektrodinamika asoslari. Chiziqli tokning magnit maydoni.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Modulyatsiya turlari (QAM)
Elektrodinamika asoslari. Magnit a impuls momentlari orasidagi bog’lanish
Elektrodinamika asoslari. Vakuumda Elektromagnit maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (VHF-30-300 MHz).
Elektrodinamika asoslari. Yassi Elektromagnit to’lqinlari.
Elektrodinamika asoslari. Monoxramatik elektromagnit to’lqinlar.
Elektrodinamika asoslari. Muhitda elektrostatik maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Modulyatsiya turlari (QPSK)
Elektrodinamika asoslari. O’tkazgichlarda elektrostatik maydon.
Elektrodinamika asoslari. O’tkazgichlarda elektrostatik maydon energiyasi.
Elektrodinamika asoslari. Dielektriklarda maydon energiyasi.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Modulyatsiya turlari (BPSK)
Elektrodinamika asoslari. O’zgarmas magnit maydon.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Chastotalar turlari (UHF-300-3000 MHz).
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Modulyatsiya turlari (AM)
Elektromagnit to'lqinlarning xususiyatlari.
Elektromagnit maydonlar va to’lqinlar asoslari. Radioto’lqinlar
Elektromagnit to’lqinlar va ularning xossalari
Elektromagnit induksiya hodisasining Faradey-Maksvell talqini.
Elektromagnit maydonni xarakterlashda Maksvell siljish toki tushunchasi
Elektromagnit maydonlarda qutblanish
To‘liq ichki akslanish, to‘liq ichki akslanishda birinchi va ikkinchi muhitdagi maydon
Sirt effekti, elementar magnit nurlatgich, Gyuygens elementlari
Sirkulyatorlar, Y-sirkulyator, diafragma, attenyuatorlar, filtrlar
Ferritlarning anizotrop xossalari, bog‘langan liniyalardagi ko‘priklar, kvadrat ko‘prik, E va H to‘lqin o‘tkazgichli uchliklar
Elektr va magnit maydonlarining yo’nalishlari va o’zaro o’tishlari
Elektromagnit maydonni o’lchash haqida
Elektromagnit maydonlarning manbalari. Elektromagnit nurlanish
Elektromagnit maydonlarni normallashtirish
. Elektromagnit tebranishlarning tarqalishi. Elektromagnit to‘lqin tezligi
Elektromagnit to‘lqinlarning umumiy xossalari
. Radioaloqaning fizik asoslari.
Yorug‘lik interferensiyasi va difraksiyasi.
Erkin elektromagnit tebranishlar
Magnit maydon. Magnit maydonni tavsiflovchi kattaliklar
Elektromagnit maydon superpozitsiyasi
Elektromagnit to’lqinlarning tarqalishi, sinishi va qaytishi
|
| | |
http://kompy.info/referat-kompyuter-tarmogining-maqsad-va-vazifalari.html | Referat kompyuter tarmog’ining maqsad va vazifalari | Har qanday foydalanuvchi – hatto u dasturchi yoki o‘yinni yahshi ko‘rivchi foydalanuvchi bo‘lsin u har doim o‘zi uchun kerak bo‘lgan resurlarga ega b’lmay qoladigan vaqtlar ham ko‘p uchraydi. Bir hil foydalanuvchilarga yangi dastur muhitlari kerak bo‘lsa boshqalarga esa ma’lumotni bir joydan ikkinchi joyga jo‘natish kerak bo‘ladi. Kompyuter o‘yinlarini o‘ynashni yahshi ko‘ruvchilar uchun esa yangi kompyuter o‘yinlari kerak bo‘ladi, boshqa o‘yinchilar bilan kuch sinashi uchun. Bundan tashqari ko‘pchilik telefon orqali ulanmasdan arzon kechayu-kunduz Internet kerak bo‘ladi yangiliklarni o‘qish uchun. Umuman aytganda bu masalalarni kompyuter tarmoqlari hal etadi. Lekin tarmoqning eng yaxshi afzalligi bu odamlar bilan muloqot o‘rnatish mumkinligidir.
Kompyuter tarmog’i nima?
Kompyuter tarmogi – bu ikkita yoki undan ko‘proq kompyuterlarning va boshqa qurilmalarning (konsentratorlar, printerlar va h.k) bir biriga kabellar bilan ulanishidan hosil bo‘ladigan tarmodir (1-rasm). Tarmoq qurilmari kompyuterlarning bir - biri bilan ma’lumot almashishiga yorrdam berishi uchun kerak bo‘ladigan qurilmalardir.
1-rasm
Lokal tarmoqlar keyingi vaqtda kompyuterlarga qo‘shimcha moda bo‘lmasdan har qanday kompaniyani majburiy bo‘lgan buyumiga aylanayapti. |
http://kompy.info/referat-mavzu-muvozanatlashgan-binar-daraxtni-qurish-binarheap.html | Referat mavzu: Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar | |
Referat mavzu: Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar
|
bet | 1/3 | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 0,63 Mb. | | #247014 | Turi | Referat |
Bog'liq Kompyuter injiniringi
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” KAFEDRASI
“MA’LUMOTLAR TUZILMASI” FANIDAN
REFERAT
Mavzu: Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar.
.
Fan o’qituvchisi: dot. Boynazarov.I.M.
Bajardi: Abduraximov A.
S A M A R Q A N D – 2019
Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar.
Reja:
Binar daraxt haqida asosiy tushunchalar.
Daraxtni Binar daraxt ko’rinishiga keltirish.
Muvozanatlashgan binar daraxt
Binar daraxt ustida bajariladigan amallar.
Daraxt – bu siklik bo’lmagan (asiklik) bog’langan graf.
Graf – bu bo’sh bo’lmagan tugunlar va tugunlar juftliklarini bog’lovchi yoylar to’plami.
Bog’liqlik – har bir tugunlar juftligi orasida hech bo’lmaganda bitta yo’l (yoy) mavjud
Siklik bo’lmagan (Asiklik) – ixtiyoriy tugunlar juftligida faqat bitta yo’l mavjud.
Binar daraxt – har bir tugunga ikkitadan ko’p bo’lmagan tugunlar bog’langan tartiblangan daraxt.
::= ( ) |
::=
::=
Umumiy holda binar daraxtning har bir elementi (tuguni) to’rtta maydonga ega yozuvdan tashkil topgan bo’ladi.
Shuni esda tutish lozimki, binar daraxt hosil qilinayotganda, otaga nisbatan chap tomondagi o’g’il qiymati kichik, o’ng tomondagi o’g’il qiymati katta bo’lishi lozim.
Masalan, quyidagi kalitli elementlardan binar daraxt quramiz:
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat mavzu: Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar
| |
http://kompy.info/falsafa-muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnolo-v2.html | Falsafa muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali hisob | |
Falsafa muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali hisob
|
bet | 1/11 | Sana | 22.05.2024 | Hajmi | 0,89 Mb. | | #250590 | Turi | Referat |
Bog'liq 14 MAVZU TOPSHIRIQ
HAR BIR TALABA O‘ZINI VARIANTINI BAJARADI VA REFERATNI BAHOLASH UCHUN Word YOKI PDF FORMATGA O‘TQAZIB https://hemis.samtuit.uz/ SAYTIGA YUKLASHI LOZIM
HAR BIR TALABANING VARIANT NOMERI GURUH JURNALIDAGI TARTIB RAQAMI BILAN BIR XIL. MASALAN SIZ GURUH JURNALIDA 7-NOMERDA TURGAN BO‘LSANGIZ VARIANT NOMERINGIZ 7 BO‘LADI.
VARIANT NOMERIZGA MOS KELMAGAN VAZIFA UCHUN BALL QO‘YILMAYDI.
REFERATNI BIROVDAN KO’CHIRGAN HAMDA BIROVGA KO’CHIRTIRGAN HAR IKKALA TALABAGA HAM “0” BALL QO’YILADI.
Topshiriq maqsadi: belgilangan mavzusi bo‘yicha referat tayyorlash ko‘nikmasiga ega bo‘lish.
Ishni bajarish tartibi
Referat 15 ta varoqdan kam bo’lmasligi kerak
Referat 14 shrifda, 1,5 intervalda, Times New Romanda yozilish shart
Tanlangan mavzu yuzasidan bo’lish lozim.
Referatni tayyorlash uchun Microsoft Word, pdf yoki shunga o’xshash boshqa dasturlardan foydalanib yaratish tavsiya etiladi (bu baholashda ham hisobga olinadi).
Diqqat eslatma!!!
Tayyor referatni enternetdan yuklab olib junatmang,
O’zimni ma’ruzamdan nusxa olib junatmang,
aks holda ballingiz “0”ga aylanadi
Topshiriq
Referatni tayyorlashda Kirish, reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bo’lishi shart
Mavzu bo`yicha 3 tadan kam bo’lmagan reja tuzing.
Rejalardagi har bir masala yoritilishi shart.
Ma’lumotlar manbalarga asoslanishi shart
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomudagi-toshkent-axborot-texnologiyalari.html | Muhammad al-xorazmiy nomudagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti | |
Muhammad al-xorazmiy nomudagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti
|
bet | 1/2 | Sana | 20.05.2024 | Hajmi | 246,94 Kb. | | #246429 | Turi | Referat |
Bog'liq Referat
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMUDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
AKT sohasida kasb ta’limifakulteti
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta’limi yo’nalishi
AKADEMIK YOZUV fanidan
Referat
Mavzu: IT sohasidagi yangiliklar
BAJARDI: TOSHMURADOVA GULJAXON
QABUL QILDI: JAZILOVA MALIKA
TOSHKEN 2024
MAVZU: IT SOHASIDAGI YANGILIKLAR
REJA
1.KIRISH
2.IT-tadbirkorlar va yosh startapchilar uchun keng imkoniyatlar
3.IT-mutaxassislarni tayyorlashda ta’lim tizimidagi islohotlar
4.XULOSA:
5.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.KIRISH
So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining rivojlanishi hayotning ko‘p sohalariga ta’sir ko‘rsatdi. Barcha sohalarda raqamlashtirishning kirib kelishi, yuqori suratdagi taraqqiyoti butun sanoatning rivojlanishida, ayniqsa uzoq muddatli istiqbol uchun katta rol o‘ynaydi.
Ta’kidlash lozimki, dunyo mamlakatlari tajribasida ilmiy tadqiqotlar, IT texnologiyalar, startap g‘oyalar, kompyuter savodxonligiga juda katta e’tibor beriladi. Faqatgina ilm-fan yutuqlari va yangi texnologiyalar orqali yuqori iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin. O‘tgan asrda olamshumul kashfiyotlar ko‘p jihatdan insonning intellektual salohiyatiga asoslanib amalga oshirilgan bo‘lsa, bugungi davrda ilm-fan zamonaviy AKT yordamida shakllanmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan o‘rin egallab kelayotgan O‘zbekiston barcha sohalarda yuksak yutuqlarga erishmoqda, bu muvaffaqiyatlarga esa axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya tizimlarining jo‘shqin rivojlanishi asos bo‘lmoqda.
2. IT-tadbirkorlar va yosh startapchilar uchun keng imkoniyatlar
Hamma sohada bo‘lgani kabi bugungi kunda axborot texnologiyalari va kommunikatsiya sohasida ham ilm-fan yutug‘lari shiddat bilan kirib bormoqda. Bu esa, innovatsion loyihalarni joriy etish, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari texnologik parklar faoliyatini rivojlantirish, ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishga mos startap g‘oyalarni qo‘llab -quvvatlashga undaydi hamda globallashuv jarayonida raqobatbardoshlikni oshiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, texnika va kommunikatsiya asrida insonlarning dunyoqarashi, fikri kun sayin o‘zgarib bormoqda. Bugungi kunda ularni hayratlantirish, turmush tarzini butkul o‘zgartirib yubora oladigan loyihalarni ishlab chiqish ham qiyinlashib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri ularning zamonaviy axborot kommunikatsiyalaridan faol foydalanishi, dunyoda ro‘y berayotgan yangiliklar, voqea-hodisalardan tez xabardor bo‘lishidir.
Axborot texnologiyalari sohasini va dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ushbu sohadagi startap-loyihalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ichki va tashqi bozorlarda dasturiy va yuqori texnologiyali mahsulotlar va xizmatlarni targ‘ib qilishga ko‘maklashish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 10-yanvardagi 17-son qaroriga asosan Dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari texnologik parki (IT-Park) faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Respublika bo‘ylab IT-Parkning 5 ta hududiy filiali (Andijon, Farg‘ona, Jizzax, Sirdaryo, Samarqand Buxoro, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida) shuningdek, AQShda IT-Park vakolatxonasi tashkil qilindi.
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-geoaxborot-texnologiyalarining-asoslari-bajardi.html | Referat mavzu: Geoaxborot texnologiyalarining asoslari Bajardi: Dushanova Zuxro. Tekshirdi: To’raqulova M | |
Referat mavzu: Geoaxborot texnologiyalarining asoslari Bajardi: Dushanova Zuxro. Tekshirdi: To’raqulova M
|
bet | 1/15 | Sana | 22.05.2024 | Hajmi | 1,64 Mb. | | #249633 | Turi | Referat |
Bog'liq Dushanova Zuhro referat
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBAROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI
REFERAT
MAVZU: Geoaxborot texnologiyalarining asoslari
Bajardi: Dushanova Zuxro.
Tekshirdi: To’raqulova M.
TOSHKENT – 2024
Reja:
Geoaxborot texnologiyalariga kirish
Asosiy tushunchalar va terminlar
GAT evolyutsiyasi
GATni qo’llash sohalari
GATning bazaviy komponentlari
Geografik va atributiv ma’lumotlar
GATning apparat platformasi
GAT tipologiyasi
Hulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Geoaxborot texnologiyalariga kirish
Geoaxborot texnologiyalari qariyib 50 yildan beri mavjud. Bunday yuqori texnologik yo’nalish uchun bu ko’pmi yoki kammi? Nega geoinformatika va geoaxborot texnologiyalari axborot texnologiyalari ichida eng gurkirab rivojlanayotgan yo’nalishlardan birini o’zida ifodalaydi? Va umuman, bu nima -fanmi, texnologiyami, uslubmi, kompyuter dasturimi?
Geografik axborot tizimlari bilan mutlaqo tanish bo’lmagan kishi quyidagi savolni berishi mumkin: “nega endi men geoinformatika nimaligini bilishim kerak?”. Haqiqatan ham ko’pchiligimizning hayotimizda geografik atlaslarga yoki kartalarga murojaat qilish zaruriyati har kuni ham yuzaga kelavermaydi. Biroq agar tushunib yetilsa, geaxborot texnologiyalari kompyuterga joylangan shunchaki kartadan ko’ra birmuncha ko’proq narsani o’zida ifodalaydi. Shu bilan birga, “geografik axborot tizimi (geoaxborot tizimi, GAT)” tushunchasi odatdagi bosmadan chiqarilgan karta bilan uzviy bog` liq. Aslini olganda har qanday geografik karta yer yuzasining modelidir va undan foydalanuvchilarning tahlil qilish ob’yekti hisoblanadi. Mutaxassisga qandaydir hodisalar yoki ob’yektlarning kartada joylashuviga bir ongli nazar tashlash ularning vujudga kelishi va boshqa parametrlar bilan bog`liqligi qonuniyatlarini baholash uchun yetarlidair, 2-rasm.
Eng oddiy misol - bu kartadagi bir punktdan boshqasigacha bo’lgan masofani aniqlashdir, 1.3-rasm Undan murakkabroq masala noto’gri shakldagi ob’yektlarning maydonlarini aniqlashdir. Eng murakkab masalalarda kartalarning turli tematik ma’lumotlari o’rtasidagi bog`liqlik, masalan, qor qoploni populyatsiyasining joy relefiga yoki tuproqlar tarkibining tub jinslar geologiyasiga bog` liqligi aniqlanadi. Misollar ro’yxatini kengaytirish mumkin. Odam ilmiy, ishlab chiqarish va boshqaruv faliyatida ularning xususiyatlari va tavsiflarining vaqtga qarab o’zgarishini ta’riflovchi turli ob’yektlarning fazoviy joylashuvi bilan bog`liq bo’lgan katta axborot massivlariga ishlov berish zaruratiga doim duch keladi. Pirovardida vizual tasvir olinadi, butun vizualizastiya jarayoni esa - karta yaratish jarayonidir.
Funksiyalari axborotni tahlil qilishni va kartalar va sxemalar ko’rinishida vizualizastiyalashni o’z ichiga oluvchi geoaxborot tizimlari ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarida qo’llanilgan axborotga ishlov berish hamda geografik ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan loyihalash va mashina grafikasi tizimlarida (SAPR) vizualizastiyalash, avtomatlashtirilgan karta ishlab chiqarilishi, tarmoqlari tizimlari texnologiyalari tutashuvida vujudga keldi. Geografik axborotga ishlov berish uchun kompyuter quvvatidan foydalanish zarurati XX asrning 60-70 yillarida tan olindi. U vaqtlarda g oyani amalga oshirish ulkan dasturiy-apparat resurslarini talab qilardi va bunga faqat, masalan, Mudofaa vazirligishaxsidagi davlat idorasi kabi yirik byurtmachilarninggina imkoniyatlari etarli edi (bu haqda 3 bobda to’xtalamiz). Vaziyat 90-yillar o’rtasidan boshlab tubdan o’zgardi, zero bu vaqtda bozorda kuchli, nisbatan PKlar paydo bo’ladi, dasturiy ta’minot arzonlashadi va tushunarliroq bo’la boshlaydi, foydalanuvchilar ko’proq tayyorlangan bo’ladi. Bu omillar geoaxborot texnologiyalarini shiddat bilan tarqatish uchun tayanch nuqtasi bo’lib xizmat ko’rsatdi.
GAT uchun masalalarning ko’pini sodda ravishda, kompyuterli tahlil yoki modellashsiz ham yechish mumkin, lekin matnni bosma mashinkada ham bosib chiqarish mumkin, biz esa hozirda kompyuterdan foydalanishni ma’qul ko’ramiz. Bu juda qulay, tez, samarali. Odatda inson GAT ga o’zi sezmagan holda yaqinlashadi. Xammasi Pho-toshop, CorelDraw, Illustrator kabi keng tarqalgan grafik redaktorlrdan foydalanishdan boshlanadi. Ishlash jarayonida sxemamizga yoki tematik qatlamimizga boshqa manbalardan qo’shimcha ma’lumotlarni joylash kerakligi ayon bo’ladi (tasvirni kontur kartaga tushirish kabi). Bunday operatsiyalar uchun yagona koordinata fazosi talab qilinadi. Bu muayyan koordinatalar tizimlarini va kartografik proyektsiyalarni qo’llash yo’lidagi birinchi qadamdir (batafsilroq 3 bobda). Keyingi bosqichda atributiv axborot bo’yicha so’rovlarni tuzish va qilish zarurati yuzaga keladi. Eng oddiy so’rovlarni, masalan, 50 km2 dan ortiq maydonli barcha polinomlarni topishni grafik redaktorlarda qilish mumkin. Biroq ko’pincha beton bloklardan qurilgan barcha ko’p qavatli ofis binolarini belgilash, yoki kerakli ko’chani kartada topish kabi murakkabroq so’rovlarga ehtiyoj mavjud bo’ladi. Shu kabi masalalarni shakllantirishni boshlashingiz zahoti, siz GATning potenstial foydalanuvchisi bo’lib qolasiz.
Bir tomondan hayot faoliyatining turli sohalarida fazoviy axborotga ishlov berish va uni tahlil qilish uchun GAT ni qo’llash fanlararo tushunchalar va uslublarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Boshqa tomondan geoinformatikaning rivojlanishi o’rganish ob’yektlariga ichki talablarni (o’z talablarini) tashkillashtirishga olib keladi, bu muayyan fan sohalarida (qurilishda, geologiyada, biologiyada va h.k.) qo’llaniladigan uslublarning ma’lum cheklanishlariga olib keladi. Bunday vaziyat turli (ba’zan juda turli) faoliyat bilan shug ullanuvchi, lekin ishga yoki tadqiqotlarga geoaxboriy yondoshuv bilan birlashgan odamlarning jonli muloqot atmosferasini yaratadi.
|
| | |
http://kompy.info/referati-tayyorladi-abdirashidova-g-tekshirdi-odayev-r-reja-di.html | Referati tayyorladi: Abdirashidova g tekshirdi: O`dayev r reja: Dinshunoslik faniga kirish | |
Referati tayyorladi: Abdirashidova g tekshirdi: O`dayev r reja: Dinshunoslik faniga kirish
|
bet | 1/3 | Sana | 09.10.2024 | Hajmi | 33,19 Kb. | | #274236 | Turi | Referat |
Bog'liq dinshunoslik referat
Toshkent farmasevtika instituti
Sanoat farmatsiya fakulteti
Sanoat farmatsiya yo`nalishi
104-A guruh talabasi
Abdirashidova Gulhayoning
dinshunoslik fanidan tayyorlagan
REFERATI
Tayyorladi: Abdirashidova G
Tekshirdi: O`dayev R
Reja:
Dinshunoslik faniga kirish
Teosofiya va teologiya haqida tushuncha
Din falasafasining mazmun mohiyati
Xudojo`ylik tushunchasining mazmun mohiyati
Aqida, ilohiyat tushuncha
Dinshunoslik doirasida fanlarga xos differensiallashuv ham davom etmoqda. Bu dinshunoslik tarkibida dinning konkret namoyon bo‘lish shakllarini tadqiqot predmetiga aylantirgan va ko‘plab mustaqil fanlarni o‘zida birlashtirgan yo‘nalish (tarmoq)larning yuzaga kelishiga zamin yaratmoqda. Masalan, bugungi kunda Qur’onshunoslik, hadisshunoslik, fiqh kabi bir qator fanlarni o‘ziga qamrab olgan islomshunoslik dinshunoslikning alohida tarmog‘iga aylanib ulgurgani fikrimizning isboti bo‘la oladi.Shu nuqtai nazardan qaraganda, din falsafasining mustaqil fan sifatida shakllanishi bir tomondan, falsafiy bilimlar, ikkinchi tomondan, dinshunoslik fani tarmoqlashuvi va mazkur jarayonda yuzaga kelgan integratsiyaning hosilasi hisoblanadi.Falsafa va dinshunoslik munosabatlari doirasida dinni falsafiy anglashning o‘ziga shakli diniy falsafa (falsafiy teologiya) shakllanganini ham ta’kidlash zarur.Diniy falsafa diniy dunyoqarash tamoyillaridan kelib chiqadigan tasavvurlar, g‘oyalar, Yaratuvchi va olam (ontologiya va metafizika), inson (antropologiya), jamiyat (sotsiologiya, istoriosofiya), bilish jarayoni (gnoseologiya va epistemologiya), qadriyatlar (aksiologiya) haqidagi qarashlar tizimini o‘z ichiga oladi. Sodda qilib aytganada,u din kompetensiyasiga kiradigan ontologik, antropologik,gnoseologik muammolarni falsafiy tushunchalar va usullardan foydalangan holda tadqiq etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, diniy falsafa, bir tomondan, falsafiy bilimlarning, ikkinchi tomondan, ilohiyotning tarkibiy qismi hisoblanadi.Diniy falsafa din falsafasi kabi dinning mohiyatiga e’tibor qaratadi.U falsafiy tafakkur natijalariga tayangani uchun o‘zida e’tiqod va ratsionallik, dogmatika va hurfikrlilikning birligini namoyon etadi, dinning mohiyatida yashiringan donishmandlikning ma’nosini anglash uchun imkoniyat yaratadi.
Din falsafasi rivoji dinlar tarixi, din sotsiologiyasi va din psixologiyasi kabi fanlar taraqqiyoti bilan ham uzviy bog‘liq.Xususan, dinlarning o‘tmishini uning konkret shakllarida tiklashga, diniy e’tiqodning turli ko‘rinishlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, saqlash va izoxdashga xizmat qilar ekan dinlar tarixi fani konkret dinlar va umuman dinning ijtimoiy hodisa sifatidagi rivojining u yoki bu davriga xos xususiyatlarni chuqurroq anglashga yordam beradi.
Din falsafasi din va ijtimoiy voqelik o‘rtasidagi aloqadorlikni ham nazariy, ham empirik darajadao‘rganuvchi din sotsiologiyasi fani bilan ham uzviy bogliq. Xususan, din sotsiologiyasi tomonidan din va jamiyat hayotining turli sohalari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va aks ta’sirga xos xususiyatlar, dining paydo bo‘lishi va mavjudligining ijtimoiy asoslari bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish jarayonida to‘planadigan empirik materiallar va unga tayangan nazariy umumlashmalar din va diniy hayot rivojiga xos qonuniyatlarni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Din falsafasi o‘z rivojida diniy ongning o‘ziga xos xususiyatlari, strukturasi va funksiyalarini belgilab beruvchi psixologik va ijtimoiy-psixologik omillarni o‘rganuvchi din psixologiyasi fani yutuqlariga ham tayanadi.Jumladan, dindorlar ongi va hissiyotlarining konkret ijtimoiy muhit va sharoit bilan bog‘liqligi, diniy marosimlarning inson ruhiyatiga ta’siri hamda diniy jamoalarning ijtimoiy-psixologik strukturasi, muloqot, ishontirish va ta’sir o‘tkazish mexanizmlarini o‘rganish bilan bogliq holada to‘plangan materiallar shaxs va jamiyat ma’naviy hayotida dinning o‘rni va rolini tushunishga xizmat qiladi.
Din falsafasi- tafakkur shakllaridan bo‘lgan tushunchalar matn va maqsad mohiyatidan kelib chiqib, turlicha mazmun kasb etishi, keng va tor ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. “Din falsafasi” tushunchasi haqida ham shunday deyish mumkin. Xususan, keng ma’noda u din haqidagi falsafiy qarashlarni anglatadi. Bunday talqinda din falsafasi falsafa kabi qadimiy ildizlarga ega bo‘lib, asrlar davomida din, uning mohiyati, inson va jamiyat hayotidagi o‘rni haqida shakllangan xilma-xil falsafiy qarashlar, yondashuvlar va ta’limotlarni qamrab oladi. Tor ma’noda esa, din falsafasi falsafiy usullar va tushunchalar apparatini ishga solgan holda dinni o‘ziga xos ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida o‘rganuvchi mustaqil fanni anglatadi.
Din din falsafasining bilish predmeti hisoblanishi, ya’ni “din o‘zi nima?” degan savolga javob izlashi bir qarashdayoq aniqdek tuyulsa-da, ammo ushbu hodisaning talqini hamma vaqt ham bir xil emasligini qayd etish lozim. Zero, din, bir tomondan, umuman, o‘zining mohiyati nuqtai nazaridan, ya’ni mavhum, metafizik ma’noda, ikkinchi tomondan, o‘zining konkret namoyon bo‘lish shakli,xususiy holatida tadqiq etilishi mumkin. Ushbu ikki yondashuv ma’lum ma’noda bir-birini to‘ldiradi. Zero, birinchi holatda dinning mohiyati haqida yaxlit tasavvur hosil qilinsa, dinga xos bo‘lgan xususiyatlar hamisha konkret shakl, ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishini inobatga olsak, ikkinchi holatda umuman dinga xos xususiyatlarni chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi.
Din falsafasi o‘z predmetini o‘rganishda tayanadigan metodologiya konkret falsafiy tizim, ta’limotning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Shunday ekan, dinning falsafiy talqinini mantiqiy asoslash bilan birga bilishning adekvatligini ta’minlash ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Bilishning haqiqiy (adekvat)ligini ta’minlashda olingan natijalarning mantiqiy va nazariy jihatdan ziddiyatli bo‘lmasligi gnoseologiyaning muhim qoidalaridan biri hisoblanadi. Ammo umuman to‘g‘ri bo‘lgan mazkur qoida konkret falsafiy tizim, ta’limot doirasida yaratilgan va unga zid bo‘lmagan, uning asosiy talablaridan tashqariga chiqmaydigan din haqidagi qarashlarni adekvat deb hisoblashga zamin yaratadi.Zero, bunday holatda biz din haqidagi bilimlardan ko‘ra ushbu konkret falsafiy tizim,ta’limot va uning dinga bo‘lgan munosabati haqida ko‘proq bilimga ega bo‘lamiz. Chunki tadqiqotchining shakllanib bo‘lgan qarashlari va yondashuvlari ta’sirida dinning o‘zi emas, balki unga bo‘lgan munosabat yoritiladi. Demak,din falsafasida mantiqiy ziddiyat yo‘q bo‘lgan xulosa,qarashlarni haqiqat, deb qabul qilish yetarli emas.Haqiqat deb qabul qilingan bilimlarda dinning mohiyati aks etishi lozim. Shundagina din falsafasidan din haqidagi ahamiyatli natijalarni kutish mumkin. Bunda obyektivlik tamoyiliga rioya qilish nihoyatda muhim.
Obyektivlik tamoyili din falsafasini o‘z predmetiga real mavjud hodisa sifatida qarashni, tan olishni talab etadi. Biroq obyektivlikni xolislik bilan chalkashtirish kerak emas. Xolislik tadqiqotchining o‘rganayotgan predmetidan muayyan darajada begonalashuviga va shu tufayli uning yetarlicha anglanmay qolishiga zamin yaratishini inobatga olsak, din falsafasi nuqtai nazaridan obyektivlik va xolislik bir xil mazmunga ega emasligi oydinlashadi.
Bilish predmetini tushunishda subyektivlik tamoyili ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyil bilish predmetiga u yoki bu shaklda daxldorlikni talab etadi va unga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noxolis munosabatning oldini olishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, o‘rganilayotgan predmetning realligi obyektivlikni, uni tushunish zarurati subyektivlikni talab etadi. Ammo ushbu ikki tamoyildan faqat biri ustuvor ahamiyat kasb etmasligi lozim. Xususan, tarix va zamonaviy voqelik obyektivlik tamoyilining mutlaqlashtirilishi dinga salbiy munosabatni, uning ashaddiy tanqidini keltirib chiqarishini ko‘rsatadi. Subyektivlik tamoyilining ustuvorligi esa dinning muayyan shakliga alohida e’tibor tufayli umuman din fenomeniga xos xususiyatlarning nazardan qochirilishiga va bilish natijalarining bir yoqlama bo‘lib qolishiga olib keladi. Demak, ikkala tamoyilning ham o‘z holicha qo‘llanilishi dinni adekvat anglash jarayoniga ziddir. Bundan din falsafasi haqiqatan ham din fenomenini bilishga harakat qilar ekan, u tom ma’noda dindan tashqarida bo‘lishi mumkin emasligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. Chunki din falsafasining maqsadi dinni obyektiv ham, subyektiv ham talqin etish emas, balki uni adekvat nazariy tadqiq etish, taxdil qilish va tasvirlashdan iborat. Bu oxir-oqibatda falsafiy-diniy tadqiqotlar natijalarining umuman va barcha uchun tushunarli hamda ahamiyatli bo‘lishiga zamin yaratadi. Yagona falsafiy tilning bo‘lishi ehtimoldan nihoyatda uzoq bo‘lsa-da, bilish natijalarining boshqalar uchun ham tushunarli bo‘lishini ta’minlash nihoyatda muhimligini ta’kidlash zarur.
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=16 | Referat | | Referat 8-Mustaqil topshiriq Autizm sindromi Autizm Shuningdek, kasallik haqida ma'lumot ko‘paymoqda. Ilgari tortinchoq, uyatchan, introvert va shizofreniyaga moyil bolalarni «g‘ayritabiiy bolalar» deyishgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib bunday bolalarni autistik bolalar (autizm) deyishmoqda Referat 0,66 Mb. 3 | o'qib |
| Mavzu: Ijtimoiy pedagogning kasbiy mahorati Mavzu: Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy-pedagogik faoliyat rivojining metodologik asoslari Referat 1,74 Mb. 3 | o'qib |
| Ilmiy kengash Namangan muhandislik-qurilish instituti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi phD Referat 4,71 Mb. 31 | o'qib |
| Referat. Isledi: Aimuratova Kamila Orıs matematigi Grigoriy Perelmanning bul shamasınıń tastıyıqı biziń dúnyanı túsiniwimiz kózqarasınan júdá qızıqlı juwmaqlarǵa alıp keldi Referat 0,72 Mb. 5 | o'qib |
| Referat Topshirdi: Abdurashidov Murodjon Qabul qildi: Azamxonov Bahodir Ushbu fikr diskning bunday yuqori aylanish tezligida, hatto ichkariga kiradigan chang Referat 435,3 Kb. 1 | o'qib |
| Toshkent amaliy fanlar universiteti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi Ios operatsion tizimi – bu Apple mobil qurilmasi bilan foydalanuvchilarning qulay aloqasi uchun noyob platformadir. Ushbu tizim ajoyib interfeysga EGA va mobil telfoningiz yordamida eng murakkab vazifalarni hal qilishga imkon beradi Referat 29,53 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: Sonli va harfiy ifodalar Guliston Davlat Universiteti Pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 54-21-guruh 2- bosqich talabasi Toshpo’latova Dilnuraning matematika o’qitish metodikasi fanidan “ Sonli va harfiy ifodalar” mavzusida tayyorlagan Referat 27,04 Kb. 1 | o'qib |
| Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universititeti olmaliq filiali Moddalar va energiyaning davriy aylanishi. Biosferaning hamma tarkibiy qismlari tog‘ jinslari, tabiiy suvlar, gazlar, tuproq, o‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar — tinimsiz davriy aylanish jarayoni bilan bog‘langan Referat 2,96 Mb. 3 | o'qib |
| Referat yozib tayyorlaydi va himoya qilib baho olgandan Izoh: Har bir talaba 2 tadan referat yozib tayyorlaydi va himoya qilib baho olgandan Referat 276,32 Kb. 1 | o'qib |
| Orinlagan. Amanbaev Farxad Panin ati. Logikaliq matematika Temasi Predikatlar haqqında túsinik. Oy-pikirler algebrasi pán hám ámeliyattıń quramalı logikalıq juwmaqların shıǵarıw ushın jetkilikli bolmaydı Referat 0,59 Mb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Algoritm va Uning turlari Bajardi: Filologiya va tillarni oqitish 1-kurs talabasi S. kuchkorov Referat 17,78 Kb. 1 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasi sonli texnologiyalar ministrligi muhammad O’zbekiston respublikasi sonli texnologiyalar ministrligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent informasion texnologiyalar universiteti nukus filiali kompyuter injiniring fakulteti at-servis yónalishi 1- kurs 106-23 guruh student Abdullayev Referat 80,46 Kb. 3 | o'qib |
| Referati mavzu: Fotosisntez va xosildorlik Bajardi: Atajanova m tekshirdi: Igamova O F ni oʻrganishda yangi metodlar (gaz analizi, izotop metodi, spektroskopiya, elektron mikroskopiya usullari va boshqalar) qoʻllanila boshlangandan soʻng F. da xlorofillning qatnashish mexanizmlari ishlab chiqildi Referat 105,4 Kb. 1 | o'qib |
| Referat titul… sinusoidal e. Y. U. K. Ni hosil qilish. Sinusoidal o’zgaruvchan tokning asosiy tavsiflari Sinusoidal e. Y. U. K. Ni hosil qilish. Sinusoidal o’zgaruvchan tokning asosiy tavsiflari Referat 280,32 Kb. 4 | o'qib |
| Referat tayyorlash va himoya qilish Axborot tizimlari va resurslaridan ruxsatsiz foydalanishlarni aniqlash uslubiyati Referat 102,81 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=11 | Referat | | Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti intellektual tizimlar va kompyuter texnologiyalari fakulteti Koʻpgina mobil ilovalar qurilmaning oʻzida oldindan oʻrnatiladi yoki ularni App Store, Google Play va boshqalar kabi onlayn dastur doʻkonlaridan bepul yoki pullik yuklab olish mumkin Referat 93,48 Kb. 5 | o'qib |
| Qizdirish qurilmari Referat 0,7 Mb. 11 | o'qib |
| Referat Mavzu: Operatsion kuchaytirgichlar asosida analog signallar o`zgartirgichlari. Reja Muhammad al – xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg‘ona filiali Referat 255,93 Kb. 8 | o'qib |
| Referat mavzu: Qo‘shinlarda lavozimni qabul qilish va topshirish Ish va lavozimni qabul qilish va topshirish hujjatlari hamda ularni ishlab chiqish tartibi Referat 42,73 Kb. 8 | o'qib |
| Referat ko‘rinishida mustaqil ish tayyorlanadi. Mustaqil ish tarkibi quyidagi qismlardan iborat bo‘lishi shart Berilgan mavzularni variant bo‘yicha tanlab olib referat ko‘rinishida mustaqil ish tayyorlanadi Referat 23,11 Kb. 2 | o'qib |
| Kafedra: İXTİsas Metrlik diapazonlu stansiradiorabitəsinin xüsusiyyətləri, 1Radiorabitə Referat 162,02 Kb. 14 | o'qib |
| Korporativ boshqaruv Mavzu: O’zbekistonda siyosiy islohotlarni amalga oshirishda ko’ppartiyaviylik tizimining ro’li Referat 52,1 Kb. 5 | o'qib |
| 3 referat uzunlik o`lchov birligi etaloni Topshirdi: Orifov a guruxi: 651-17 Qabulqildi: assistent Qosimov A Ularga muvofiq asosiy birliklar sifatida O‘txk metr, kilogramm, amper, kelvin, kandela va molni Referat 0,68 Mb. 4 | o'qib |
| Axborot kommunikatsiya texnologiyalari va aloqa harbiy instituti Ingliz fizigi va kimyogari G. Kavendish (1773) hamda fransuz fizigi Sh. Kulon (1785) zaryadlarning oʻzaro taʼsir qonunini kashf etishdi Referat 166,67 Kb. 6 | o'qib |
| Ilmiy uslub janrlari. Kurs ishi Kurs ishini yozdirishdan bir maqsad tanlangan kasbi buyicha bilim olishning ma'lum bir bosqichda barcha fanlardan olgan bilimlarni mustahkamlash, o'zaro bog'lab, ularni umumiy maxrajga keltirib qo'shishlikdir Referat 26,71 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: O’zbekistonda ijtimoiy tarmoqlarning rivojlanish tamoillari Axborot uzatish va qabul qilish komp’yuterlar o‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvi boshqarib turiladi Referat 0,92 Mb. 7 | o'qib |
| Toshkent University of information Texnologies named after Muhammad Al-Khorazmi Jamoliddinov Abdukarim student of group dif 315-22 Maqola (matn )muallifi – mashhur olim Maqola (matn) deb ataladi / nomi), maqola (matn ) deyiladi / sarlavha qo‘yilgan, maqola chop etildi (matn nashr etilgan) yil ichida maqola (matn) sahifalarini o'z ichiga oladi Referat 1,14 Mb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Buxgalteriya hisobida hujjatlarning roli va ahamiyati Bu shakl xodimlar soni kam va operatsiyalari kam bo'lgan korxonalarda qo'llaniladi. Bir buxgalter kitob saqlay oladi Referat 10,31 Kb. 1 | o'qib |
| 3-amaliy topshiriq bo’yicha Mavzu: Kompyuterlarning dasturiy ta’minoti. Windows operatsion tizimida ishlash asoslari. Kompyuterda axborotlarni saqlash va himoyalash vositalari Referat 144,29 Kb. 7 | o'qib |
| Fizika fanidan 4 referat optik tolali tizimlar Topshirdi: Otajonov a guruxi: 651-17 Qabulqildi: assistent Roziqov J Ochiq optik aloqa tizimlarida nurlanish manbalari elektromagnit to‘lqinlarni ochiq Referat 128,46 Kb. 4 | o'qib | |
http://kompy.info/referat-bajardi-yusupova-muxayyo-urganch-2024-reja-kirish-tovu.html | Referat bajardi: Yusupova Muxayyo Urganch 2024 Reja: Kirish Tovush chastotasi. Tovush bosimi | |
Referat bajardi: Yusupova Muxayyo Urganch 2024 Reja: Kirish Tovush chastotasi. Tovush bosimi
|
bet | 1/6 | Sana | 22.07.2024 | Hajmi | 135,5 Kb. | | #268166 | Turi | Referat |
Bog'liq Muxayyo referat
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI URGANCH FILIALI
“Kompyuter injiniringi” fakulteti 961-20 gurux talabasi
“Shovqin intensivligini hisoblash. To’siqli konstruktsiyalarda tovush izolyatsiyasini tadqiq qilish.” mavzusida tayyorlangan
REFERAT
Bajardi: Yusupova Muxayyo
Urganch 2024
Reja:
Kirish
1.Tovush chastotasi. Tovush bosimi.
2.Tovush intensivligi. Tovush qattiqligi .
3.Shovqinning inson organizmiga ta’siri. Shovqinning inson organizmiga zararli ta’siri.
XULOSA
FOYDLANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO‘YXATI
KIRISH
Nomaqbul tovush shovqin deb ataladi. Shovqin psixikaga, asab tizimiga va eshitish tuyg'usiga ta'sir qiladi. Ovoz balandligining birligi desibeldir. U dB harflari bilan belgilanadi. Nol (0) - desibellarning eshitish chegarasi (chegarasi). Boshqacha qilib aytganda, biz nol desibeldan past tovushlarni eshitmaymiz. 75 desibeldan yuqori tovushlar xavfli.
Eshitishdagi shovqinning uzoq vaqt ta'sir qilish yoki shovqin tugaganidan keyin ham davom etuvchi yo'qolishi, ichki quloqdagi sezgi hujayralari va tovush hissini qabul qiluvchi organning shikastlanishi va kiyinishi tufayli ikki davr mavjud. kokleada o'zgarishlar;
a) Eshitishning charchoqlari -- Bu faqat sezgi, vaqtinchalik eshitish qobiliyatining yo'qolishi.
b) Semptom davri - Eshitish qobiliyatining yo'qolishi yoki yo'qolishi qaytarilmas.
Umuman olganda, shovqin odamlarga quyidagi ta'sir ko'rsatadi:
Jismoniy ta'sirlar (vaqtincha yoki uzoq muddatli eshitish qobiliyatining buzilishi)
Fiziologik ta'sirlar (qon bosimining ko'tarilishi, yurak urishining sekinlashishi, nafas olishning tezlashishi, to'satdan reflekslar va qon aylanish tizimining buzilishi)
Psixologik ta'sirlar (haddan tashqari asabiylashish, stress va xatti-harakatlarning buzilishi)
Ishlash effektlari (ish samaradorligining pasayishi, sekinroq harakatlar va kontsentratsiyaning buzilishi)
Shovqin ta'siriga ta'sir qiluvchi ikkita muhim omil mavjud: shovqin intensivligi va shovqin ta'sir qilish davomiyligi. Korxonalarda shovqin manbalariga nisbatan ehtiyot choralari ko'rilganda, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar kamayishi, samaradorlik oshishi va faoliyat aniqroq olib borilishi kuzatilgan.
Tadqiqotlarga ko'ra, kasbiy kasalliklarning 10 foizi shovqin tufayli eshitish qobiliyatining pasayishi bilan bog'liq. Ko'plab kasb kasalliklarini davolash mumkin bo'lsa-da, eshitish qobiliyatini yo'qotishning davosi yo'q.
Shu sabablarga ko'ra shovqin manbalarini o'lchash va baholash va chiqindilarni kamaytirish xodimlarning salomatligi va xavfsizligi nuqtai nazaridan juda muhimdir.
Qaysi sohadan qat'i nazar, havo, shovqin, hid va tebranishni o'lchash, sinov va tahlil qilish xodimlarning sog'lig'i va tabiiy muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan muhimdir. Shu nuqtai nazardan bizning laboratoriyamiz shovqinlarni o'lchash va nazorat qilish xizmatlarini taqdim etadi. Ushbu tadqiqotlarda bizning laboratoriyamiz rasmiy muassasalar tomonidan chiqarilgan huquqiy qoidalarga, mahalliy va xorijiy tashkilotlar tomonidan nashr etilgan standartlarga va sinov va tahlil usullariga mos keladi.
Shovqin intensivligi va tovush izolyatsiyasini hisoblash va tadqiq qilish muhim mavzulari
Shovqin Intensivligini Hisoblash
Shovqin intensivligi \( I \) — bu tovush energiyasining ma'lum bir sirt birligidan vaqt birligida o'tishi. Formulada ifodalanadi:
\[ I = \frac{P}{A} \]
bu yerda:
- \( I \) — shovqin intensivligi (W/m²),
- \( P \) — tovush quvvati (W),
- \( A \) — sirt maydoni (m²).
Tovush Izolyatsiyasi va To'siqli Konstruktsiyalar
Tovush izolyatsiyasi — bu tovushning bir joydan ikkinchi joyga o'tishini oldini olish jarayoni. Bu maqsadda ishlatiladigan to'siqli konstruktsiyalar quyidagi ikki muhim parametr orqali baholanadi:
1.Transmission Loss (TL) — ovoz uzatilishini yo'qotish ko'rsatkichi. Bu dB (desibel)da o'lchanadi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:
\[ TL = 10 \log_{10} \left( \frac{1}{T} \right) \]
bu yerda:
- \( TL \) — transmission loss (dB),
- \( T \) — o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti.
2. Sound Transmission Class (STC) — bu to'siqning ovoz izolyatsiya darajasini o'lchovchi ko'rsatkich. STC balandligi qanchalik yuqori bo'lsa, to'siqning ovoz izolyatsiyasi shunchalik yuqori bo'ladi.
Tovush Izolyatsiyasini Tadqiq Qilish
To'siqli konstruktsiyalar orqali tovush izolyatsiyasini tadqiq qilish uchun quyidagi jarayonlarni amalga oshirish mumkin:
1.Laboratoriyada sinov o‘tkazish: Standart laboratoriya sharoitida to'siqli konstruktsiyalar orqali tovush uzatilishi sinovdan o'tkaziladi.
2.Simulyatsiya va modellashtirish: Kompyuter dasturlari yordamida to'siqli konstruktsiyalarning tovush uzatilishi modellashtiriladi.
3. Amaliy o‘lchovlar: Rejalashtirilgan binolarda yoki mavjud konstruktsiyalarda amaliy o‘lchovlar o'tkaziladi.
Shovqin Intensivligi Hisoblash Bo‘yicha Misol
Misol uchun, tovush manbasi 0.1 W quvvat bilan shovqin chiqaradi va bu shovqin 10 m² sirt maydoniga tarqaladi. Shovqin intensivligini hisoblash:
\[ I = \frac{P}{A} = \frac{0.1 \text{ W}}{10 \text{ m}^2} = 0.01 \text{ W/m}^2 \]
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=17 | Referat | | Referat Mavzu: Mavjud axborot xavfsizligi risklarni boshqarish vositalarini aniqlash Bajardi Iso 31000: 2018 xavfni “noaniqlikning maqsadlarga taʼsiri” sifatida belgilaydigan risklarni boshqarish boʻyicha Xalqaro standartlar tashkiloti (iso) standartining yaqinda yangilangan versiyasidir Referat 87,88 Kb. 1 | o'qib |
| Referat orınladı: Xojabaev Muxtar Qabılladı: Baxıtbay Tlegenov NÓkis 2023 Ekonomikada informaciyalıq kommunikaciyalıq texnologiyalar hám sistemalar páninen Referat 63,3 Kb. 4 | o'qib |
| Mustaqil ishlar bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar. «Mikrosxemotexnika» «Mikrosxemotexnika» fani bo‘yicha talabaning mustakil ishi o‘kuv adabiyotlar, maxsus adabiyotlar, monografiyalar, ilmiy to‘plamlar, uslubiy qo‘lanmalar va ko‘rsatmalar, internet ma’lumotlari bo‘yicha referat tayyorlash Referat 16,65 Kb. 1 | o'qib |
| Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti Iqtisodiyot ta’lim yo`nalishi 4–bosqich 420-guruh talabasi qudratov isoqning ning Referat 337,94 Kb. 3 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim Har bir talaba ilmiy salohiyatdidan kelib chiqib tanlagan mavzuga mos referat tayyorlash va himoya qilish C++ dasturlash tilida xotirani to‘lib toshish tahdidi va undan himoyalanish usullari Referat 104,08 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Tashkilotda operatsion protseduralarni boshqarish Referat 205,47 Kb. 26 | o'qib |
| Referat materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi fanidan tayyorlagan Materiallarning turlari ko‘p bo‘lib, amalda mashina konstruksiyalariga kuyilayotgan talablar am turlichadir. Demak, termik ishlov berish texnologiyasining turlari am ko‘pdir Referat 217 Kb. 4 | o'qib |
| Referat Mavzu: Axborot xavfsizligida risklarni boshqarish jarayonining tahlili Bajardi: 713-20 Jurayev Toxir Referat 75,35 Kb. 3 | o'qib |
| Referat Mavzu: Axborot xavfsizligida risklarni boshqarish jarayonining tahlili Bajardi: 713-20 Jurayev Toxir Referat 183,84 Kb. 6 | o'qib |
| Referat axborot tizimlari va texnologiyalari Algoritmlash va dasturlash asoslari Dasturlash tillarida ro’yxat yoki jadval ko’rinishidagi ma’lumotlarni massiv deb atashadi. Massiv so’zining ma’nosi o’lcham, o’lchov demakdir Referat 171,85 Kb. 5 | o'qib |
| Referat Glossariy Test savollari Mavzu bo‘yicha savollar Har bir talaba ro‘yxatdagi raqamidan kelib chiqqan holda mustaqil ta’lim mavzusini tanlaydi va javob Referat 0,55 Mb. 1 | o'qib |
| Moliyaviy tizim va institutlar Mamlakatlararo tashkilotlarning tashkil topishi 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi ta’sirida boshlandi. Xalqaro tashkilotlar ishtirokchi mamlakatlar Referat 427,06 Kb. 8 | o'qib |
| Referat Mavzu: Issiqxonalarda sabzavot yetishtirish texnologiyasi Bunday oddiy holatda pishmay qoladi. Uchinchidan: Kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashni ko‘chat usulda oson tashkil etish mumkin Referat 20,41 Kb. 6 | o'qib |
| Toshkent toʻqimachilik va yengil sanoat instituti Buxgalteriya va audit yo'nalishi 14-b 23-s guruh talabasi Otaboyeva Ruxshonaning Yangi O'zbekiston tarixi fanidan referati Referat 144,82 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: multimediali taqdimotlar yaratish Multimediya vositalari (multimedia – ko‘pvositalilik) bu insonga o‘zi uchun tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib Referat 40,5 Kb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=12 | Referat | | Referat mavzu: Qashqadaryo viloyati tabiat komponentlari Geografiya 4 kurs sirtqi ta'lim talabasi Jamiyatning tabiiy muhitdan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va yaxshilashga doir ijtimoiy tadbirlarning barcha tizimi tabiiy – hududiy komplekslar to`g`risidagi ta`limot asosida ishlab chiqilishi lozim Referat 83,86 Kb. 3 | o'qib |
| 7-mustaqil ish Mavzu: Buyruqlarning kesh-xotirasi Mustaqil taʼlimni tashkil etishda muayyan fanning xususiyatlarini xisobga olgan xolda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi va joriy nazorat sifatida baxolanadi Referat 13,12 Kb. 1 | o'qib |
| Navoiy davlat pedagogika instituti tadqiqotchisi Yuldashev Farrux Haqberdiyevichning O‘zbek tili ixtisosligi bo‘yicha “Ma’naviyat” leksik kategoriyasi: sistemasi, semantikasi va leksikografik talqini” mavzusidagi filologiya fanlari doktori (DSc) ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferatiga Referat 15,6 Kb. 1 | o'qib |
| Referat bajardi: 4-bosqich 402-gurux talabasi Madaminov Atabek Qisqa tutashuv toklarini uzish va mavjud qisqa tutashuvga ulash eng og‘ir mas’uliyatli amal hisoblanadi Referat 1,63 Mb. 4 | o'qib |
| Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti Mavzu: ertak va hikoya o‘tish darslarini kuzatish va didaktik materialarni tahlil qilish Referat 482,19 Kb. 4 | o'qib |
| Referat Mavzu: Bulutli texnologiya Ushbu texnologiyalarning turlari va qo'llanilishi to'g'risida asosiy ma'lumotlarni o'rganish Referat 2,17 Mb. 2 | o'qib |
| Kasbiy pedagogika Referat 0,74 Mb. 14 | o'qib |
| Sanli texnologiyalar ministrligi Isenim bilimniń ózgeshe túri emes,al onıń háreketiniń sapalı sıpatlaması boladı. Dùnyaģa kòz qaraslıq jaģdaylar hàp printsipler haqiyqattiń qubılısların bahalawdı óz ishine aladi. Adamnıń ómiriniń mazmunin Referat 0,69 Mb. 1 | o'qib |
| Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnalogiyalari Referatning maqsadi – ma'lum bir mavzuni izlov qilish va uni ilmiy tarzda ta'lim etishdir. Bu talabalar uchun ma'lumotlarni topish va taqdim etishning muhim bir qismidir Referat 1,19 Mb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: xalq pedagogikasida tarbiya usullari va vositalari bajardi Tarbiya metodlari ijtimoiy jamiyat tomonidan ta'lim muassasalari oldiga har tomonlama barkamol, erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi etib tarbiyalash vazifalari bilan belgilanadi Referat 75,7 Kb. 11 | o'qib |
| Referat mundarija Reja: Kirish Xalqaro kredit, uning funksiyalari va tamoyillari Referat 78,32 Kb. 4 | o'qib |
| Referat Bajaruvchi : 3-kurs, 2001-guruh talabasi Mahkamov Eldorbek Mamlakatimizda barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash maqsadida iqtisodiyotning innovatsion rivojlantirish tizimiga o’tish jarayoni amalga oshirilmoqda. Bunday Referat 10,19 Kb. 3 | o'qib |
| Referat mavzu: Yong`in xavfsizligi asoslari. Jo`rayev Tohirbek Yong`in xavfsizligi asoslari Yong‘in-maxsus joydan boshqa joyda yonuvchi, moddiy zarar keltiruvchi va nazorat qilib bо‘lmaydigan yonish jarayonidir Referat 1,1 Mb. 2 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim (MT) 1 Har bir talaba ilmiy salohiyatdidan kelib chiqib tanlagan mavzuga mos referat tayyorlash va himoya qilish Referat 15,2 Kb. 1 | o'qib |
| Mexanizatsiyalash muxandislar instituti Yoritish qurilmasi mumkin qadar kam elektr energiyasi va pul mablag„ini sarflab talab Referat 337,47 Kb. 5 | o'qib | |
http://kompy.info/referat-mavzu-kasbiy-psixologiyaning-tadqiqot-metodlari.html | Referat mavzu: kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari | |
Referat mavzu: kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari
|
bet | 1/5 | Sana | 13.06.2024 | Hajmi | 29,44 Kb. | | #263475 | Turi | Referat |
Bog'liq Reja Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyas-fayllar.org
Reja: Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi. Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlaridan foydalanishni shakllantirish
REFERAT
MAVZU: KASBIY PSIXOLOGIYANING TADQIQOT METODLARI
REJA: 1. Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi. 3. Genetik metodlar, praksimetrik metodlar, psixosamatik metodlar. 4. Eksperimental metodlar haqida tushincha. Professiografik tadqiqotlarni o’tkazish.
Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi.
1. Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi Kasbiy psixologiya muhandislik sohasining ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganishda uning metodlaridan keng foydalanadi. Ushbu metodlar o‘zining maqsadi va yo‘nalishiga qarab tasniflanadi. Tadqiqot maqsadiga ko‘ra muhandislik psixologiyasi metodi quyidagi uch guruhga bo‘linadi. Ilmiy tadqiqot metodi. Ushbu metod yordamida shaxslarning huquq normalariga nisbatan munosabatining psixik qonuniyatlari o‘rganiladi, shuningdek, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi amaliyot xodimlari uchun ilmiy jihatdan asoslangan tavsiyalar ishlab chiqiladi.
-anamnestik (biografik) metod;
-kuzatish va tabiiy eksperiment metodlar;
-shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganish-ning
instrumental (test, anketa va boshq.) metodlari.
Ushbu metodlarning qo‘llanishi individual-psixologik xususiyatlarni
o‘rgatadi. Psixolog-ekspert oldida har bir bosqichdagi psixologik determinantlar
(omillar)ni ajratish vazifasi turadi. Birinchi bosqichda o‘zini o‘zi anglash, o‘zini o‘zi baholashning shakllanishi, haqiqiy hayotiy qadriyat va axloqiy-me’yoriy yo‘naltirishlarning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish zarur. Ekspertizadan o‘tkazilayotgan shaxsning individual-tipologik xususiyatlarini tahlil qilish ham muhim o‘rin tutadi. Ikkinchi bosqichda ekspertizadan o‘tkaziluvchining qaror qabul qilishining o‘ziga xos tomonlari tadqiq etiladi.
Qaror qabul qilish sub’ektning shaxsiy jihatlari, xatti-harakat motivlarining ob’ektiv tashqi vaziyat bilan o‘zaro ta’sir jarayoni sifatida baholanadi.Shunday qilib, psixolog-ekspert oldida turgan vazifalarning keng qamrovligi va xilma-xilligini inobatga olgan holda, ekspertizadan o‘tkaziluvchining shaxsini bir marta tekshirish emas, balki uning rivojlanish jarayonini o‘rganish, turli sharoitlarda o‘zini namoyon etishini tahlil qilish zarur. Hech bir psixologik metod shaxs haqida mutlaqo to‘g‘ri ma’lumot olinishini kafolatlamaydi. Shaxsni samarali psixologik tadqiq etishning muhim tomoni –standart va nostandart tadqiqotlar ma’lumotlarini, eksperimental va noeksperimental metodlarni qo‘shish hisoblanadi.Kasbiy psixologiyaning o‘ziga xos metodlariga muhandislik faoliyati ishini psixologik tahlil qilish kiradi. Bu o‘rinda qaror qabul qilish muammosini tadqiq etish ayniqsa samarali hisoblanadi .
So‘nggi yillarda psixodiagnostika o‘tkazishda kompyuterdan foydalanishga qiziqish keskin oshdi. Avtomatlashtirilgan psixologik tizimlarning dastlabki variantlari mamlakatimizda XX asrning 60-yillaridayoq ishlab chiqilgan edi. Ammo ular, EHMlardan foydalanish qiyinligi va ularning qimmat turishi sababli, ommaviy tarzda yoyilmadi. O‘tgan asrning 80-yillari o‘rtalaridan boshlab esa kompyuter tizimlari test o‘tkazish amaliyotiga keng tatbiq etila boshlandi. Kompyuter- lashtirishdan avval psixologik test o‘tkazish uzoq davom etadigan, bir xil tusdagi bir muncha murakkab ish bo‘lgan. Testdan o‘tayotgan shaxs juda ko‘p savollarni o‘qir hamda maxsus jadvallarning katta qog‘ozlarini to‘ldirar edi.
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=13 | Referat | | Referat fakultet: Kompiyuter-injinering Yunalish: At-Servis Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnalogiyalari universiteti Farg’ona filiali Referat 24,89 Kb. 1 | o'qib |
| Toshkent davlat pedagogika universiteti malikova xurshida ikramovna Natijada oliy ta’lim muassasalarida intensiv ta’lim texnologiyalari orqali metodik Referat 2,5 Mb. 29 | o'qib |
| Referat lokal kompyuter tarmoqlari Topshirdi: Aminov Sh Qabul qildi: Xudayberganov. T urganch-2016 Hozirda shunday dasturiy ta`minot tuzishning ikki XIL asosiy tamoyili joriy etilgan Referat 167,51 Kb. 5 | o'qib |
| Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti anorqulova ozoda nizomjon qizi O‘zbek tilida “ota” konseptining lisoniy-kognitiv talqini Referat 1,33 Mb. 31 | o'qib |
| O‘zbekiston milliy universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi Falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati mundarijasi Referat 0,57 Mb. 21 | o'qib |
| Samarqand-2023 ms word matn muhariri haqida tushuncha Kompyuterdan foydalanuvchi ish jarayonida biror xujjatni tez va yuqori sifatida kirill yoki lotin alifbosida tayorlash hamda chop qilish zaruratiga ko'pincha duch keladi. Bunday vaziyatda u Microsoft firmasi tomonidan yaratilgan word dasturida ishlashni Referat 51,56 Kb. 1 | o'qib |
| Annotatsiya yozish Reja Annotatsiya bu hujjat, maqola yoki kitobning asosiy mazmunining qisqacha mazmuni. Bu o'quvchiga asosiy g'oyalarni tezda tushunishga yordam beradi va materialni keyingi o'rganishni tanlashga yordam beradi Referat 1,44 Mb. 1 | o'qib |
| Harbiy aloqani tashkil qilish asoslari fanidan referat Eron, Pokiston, Xitoy, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston bilan chegaradosh. Afgʻoniston bilan Oʻzbekiston oʻrtasidagi chegaraning uzunligi — 137 km. Shuningdek, Afg'onistonning yutuq tomonlaridan biri Referat 2,24 Mb. 1 | o'qib |
| Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi phD 03 Psixologiya fanlari bо‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati mundarijasi Referat 0,7 Mb. 30 | o'qib |
| Referat operatsion tizimlar va ularning turlari. Topshirdi Amaliy dasturlarni ishlab chiqish va ular bajarilishini ta’minlaydigan vositalar majmuasi. Operatsion muhit operatsion tizim, dasturiy ta’minot, amaliy dasturlar interfeyslari, tarmoq xizmatlari Referat 45,58 Kb. 5 | o'qib |
| Referat tayyorlanadi: 30 Axborotni foydalanuvchanligini ta’minlashda antivirus, ids, ips, te vositalarining o‘rni Referat 20,47 Kb. 1 | o'qib |
| O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Toshkent Moliya Instituti referat Mavzu: Sun'iy intellekt texnologiyalarining zamonaviy iqtisodiyotdagi o'rni va ahamiyati Referat 48,45 Kb. 3 | o'qib |
| Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir Vatan – bu ajdodlar maskani, el-yurt, xalq voyaga yetgan, uning tili, tarixi, madaniyati, urf-odatlari, qadriyatlari chinakamiga shakllanib, o‘sib, kamol topib boradigan zamindir. Uni asrab avaylash har birimizning farzandlik burchimizdir Referat 497,27 Kb. 1 | o'qib |
| Darsning texnologik xaritasi Ko`paytirishni qo`shishga doir misol bilan almashtiring va natijalarni hisoblang: 4x3 Referat 0,76 Mb. 7 | o'qib |
| Iqtidorli talabalar bilan ishlashning ijtimoiy-pedagogik jarayonlarini takomillashtirish Pedagogika nazariyasi. Pedagogik ta’limotlar tarixi ixtisosligi bo‘yicha “Iqtidorli talabalar bilan ishlashning ijtimoiy-pedagogik jarayonlarini takomillashtirish” mavzusidagi pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Referat 16,61 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=22 | Referat | | Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborat texnologiyali universiteti Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasb talim fakulteti Elektron tijorat mutaxasisligi 1-bosqich talabasi Referat 193,23 Kb. 4 | o'qib |
| Azimov Jasurbek Ravshanjonovich Annotatsiya: Investitsiyalar iqtisodiy o'sish va rivojlanishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu referat Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari Referat 0,98 Mb. 5 | o'qib |
| Referat tayyorlash va himoya qilish Kiberxavfsizlikning bilim sohalari, axborot xavfsizligi asosiy komponentalari Har bir talaba ilmiy salohiyatdidan kelib chiqib tanlagan mavzuga mos referat tayyorlash va himoya qilish Referat 16,06 Kb. 1 | o'qib |
| Namangan viloyati turan xalqaro universiteti Bilish, gnoseologiya, bilim, kundalik (empirik) bilim, nazariy bilim, bilish ob’ekti, bilish sub’ekti, hissiy bilish, mantiqiy bilish, ilmiy bilish metodlari, nazariya, haqiqat, nisbiy haqiqat, mutlaq haqiqat, ong, onglilik, avtomatizm Referat 64,4 Kb. 3 | o'qib |
| Har bir talaba o‘z tartib raqamiga mos keluvchi mavzu bo‘yicha topshiriqni bajarishadi. Agar mavzular soni yetmasa qayta tartibni boshidan mavzu biriktiriladi Referat 14,51 Kb. 1 | o'qib |
| Referat jumisi tema: Kompleks isbilermenlik litsenziyası (franshizing) shártnaması Orınlaǵan: Dawletnazarov. A Zbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti yuridika fakulteti yurisprudenciya qanigeligi 202-topar studenti Referat 29,99 Kb. 5 | o'qib |
| Referat ko‘rinishida) Transmission Control Protocol (tcp) va Internet Protocol (IP) (tcp/ip protokollari) vazifasi va xavfsizligi Har bir talaba o’zining tartib raqamidagi mavzu bo‘yicha mustaqil ish tayyorlash Referat 14,25 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Topshirdi: S. Mamirov Qabul qildi: polvonov. A Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg‘ona filiali Referat 156,95 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Saralash algoritmlarining samaradorligi va qiyosiy tahlili. Bajardi: Omonboyev Rashidbek Referat 17,17 Kb. 5 | o'qib |
| Referat mavzu: shahsiy rovtir dasturiy ta`lim. Dastur ta`limot turlari amaliy tizim. Bajardi: tekshirdi O‘quvchi dasturlar ishlab chiqishning eng muhim loyiha usullarini biladi va ularni misollardan biri orqali tushuntirib berishi mumkin Referat 103,43 Kb. 8 | o'qib |
| Referat Glossariy Test savollari Mavzu bo‘yicha savollar Har bir talaba ro‘yxatdagi raqamidan kelib chiqqan holda Amaliy topshiriq mavzusini tanlaydi Referat 305,15 Kb. 1 | o'qib |
| Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti iqtisodiyot fakulteti Buxoro viloyati ijtimoiy va iqtisodiy holati o‘rtachadarajada ma'mur va yangilikka ochiq hududdir. Viloyato‘zining iqtisodiy potentsiali bilan ta'sirlanadi vaqishloq xo‘jaligi sohasida katta imkoniyatlarni taklifetadi Referat 1,2 Mb. 4 | o'qib |
| Mavzu: Qadimgi Misr ehromlari Misr ehromlari (piramidalari) – Misrda joylashgan toshdan yasalgan qadimiy binolar hisoblanadi Referat 5,87 Mb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Turli sxemalar va elektron asboblarni tahlil qilish. Reja: Elektr sxematik diagrammalar Referat 29,9 Kb. 5 | o'qib |
| Referat Bajardi: Abdug’aniyeva O’g’iloy Tekshirdi: Yuksalish o’zingni anglashdan boshlanadi. Insoniyat jamiyati tarixiy taraqqiyoti o‘z-o‘zini anglash eng avvalo, insoniy mavjudlikning mohiyatini ma’naviy voqelik, sha’n, qadr-qimmat Bu yo‘lni o‘zlikni anglash deb aytish mumkin. 0‘zligini anglagan yoki anglay boshlagan kishigina shaxs darajasiga ko‘tariladi. Demak, o‘zlikni anglash, avvalo har bir insonning shaxsi, alohida «meni» bilan bog‘liq Referat 26,62 Kb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/pdfview/hulosalar.html | Хулосалар | Хулосалар
Download
1,26 Mb.
Matnni ko'rish
bet
1/25
Sana
12.10.2024
Hajmi
1,26 Mb.
#274794
Download
1,26 Mb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Хулосалар
Download
1,26 Mb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/referat-bajardi-739-22-guruh-talabasi-axmedov-izzatilla-qabul-v2.html | Referat bajardi: 739-22 guruh talabasi Axmedov Izzatilla Qabul qildi: farg’ona-2024 | O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI MUHAMMAD AL - XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
"Differensal tenglamalar"
FANIDAN
REFERAT
Bajardi: 739-22 guruh talabasi
Axmedov Izzatilla
Qabul qildi: ____________________
FARG’ONA-2024
Differensial tenglamalar haqida umumiy tushunchalar.
Reja:
Differensial tenglamalar haqida umumiy tushunchalar.
Mavjudlik va yagonalik teoremalari.
Birinchi tartibli oddiy differensial tenglamalarni integrallash.
Tayanch iboralar. Differensial tenglama, Koshi masalasi, hosilaga nisbatan yechilgan differensial tenglamalar, xususiy hosilali differensial tenglamalar, uzluksiz funksiya, integral chiziq.
Differensial tenglamalar haqida umumiy tushunchalar.
Differensial tenglamalar fizika, mexanika, differensial geometriya, variyatsion hisob, issiqlik texnikasi, elektrotexnika, kimyo, biologiya va iqtisod kabi fanlarda keng qo‘llaniladi. Bu fanlarda uchraydigan ko‘plab jarayonlar differensial tenglamalar yordamida tavsiflanadi. Shu tenglamalarni o‘rganish bilan tegishli jarayonlar haqida biror ma‘lumotga, tasavvurga ega bo‘lamiz. Differensial tenglamalar o‘rganilayotgan jarayonning matematik modelidan iborat bo‘ladi. Bu model qancha mukammal bo‘lsa, differensial tenglamalarni o‘rganish natijasida olingan ma‘lumotlar jarayonlarni shuncha to‘la tavsiflaydi. Tabiatda uchraydigan turli jarayonlar (fizik, ximik , biologik jarayonlar va h.k.) o‘z harakat qonunlariga ega. Ba’zi jarayonlar bir xil qonun bo‘yicha sodir bo‘lishi mumkin, bu hol esa ularni o‘rganish ishini yengillashtiradi. Ammo jarayonlarni tavfsiflaydigan qonunlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri topish har doim ham mumkin bo‘lavermaydi. Xarakterli miqdorlar va ularning hosilalari yoki differensiallari orasidagi munosabatni topish tabiatan yengil bo‘ladi.
- Ta’rif. Agar tenlamadagi noma’lum funksiya faqat bitta erkli o‘zgaruvchiga bog’liq bo‘lsa, bunday tenglamaga oddiy differensial tenglama deyiladi
| |
http://kompy.info/referati-mavzular.html | Referati Mavzular | Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnalogiyalari universiteti
Farg’ona filiali Dasturiy injinering va raqamli
iqtisodiyot fakulteti
Axborot xavfsizligi yo’nalishi talabasi
Ro’zimatov Shuhratjonning fizika fanidan tayyorlagan
Referati
Mavzular:
1.Kvant o‘ralar va ularning xususiyatlari.
2.Suyuq kristallar va ularning xususiyatlari.
3.Ultratovush va uning qo’llanilishi.
4.Dia-,para-,ferro- magnetizm tabiati
5.Yarim o‘tkazgich - yarim o‘tkazgich kontakti.
1.Kvant o’ralar
Nanotehnalogiya – bu moddalar bilan ishlashdan alohida atomlarni boshqarishga o’tishi:
nanoo’lchamda moddani ko’plab mehanik, termodinamik , magnit va elektrik
harakteriskalari holati o’zgarib ketadi. Masalan , oltin nanozarralari hajmiy oltin zarralaridan
katalitik, feromagnitik, to’g’rilovchi optik hossalari, o’ziyig’ilishga qodirligi bilan farq qiladi.
Ular yorug’likni yahshi yutadi va sochadi, zaharsiz, kimyoviy stabil, biyomoskeluchi.
Ularning intensiv bo’yashda(tovlanish) hozirda dedektirlash uchun, vizualiyashgan va
biyotibbiyot obektlar miqdorni aniqlashda foydalanilmoqda [1-7]. Oltin nanozarralari butun
boshli asboblar diyagnostika vositalardan tortib har hil turdagi sensorlar, optik tolali va
kampyuter nanosxemalarini[8-9] yaratishda itiqbollidir. Ko’rsatilgan hususiyatlar tufayli
oltin nanozarralari asosiy metodlari va tushunchalari bilan osson tushunarli universal obekt
modili nanofanni tanishtirish uchun qulay rol o’ynashi mumkin,
Zamonaviy texnik tizimlar va vositalarni boshqarish hamda fan va texnikaning rivojlanishi
elektronikaning etakchi tarmoqlaridan biri bo’lgan mikroelektronika hamda endigina paydo
bo’layotgan nanoelektronika sohalarida faoliyat ko’rsatadigan malakali mutaxacsislarni
tayyorlash bilan uzviy bog’liqdir.
Zamonaviy elektronika mahsulotlari bo’lmish integral mikrosxemalar, mikroprostessorlar,
o’ta yuqori chastotali detektorlar, quyosh elementlari, lazerlar, elektron hisoblash mashinalar
va o’ta yuqori xotirali tizimlar va boshqa noyob elektrik asboblarni yaratish yangi
xususiyatga ega bo’lgan yupqa va o’ta yupqa ko’p komponentli qatlamlar tizimlarini
yaratishni taqozo qiladi. Shu boisdan ham keyingi yillarda yupqa va o’ta yupqa qatlamlar
hosil qilish texnologiyasi va fizikasiga bo’lgan e’tibor keskin ortib ketdi.
Yupqa plyonkalar olish va ularning xususiyatlarini o’rganish o’tgan asrning 70 yillardan
boshlab qo’llanilib kelinayotgan an’anaviy usullari mavjud.
Bu usullar bilan olingan plyonkalarning qalinligi asosan bir necha mikrondan o’nlab
mikrongacha bo’lib, ular qattiq jismli elektron asbobsozlikda hozirgi kunda ham
muvaffaqiyatli qo’llanilib kelmoqda. Hozirgi vaqtga kelib yupqa (d 102 103 nm) va o’ta
yupqa (d<100 nm) plyonkalar olishning zamonaviy molekulyar nurli epitaksiya(MNE),
qattiq fazali epitakstiya(QFE), ionlar implatastiyasi va eng zamonaviy (nanoassembler)
usullari orqali hosil qilish mumkin. Zamonaviy usullar yordamida asosan plyonka hosil
qilish o’ta yuqori vakuum sharoitda olib borilishi, o’ta yaxshi tozalangan asos(taglik)lardan
va atom(molekula) manbalaridan foydalanilishi, plyonkalarning mukammalligi(yuqori
darajada tekisligi, bir jinsliligi, silliqligi, monokristalligi) bilan eski (tradistion) usullaridan
tubdan farq qiladi.
Hozirgi paytda nanoelektronika rivojlanmoqda, ya’ni elektron asbobsoslikda qalinliklari
o’nlab nanometr (1 nm = 10-9 m) bo’lgan plyonkalarni ishlatish ustida ishlar olib
borilmoqda. Bunday plyonkalar ustma-ust, qatlama-qatlam qilib joylashtirilib aktiv va passiv
elementlar hosil qilishda ishlatilishi mumkin. Fan va texnika rivojlanib uch o’lchamli
tizimlar hosil qilinmoqda. Bunday tizimlarda 1 sm3 hajmda yuz minglab-millionlab yupqa
plyonkali elementlarni joylashtirish mumkin. Ular asosida hosil qilingan integral sxemalar
katta va o’ta kattaintegral mikrosxemalar debataladi.
Demak, kerakli maqsadlarda ishlatilishi mumkin bo’lgan yupqa qatlamlarni hosil qilish,
ularning tarkibini, kristall va elektron tuzilishini, fizik va kimyoviy xususiyatlarini o’rganish
fanning ahamiyatini belgilasa, olingan yupqa plyonkalarning asbob sifatida ishlatilishi uning
xalq ho’jaligida va texnikada qo’llanilishini aks ettiradi.
Ma'lumki, klassik mexanika moddiy zarralarning aniq chiziqlar, ya'ni traektoriyalar bo‘ylab
harakat qilishini miqdoriy qonuniyatlar yordamida o‘rganadi. Bunda zarraning boshlang‘ich
holatini ifodalovchi shartlar ma'lum bo‘lsa, kelgusida uning qanday bo‘lishi ham aniqlanadi.
Oqibat, fanda chuqur iz qoldiradigan va olamning mexanik manzarasini yaratish (barcha
hodisalarni mexanika qonunlari asosida tushuntirish)ga intilish paydo bo‘ldi.
Afsuski, olamni faqat mexanika qonunlari asosida butunlay tushuntirishning iloji yo‘q. Shu
bois, bunday qarashlar o‘zini oqlamadi desak, xato bo‘lmaydi. XIX asr oxiri XX asr
boshlarida matematika sohasida erishilgan yutuqlar (differentsial hisob, Minkovskiy
geometriyasi) tufayli mexanik qonunlarning yangi ko‘rinishlari paydo bo‘ldi. To‘lqin
tenglamalarining otasi Ervin Shryodinger tomonidan yaratilgan mikrozarralarning harakat
(Shryodinger) tenglamalari klassik tasavvurlarga sig‘maydigan natijalarga olib keldi.
Masalan, energiyaning kvantlanishi (klassik mexanikada esa energiya uzluksiz bo‘ladi).
O‘sha davrda bu tenglamalar to‘g‘risida fikr yuritishga jazm qiladigan inson yo‘q edi. Sababi,
bunga ma'lum ma'noda «fandagi shakkoklik» deb ham qaralgan.
Kvant fizikasining asoschilaridan biri M. Plank 1879 yili Myunxenda dissertatsiyasini
himoya qilgandan keyin ustozi Filip fon-Jolliga nazariy fizika bilan shug‘ullanish niyati
borligini aytadi. Ustoz esa o‘z navbatida nazariy fizika poyoniga yetgani, faqat ba'zi xususiy
hollar, boshlang‘ich va chegaraviy shartlarni o‘zgartirib differentsial tenglamalarning
echimini topish qolgani, umuman, bu «istiqbolsiz ish» bilan shug‘ullanish befoydaligini
uqtiradi.
Shunga qaramay, Plank nazariy fizika bilan shug‘ullanishni davom ettirib, 1900 yili
elektromagnit nurlanishning diskret ekanligini kashf qildi. 1905 yilda Eynshteyn tomonidan
elektromagnit maydonning energiyasi diskret strukturaga egaligi, undagi eng kichik zarra
fotonni aniqlaydi, keyinchalik atomning kvant nazariyasi va kvant mexanikaga asos soladi.
U davrda kvant mexanikasi tushunchalarining ilm ahli tomonidan qabul qilinishi juda qiyin
kechdi. Boisi, birinchidan, kichik zarralarning kichik o‘lchamlarda harakat traektoriyasi
degan tushunchaning yo‘qligi, ikkinchidan, Veyner Geyzenberg tomonidan kiritilgan
noaniqlik printsipi edi. Unga ko‘ra, kichik o‘lchamlarda zarrachaning impulsi va
koordinatasi (energiya yoki vaqt)ni bir vaqtda katta aniqlikda o‘lchab bo‘lmaydi.
Nobel mukofotining laureati Richard Feynman tomonidan yaratilgan kvant mexanika
borasida ko‘pchilik bu murakkab formulalar to‘plamidir, degan fikrda. Olim etuk mutaxassis
sifatida kvant mexanikasining yuksak istiqbolini ko‘ra bilgan. Uning ta'kidlashicha:
«Insonlar kelgusida alohida atomlarni boshqarishni o‘rganib olib, xohlagan narsalarini
yaratishlari (sintez qilishlari) mumkin». Sohaning keyingi rivoji jism zarralari harakatini
o‘lchamning kvantlanishi masalalariga olib keldi. Bunda erkin zarraning harakatini biror-bir
o‘lcham yoki yo‘nalish bo‘yicha chegaralasak, ya'ni kvantlasak, natijada uning harakat
qonunlari erkin zarranikidan butunlay farq qiladi. Kvantlashni davom ettirib, zarraning
harakatini ikki o‘lcham bo‘yicha (bir o‘lchamli tuzilmalar), so‘ngra uni uchala o‘lcham
bo‘yicha ham chegaralasak (nol o‘lchamli tuzilmalar), butunlay yangi hodisalar va
qonuniyatlar namoyon bo‘lar ekan. Xususan, 1987 yili ikki o‘lchamli elektronlar gazida
kvant va kasrli kvant Xoll effektlarining kashf etilishi past o‘lchamli tuzilmalarga qiziqishni
kuchaytirdi. Ikki o‘lchamli tuzilmalarda yorug‘likning katta miqdorda sochilishi va yutilishi,
yupqa pardalarda ulkan magnit qarshiliklar, uglerod asosidagi kvant o‘lchamli yirik
molekulalar, fullurenlarning kashf etilishi va ularning amaliyotda ishlatilish istiqbollari - bu
sohadagi izlanishlarga katta turtki berdi.
O‘lchamli kvantlanishni yarim o‘tkazgichlarda namoyon qilish yuqori texnologiyalar
(molekulyar nurli epitaktsiya) yordamida biror taglik ustida nafaqat kristolografik tuzilishi,
balki kimyoviy tarkibi ham bir-biridan farq qiladigan o‘ta yupqa qatlamlar o‘stirish orqali
amalga oshirildi. Bu sohadagi tadqiqot ishlari o‘tgan asrning 70-yillaridan boshlandi.
E'tiborlisi, asosan uchlangan birikmalar asosida Alx Ga1-x As ikkilangan geteroo‘tishlar
hosil qilish ustida tadqiqotlar olib borildi va natijada 2003 yili nemis olimi Bimberg va rus
olimi J.Alfyorov Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishdi. Hozir yarim o‘tkazgichlardagi past
o‘lchamli strukturalar quyidagilarga bo‘linadi:
- kvant nuqtalar (KN) - bu strukturalarning o‘lchamlari mavjud uch yo‘nalish bo‘yicha qator
atomlar orasidagi masofa tartibida bo‘ladi (KNlarni ba'zan sun'iy atomlar deb ham atashadi).
Masshtabiga bog‘liq ravishda struktura nol o‘lcham (0D) yoki uch o‘lchamli (3D)
hisoblanadi. Bu erda D-dimention - o‘lcham, massiv, o‘lchov, kattalik, hajm so‘zlarining
birinchi harfi bo‘lib, uning oldidagi raqam esa tuzilma geometrik o‘lchami tartibini bildiradi;
- kvant simlar (KS) yoki kvant iplar (KI) - bunda strukturalar o‘lchamlari ikki yo‘nalish
bo‘yicha bir necha atomlar orasidagi masofaga teng bo‘ladi, uchinchi yo‘nalish bo‘ylab esa
o‘lcham makroskopik qiymatga ega bo‘ladi (1D);
- kvant devorlar (KD), boshqacha aytganda, kvant chuqurliklar (KCh) -strukturalarning
o‘lchamlari bir yo‘nalish bo‘yicha qator atom oralig‘idagi masofa tartibida bo‘ladi, qolgan
ikki yo‘nalish bo‘yicha esa o‘lcham makroskopik qiymatga ega bo‘ladi (2D).
O‘lchami chegaralangan muhitda elektronlar holati va tashqi ta'sirlarga javobi quyidagicha
kechishi mumkin. Faraz qiling, o‘quvchi bola futbol maydonida turibdi. U uch o‘lcham
bo‘yicha harakat qilishi, to‘rt tarafga yugurishi va yuqoriga sakrashi mumkin. Demak, u X,
Y, Z koordinata o‘qlar bo‘yicha erkin harakat qiladi. Bunga bolaning uchta erkinlik darajasi
bor deyiladi. Yuqoriga harakat qilishi, sakrashini tepadan devor bilan chegaralasak, u faqat
chor atrofga XOY koordinata tekisligida yugurishi mumkin. Bunda bolaning harakati ikki
o‘lchamli bo‘ladi. Bolani ikki yon tomondan ham devorlar bilan to‘sib, harakatni yana
chegaralasak, u faqat oldinga harakat qila oladi. Agar harakati faqat bitta koordinata o‘qi
bilan belgilansa, u bir o‘lchamli deyiladi. Bola harakati old va orqadan chegaralansa, u
harakatlana olmaydi. Bu uning harakati nuqtadan iborat degani.
Yuqorida keltirilgan to‘rt holatda bolaning tashqi ta'sirga beradigan javobini tasavvur qilib
ko‘ring. Birinchi holda u erkin, ikkinchisida sakrashga da'vat qilinsa-da, bunga imkoni yo‘q,
uchinchi vaziyatda esa faqat oldinga va orqaga harakat qila oladi. Tashqi da'vat uni yon
tomonga undasa-da, buning iloji bo‘lmaydi. To‘rtinchi holatda harakati butunlay cheklangan,
u faqat etarli bo‘lgan tashqi kuchlar ta'siridagina devorlardan oshishi mumkin, kuch etarli
bo‘lmasa, o‘z holatini o‘zgartira olmaydi. Barcha holda ham bolaning tashqi ta'sir yoki
da'vatlarga javobi turlicha, ba'zan esa g‘ayritabiiy bo‘lib, u o‘z vaziyatidan kelib chiqib,
javob beradi va hatto kutilmagan harakatlar qiladi. Elektron ham bolaga o‘xshab o‘zini
yuqorida tasvirlanganidek tutadi.
Chegaralangan tuzilmalarda zarracha yoki elektron energiyasini o‘z holatidan kelib chiqib
o‘zgartirdi, potentsial to‘siq (devor)larni engish uchun etarlicha energiya berilsagina oshib
o‘tadi, aks holda, energiya qancha katta bo‘lmasin, natija kuzatilmaydi. Oqibatda elektron
energiyasining uzluksiz ortishiga imkon bermay, sakrab, faqat ma'lum miqdorda
o‘zgarishiga olib keladi, fan tilida esa bu kvantlanish deb ataladi.
Mazkur hodisalar yordamida ko‘plab zamonaviy elektron asboblar va qurilmalar yaratish
mumkin. Ularga yarim o‘tkazgichli lazerlar, fotoelementlar, turli datchiklar, sensorlar,
tranzistorlar, doimiy xotira qurilmalari, DVD disklar, shuningdek, kvant kompyuterning
asosi bo‘lgan uch o‘lchamli kvant hodisalarga asoslangan mikrosxemalarni kiritish mumkin.
Quyida bu qurilmalar, magnit molekulalar, ularni olish va ishlab chiqarish usullari bilan
shug‘ullanuvchi yangi soha - «nanotexnologiya» bilan kengroq tanishamiz.
Magnit molekulalar
Tarkibida nodir Yer elementlari va o‘tish guruhi metallari ionlari bo‘lgan molekulyar
kristallarga magnit molekulyar nanoklasterlar deyiladi. Bu kristallarning tarkibiy qismi
bo‘lgan molekulalar murakkab tuzilishga ega. Ular qo‘shimcha ichki erkinlik darajasi -
magnit momentiga ega. Aynan shu magnit momenti ularning xossalariga xilma-xillik
bag‘ishlaydi va ularni tashqi magnit maydoni yordamida boshqarishga imkon beradi. Aytish
joiz, magnetizm mohiyatan kvant mexanik hodisadir. Mendeleev jadvalining ko‘pgina
elementlari atomlari, elektron spinlari kompensatsiyalanmaganligi tufayli magnit momentiga
ega. Ular orasida o‘tish guruhi metallari (Fe, Co, Ni, Mn va b.), lantanoidlar (nodir er
elementlari va aktanoidlar) eng ko‘p e'tiborga molikdir. Odatda molekulalar diamagnitdir,
ammo ba'zida, masalan, kislorod molekulalari bundan istisno bo‘lishi ham mumkin.
Makroskopik moddalarning magnit xossalari unchalik oddiy emas, chunki alohida atom yoki
molekulalarning magnit momentlari murakkab darajada. Alohida atomlarning magnit
xossalari juda yaxshi tushunarli. Hozirga qadar, tarkibida o‘tish guruhi yoki nodir Yer
elementlari atomlari mavjud bo‘lgan magnit kristallarning xossalari batafsil o‘rganilgan
bo‘lsa-da, qator savollar ochiq qolmoqda.
Gap shundaki, bu materiallarda mavjud uzoq magnit tartib alohida atomlarning magnit
xossasi hissalarining oddiy superpozitsiyasi emas. Magnit tartiblanish - bu jamoaviy kvant
mexanik hodisa bo‘lib, uning asosida Pauli printsipi bilan bog‘liq atom spinlari orasidagi
o‘ziga xos ta'sirlashuv yotadi. Bu almashinuv ta'sirlashuvi deyiladi.
Almashinuv ta'sirlashuvi moddaning makroskopik sohalarida spinlarning parallel
joylashuvini (ferromagnetizm), panjaraning qo‘shni tugunlarida antiparallel joylashuvi
(antiferromagnetizm) yoki magnit tartiblanishning boshqa murakkab shakllarini yuzaga
keltirishi mumkin. Magnetik klasterlar yoki magnit molekulalar alohida atomlarning
mikroskopik magnetizmini va kristall holda amorf jismlarning makroskopik magnetizmini
birlashtiruvchi bo‘g‘imdir. Shuning uchun ular ba'zan mezoskopik magnitlar deb ham
yuritiladi. Mezoskopik atamasi o‘rta, oraliq ma'nosini bildirib, modda makroskopik jism
sifatida shakllanmagan, biroq alohida atom emas, balki atomlar majmuasi bo‘lganda ularning
xossalarini tavsiflashda ishlatiladi.
Ana shunday xossalarga ega molekulalar o‘tish guruhi elementlari ishtirokida qurilgan (Fe,
Mn va b.) yuqori spinli metaloorganik molekulalar yoki magnit molekulalar deb ham ataladi.
Ta'kidlash lozim, bu molekulalarning uyg‘unligi va mukammalligi kishini hayratda
qoldiradi!.. Misol tariqasida oddiy Fe10 klasterlarni ko‘rib chiqaylik. Bu - xlor, kislorod va
uglerod ionlari bilan o‘ralgan o‘nta Fe3+ ionlari, ular orasidagi ta'sirlashuv antiferromagnit
xarakterga ega. Shu sabab, molekulaning asosiy holatida spini nolga teng S=0. Fe10 magnit
klasterini bir molekula doirasidagi antiferromagnetik deyish mumkin.
Mn6 marganets xalqasi bundan-da murakkab tuzilgan. Bu klaster Mn2+ ionlari va organik
radikallar ketma-ket joylashgan halqasimon uzilmadan iborat. Mn2+ ionlari spinlari (S=5/2)
va R radikallar spinlari (S=1/2) o‘zaro kuchli antiferromagnit ta'sirlashuv bilan bog‘langan,
shuning uchun Mn6 klasteri ferrimagnetik, ya'ni kompensatsiyalanmagan butun spinli
struktura ekan. Agar Mn2+ ionlarining barcha spinlari yuqoriga, radikallarniki pastga
yo‘nalsa, unda molekulaning to‘liq spini S=12 ga teng.
Bu kabi katta spinli klasterlar tabiatda kam uchrab, ular asosan laboratoriyalarda sintezlanadi.
Yangi magnit materiallarni yaratish uchun «qurilish g‘ishtlari» sifatida katta qiziqish
uyg‘otadi.
Ba'zi magnit klasterlarining (Mn2, Fe va b.) ajoyib xossalaridan biri molekulyar bistabillikdir.
Bunda magnit molekula ma'lum yo‘nalishda magnit momenti orientatsiyasi bilan farq
qiluvchi ikki holatda bo‘lishi mumkin. Mazkur holatlar orasidagi o‘tish tashqi magnit
maydoni bilan amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, bunday molekula tabiiy xotira
elementidir. Molekulalar orasidagi masofa ~10 nm bo‘lganda, ular yordamida xotiraga
axborot yozish zichligi 100 gigabit/sm.2 dan yuqori bo‘lgan bo‘lar edi.
XX asrning oxirgi o‘n yilligida olingan dastlabki real eksperimental natijalar katta bahs-
munozaralarga sabab bo‘ldi, yangi ilmiy yo‘nalish - kvant informatikani paydo etdi. Natijada
axborotni uzatish va qayta ishlash texnikasida inqilobiy o‘zgarishlar kuzatildi.
Magnit tuzoq yordamida tutib olingan elektron, spinining magnit maydoni yo‘nalishiga
proektsiyasi faqat ikki qiymatdan bittasini SZ=+1/2 va SZ=-1/2 qabul qilishi mumkin. Bu
informatikada qo‘llaniladigan mantiq: «1» va «0» deb qaralishi mumkin.
Magnit molekulalarning yuqorida tilga olingan xossalari kvant kompyuterlarini yaratish,
kvant telekommunikatsiya va kriptografiyada katta qiziqish uyg‘otmoqda.
Nano nima?
Keyingi o‘n yillikda jahon jamoatchiligi lug‘at boyligiga «nano» so‘zi kirib keldi. Xo‘sh,
«nano» nima? Qisqa qilib aytganda, nano milliarddan bir qismdir.
Nanotexnologiya tushunchasi uchun tugal va aniq ifoda yo‘q, ammo mavjud
mikrotexnologiya asosida bu o‘lchamlarni nanometrdagi texnologiya deb yuritish mumkin.
Shuning uchun mikrodan nanoga o‘tish bu moddani boshqarishdan atomni boshqarishga
o‘tish demakdir. Sohaning rivoji deganda esa asosan uchta yo‘nalish tushuniladi:
- o‘lchami atom va molekulalar o‘lchamlari bilan solishtirarli elektron sxemalarni tayyorlash;
- nanomashinalarni loyihalash va ishlab chiqish;
- alohida atom va molekulalarni boshqarish va ulardan alohida mikroob'ektlarni yig‘ish.
Bu yo‘nalishdagi izlanishlar ancha vaqtdan buyon olib borilmoqda. 1981 yilda tunnelli
mikroskop yaratilib, alohida atomlarni ko‘rish mumkin bo‘ldi. Shundan buyon texnologiya
sezilarli takomillashtirildi. Bugun bu yutuqlarni kundalik hayotda ishlatamiz: lazerli
disklarni ishlab chiqarish, jumladan, DVD disklardan nanotexnologik usulsiz foydalanish
mumkin emas.
Soha taraqqiyotidagi asosiy bosqichlarni bir eslab ko‘raylik.
1959 yil. Nobel mukofoti sohibi Richard Feynman kelajakda alohida atomlarni boshqarib,
odam har qanday moddani sintez qilishi mumkinligini bashorat qildi.
1981 yil. Binig va Rorer tomonidan moddalardan atomlar darajasida ta'sir qila oladigan
skanerlovchi tunnel mikroskopning yaratilishi.
1982-85 yillar. Sistemalarda atomar aniqlikka erishildi.
1986 yil. Atom quvvatli mikroskop yaratilib, u tunnel mikroskopidan farqli ravishda har
qanday, masalan, tok o‘tkazmaydigan material bilan ham ta'sirlasha oladi.
1990 yil. Alohida atomlarni boshqarishga erishildi.
1994 yil. Sanoatda nanotexnologik usullarning qo‘llanila boshlanishi.
Nanorobotlar davri boshlanyaptimi?
Ko‘pgina mutaxassislar mikrotexnologiya tarixi Richard Feynmanning 1959 yili Amerika
fiziklar jamiyatida o‘qigan mashhur ma'ruzasidan so‘ng boshlangan degan fikrda. U
mikrotexnologiya potentsialini boy bo‘yoqlarda tasavvur etadi. Ma'ruzalarida kompyuterlar,
axborotni saqlash qurilmalari, elektron qismlar va robotlar mitti holatda tasvirlangan edi.
Feynmanning mikroelektronika borasidagi bashoratlari tez (aniqrog‘i, 1960-70 yillarga
keliboq) amalga oshdi. 1980 yilda esa etakchi universitetlar va davlat laboratoriyalarida
nisbatan arzon usullarda mitti mexanik detallar yaratila boshlandi. Buning uchun
mikroelektromexanik sistemalar (MEMS) texnologiyasi ishlab chiqildi.
Amalda MEMSning ilk tijorat mahsuloti paydo bo‘lishi uchun 30 yil kerak bo‘ldi. Keng
tarqalgan dastlabki MEMS texnologiyalari tezlanish sensorlari xorijda har bir avtomobilga
o‘rnatilib, to‘qnashuvni payqash va havo yostiqchasini ishga tushirish uchun ishlatilardi.
Hozir yiliga 50 millionta bu kabi sensorlar ishlab chiqariladi. Shuningdek, «Sandiya» firmasi
ham samarali mikroskopik sensorlar yarata boshladi. 1990 yili yaratilgan avtonom robot
MARV 1 kub dyuym hajmda bo‘lgan, 2000 yilga kelib esa uning o‘lchamlarini 4 marta
kichiklashtirishga imkon tug‘ildi. Bu kabi robotlar kompyuter orqali boshqariladi,
bajaradigan vazifalari esa turli-tuman. Ishlab chiqaruvchilarning fikricha, ularning asosiy
vazifalari bomba va minalarni, xavfli biologik, kimyoviy va radioaktiv moddalarni qidirib
topish hamda zararsizlantirishdan iborat. Shu bilan birga, robotlardan inson faoliyatini
nazorat qilish, razvedkada va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin.
Ionlar implantasiyasi va kvant tuzilmalar
Ionlar implantatsiyasi - bu asos material taglik (masalan, kremniy)ga boshqa element
(masalan, Ge, Mn, Fe, Ni) ionlarini bombardimon qilib kiritishdir.
Bunda taglikka mo‘ljallangan miqdorda begona atomlarni ionlar energiyasi va dozasini
boshqarish orqali kiritiladi. Kiritilgan katta miqdordagi va nomuvozanatdagi atomlar o‘z-
o‘zidan tashkillashish jarayonlari tufayli katta sondagi 10 000 tagacha atomlarning bir
nuqtadagi birikmalari - nanoklasterni hosil qiladi va ular kvant xususiyatlilar deyiladi.
Keyingi yillarda yarim o‘tkazgichlar sirtida KNlarni ionlar implantatsiyasi usuli yordamida
hosil qilish va ularning xossalarini o‘rganish shiddat bilan rivojlanmoqda. Jumladan,
jahondagi ko‘plab ilmiy markazlarda kremniy kristaliga germaniy ionlarini implantatsiya
qilish yordamida KNlar hosil bo‘lishi, ularning shakli va xossalarga ta'sirini o‘rganishga
bag‘ishlangan qator ilmiy ishlar mavjud.
Hozirgi zamon elektron texnikasining asosiy materiali bo‘lib hisoblangan kremniy
kristallarida bunday ob'ektlarni hosil qilish juda istiqbolli masala hisoblanadi. Kremniy
kristaliga kiritiladigan aralashmalar miqdori ularning kremniydagi eruvchanligi bilan
chegaralangan. Bu chegarani o‘zgartirish uchun qo‘llaniladigan usullardan biri ionlar
implantatsiyasi usulidir. O‘tish guruhiga kiruvchi elementlar atomlarini kremniyga kiritish
ularning fizik va rekombinatsion parametrlarini tubdan o‘zgartirib yuboradi. Shu tufayli,
bunday aralashmalar kiritilayotgan kremniy namunalari o‘ta sezgir datchiklar sifatida xalq
xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Bunday aralashmalardan tashkil topgan KNlarni
hosil qilish ham, albatta, amaliy jihatdan juda qiziqarlidir.
Ionlar implantatsiyasi yordamida kremniy kristaliga kiritilgan Fe+ va Mn+ ionlarining
KNlarni hosil qilish sharoitlari va ularning elektrofizik va fotoelektrik xossalarga ta'sirini
o‘rganishga bag‘ishlangan qator tajribalar o‘tkazilgan. Haqiqatdan ham, KNga ega bo‘lgan
bunday namunalarda spektrning yaqin va o‘rta infraqizil sohasida anomal ravishda katta
bo‘lgan foto sezgirlik, turli xil tok noturg‘unliklari, gigant magnit qarshiligi va shunga
o‘xshash juda ko‘p qiziqarli hamda amaliy jihatdan istiqbolli natijalar olingan. Ular temir
hamda o‘tish guruhiga kiruvchi elementlar atomlarining ionlashgan holatida murakkab
molekulalar (masalan: Mn6, Mn12, Fe8, Fe10 va h.k.), ya'ni KNlar hosil bo‘lishi bilan
tushuntiriladi.
Darhaqiqat, so‘nggi davrlarda o‘tish guruhi elementlari - Fe, Co, Ni, Mn kabilarning ma'lum
sharoitlarda kislorod, vodorod va uglerod atomlari bilan o‘zaro ta'sirlashib o‘z-o‘zidan
tashkillanish jarayonlari tufayli juda katta spinga ega bo‘lgan (S=12) ulkan magnit
molekulalarning hosil bo‘lishi, ularning magnit xossalarini o‘rganish jadal sur'atlar bilan
amalga oshirilmoqda. Bunday molekulalar maxsus texnologiya yordamida olingan, ularning
magnit xossalari juda past haroratlarda namoyon bo‘lishi aniqlangan. Bundan tashqari,
mazkur turdagi molekulyar sistemani tashkil qiluvchi magnit molekulalar (ular KNlar ham
deb ataladi) to‘lqin funktsiyalari korrelyatsiyasini ta'minlashning murakkabligi, ya'ni
ularning xossalarini bashorat qilish qiyinligi tufayli ularni amaliyotda ishlatish muammolari
hanuz hal etilmagan.
Kvant tuzilmalarning qo‘llanilishi
Hozirdanoq kvant tuzilmalar elektronikaning barcha jabhalarida keng qo‘llanila boshlangan.
Xususan, kvant tuzilmalar asosida yaratilgan o‘ta yuqori chastotali tunnel diodlar,
tranzistorlar, yarim o‘tkazgichli lazerlar, turli datchiklar va sensorlar, kvant kompyuterlar
uchun mikroprotsessorlar zamonaviy elektronikaning asosi bo‘lib hisoblanmoqda.
Rezonansli tunnel diod - klassik zarracha, to‘liq energiyasi potentsial to‘siq energiyasidan
katta bo‘lsagina undan oshib o‘tadi, kichik bo‘lsa zarracha to‘siqdan qaytadi va teskari
tomonga harakatlanadi. Kvant zarracha esa boshqacha harakatlanadi: uning energiyasi etarli
bo‘lmasa ham to‘siqni to‘lqin kabi engib o‘tishi mumkin. To‘liq energiyasi potentsial
energiyadan kam bo‘lsa ham to‘siqni oshmasdan o‘tish ehtimoli mavjud ekan. Bu kvant
hodisa «tunnel samarasi» nomini oldi va u rezonansli tunnel diodida foydalaniladi.
Kvant chuqurliklari asosidagi lazerlar
Kvant tuzilmalar lazerlar tayyorlashda muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Bugungi kunda kvant
chuqurliklar asosida yaratilgan samarali lazer qurilmalari iste'molchilar bozoriga etib bordi
va tolali-optik aloqada muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Qurilmalar tuzilishi va ishlashi
quyidagicha: birinchidan, har qanday lazer uchun energetik sathlarning invers zichlanishini
oshirish lozim. Boshqacha aytganda, yuqori energetik sathda quyi sathdagiga qaraganda
ko‘proq elektronlar joylashishi kerak bo‘lib, termik muvozanat holati paytida buning aksi
bo‘ladi. Ikkinchidan, har bir lazerga optik rezanator yoki elektromagnit nurlanishni ishchi
hajmga to‘playdigan qaytargichlar sistemasi zarur.
Kvant chuqurlikni lazerga aylantirish uchun uni elektronlar kiruvchi va chiqib ketuvchi ikki
kontaktga ulash lozim. Kontakt orqali elektron o‘tkazuvchanlik zonasiga kirgan elektron
sakrab, o‘tkazuvchanlik zonasidan valent zonasiga o‘tadi va ortiqcha energiyasini kvant,
ya'ni elektromagnit to‘lqin shaklida nurlantiradi. Keyin valent zonadan boshqa kontakt orqali
chiqib ketadi. Kvant mexanikasida nurlanish chastotasi (5) shart bilan aniqlanishi ma'lum.
Bu yerda Es1, E v1 mos holda o‘tkazuvchanlik zonasi va valent zonadagi birinchi energetik
sathlar energiyasi.
Lazer hosil qilgan elektromagnit nurlanish asbobning markaziy ishchi sohasida to‘planishi
lozim. Buning uchun ichki qatlamlarning sindirish ko‘rsatkichi tashqarinikidan katta bo‘lishi
kerak. Ichki soha to‘lqin uzatgich vazifasini o‘taydi deyish ham mumkin. To‘lqin uzatgich
chegaralariga qaytaruvchi oynalar o‘rnatilib, ular rezonator vazifasini bajaradi.
Kvant chuqurliklar asosidagi lazerlar oddiy yarim o‘tkazgichli lazerlarga qaraganda qator
afzalliklarga ega. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: generatsiyalanayotgan lazer
chastotasini boshqarish imkoni, optik nurlanishda befoyda so‘nishning kamligi, invers
zichlanishni hosil qilish elektron gazlarda osonligi tufayli kam tok talab qilinadi va ko‘proq
yorug‘lik beriladi. Shu tufayli ularning foydali ish koeffitsienti 60 foizgacha etadi.
Hozirda ham kvant chuqurliklar asosida lazerlar tayyorlash bo‘yicha dunyoning ko‘pgina
laboratoriyalarida keng qamrovli ishlar olib borilmoqda. Aynan tolali-optik aloqada
qo‘llanilayotgan lazerlar yaratishdagi xizmatlari uchun 2003 yili rus olimi J. Alfyorovga
Nobel mukofoti berilgan edi.
100>
| |
http://kompy.info/referat-mavzular-axborot-xavfsizligi-sohasidagi-milliy-va-jaho.html | Referat Mavzular: Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod | |
Referat Mavzular: Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod
|
bet | 1/3 | Sana | 25.05.2024 | Hajmi | 20,91 Kb. | | #253482 | Turi | Referat |
Bog'liq Mustaqil ish Rajabov Shamshod
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
"Kiberxavfsizlik fakulteti”
Kiberxavfsizlik siyosati fanidan
Referat
Mavzular: Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari
Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod
Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari
Reja:
Kirish
Asosiy qism
Standartlar
Axborot xavfsizligi
Milliy standartlar
Jahon standartlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Jahonda informatsion texnologiyalarning jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan yo’nalishlaridan biri bo’lib shaxsni tanib olish biometrik tizimlarni yaratish bilan bog’liq bo’lgan yo’nalish hisoblanadi. Biometrik tizimlar ijtimoiy internet tarmoqlari, elektron to’lovlar, kriminalistika va boshqa bir qator sohalarda keng qo’llanilib kelinmoqda. Shuning uchun hozirgi vaqtda biometrik texnologiyalar asosida shaxsni tanib olish usul va algoritmlarini takomillashtirish, ishlab chiqish hamda joriy qilishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Respublikamizda biometrik obyektlar (yuz, quloq chanog’i, barmoq izlari, ko’z to’rpardasi va hokazo) tasvirlari bazalarini yaratish, tasvirlarga dastlabki ishlov berish va bu tasvirlardagi obyektlarning xarakterlovchi belgilarini ajratish algoritmlarini ishlab chiqishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan «... iqtisodiyot, ijtimoiy soha va boshqaruv tizimiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, axborot xavfsizligini ta’minlash va axborotni himoya qilish tizimini takomillashtirish, axborot sohasidagi tahdidlarga o’z vaqtida va munosib qarshi harakatlarni tashkil etish» vazifalari belgilangan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan, shaxsni tanib olish biometrik texnologiyalaridan foydalanib kompyuter va axborot tizimlari foydalanuvchilarini avtorizatsiya qilish tizimlarini yaratish axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida dunyoning rivojlangan mamlakatlari kabi kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Respublikamiz Prezidentining 2002 yil 30 mayda qabul qilgan «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-komunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi Farmoni, Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari va OO‘MTVning kelib chiqadigan vazifalarni ijrosi bo‘yicha ko‘rsatmalari axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, barcha sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va undan foydalanish, jahon axborot resurslaridan bahramand bo‘lishni kengaytirishga zamin yaratadi. Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanish holati birinchi navbatda jamiyatning intellektual salohiyatiga, ya‘ni ta‘lim sohasining rivojlanishiga bog‘liq. Ta‘lim mazmuni va sifat masalalari ustuvor yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta‘limni axborotlashtirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Ta‘limni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo‘llari qaralmoqda, ta‘limda yangi axborot texnologiyalarini joriy etishga alohida e‘tibor qaratilgan.
Texnologiyaning rivojlanishi bilan texnik vositalardan foydalanib o‘qitish uchun birgina komp‘yuterning mavjudligi kifoya bo‘lib qoldi. Avvallari televizor, videomagnitofon, kinoproektor, diaproektor va boshqalar bajargan funktsiyalarni komp‘yuter muvaffaqiyat bilan o‘z zimmasiga oldi. Qolaversa, axborotni uzatish, saqlash, tasvirlash sifati sezilarli darajada ortdi.
Hozirgi kunga kelib, komp‘yuter savodxonligi madaniyatning muhim belgisiga aylanib ulgurdi, kelajakda esa u har bir insonga qaerda, qaysi uchastkada ishlamasin zaruratga aylanadi. Demak, komp‘yuter ishi, kompyuterdan foydalanishga o‘rgatish eng yaqin vaqt ichida umumiy ishga aylanishi shubhasiz. Shu munosabat bilan barcha o‘quv muassasalarida, oliy o‘quv yurtlarida o‘quv tizimini yangidan isloh qilish, zamonaviy texnologiyalar asosida ishlab chqish va ularni amaliyotga keng jalb qilish, rivojlangan mamlakatlar o‘quv tizimidagi yangiliklar va yutuqlarni o‘rganish va ularni o‘zimizda tadbiq etish maqsadga muvofiqdir.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzular: Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod
| |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=2 | §2.1. «Elektrotexnika» fanidan ta`lim texnologiyalarini qo’llash asoslari | 5
KIRISH.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi:
O’zbekistondagi ijtimoiy
uzgarishlar jarayoni, yoshlarni mustakil faoliyat ko’rsatishlarida ijodkorlik va
samaradorlikni oshirishga imkon beruvchi zamonaviy yangi pedogogik
texnologiyalarini urganishini xozirgi bozor iktisodiyoti muno-sabatlari talablari
asosida tashkil etish zarur buladi. ―Kadrlar tayyorlash‖ Milliy Dasturining yuksak,
umumiy va kasb-xunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy
xayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g`ri ola bilish maxoratiga ega bo’lgan,
istiqbol vazifalarini ilgari surish va xal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shakllantirishga yo’naltirilgan qoidalarni amalga oshirish maqsadida, talabalarda
analitik fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishni ta`minlash zarur. Demokratik
jamiyatda, fuqarolarning muvozanatlashtirilgan tanqidiy fikrlashi, ular tomonidan
xar tomonlama o’ylangan echimlarini qabul qilish qobiliyati uchun muxim omil
bo’ladi. Asoslangan tanqidiy fikrlash, raqobatbardosh bakalavr va magistrlarni eng
asosiy xarakteristikalaridan biri bo’lib qolishi kerak. Bunday kadrlar iqtisodiyotni
va xalqning farovonligini yanada ortirishni ta`minlaydi. Talabalarda tanqidiy
fikrlarni rivojlantirish kasb-xunar ta`lim muassasalari o’qituvchilarining muxim
vazifalaridan biridir. Ushbu vazifani echishning asosiy usuli – xar bir fanning
o’quv materiallarida, ayniqsa o’quv va nazoratli yozma ishlarni, kurs loyixalari va
bitiruv ishlarini bajarishda talabalarni tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini uzluksiz
ravish-da rivojlantirishdan iboratdir. Bu o’quv jarayonining takomillash-tirishni,
kasb-xunar kollejlarining ta`lim xizmati bozoridagi raqobat-bardoshligini
orttirishini va ulardagi kadrlar tayyorlash darajasining rivojlangan mamlakatlar
qatoriga chiqishini talab qiladi YUkoridagilarni xisobga olgan xolda, xozirda
talabalarni aniq bir fan mavzusi bo’yicha dars mashg`ulotlarini interfaol usullarini
qo’llash orqali utkazish dolzarb masalalardan biridir. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=8 | MATLABni ishga tushirish va dialog rejimida ishlash | 27
foydalaniladi. Electronics Workbench Multisim dasturiy kompleksi elektr
zanjirlarni dasturiy loyihalash va imitatsiya qilish vositalaridan biri bo’lib
hisoblanadi. U elektr zanjirlarni va elektron qurilmalarni loyihalovchi
korxonalarda va oliy o’quv yurtlarida qo’llanilishi mumkin. Electronics
Workbench Multisim bilan ishlash kompyuter texnikasi bo’yicha chuqur bilimlarni
talab qilmaydi. Dasturning interfeysini bir necha soat davomida o’zlashtirib
olish mumkin [19]. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=25 | KHKlarida “Elektr sxema.Elektr sxema turlari va ularni | KHKlarida “Elektr sxema.Elektr sxema turlari va ularni
chizish qoidalari” mavzusini o’qitish texnologiyasi
mavzusida yozgan bitiruv
malakaviy ishiga ilmiy rahbarining
YAKUNIY XULOSASI
Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, nazariy qism, pedagogika va
metodika hamda tajriba sinov ishlarini tashkil etish qismlardan iborat bo’lib,
ishning yakunida xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ilova
qilingan.Kirish qismida bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi va o’rganganlik
66
darajasini asoslash, mavzuga oid adabiyotlar tahlili, keltirilgan.Nazariy
qismda elektrotexnikanining energetikadagi o’rni ularning tuzilishi va ishlash
hamda texnika xavfsizligi masalalari yoritilgan.Pedagogika, psixologiya va
metodika qismida KHKlarida ―Elektr sxema.Elektr sxema turlari va ularni
chizish qoidalari‖ mavzusini o’qitish texnologiyasi mavzusini o’qitish
vositalari va innovatsion foydalanish to’g`risida ma`lumotlar berilgan. Mavzu
bo’yicha dars ishlanmasi keltirilgan. Amaliyot davrida tashkil etilgan va
o’tkazilgan tajriba sinov ishlarining tahlili ham berilgan.
Ishning yakunida esa muallifning bitiruv malakaviy ishi yuzasidan
yakuniy xulosasi, foydlanilgan adabiyotlar ro’yxati, ishida foydalanilgan
terminlarning inglizcha - o’zbekcha lug`ati berilgan. BMIda ayrim imloviy
xatoliklarga yo’l qo’yilgan lekin bu BMIning mazmuniga ta`sir qilmaydi.
Bitiruv malakaviy ish tushunarli va ravon tilda amaliyotga bog`langan
holda bayon etilgan. Ishni mazmuni chuqurroq yoritish uchun rasmlar,
jadvallar keltirilgan.
Bitiruv malakaviy ishi yakunlangan, talabalarga mos ravishda
bajarilgan va DAKida himoya qilishga tavsiya etish mumkin.
Umumtexnika fanlari
kafedrasi f.m.f.n U. Rustamov
| |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=14 | “Klaster” metodi - Хулосалар | 38
o’quv va ko’nikmalarni xamda aqliy xarakatlar usullarini rivojlantiradi. Bu
metodni qo’llash bosqichlari quyidagicha:
1-qadam: Guruhda ―Aqliy hujum‖ o’tkazib, barcha g`oyalarni yozib olish
kerak.
2-qadam: Umumiyroq kategoriyalar asosida olingan axborotni ma`lum
belgilarga ko’ra umumlashtirish kerak.
3-qadam: Xar-bir kategoriyani yozib olib, ularning tagiga olingan axborot yoki
g`oyalar tegishlicha taqsimlab chiqiladi.
4-qadam: Taqsimlash jarayonida talabalar ba`zi kategoriyalarning nomlarini
o’zgartirishlari yoki yangilarini kiritishlari mumkin;
5-qadam: Har-bir gurux boshqa guruxlarning ishlamalari bilan tanishish
imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.
O’qituvchi uchun ko’rsatmalar:
1. Talabalar «Elektrotexnika» fanidan utkazilayotgan mavzuga boglik
tayyorlagan kategoriyalarni bir-biriga taqqoslab, baholash maksadga muvofik
bulmaydi, bu ishni ular o’zlari qilishsin;
2. Oldindan tayyorlangan kategoriyalar talabalarga avvaldan tavsiya etilmaydi.
3. Kategorial sharhning oxirgi natijasi emas, balki jarayonning o’zi muhimdir.
4. Bu usulni da`vat yoki mulohaza bosqichida qo’llash mumkin. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=7 | §1.2. Micro-Cap dasturi, MATLAB tizimi va Electronics Workbench | §1.2. Micro-Cap dasturi, MATLAB tizimi va Electronics Workbench
Multisim dasturiy kompleksi imkoniyatlari.
Micro-Cap dasturi (Microcomputer Circuit Analysis Progrem - "Sxemalarni
tahlil qilish uchun mikrokompyuter dasturi") sxemotexnik modellash uchun
mo’ljallangan. U analog, raqamli va analog-raqamli qurilmalarni tahlil qilish
imkoniyatini beradi. Ishlash uchun qulay va uning yordamida ko’plab
komponenntlarga ega bo’lgan elektron qurilmadalarni ham tahlil qilish mumkin.
Bundan tashqari, Micro-Caro ilmiy-tadqiqit ishlarida ham keng qo’llanilish
22
imkoniyatlariga ega. Micro-Cap dasturini 1982 yilda Spectrum Software firmasi
ishlab chiqqan. Dasturning birinchi versiyalari juda sodda bo’lib, faqat analog
sxemalarni hisoblash uchun mo’ljallangan. Lekin keyingi versiyalari
murakkab real injenerlik loyihalash masalalarini ham echish imkoniyatini bera
boshlagan. Har bir navbatdagi versiyasida dasturning funktsionalligi ortib,
komponentlarning modellari va hisoblash algoritmlari mukammallashib borgan.
Hozirgi vaqtda, shuni ishonch bilan aytish mumkinki, Micro-Cap dasturi klassik
sxemotexnik modellash dasturi bo’lgan PSPICE darajasiga ko’tirilgan. Lekin
undan o’zining qulay interfeysi bilan ajralib turadi [8] . Micro-Cap dasturining
interfeysi intuitiv tushunarli bo’lib, kompyuterda ishlashda boshlang`ich
ko’nikmalariga ega bo’lgan foydalanuvchilar ham dasturdan osonlik bilan
foydalanishlari mumkin. Dastur elektron sxemalarni o’rganish va tahlil qilish
bilan bir qatorda elektron qurilmalarni sozlash ko’nikmalariga ega bo’lishda
ham yordam beradi. CHunki, ishchi modellarni tuzish usullari real elektron
qurilmalarning ishchi rejimlarini hosil qilish usullari bilan deyarli bir xil.
Dasturning afzalliklaridan yana biri Internet tarmog`ida foydalanilishi mumkin
bo’lgan komponentlarning juda katta bibliotekalari mavjudligidir(masalan,
http://www.micro-cap-model.narod.ru ).
MATLAB vaqt sinovidan o’tgan matematik xisoblarni avtomatlashtirish
tizimlaridan biridir. U matritsaviy amallarni qo’llashga asoslangan. Bu narsa
tizimning nomi — MATrix LABoratory- matritsaviy laboratoriyada O’z aksini
topgan. Matritsalar murakkab matematik xisoblarda, jumladan, chiziqdi algebra
masalalarini echishda va dinamik tizimlar hamda ob`ektlarni modellashda keng
ko’llaniladi. Ular dinamik tizimlar va ob`ektlarning xolat tenglamalarini avtomatik
ravishda tuzish va echishning asosi bo’lib xisoblanadi. Bunga MATLABning
kengaytmasi Simulink misol bo’lishi mumkin. Xozirgi vaqtda MATLAB
ixtisoslashtirilgan matritsaviy tizim chegaralaridan chiqib universal integrallashgan
kompyuterda modellash tizimiga aylandi. Umuman olganda, MATLAB
matematikaning rivojlanishi davomida to’plangan matematik xisoblashlar
bo’yicha ajribani o’zida mujassamlashtirgan va uni grafik vizuallash va animatsiya
23
vositalari bilan uygunlashtirilgan. MATLAB tizimi ilova kilinadigan katta
xajmdagi xujjatlar bilan birgalikda EXMni matematik ta`minlash bo’yicha ko’p
tomli ma`lumotnoma (bildirgich, spravochnik) vazifasini bajarishi mumkin.
MATLAB tizimini Moler (S. V. Moler) ishlab chikkan va 70-yillarda yndan katta
EXMlarda keng foydalanilgan. Math Works Inc firmasining mutaxassisi Djon Litl
(John Little) 80-yillarning boshlarida IBM PC, VAX va Macintosh klassidagi
kompyuterlar uchun PC MATLAB tizimini tayyorlagan. Keyinchalik MATLAB
tizimini kengaytirish uchun matematika, dasturlash va tabiiy fanlar bo’yicha
jaxondagi eng yirik ilmiy markazlar jalb kilingan. Xozirgi vaqtda tizimning eng
yangi versiyasiyalari MATLAB-6 va MATLAB-7 mavjud. MATLAB tizimining
vazifasi har xil turdagi masalalarni echishda foydalanuvchilarni an`anaviy
dasturlash tillariga nisbatan afzalliklarga ega bo’lgan va imkoniyatlari keng
modellash vositalari bilan ta`minlashdir. MATLABning imkoniyatlari juda keng.
Undan xisoblashlarni bajarish va modellash uchun fan va texnikaning har qanday
sohasida foydalanish mumkin.
MATLAB asosan quyidagi vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi:
•
matematik xisoblashlar;
•
algoritmlarni yaratish;
•
modellash;
•
ma`lumotlarni taxlil qilish-, tadqiq qilish va vizuallashtirish;
•
ilmiy va injenerlik grafikasi;
•
ilovalarni ishlab chiqish va boshqalar.
MATLAB ochik arxitekturaga ega, ya`ni mavjud funktsiyalarni o’zgartirish va
yaratilgan xususiy funktsiyalarni qo’shish mumkin. MATLAB tarkibiga kiruvchi
Simulink dasturi real tizim va qurilmalarni funksional bloklardan tuzilgan
modellar ko’rinishida kiritib imitatsiya qilish imkoniyatini beradi. Simulink juda
katga va foydalanuvchilar tomonidan yanada kengaytirilishi mumkin bo’lgan
bloklarning bibliotekasiga ega. Bloklarning parametrlari sodda vositalar yordamida
kiritiladi va o’zgartiriladi.
24
Simulink yuzdan ortiq biriktirilgan bloklarga ega. Bloklar vazifalariga moe
xolda guruxlarga bulingan: signallar manbalari, kabul kilgichlar, diskret, uzluksiz,
chizikli bulmagan, matematik funktsiyalar va jadvallar, signallar va tizimlar.
Foydalaniluvchi blok va bibliotekalar yaratish funktsiyasiga ega bo’lganligi
sababli Simulinkda kushimcha ravishda kengayuvchi bloklar bibliotekasini xosil
qilish mumkin. Biriktirilgan va foydalaniluvchi bloklarning funktsionalligini
sozlashdan tashqari, belgi(znachok) va dialoglardan foydalanib foydalaniluvchi
interfeysi xosil qilish ham mumkin, Maxsus mexanik, elektr va dasturiy
komponentlarning
(motorlar,
o’zgartkichlar, servo-klapanlar, ta`minlash
manbalari, energetik kurilmalar, filtrlar, shinalar, modemlar va boshka dinamik
kompanentlar) ishlashini modellashtiruvchi bloklar yaratish mumkin. YAratilgan
blokni kelajakda foydalanish uchun bibliotekada saklab kuyish mumkin [39].
Keyingi yillarda loyixachilar matematik tizimlarning integratsiyalashuviga va
ulardan birgalikda foydalanishga katta e`tibor bermokdalar. Murakkab matematik
masalalarni bir necha tizimlar yordamida echish eng yaxshi va mos vositalarni
tanlash imkoniyatini beradi va olinadigan natijalarning ishonchliligini orttiradi.
MATLAB tizimi bilan keng tarqalgan matematik tizimlar ( Mathcad, Maple va
Mathemati) integrallashuvi mumkin. Matematik tizimlarni zamonaviy matnli
protsessorlar bilan birlashtirishga intilish ham mavjud. Masalan, MATLAB yangi
versiyalarining vositasi-Notebook-Word 95/97/2000/XR matn protsessorlarida
tayyorlanayotgan xujjatning kerakli joylariga MATLAB xujjatlari va sonli, jadval
yoki grafik kurinishdagi xisoblash natijalarini kuyish imkoniyatini beradi. Natijada
"jonli" elektron kitoblarni tayyorlash mumkin. Ularda namoyish kilinayotgan
misollarni operativ tarzda o’zgartirish mumkin. Masalan, boshlangich shartlarni
o’zgartirib, masalani echish natijalarining o’zgarishini kuzatish mumkin.
MATLAB 6 da grafiklarni Microsoft PowerPoint -slaydlariga eksport qilishning
takomillashgan vositalari ham ko’zda tutilgan. MATLAB da tizimni kengaytirish
masalalari maxsus kengaytirish 1aketlari - Toolbox asboblar to’plami yordamida
xal qilinadi. Ularning ko’plari boshka dasturlar bilan integratsiyalashuv uchun
maxsus vositalarga ega. MATLAB tizimi bloklar ko’rinishida berilgan, dinamik
25
tizim va qurilmalarni modellash uchun yaratilgan Simulink dasturiy tizimi bilan
ham integratsiyalashgan. Vizual-yunaltirilgan dasturlash printsiplariga asoslangan
Simulink murakkab qurilmalarni yuqori aniklikda modellash imkoniyatini beradi.
O’z navbatida boshka ko’plab matematik tizimlar, masalan, Mathcad va Map1e
MATLAB bilan ob`ektli va dinamik bog`lanishi mumkin. Natijada ular
MATLABdagi matritsalar bilan ishlashning effektiv vositalaridan foydalanishlari
mumkin. Kompyuter matematik tizimlarining bunday integratsiyalashuv
tendentsiyasi shubxasiz keyinchalik ham davom etadi.
MATLAB-kengayuvchi tizim, uni har xil turdagi masalalarni echishga oson
moslashtirish mumkin. Uning eng katta afzalligi tabiiy yo’l bilan kengayishi va bu
kengayish m-fayllar kurinishida amalga oshishidir. Boshqacha aytganda, tizimning
kengayishlari kompyuterning qattik diskida saqlanadi va
MATLAB ning
biriktirilgan (ichki) funksiyalari va protseduralari kabi kerakli vaqtda foydalanish
uchun chaqiriladi. Tizimning qo’shimcha pogonasini toolbox kengaytmalar paketi
tashkil tadi. U tizimni turli sohalardagi masalalarni echishga yo’naltirish
imkoniyatini beradi. Bunday sohalarga misol tariqasida matematikaning mahsus
bo’limlari, fizika va astronomiya, telekommunikatsiya vositalari, matematik
modellash, hodisaviy boshqariluvchi tizimlarni loyixalash va boshqa sohalarni
keltirish mumkin. Xulosa qilib aytganda, MATLAB foydalanuvchilarning
masalalarini echish uchun yuqori darajadagi moslashuvchanlikka ega.
MATLAB tizimi kuchli matematik-yo’naltirilgan yuqori darajali dasturlash tili
sifatida yaratilgan. Bunday yo’nalish tizimning afzalliklaridan biri bo’lib
xisoblanadi va uni yangi, yanada murakkab matematik masalalarni echish uchun
qo’llash mumkinligidan dalolat beradi. MATLAB tizimi BASICga o’xshash
(Fortran va Paskalning ayrim elementlari ham qo’shilgan) kirish tiliga ega. Dastur
ko’plab kompyuterdan foydalanuvchilar uchun tanish bulgan an`anaviy usulda
yoziladi. Bundan tashkari tizim dasturlarni har qanday
matn tahrirlagichi
yordamida tahrirlash imkoniyatini beradi. MATLAB uzining sozlagichli
tahrirlagichiga ham ega. MATLAB tizimining tili matematik hisoblashlarni
dasturlash sohasida har kanday mavjud yuqori darajadagi universal dasturlash
26
tillaridan boyroqdir. U hozirgi vaqtda mavjud bo’lgan deyarli hamma dasturlash
vositalarini amalga oshiradi, jumladan, ob`ektga muljallangan va vizual
dasturlashni (Simulink vositalari yordamida) ham. Umuman olganda, MATLAB
tizimidan foydalaiish tajribali dasturlovchilar uchun o’z fikrlari va g`oyalarini
amalga oshirish uchun cheksiz imkoniyatlar beradi.
| |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=5 | Ishdan maqsad - Хулосалар | 19
orqali ikkinchi teskari bog`lanish hisobiga o’z operato’zini uyg`otish rejimi
vujudga keladi (2b-rasm).
t
1
momentda (2b-rasm)
u
chiq
kuchlanish
вых
вых
U
U
dan
ga
sakrab o’zgardi deb tasavvur qilamiz,
C
kondensator
R
3
rezistor orqali
chiq
U
ta’siri
ostida
R
3
rezistor orqali o’tayotgan tok bilan qayta zaryadlanadi, kondensatordagi
u
C
kuchlanish eksponensial qonun bo’yicha
chiq
U
ga intilib o’zgarmoqda.
u
C
kuchlanish invertirlovchi kuchaytirgich
u
kir
kirish kuchlanishidir.
t
2
momentda u
U
2
qiymatga etganda, OK chiqish kuchlanishi
chiq
chiq
U
U
dan
ga sakrab o’zgaradi.
Kondensator
chiq
U
ga intilib qayta zaryadlanishni boshlaydi, lekin
U
1
qiymatga etib
t
3
momentda u OK ni chiqish kuchlanishini
chiq
U
invertirlashga majbur qiladi.
Keyin jarayon qaytariladi. Ko’rilgan prinspga asoslangan generatorlar relaksatsion
generatorlar
deb
ataladi.
bunday
multivibrator
tebranish
davri
)
/
2
1
ln(
2
2
1
3
R
R
C
R
T
,
t
i
1
=
t
i
2
. Bunday ko’rinishli tebranishni
meandr
deb
ataladi. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=6 | Uchburchak shakilli impulslar generatori | 21
bo’lishi kerak. Bu erda I
ko max
- maksimal temperatura uchun kollektorning
issiqlik toki. Impulsni generatsiyalash vaqtida T
1
tranzistor to’yinishi kerak. Bunda
uning baza va kollektor toklari quyidagicha bo’ladi.
б
б
2
К
к
1
Т
б
R
Е
R
R
Е
I
va
1
к
к
1
Т
к
R
Е
I
(6)
Keltirilgan bog`lanishlarni inobatga olganda to’yinish sharti
S
I
I
бн
кт
(7)
Demak:
S
R
Е
R
R
Е
R
Е
1
б
б
2
к
к
1
к
к
(8)
bu erda
- tranzistorning baza tokini uzatish koeffitsenti. S - tranzistorni
to’yinish koeffitsenti. Bundan:
2
к
1
к
к
1
б
к
1
б
1
к
к
R
R
E
R
SЕ
R
R
E
R
(9)
Sxemaning afzalliklari E
k
ta`minlash manbai kuchlanishini to’liqroq ishlatilishi
va kichik tiklanish vaqtidan iborat. Sxemaning kamchiligi qarama - qarshi qutbli
ikkita ta`minlash manba - E
k
va +E
b
larning zarurligi. Hozirgi vaqtda kutuvchi
multivibrator sxemasini yaratish uchun asosan integral amaliy kuchaytirgichlar
qo’llaniladi. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=4 | Tadqiqot predmeti - Хулосалар | Tadqiqot predmeti:
Ishda tadqiqot predmeti sifatida o’rta maxsus kasb - xunar
ta`limida zamonaviy innovatsion texnologiyalar, jumladan, ularda keng
qo’llaniladigan interfaol usullar qabul qilingan.
7
Tadqiqot ob`ekti:
Kasb – xunar kollejlarida ―Elektroenergetika‖ tanlov yunalishi
bo’yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashda o’qitiladigan ―Elektrotexnika‖
fanining o’qitish metodi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi:
K
irish, ikkita bob, xulosalar, foydalanilgan
o’rganilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan. Ishning hajmi
adabiyotlar ro’yxati, ilovalar, rasmlar va jadvallardan tashqari ___ bet.
8
I BOB. «ELEKTR SXEMALARNI TUZISH VA ULARNI HISOBLASH”
BO’YICHA TA’LIMNING ZAMONAVIY YO’NALISHLARI.
§1.1.
«
Elektr sxemalarni tuzish va ularni hisoblash» bo’yicha virtual
laboratoriyalar.
Elektrotexnika va elektronikani o’rganishda sinash va tajribalar o’tkazish
zarurligi hech kimda shubha uyg`otmaydi. Lekin ularni o’tkazish jiddiy
qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin (ayniqsa hozirgi vaqtda). YAxshi
o’quv laboratoriyasi zamonaviy o’lchov jixozlariga va ularni ishchi holatda
saqlab tura oladigan malakali xodimlarga ega bo’lishi kerak. O’quv yurtlari
uchun bunday laboratoriyani ushlab turish qiyin masaladir. Keyingi qirq yil
ichida elektr va elektron sxemalarni hisoblash vositalari tezlik bilan o’zgarib
bordi. Bunday vosita sifatida 70- yillarning boshida foydalanilgan logarifmik
lineykaning o’rnini 70- yillarning ikkinchi yarmida kalkulyatorlar va mini
EHM lar egallay boshladi. Mini EHM larning o’rniga 80-yillarning o’rtalariga
kelib hisoblash quvvatlari va imkoniyatlari uzluksiz ortib borayotgan personal
kompyuterlar (PK) qo’llanila boshlandi. Elektron sxemalarning tahlili bo’yicha
PK larning dasturiy ta`minoti faqat hisoblashlarning algoritmlari va sonli
tahlil usullarini rivojlantirish yo’nalishidagina emas, balki har xil turdagi
sxemalar (analogli, raqamli, raqamli-analog, impuls va boshqalar) bilan
tajribalar o’tkazish uchun virtual muhitni yaratish imkoniyatini beruvchi
foydalanuvchi uchun qulay interfeysni yaratish yo’nalishida ham rivojlandi.
Alohida ta`kidlash kerakki, PK ning foydalanuvchi interfeysini yaratish
sohasidagi yutuqlar shu darajada ta`sirliki, ular sxemalarni tadqiq qilishga
bo’lgan uslubiy qarashning keskin o’zgarishiga olib keldi. Personal kompyuterdan
foydalanish an`anaviy o’quv laboratoriyalariga alternativ - virtual
laboratoriyalarning yaratilishiga olib keldi. Virtual laboratoriya, umuman
olganda, tadqiqotchining real laboratoriyadagi harakatlarini (ishini) imitatsiya
9
qiluvchi interfeysga ega bo’lgan sonli hisoblash dasturidir. YUqori tezkorlik
va katta hajmdagi xotiraga ega bo’lgan zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda
hisoblashlarning sonli usullari yordamida murakkab modellarni ham aniqligi
real ob`ektlarda o’tkaziladigan tajribalarda olinadigan natijalarning aniqligidan
qolishmaydigan aniqlikda tadqiq qilish mumkin. Elektrotexnika va elektronikani
o’rganish jarayoni sxemalarni tahlil va tadqiq qilish bilan bog`liq. Ushbu
jarayonni kompyuter maksimal darajada engillashtirishi kerak. Virtual muhit
kompyuterda elektr va elektron sxemalar ustida tajribalar o’tkazish uchun
etarli sharoitlar yaratilgan laboratoriyani amalga oshirishi va olinadigan
natijalarning aniqligi real sharoitlarda olinadigan natijalar aniqligidan
qolishmasligi kerak.
Modellash real jarayonga maksimal darajadi yaqinlashtirilgan bo’lishi, ya`ni,
sxemani tuzish, unga o’lchash asboblari va ostsillografni ulash, sxema
elementlarining parametrlarini hamda ishlash rejimlarini o’rnatish va
natijalarni olish jarayonlarini o’z ichiga olishi kerak. Foydalanuvchiga bunday
imkoniyatlarni beruvchi dasturlardan biri Electronics Workbench Multisim
dasturi – kompyuterda virtual elektron laboratoriya bo’lib hisoblanadi. Unga asos
qilib professional modellash dasturi PSPICE olingan bo’lishiga qaramasdan
Electronics Workbench Multisim dasturi maksimal darajada qulay interfeysga
ega. Unda ampermetr, voltmetr, multimetr, generator va ostsillograf kabi
tanish asboblarning mavjudligi tadqiqot jarayonining tabiy va tushunarli
bo’lishini ta`minlaydi.
Dasturning tarkibida zamonaviy asboblarning mavjudligi foydalanuvchiga
oddiydan boshlab juda murakkab tajribalarni o’tkazish imkoniyatini beradi.
Bunday vosita o’qitishda ideal bo’lib hisoblanadi, chunki elementlar va asboblar
bo’yicha har qanday cheklashlarni olib tashlash imkoniyatini beradi. Bundan
tashqari Electronics Workbench Multisim dasturi real elektron va o’lchash
asboblari hamda sxemalarni ishlash printsiplarini o’rganish uchun trenajyor
vazifasini bajarishi mumkin. Electronics Workbench Multisim dasturida
modellash va natijalarni olish o’zining tezkorligi va qulayligi bilan ajralib
10
turadi. Lekin to’g`ri natijalar olish uchun foydalanuvchi dastur bilan ishlash
qoidalari va usullarini o’zlashtirgan va ularni elektron sxemalardagi
jarayonlarni o’rganish va tadqiq qilish uchun qo’llash ko’nikmalariga ega bo’lishi
kerak [12]. O’qitishning traditsion usullarida fan bo’yicha olingan nazariy
bilimlarni mustaxkamlash va amaliy ko’nikmalarni hosil qilish uchun xizmat
qiluvchi laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarga katta ahamiyat beriladi. Lekin
ular ko’pchilik hollarda kutilgan natijani bermaydi. Buning sabablari
quyidagilar:
- laboratoriya stendlarining etarli emasligi;
- mavjud laboratoriya stendlari zamonaviy asboblar, qurilmalar va apparatlar
bilan ta`minlanmaganligi;
- ko’pchilik laboratoriya stendlarining zamonaviy talablarga javob
bermasligi va ma`naviy eskirganligi;
- laboratoriya ishlari va stendlarini mukammallashtirib turish zarurligi;
- ayrim laboratoriya sxemalarini yig`ish uchun ko’p vaqt talab qilinishi
sababli talabalarning ajratilgan vaqtdan unumli foydalana olmasligi.
YUqorida keltirilgan kamchiliklarning ko’pchiligini o’quv jarayoniga virtual
laboratoriyalarni kiritish yo’li bilan bartaraf qilish mumkin. Virtual laboratoriya
(VL) dasturiy kompleks bo’lib, foydalanuvchiga har xil turdagi qurilmalar va
tizimlar bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish va ularni har tomonlama tadqiq
qilish imkoniyatini beradi. Foydalanuvchining VL bilan ishlashi laboratoriya
ishlari (LI) deb ataluvchi ayrim seanslar ko’rinishida tashkil qilinadi. Virtual
laboratoriya – tajribalar o’tkazish va fanlarni qiziqarli tarzda o’rganish uchun
ideal muhit bo’lib hisoblanadi. Interaktiv virtual reallik oddiy eksperimentlar
bilan bir qatorda quyida sanab o’tilgan murakkab eksperimentlarni ham
o’tkazish imkoniyatini beradi:
• qimmat va murakkab jixozlarni talab qiluvchi eksperimentlar;
• real sharoitlarda o’tkazish qiyin yoki amalda mumkin bo’lmagan
eksperimentlar;
• real sharoitlarda katta mablag`larni talab qiluvchi eksperimentlar;
11
• qisqa vaqt davomida o’tkazilishi zarur bo’lgan eksperimentlar va h.k.
Virtual laboratoriya ishlarini ma`ruza materiallariga qo’shimcha ravishda
ma`ruza vaqtida ham namoyish qilish mumkin. Bunda ma`ruza va laboratoriya
mashg`ulotlari o’rtasidagi vaqt bareri olib tashlanadi, natijada o’qitish
effektivligi va sifati ortadi. Virtual laboratoriyalarni effektiv tarzda qo’llash
o’qitish sifatini orttirish bilan bir qatorda katta mablag`larni tejash imkoniyatini
ham beradi. Hozirgi vaqtda virtual laboratoriyalarni yaratish, o’quv jarayoniga
kiritish va mukammallashtirish ertangi kun texnologiyasi emas balki
bugungi kunda bajarilishi zarur bo’lgan vazifaga aylanib bormoqda. Virtual
laboratoriyalarni yaratish masofaviy ta`lim tizimini rivojlantirishda va yangi
axborot texnologiyalari vositalarini o’quv jarayoniga kiritishda ham dolzarb
masalalardan biridir.
Virtual laboratoriyalarni tayyorlashda loyihalash va modellash muhiti sifatida
MATLAB, MathCAD, Maple, Electronics Workbench Multisim singari
dasturlardan foydalanish mumkin. Modellashni abstrakt darajada yoki
qurilmalarda kechadigan fizik jarayonlarga yaqinlashtirilgan holda amalga
oshirish mumkin. Ko’pchilik dasturlar, masalan, MATLAB yordamida
murakkab dinamik jarayonlarni real vaqt masshtabida modellash mumkin.
Bundan tashqari, kompyuter dasturlari asosidagi modellash muhiti virtual
laboratoriyalarni yaratish uchun ideal tarzda mos bo’lgan ierarxik tarkiblar
ko’rinishidagi elementlar bibliotekalarini yaratish imkoniyatini beradi. Injenerlik
faoliyatining asosiy yo’nalishi bo’lib asboblar, mashinalar va boshqa texnik
ob`ektlarni loyihalash, tayyorlash va ekspluatatsiya qilish hisoblanadi.
Kompyuterlardan keng foydalanish zamonaviy injenerning kasbiy malakasiga
qo’shimcha talablarni qo’yadiki, ulardan biri yangi axborot texnologiyalarini
o’zlashtirgan bo’lishi kerak. Lekin injenerlik malakasining mohiyati avvalgidek
qoladi va texnik ob`ektlar fizik xossalarini bilishi va ularni chuqur tahlil
qilishga asoslangan intuitsiyasi, ya`ni, injenerlik sezgisi bilan belgilanadi.
Adekvat matematik modelni qurish uchun modellanayotgan ob`ektning fizik
tabiatini chuqur bilish kerak. Inson-kompyuter komplekslarida texnik jihatdan
12
to’g`ri echimlarni qabul qilishi uchun modellash natijalarini chuqur anglab
etishi va qiyin formallanuvchi faktorlarni hisobga olishi zarur.
Shunday qilib, ta`lim berishni axborotlashtirish jarayonida bo’lajak
mutaxassislarning informatsion va kommunikatsion texnologiyalarni (IKT)
o’zlashtirishi bilan bir qatorda IKT vositalari yordamida texnik ob`ektlar va
jarayonlarning tuzilishi va ishlashining fundamental fizik printsiplarini (qonun-
qoidalarini) bilish va chuqur anglashga asoslangan mutaxassislik tayyorgarligini
ham kuchaytirish zarur. So’nggi yillarda IKT ni qo’llash sohasida yangi termin
"Virtual o’quv laboratoriya" (VO’L) paydo bo’ldi. Texnik ta`lim yo’nalishida
VO’L yuqorida keltirilgan mutaxassislarni tayyorlashni kompyuterlashtirish
bo’yicha talablarni amalga oshirishga yo’naltirilgan, ochiq va masofaviy ta`lim
g`oyalariga mos keladi, o’quv jarayonini moddiy-texnik ta`minoti bo’yicha keskin
muammolarni qisman bo’lsada hal qilishga yordam beradi.
Hozirgi vaqtgacha VO’L mavzusi bo’yicha kam sonli ilmiy-uslubiy ishlar
asosan virtual asboblar va ulardan foydalanib bajariladiganlaboratoriya
mashg`ulotlarining tavsifi bilan cheklangan. Lekin metodologik jihatdan VO’L
kengroq bo’lib, o’zida virtual asboblardan tashqari virtual o’quv kabinetlari,
matematik va imitatsion modellash tizimlari, amaliy dasturlarning o’quv va
sanoat paketlari va boshqalarni mujassamlantiradi. VO’L faqat laboratoriya
mashg`ulotlaridagina emas, balki studentlarning kurs va diplom loyihalarida,
o’quv-tadqiqo tishlarida foydalanilishi mumkin. Metodologik nuqtai nazardan
virtual laboratoriyalarni protseduraviy, deklarativ va gibrid (protseduriy-deklarativ)
turlarga bo’lish mumkin. Protseduraviy turdagi VO’L larning asosini amaliy
dasturlarning o’quv paketlari yoki ularning sanoat analoglari tashkil qiladi.
Ular muxandislik ishini avtomatlashtirishga mo’ljallangan. Protseduraviy
turdagi VO’L larni yaratishda asosiy e`tibor o’rganilayotgan ob`ekt va
jarayonlarni matematik modellash, hisoblash va optimallash protseduralarini
amalga oshirishga qaratiladi. Ayrim hollarda matematik modellash murakkab
ob`ekt va jarayonlarni tadqiq qilishning yagona usuli bo’lishi mumkin.
Muhandislik ishini yengillashtirishning foydaliligini inkor qilmagan holda
13
shuni aytish mumkinki, protseduraviy VO’L lar o’quv masalalarida hamma
vaqt ham muhandislik tayyorgarligining ko’tarilishiga olib kelmaydi. Gap
shundaki, matematik modellash va hisoblash eksperimentlarining natijalarini
tushunib etish va anglash uchun ko’pchilik hollarda muhandislik malakasi
talab qilinadi. Studentlarning ko’pchiligi bunday malakaga ega emas. Bu erda
ketma-ketlik sxemasi quyidagi printsiplarga asoslangan maxsus didaktik interfeys
yordam berishi mumkin:
- qiziqarli namuna bo’la oladigan masala tanlanadi;
- o’quvchilarning bilim olish jarayoni tsiklik, yopiq tarzda tashkil qilinadi;
- masala albatta evristik (savol-javob) tarzda echiladi va olingan natijalar
kompyuterda olingan natijalar varianti bilan taqqoslanadi;
- studentlarning bilim olish faoliyatini aktivlashtirish uchun musobaqa
vaziyati vujudga keltiriladi.
Ushbu printsiplarni amalga oshirish ularning yuqori didaktik effektivlikka
ega ekanligini ko’rsatdi. Deklarativ turdagi VO’L lar texnik ob`ektlarning
tuzilishini o’rgatish uchun xizmat qiladi. Ular elektron darsliklarga o’xshash.
Gibrid yondoshish asosan virtual asboblarni tayyorlashda qo’llaniladi. Bunda
tashqi atributlari, xususan boshqarish paneli real analoglarinikiga o’xshash
bo’ladi, har xil rejimlar esa matematik yoki imitatsion modellar yordamida
tadqiq qilinadi. Virtual laboratoriyalardan foydalanish o’quv jarayonidan real
laboratoriyalarni butunlay siqib chiqarmaydi, balki ular bir-birini to’ldiradi.
O’quv jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish quyidagi afzalliklarga
ega:
- mashg`ulotlarda studentlarning aktivligi va mustaqilligini orttirish;
- o’quv materiallarining o’zlashtirilish darajasini ko’tarish;
- har bir stedentning o’quv materiallarini o’zlashtirishini to’liq nazorat
qilish;
- qaytarish va trening yo’li bilan olingan bilimlarni mustaxkamlash jarayonini
engillashtirish;
- o’quv jarayoniga mustaqil ta`limni kiritish effektivligini orttirish.
14
O’qitishning traditsion usullarida fan bo’yicha olingan nazariy bilimlarni
mustahkamlash va amaliy ko’nikmalarni hosil qilish uchun xizmat qiluvchi
laboratoriya va amaliy mashg`ulotlarga katta ahamiyat beriladi. Lekin ular
ko’pchilik hollarda kutilgan natijani bermaydi. Buning sabablari quyidagilar:
- laboratoriya stendlarining etarli emasligi;
- mavjud laboratoriya stendlari zamonaviy asboblar, qurilmalar va apparatlar
bilan ta`minlanmaganligi;
- ko’pchilik laboratoriya stendlarining zamonaviy talablarga javob
bermasligi va ma`naviy eskirganligi;
- laboratoriya ishlari va stendlarini mukammallashtirib turish zarurligi;
- ayrim laboratoriya sxemalarini yig`ish uchun ko’p vaqt talab qilinishi
sababli talabalarning ajratilgan vaqtdan unumli foydalana olmasligi.
Yuqorida keltirilgan kamchiliklarning ko’pchiligini o’quv jarayoniga virtual
laboratoriyalarni kiritish yo’li bilan bartaraf qilish mumkin. Kompyuter
texnologiyalaridan real jarayonlarni, shu jumladan elektr zanjirlarida sodir
bo’ladigan jarayonlarni modellashda foydalanish laboratoriya amaliyotini
kengaytirish va boyitish imkoniyatini beradi. Laboratoriya amaliyoti katta o’quv-
uslubiy ahamiyatga ega. Lekin hozirgi paytda ko’plab laboratoriya asbob
uskunalari va moslamalari, o’nlab yillar avval ishlab chiqarilganligi sababli,
zamon talablariga javob bermaydi. Laboratoriya ishlari asosan fizik
maketlarda bajariladi. Ular jarayonlarni har tamonlama tekshirish uchun etarli
darajada universal emas. Laboratoriya moslamalarining soni cheklanganligi
sababli bitta moslamada bir vaqtning o’zida bir necha student ishlashiga to’g`ri
keladi. Hozirgi vaqtda laboratoriya ta`minotini takomillashtirishning
yo’nalishlaridan biri ularni kompyuter asosiga o’tkazishdir. Electronics
Workbench Multisim dasturi elektr va elektron sxemalarni modellash uchun
ishlatiladi. Nisbatan kichik hajmga ega bo’lishiga qaramasdan unda katta
miqdordagi real elementlarning modellari mavjud. U sxemotexnik tahrirlagich va
SPICE simulyatorni o’z ichiga olgan integrallashgan paket bo’lib hisoblanadi.
15
Electronic WorkBench dasturi signallar generatorlari, ostsillograflar, testerlar,
jahondagi ko’plab taniqli firmalarning (Motorola, Nationl, Philips, Toshiba va
boshqalar) yarim o’tkazgichli asboblari va mikrosxemalarini o’z ichiga oluvchi
katta bibliotekaga ega. Uning yordamida elektr zanjirlar, analog hamda
raqamli elektron sxemalarni tahlil qilish mumkin.
Electronic WorkBench dasturi tayyor elementlardan tekshiriladigan sxema
yig`ilgandan keyin uning har bir komponentining matematik modellarini
o’zaro bog`laydi va chiziqli bo’lmagan differentsial tenglamalar sistemasi
ko’rinishiga o’tkazadi. Ularga asosan chiziqli bo’lmagan algebraik tenglamalar
sistemasini hosil qilib takomillashtirilgan Newton-Raphson usulidan foydalanib
sonli ko’rinishda echadi va natijalarni sxemaga ulangan o’lchash asboblariga
(ampermetrlar, voltmetrlar) yoki ikki nurli ostsillografga uzatadi Bundan
tashqari dasturda grafik analizator ham mavjud. Ostsillograf va grafik analizator
elektr zanjirlarida sodir bo’ladigan jarayonlarni xotirasiga yozib oladi va
keyinchalik ularni har tamonlama tahlil qilish imkoniyatini beradi [1].
Hozirgi paytda zamonaviy pedagogika shunday sohaga aylandiki, bu sohani
yangi pedagogik va kompyuter texnologiyalarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. SHu
bilan bir qatorda bu sohaning rivojlanish suratlari kun sayin o`zgarib, yangi-yangi
usullar, o`qitish uslublari yaratilmoqdaki, ularning tadbiqi ta`lim sifatini oshirishga
olib kelmoqda. Nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun deyarli barcha
elektronika va mikroelktronika fanlarida amaliy va laboratoriya mashg`ulotlari
mavjud. Ammo mazkur laboratoriya mashg`ulotlari nazariy bilimlarning barcha
jabhalarini qamrab ololmaydi. SHuning uchun amalda faqat amaliyotda juda zarur
bo’lgan nazariy bilimlar jihatlarining amaliyotini laboratoriya ishlarida qo’yish
zarur bo’ladi. Hozirgi mavjud an`anaviy o`qitish tizimida real laboratoriya
mashg`ulotilarini bajarishda mablag` bilan ta`minlash qiyinligi, ikkinchi tomondan
laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatilayotgan asboblarni yangilab turish talab
etiladi. Bu muammolarni echish uchun o`qitishning yangi usullarini joriy qilish
kerakligini, jumladan "virtual" laboratoriyalar tashkil qilish kerak. Bugungi kunda
16
virtual laboratoriyalarni yaratishning bir necha usullari mavjud bo’lib, ular
qo’yidagilar:
Vizual dasturlash tillari yordamida;
Boshqa (skript) dasturlash imkoniyati bo’lgan amaliy dasturlar yordamida
(ikki o’lchamli Macromedia Flash va uch o’lchamli 3D Studio MAX,
AliasWaveFront Maya);
LabView, Multisim va shunga o’xshash maxsus kompyuter va laboratoriya
qurilmalarini bog`lovchi dasturlar yordamida.
Virtual laboratoriya ishlari yordamida laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish
tartibi real laboratoriya mashg`ulotlarinikidan bir oz farq qiladi. Bu farq
laboratoriya ishlarining virtualligi, kopyuterdan foydalnish kerakligi, ko’p marta
takrorlanish imkoniyati borligi, bir mashg`ulot davomida bir emas bir nechta
ishlarni bajarishga bemalol vaqt etishi bilan belgilanadi. Ushbu virual laboratoriya
ishlari majmuasi quydagi ishlarni o’z ichiga oladi.
Laboratoriya ishi 1 - YArimo’tkazgichli diod, stabilitron va tristor
Laboratoriya ishi 2 – Bir fazali yarim o’tkazgichli to’g`irlagichlar
Laboratoriya ishi 3 – Bipoliyar va maydonli tranzistorlar
Laboratoriya ishi 4 – Tranzistorli kuchaytirgichlar
Laboratoriya ishi 5 – Operatsion kuchaytirgich asosida elektron qurilmalar
Laboratoriya ishi 6 – Kuchlanishning analog komparatorlari
Laboratoriya ishi 7 – Multivibratorlar
Laboratoriya ishi 8 – Mantiqiy elementlar va sxemalar
Laboratoriya ishi 9 – Kod o’zgartirgichlar
Laboratoriya ishi 10 – Raqamli komparator
Laboratoriya ishi 11 – Triggerlar
Laboratoriya ishi 12 – Registorlar
Laboratoriya ishi 13 – Hisoblagichlar
Laboratoriya ishi 14 – Raqamlianalog o’zgartgich
Laboratoriya ishi 15 – Analog-raqamli o’zgartgich
Laboratoriya ishi 16 – Otik asboblar va qurilmalar
17
Ushbu laboratoriya ishlarining har biri quydagicha ketma-ketlikda tuzilgan:
ishdan maqsad
nazariy ko’rsatmalar va hisoblash formulalari
o’quv topshiriqlar va ularni bajarish bo’yicha meto-dik ko’rsatmalar
tajriba sxemasining tasviri
hisobot tarkibi
Laboratoriya ishlarini bajarish uchun foydalanuvchilar nazariy qism bo’limidan
mavzuga oid bimlarini oshirishadi va o’quv topshiriqlar bo’imida berilgan
topshiriqlarni bajarish orqali olgan bilimlarini mustaxkamlashadi. Misol
tariqasida 7-laboratoriya ishini, ya’ni Multivibratorlarni o’rganish laboratoriya
ishini tarkibini ko’rib chiqish mumkin:
| |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=3 | Bitiruv malakaviy ishi mavzusining maqsad va vazifalari | 6
kichik mutaxassislarni tayyorlashda o’qitiladigan ―Elektrotexnika‖
fanidan
mashg`ulotlarni axborot va pedagogik texnologiyalarniing usullarini qo’llash
orqali o’tkazish uslubiyotini yaratish, olingan natijalarni o’quv
jarayoniga tadbiq
etish bo’yicha tavsiyalarni ishlab chiqishdir. Maqsadga ko’ra, ishda quyidagi
tadqiqot vazifalari echilgan: ―Elektr sxemalarning turlari va ularni
tuzish qoidalari‖ mavzusining maqsadi, vazifasi va uning o’quv jarayonida tutgan
o’rni, tarkibi, asosiy mazmuni va mavzu bo’yicha dars mashg`ulotlarini
ananaviy usulda
tashkil qilishni taxlil etish; berilayotgan bilimlarni tanqidiy
fikrlash asoslari va ularda qo’llaniladigan interfaol usullar
va ularni oliy texnik
ta`limda qo’llash xususiyatlarini o’rganish va umumlashtirish; interfaol usullardan
foydalangan xolda ―Elektr sxemalarning turlari va ularni tuzish qoidalari‖ mavzusi
bo’yicha ma`ruza va amaliy mashg`ulotlarni ilg`or pedagogik texnologiyalar
asosida o’tkazish uslubiyotini ishlab chiqish xamda ushbu uslubiyotni tatbiq etish
bo’yicha tavsiyalarni berish.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati:
BMIda olingan natijalar, fanning
ma`lum bir mavzusi bo’yicha mashg`ulotlarni interfaol usullarni qo’llash
orqali
ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazish uchun uslubiy ishlanmalar va bir
qator interfaol usullarning namunalarini xozirgi kunda KHKlarining o’qituvchilari
tomonidan mashg`ulotlarda foydalanishga tavsiya etiladi. SHuningdek ushbu
materiallarni ixtisoslik fanlarida xam qo’llanma sifatida ishlatilishi mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-uslubiy yangiliklari:
Ishda birinchi marotaba
―Elektroenergetika‖ tanlov yo’nalishi bo’yicha o’qitiladigan
umumkasbiy
fanlarni xususiyatlarini xisobga olgan xolda, talabalarni
tanqidiy fikrlashga
o’rgatadigan interfaol usullarni qo’llash orqali ilg`or pedagogik texnologiyalar
asosida o’qitish uslubiyoti yaratilgan. |
http://kompy.info/hulosalar.html?page=9 | Modellash dasturining tarkibi | 28
tenglamalarini tuzish algoritmi juda sodda. Masalan, tugun tenglamalarini
tuzish jarayoni sxema tugunlari (korpusga ulangan tugundan tashqari) uchun
tenglamalar tuzish va har bir tugunga ulangan o’tkazuvchanliklarni
hisobga
olishdan iborat. Konturlarni ketma-ket ko’rib chiqish kontur tenglamalarni tuzish
imkonini beradi. Tenglama tuzish uchun zarur bo’lgan elementlarning
parametrlari ma`lumotlar bazasidan olinadi. Zanjir tenglamalarini echish sonli
usullardan foydalanib amalga oshiriladi. Hisoblashlarni kamaytirish uchun har xil
turdagi signallar uchun alohida echiladi. Ko’pchilik hollarda zanjirlar quyidagi
rejimlarda hisoblanadi:
• o’zgarmas tokda (DC rejimi);
• kichik garmonik tasirlarda (AC rejimi);
• o’tish rejimida (Transiet rejimi);
O’tish rejimida tok va kuchlanishlar murakkab tarzda o’zgarishi va
nochiziqli rejim yuzaga keladigan katta qiymatlarga erishishi mumkin.
Nochiziqli tenglamalarni echishda ma`lumotlar
bazasidan elementlarning
nochiziqli xarakteristikalari ham olinadi. Natijalarni chiqarish zamonaviy
kompyuterlarning modellash dasturlarida grafik (grafiklar, diagrammalar, rasmlar
va h.k.) va matn ko’rinishida amalga oshiriladi. Olingan natijalarni monitor
ekraniga, printerga chiqarish yoki faylga yozish mumkin. |
http://kompy.info/nomidagi-ozpfiti-tasdiqlayman-qori-niyoziy-nomidagi.html | Nomidagi o‘zpfiti “tasdiqlayman” Qori Niyoziy nomidagi | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QORI NIYOZIY NOMIDAGI O‘ZPFITI
“
TASDIQLAYMAN”
Qori Niyoziy nomidagi O‘ZPFITI direktori X.I.Ibraimov
“ ” 2024-yil
13.00.02. – Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (sohalar boʻyicha) bo‘yicha
Mustaqil izlanuvchi (PhD)
AZIZOVA SAYYORA NORMIRZA QIZINING
ISH REJASI
Ixtisoslik: 13.00.02. – Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (sohalar boʻyicha) bo‘yicha
Ilmiy rahbar:
DSc., dotsent
Karimov Komiljon Abduraximovich
Dissertatsiyasi mavzusi:
“Ta’limiy o‘rgatuvchi vositalar asosida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompitensiyalarini baholash metodikasi”
Toshkent-2024
3
|
Dissertatsiya mavzusi buyicha ilmiy maqolalar chop etish
|
OAK tomonidan tavsiya etilgan ilmiy jurnallarda kamida 2 ta, shu jumladan 1 ta xorijiy jurnallarda (ulardan kamida bittasi
skopus bazasidagi ilmiy jurnallarda) maqola chop ettirish
|
2024-2025-
yillarda
|
|
4
|
Dissertatsiya ishining tayyorlik darajasi
|
Dissertatsiya ishini 1-bobini yakunlash
|
2024 yil, 4-
chorak
|
|
Dissertatsiya ishini 2-bobini yakunlash
|
2025-yil,
4-chorak
|
|
5
|
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha
tahliliy umumlashtiruvchi qisqacha ma’lumot natijalari bo‘yicha seminarla o‘tkazish va konferensiyalarda
ishtirok etish
|
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha kamida 3 ta (shundan 1 tasi halqaro) ilmiy konferensiyalarda ma‘ruza qilish, kamida 3 marta ilmiy seminarda dissertatsiya
natijalarining muhokamasini o‘tkazish
|
2024-2025-
yillarda
|
|
6
|
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha shaxsiy rejaning
bajarilishi to‘g‘risida xisobot
|
Kafedra seminarida dissertatsiya mavzusiga doir tahliliy umumlashtiruvchi qisqacha ma‘lumotlar natijalari bo‘yicha (ilmiy rahbar bilan birgalikda) ilmiy
ma’ruza qilish
|
2025-yil may, noyabr oylarida
|
|
7
|
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha shaxsiy rejaning
bajarilishi to‘g‘risida xisobot
|
Yarim yillik bajarilgan ishlar bo‘yicha hisobot, yil yakunida Attestatsiya komissiyasiga yillik hisobotlarni topshirish
|
2024-2026-
yillarda belgilangan muddatlarda
|
|
8
|
Dissertatsiya ishini
dastlabki himoyaga olib chiqish
|
Dissertatsiyani kafedra muhokamasiga taqdim etish.
|
2026-yil sentabr
|
| |
http://kompy.info/orta-maxsus-kasb-hunar-talimi-markazi.html | O’rta maxsus, kasb hunar ta’limi markazi | |
O’rta maxsus, kasb hunar ta’limi markazi
|
bet | 1/74 | Sana | 13.06.2024 | Hajmi | 6,59 Mb. | | #263152 |
Bog'liq Informatika fanidan amaliy ishlar uchun o’quv uslubiy qo’llanma (
O’RTA MAXSUS, KASB HUNAR TA’LIMI MARKAZI
NAVOIY VILOYAT O’RTA MAXSUS KASB HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI
NAVOIY TEXNIKA-IQTISODIYOT
KASB-HUNAR KOLLEJI
INFORMATIKA FANIDAN
Amaliy ishlar uchun o’quv uslubiy qo’llanma
Barcha mutaxasisliklar uchun
Navoiy -2008 yil
Tuzuvchi: Navoiy texnika-iqtisodiyot kasb- hunar kolleji informatika fani o’qituvchisi Toshova H.N
Taqrizchi:
Kirish
Zamonaviy ishlab chiqarish talab ehtiyojlarini inobatga olgan, u bilan uzviy bo’g’langan, nazariy bilimlarni amaliy ko’nikmalar bilan boyitishga qaratilgan hisoblanadi.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da “Kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojidan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish nazarda tutiladi” deb ta’kidlangan. Har bir mutaxassis kompyuterdan foydalana oladigan, axborot texnologiyalari ni puxta egallagan bo’lishi lozim.
Ushbu uslubiy qo’llanma o’rta maxsus kasb - hunar kollejlarining barcha mutaxasisliklari uchun mo’ljallangan. Informatika fanidan o’quv yuklamasi 120 soat bo’lib, shundan 68 soati nazariy, 52 soati amaliy mashg’ulot tarzida o’tiladi. Amaliy mashg’ulot darslarida mavzular asosida olingan nazariy bilimlar, amalda o’rgatiladi.
Uslubiy qo’llanmada 26 ta amaliy ish keltirilgan bo’lib ular:
1-amaliy ish. Klaviaturada ishlash (oddiy alfavitli - raqamli tugmachalar bilan ishlash)
2-amaliy ish: Klaviaturada ishlash (Maxsus xizmatchi va qo’shimcha tugmachalar guruhi bilan ishlash)
3-amaliy ish: Klaviaturada ishlash ( vazifali tugmachalar guruhi bilan ishlash)
4-amaliy ish: MS-DOS operatsion tizimida ishlash (Kompyuter bilan dastlabki muloqot)
5-amaliy ish: MS-DOS operatsion tizimida ishlash (MS-DOS ning asosiy buyriqlari bilan ishlash)
6-amaliy ish: Windows operatsion tizimi ish stolida ishlash
7-amaliy ish: Windows operatsion tizimi masalalar panelida ishlash
|
| | |
http://kompy.info/istemolchi-manzilga-tashish-xizmati-korsstish-xizmatining-tizi.html#FOYDALANILLGAN_ADABIYOTLAR | Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili | |
Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 3,33 Mb. | | #274807 |
Bog'liq Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi. - Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi.
Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir. - Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatining tizimli taxlili haqida referat
- Kichik va o'rta hajmdagi korxonalarda tashqi xizmatlar raqobatning yo'qotilmaydigan bir qismiga ayilgan edi.
Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi. - Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi.
Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir. - Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili eng avval, qanday qilib qo'lyozuvchining ariza qilinishi, tashish va tizimli olingan vaqt vaqt zarur tibbiy haqiqiyotlar, vaqtlar va qulayliklar sharoitlari yordamida aniqlanishi kerak.
Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi. - Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi.
Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor. - Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor.
- Tutish Xizmatlarini qabul qilish va qayta xizmat qilish vaqt xarajatlarni tejash kerak.
Xulosa: - Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili, korxonalarga mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rnatishda ahamiyatli bo'lib, foydalanuvchilar uchun zo'rra talablar qo'yiladi. Bu xizmatlar shuningdek, korxonalarning korxonalari orqali yirik tijorat potentsialga asoslangan politikalar tashkil etish uchun muhimdir. Tutish xizmatlari kompaniyalarga foydali xizmatlar egallash uchun keraklarini va taklif etadi.
FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR - FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 25-yanvardagi “Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishga doir birinchi navbatdagi tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-14-son // “Xalq so’zi” gazetasi, 2023-yil 26-yanvar, 1,3-b .
- Butayev Sh.A. va boshqalar. Tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish. T.: “Fan”. 2009. -257b.
- B.A.Xo‘jayev. Avtomobillarda yuk va passajirlarni tashish asoslari. T.: “O‘zbekiston”, 2002 y.
- Ходжаев Б.А., Закиров Г.Т. Международные автомобильные перевозки. Учебник. “Фан”. 2005. 304 с.
- G.A.Samatov, B.I.Kamildjanov, F.R.Galimova. Logistik boshqaruv konsepsiyalari va modellari. T.: «Fan va texnologiya», 2015, 227 b.
- Carrozza M. C. The Robot and Us: An ‘Antidisciplinary’ Perspective on the Scientific and Social Impacts of Robotics- Springer Nature Switzerland AG- Series Biosystems & Biorobotics Series- Vol. 20. 2019- XIII- 66 p- ISBN 9783–319–97766–9
|
| | |
http://kompy.info/istemolchi-manzilga-tashish-xizmati-korsstish-xizmatining-tizi.html#Bu_tizimli_taxlilning_maqsadi,_odamlarga_transportni_tez_va_sodda_usulda_taqsimlashda_yordam_berishdir. | Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili | |
Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 3,33 Mb. | | #274807 |
Bog'liq Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi. - Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi.
Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir. - Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatining tizimli taxlili haqida referat
- Kichik va o'rta hajmdagi korxonalarda tashqi xizmatlar raqobatning yo'qotilmaydigan bir qismiga ayilgan edi.
Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi. - Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi.
Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir. - Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili eng avval, qanday qilib qo'lyozuvchining ariza qilinishi, tashish va tizimli olingan vaqt vaqt zarur tibbiy haqiqiyotlar, vaqtlar va qulayliklar sharoitlari yordamida aniqlanishi kerak.
Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi. - Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi.
Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor. - Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor.
- Tutish Xizmatlarini qabul qilish va qayta xizmat qilish vaqt xarajatlarni tejash kerak.
Xulosa: - Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili, korxonalarga mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rnatishda ahamiyatli bo'lib, foydalanuvchilar uchun zo'rra talablar qo'yiladi. Bu xizmatlar shuningdek, korxonalarning korxonalari orqali yirik tijorat potentsialga asoslangan politikalar tashkil etish uchun muhimdir. Tutish xizmatlari kompaniyalarga foydali xizmatlar egallash uchun keraklarini va taklif etadi.
FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR - FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 25-yanvardagi “Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishga doir birinchi navbatdagi tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-14-son // “Xalq so’zi” gazetasi, 2023-yil 26-yanvar, 1,3-b .
- Butayev Sh.A. va boshqalar. Tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish. T.: “Fan”. 2009. -257b.
- B.A.Xo‘jayev. Avtomobillarda yuk va passajirlarni tashish asoslari. T.: “O‘zbekiston”, 2002 y.
- Ходжаев Б.А., Закиров Г.Т. Международные автомобильные перевозки. Учебник. “Фан”. 2005. 304 с.
- G.A.Samatov, B.I.Kamildjanov, F.R.Galimova. Logistik boshqaruv konsepsiyalari va modellari. T.: «Fan va texnologiya», 2015, 227 b.
- Carrozza M. C. The Robot and Us: An ‘Antidisciplinary’ Perspective on the Scientific and Social Impacts of Robotics- Springer Nature Switzerland AG- Series Biosystems & Biorobotics Series- Vol. 20. 2019- XIII- 66 p- ISBN 9783–319–97766–9
|
| | |
http://kompy.info/istemolchi-manzilga-tashish-xizmati-korsstish-xizmatining-tizi.html#Xulosa | Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili | |
Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 3,33 Mb. | | #274807 |
Bog'liq Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi. - Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi.
Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir. - Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatining tizimli taxlili haqida referat
- Kichik va o'rta hajmdagi korxonalarda tashqi xizmatlar raqobatning yo'qotilmaydigan bir qismiga ayilgan edi.
Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi. - Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi.
Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir. - Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili eng avval, qanday qilib qo'lyozuvchining ariza qilinishi, tashish va tizimli olingan vaqt vaqt zarur tibbiy haqiqiyotlar, vaqtlar va qulayliklar sharoitlari yordamida aniqlanishi kerak.
Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi. - Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi.
Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor. - Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor.
- Tutish Xizmatlarini qabul qilish va qayta xizmat qilish vaqt xarajatlarni tejash kerak.
Xulosa: - Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili, korxonalarga mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rnatishda ahamiyatli bo'lib, foydalanuvchilar uchun zo'rra talablar qo'yiladi. Bu xizmatlar shuningdek, korxonalarning korxonalari orqali yirik tijorat potentsialga asoslangan politikalar tashkil etish uchun muhimdir. Tutish xizmatlari kompaniyalarga foydali xizmatlar egallash uchun keraklarini va taklif etadi.
FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR - FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 25-yanvardagi “Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishga doir birinchi navbatdagi tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-14-son // “Xalq so’zi” gazetasi, 2023-yil 26-yanvar, 1,3-b .
- Butayev Sh.A. va boshqalar. Tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish. T.: “Fan”. 2009. -257b.
- B.A.Xo‘jayev. Avtomobillarda yuk va passajirlarni tashish asoslari. T.: “O‘zbekiston”, 2002 y.
- Ходжаев Б.А., Закиров Г.Т. Международные автомобильные перевозки. Учебник. “Фан”. 2005. 304 с.
- G.A.Samatov, B.I.Kamildjanov, F.R.Galimova. Logistik boshqaruv konsepsiyalari va modellari. T.: «Fan va texnologiya», 2015, 227 b.
- Carrozza M. C. The Robot and Us: An ‘Antidisciplinary’ Perspective on the Scientific and Social Impacts of Robotics- Springer Nature Switzerland AG- Series Biosystems & Biorobotics Series- Vol. 20. 2019- XIII- 66 p- ISBN 9783–319–97766–9
|
| | |
http://kompy.info/referat-jumisi-qabillagan-tlegenov-baxtibay-ornlagan-urazimbet.html | Referat jumisi qabillag’an: Tlegenov Baxtibay Orınlag’an: Urazimbetova Kamila No’kis-202 | |
Referat jumisi qabillag’an: Tlegenov Baxtibay Orınlag’an: Urazimbetova Kamila No’kis-202
|
bet | 1/7 | Sana | 19.09.2024 | Hajmi | 2,06 Mb. | | #271697 | Turi | Referat |
Bog'liq Камила
NOKIS INNOVACION INSTITUTI
Finans ha’m finans texnologiyası S-1 MMT 2023 topar
REFERAT JUMISI
Qabillag’an: Tlegenov Baxtibay
Orınlag’an: Urazimbetova Kamila
No’kis-202
Tema: Prezentaciyalardıń islep shıǵarıwdıń zamanagoy quralları
Jobası:
Prezentaciya haqqında ulıwma túsinik
Prezentaciya jaratıwdıń bir neshe programmaları menen tanısıw.
Prezentaciyaǵa ob'ektlerdi jaylastırıw
Prezentaciya tayarlaw hám usınıw usılları. Prezentaciya tayarlawda kóp ushraytuǵın qáteler
PowerPoint-Da Prezentaciya jaratıw
Prezentaciya (anglichan presentation sózinen alınǵan ) - audiovizual qurallardan paydalanıp kórgezbeli formada maǵlıwmat usınıw forması. Prezentaciya birden-bir derekke ulıwmalasqan kompyuter animatsiyası, grafika, video, muzıka hám dawıstı ózinde sáwlelengen etedi. Ádetde prezentaciya maǵlıwmattı qolay qabıllaw ushın syujet, senariy hám strukturaǵa iye boladı.
Prezentaciyalar sóz menen ańlatpa qılıw qıyın bolǵan processlerdi tez, anıq hám túsinikli bolıwı, informaciyanı qabıllawda hár qıylı kórinislerde usınıs etiwi oqıtıwshı sabaqtı shólkemlestiriw hám aktiv bolıwında járdemshi quralın oteydi. Multimedialı prezentaciya - búgingi kúnde informaciya usınıwdıń birden-bir hám eń zamanagóy forması esaplanadı. Bul tekstli maǵlıwmatlar, súwretler, slayd -shou, diktor menen birge dawıs menen bayıtılǵan, video hám animatsiya, úsh ólshemli grafika formasındaǵı programmalıq támiynat bolıwı múmkin. Prezentaciyanıń maǵlıwmat usınıwdıń basqa formalarınan tiykarǵı parqı olardıń mazmunan bayıtılǵanlıǵı hám interaktivligi bolıp tabıladı, yaǵnıy belgilengen formada ózgeriwge beyimligi hám paydalanıwshı iskerligine munasábetin bildiriwi bolıp tabıladı. Sonı aytıw kerek, insan maǵlıwmattıń kóp bólegin kóriw (~80%) hám esitiw (~15%) shólkemleri arqalı qabıl etedi (bul aldınan anıqlanǵan hám kino hám de televidenieda odan nátiyjeli paydalanıladı ). Multimedialı texnologiyalar bul zárúrli sezim shólkemleriniń bir waqıtta islewine járdem beredi. Dinamikalıq vizual izbe-izlik (slayd -shou, animatsiya, video ) ni dawıslı tárzde kórsetiw arqalı insanlardıń itibarın kóbirek tartamız. Sonnan kelip shıǵıp, multimedialı texnologiyalar informaciyanı maksimal nátiyjeli tárzde usınıwǵa múmkinshilik beredi.
Multimedialı prezentaciya maǵlıwmattı tuwrıdan-tuwrı qabıllawdı támiyinleydi. Paydalanıwshı usınıs atırǵan barlıq maǵlıwmatlardı kóredi hám ózin qızıqtırǵan bólimlerinen paydalana aladı. Maǵlıwmattı qabıllaw úlken miynet hám waqıt talap etpeydi. Maǵlıwmat usınıwdıń basqa formalarınan ayrıqsha túrde multimedialı prezentaciya bir neshe on mińlaǵan bet tekst, mińlaǵan súwret hám súwretler, bir neshe saatqa sozılatuǵın audio hám video jazıwlar, animatsiya hám úsh ólshemli grafikalardı óz ishine alǵan bolıwına qaramay, kóbeytiw ǵárejetleriniń kemligin hám saqlaw múddetiniń uzaqlıǵın támiyinleydi.
|
| | |
http://kompy.info/2-amaliy-ish-tizimli-blok-qismlari-bilan-tanishish-darsning-ma.html | 2. Amaliy ish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish. Darsning maqsadi | |
2. Amaliy ish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish. Darsning maqsadi
|
bet | 1/5 | Sana | 17.01.2024 | Hajmi | 12,26 Kb. | | #139564 |
Bog'liq 2. Amaliy ish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish. Darsning m-fayllar.org
2. Amaliy ish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish. Darsning maqsadi
2. Amaliy ish. Tizimli blok qismlari bilan tanishish.
Darsning maqsadi: kompyuterni qismlarga ajratib ko’rsatish, tizimli blok qismlarini o’rganish, kompyuterga qo’shimcha yangi texnik qurilmalar haqida ko’nikma hosil qilish.
Topshiriqlar rejasi:
Tizimli blok qismlari.
Tizimli blokni qismlarga ajratish.
Tizimli blok qismlarini yig’ish.
Tizimli blokning ichki qurilmalarini ochib ko’rish.
Ona plata va mikrorosessor ning ishlash holatini tekshirib ko’rish.
Tizimli blok. Personal kompyuterda bitta odam, biror bir mutahasis ko’magiga muhtoj bo’lmay ishlashi mumkin. Foydalanuvchi muloqotni ko’pgina vositalar orqali: alvafit-raqamli yoki grafik displey, klaviatura, sichqoncha va boshqalar bilan bajaradi. PK konfiguratsiyasini keragicha o’zgartirish mumkin. Biroq tayanch konfiguratsiyasi tushunchasi bor, u ommabop (tipik) hisoblanadi: tizimli blok (prosessor); monitor; klaviatura; sichqoncha. Kompyuterlarning portativ (noutbuk) variantida tizimli blok klaviatura ostida, qopqog’ida esa monitor joylashgan bo’ladi. Stol variantidagi personal kompyuterni ko’rib chiqamiz. Protsessor yoki tizimli blok PKning asosiy tashkil etuvchisidir. Protsessorda o’z navbatida kompyuterning eng asosiy qismlari joylashgan bo’ladi va ular kompyuterning ichki qurilmalari hisoblanadi.
Tizimli blok qismlari. Personal kompyuterning eng katta platasi tizimli platadir (Mother Board- ruscha materinskaya plata). Unda quyidagilar joylashgan bo’ladi:
Protsessor – asosiy mikrosxema, matematik va mantiqiy operatsiyalarni bajaradi;
Chipset (mikroprotsessorlar komplekti) - mikrosxemalar shodasi, ichki qurilmalar ishini boshqaradi va ona plataning asosiy funktsional imkoniyatlarini aniqlaydi;
Shinalar – uzatuvchilar shodasi, kompyuterlar ichki qurilmalari o’rtasida xabar almashtirishga xizmat qiladi;
Operativ xotira va uning turli qurilmalari;
Doimiy xotira qurilmalari;
Qo’shimcha qurilmalarni ulash razyomlari (slotlar).
|
| | |
http://kompy.info/yl-beton-qorishmasini-tayorlash-uchun-kimyoviy-qshilmalar-reja.html | Yõl beton qorishmasini tayorlash uchun kimyoviy qõshilmalar reja: Beton qorishmasini tashish ishlari | |
Yõl beton qorishmasini tayorlash uchun kimyoviy qõshilmalar reja: Beton qorishmasini tashish ishlari
|
bet | 1/5 | Sana | 04.06.2024 | Hajmi | 0,95 Mb. | | #260247 |
Bog'liq YÕL BETON QORISHMASINI TAYORLASH UCHUN KIMYOVIY QÕSHILMALAR
YÕL BETON QORISHMASINI TAYORLASH UCHUN KIMYOVIY QÕSHILMALAR
Reja:
Beton qorishmasini tashish ishlari
Belgilangan texnologik qoidalarga rioya qilgan holda tayyorlangan beton qorishmasi hajmi bo’yicha bir jinslilik, ma’lum qovushqoqlik va boshqa bir qator hususiyatlarga ega bo’ladi. Qorishmani qurilish jarayonida belgilangan joyga olib borish ma’lum bir turdagi transport vositasida amalga oshiriladi. Transport vositasiga quyiladigan asosiy talablardan biri–bu qorishmaning qotish jarayoni boshlangunga qadar (gidrotatsiya jarayoni boshlanishi) uni kerakli manzilga yetkazib berishdan iboratdir.
Shuningdek ma’lum zahira vaqt ham bo’lib, unda qorishmani inshootga uzatish, yotkizish va zichlash jarayonlariga ham ulgurilishi lozim.
Beton qorishmasini tashish ishlari
Suv xo’jaligi qurilishining ba’zi sohalarida (ayniqsa, yirik gidrotexnik inshootlar qurilishida) inshoot bloklariga yotqiziladigan holis beton miqdori 1 m3 dan 500 m3/soat va uni tashish masofasi bir necha metrdan bir necha kilometrgacha bo’lishi mumkin. Ayniqsa, markazlashgan bitta beton xo’jaligi bir necha tarqoq holatda joylashgan ob’yektlarga xizmat qilsa, beton qorishmasini belgilangan nuqtaga har xil sharoitlarda yetkazishda ma’lum darajada qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Beton qorishmasini tashish jarayoni uchun transport vositasini tanlashda birinchi navbatda qurilayotgan ob’yektning quyidagi sharoitlari inobatga olinadi:
- beton ishlari hajmi va davomiyligi; qorishmani tashish masofasi;
- betonlashtiriladigan inshootning barcha o’lchamlari va beton tashish jarayonining texnik–iqtisodiy ko’rsatkichlari (transport vositalari ish unumdorliklari, harakatlanish tezligi, tashish ishlari solishtirma narxi va hokazolar).
Shuningdek, tashish jarayonida beton qorishmasining bir jinslilik bo’yicha strukturasi va konsistensiyasi dastlabki holatida saqlanishi jiddiy ravishda talab qilinadi.
|
| | |
http://kompy.info/turon-iqbol.html | «turon-iqbol» | O‘ZBEKI TON RE PUBLIKA I OLIY VA O‘RTA MAX U TA'LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAX U , KA B-HUNAR TA'LIMI MARKAZI
A. M. AMINOV, A. M. MURTAZAYEV, Z. SUNNATOV
BURG‘ILASH MASHINALARI VA USKUNALARI
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
TO HKENT
«TURON-IQBOL» 2007
33.131
A59
Taqrizchila r:
T.P. Eshpo‘latov — «O‘zgeoburneftgazqazibchiqarish» AK «TT va BB» UK
direktor birinchi o‘rinbosari, texnika fanlari nomzodi,
N.N. Mahmudov — ToshDTU «Neft va gaz ishi» kafedrasi dotsenti, texnika fanlari nomzodi.
A. M. Aminov va boshq.
Burg‘ilash mashinalari va uskunalari: Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T.: «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2007. — 112 bet.
BBK 33.131ya7kk
Burg‘ilash uskunalarini ta'mirlash, tiklash va ishga tushirish kursi bo‘yicha yozilgan ushbu qo‘llanmada neft va gaz yo‘nalishi sohasida tahsil olayotgan kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun eng zarur ilmiy ma'lumotlar, amaliy ishlar natijalari uyg‘unlikda keltirilgan. Nazariy material mazmuni shu sohada ishlatilayotgan texnik-texnologik jarayonlarni va burg‘ilash uchun zarur bo‘lgan jihozlar, uskunalar, asboblar tizimini ta'mirlash, ishga tushirish tartibini amalga oshirish holatlari qisqa va tushunarli bayon qilingan.
A k705080000-56 - k007 M361(04)-k007
I BN 978-9943-14-051-6
© «TURON-IQBOL» nashriyoti, 2007-y.
2
KIRISH
O‘zbekiston neft va gaz sanoati ayni kunda mamlakat iqtiso- diyotining eng yirik tarmog‘i hisoblanadi va energetikaning muhim asosini tashkil etadi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng neft va gaz sanoati yagona tarmoqqa birlashtirildi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I. A. Karimovning 1992-yil 8-iyundagi farmoni bilan
«Neft va gaz» konserni barpo etildi. Respublikamiz davlat iqtisodiyoti poydevorini mustahkamlash uchun yoqilg‘i energetika sanoatini rivojlantirib, iqtisodiy mustaqillikka erishish maqsadida ishlab chiqarish tarmoqlari ixtisoslashtirilib, 1993-yilda tashkil etilgan «O‘zbekneftgaz» milliy korporatsiya respublikamiz prezidentining 1998-yil 11-dekabrda UP-2154 sonli farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasiga aylantirildi.
Mustaqillik yillarida iqtisodiyot tarmoqlarini va aholi ehtiyoj- larini o‘zimizda ishlab chiqarilgan energetika resurslari, sifatli neft mahsulotlari hisobiga ta'minlash masalasi hal qilindi. Bunga, asosan, Farg‘ona, urxondaryo, Buxoro, Qashqadaryo hamda Ustyurt regionlarida konlardan olingan neft va gaz mahsulotlari hisobiga erishildi. Aynan mavjud yirik neft va tabiiy gaz zaxiralari hisobiga mustaqillik yillarida respublikamizda neft, gaz va kon- densat ishlab chiqarish qariyb uch barobarga oshdi. Undan tashqari, yurtimizda Mendeleyev davriy jadvalining qariyb 100 dan ortiq elementlari mavjud.
Bugungi kunda respublikamiz neft va gaz sohasida jahonning eng rivojlangan kompaniyalari bilan hamkorlik qilmoqda. «Mu- borak neft va gaz» unitar sho‘ba korxonasi shimoliy O‘rtabuloqda neft va gazni qazib olish bo‘yicha Angliyaning «Bekir-xyust» kompaniyasi bilan, «Hovuzak» konini o‘zlashtirish bo‘yicha «Ite- ra» Rossiya-Angliya qo‘shma kompaniyasi bilan hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa, Ustyurt gaz konlarini qaytadan
3
o‘zlashtirish bo‘yicha Rossiyaning «Gazprom» kompaniyasi, Hovuzak, hoda konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha «Lukoyl» neft kompaniyalari bilan aloqalar yo‘lga qo‘yilgan. 2006-yildagi milliy xolding kompaniyasining 10 yillik ko‘rgazmasida chet ellik hamkorlar bilan 100 dan ortiq shartnomalar tuzildi. Inson saxovatli ona-yer qa'ridan turli-tuman tabiiy boyliklarni qazib olar ekan, ular inson hayotining farovonligi yo‘lida xizmat qilaveradi. Pre- zidentimiz I.A. Karimov ta'kidlaganlaridek, bizdan keyingi av- lodlarga ozod va obod vatan qolmog‘i kerak.
4
§. Yoqilg¹i, energetika vazi1alarini hal qilishda burg¹ilash uskunalarini ta'mirlash, tiklash va ishga tushirish kursining mohiyati
MUSTAQILLIK TUFAYLI ERISHILGAN YUTUQLAR
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, prezidentimiz
I. A. Karimovning farmoni bilan (1992-yil 8-iyun) «Neft va gaz sanoati konserni» tashkil etildi. 1993-yili konsern «O‘zbekneftgaz» milliy korporatsiyasiga aylantirilib, ishlab chiqarish tarmoqlari ixtisoslashtirilib, davlat hissadorlik birlashmalari tashkil etildi. 1999-yilda «O‘zbekneftgaz» milliy korporatsiyasi «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasiga, davlat hissadorlik birlashmalari aksiyadorlik kompaniyalariga aylantirildi. Asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha quyidagi muassasalar tashkil etildi: «O‘zgeoneftgazqazib- chiqarish» AK, «O‘zburg‘ineftgaz» AK, «O‘ztransgaz» AK, «O‘z- neftgazqurilish» AK, «O‘zneftmahsulot» AK, «O‘zneftniqaytaish- lash» AK, «O‘zneftgazmash» AK, «O‘zneftgazta'minot» AK, kor- xona, tashkilotlar va «O‘zLITIneftgaz», «IGRNIGM» ilmiy tekshirish institutlari va boshqalar.
Keyinchalik, 2003-yil oktabr oyiga kelib, bu aksionerlik kompaniyalari tarkibiga o‘zgartirishlar kiritildi.
Xolding kompaniyasi tasarrufida bugungi kunda uchta neftni qayta ishlash zavodi mavjud. Ular yiliga 10 milliondan ortiq tonna neft va kondensatni qayta ishlab berish quvvatiga ega.
Tabiiy gaz tarkibidagi ko‘plab qimmatbaho kimyoviy modda- larni ilg‘or xorijiy texnologiyalar asosida qurilgan « ho‘rtangaz kimyo majmuasi»da ajratib olinib, suyuq gaz, polietilen va boshqa mahsulotlarga aylantirilib, chet ellarga valuta hisobida sotilmoqda. Bugun O‘zbekistonda neft, gaz va kondensatni qazib chiqarish uch barobar ko‘paydi. Tabiiy gaz qazib chiqarish hajmi ham 42 mln m3 dan 56 mln m3 ga yetkazildi. Respublika o‘z ehtiyojidan ortiqcha tabiiy gazni Ukraina, Tojikiston, Qirg‘iziston kabi mus-
taqil hamdo‘stlik davlatlariga chiqarmoqda.
2004—2005-yillarda bu tarmoq strukturasini mukammallash- tirish bo‘yicha texnik jihozlanishi va qayta yangi asbob-uskuna
5
bilan qurollanishi, konlarni ishga tushirish hajmini jadallashti- rish va ularni oshirish (ko‘paytirish) uchun ulkan ishlar qilindi. Bu davr ichida MDH da neft va gaz qazib chiqarish kamayishi ro‘y bergan bo‘lsa, O‘zbekistonda neft, gaz qazib chiqarish barqarorlashdi va dinamik o‘sishga erishildi.
Bugun quduqlarni burg‘ilash uchun mukammallashtirilgan za- monaviy dastgohlar, aslaha, asbob-uskunalar yaratildi. Ular mexanizatsiyalashtirilgan hamda ko‘p jarayonlar avtomatlashti- rilgan, chuqurligi misol uchun, 5000 metr ((16 404,20 fut)
(5 468,07 yard)), 8000 metr ((26 246,72 fut) (8 748,91 yard))
bo‘lgan quduqlarni burg‘ilashga mo‘ljallangan. Qatlamlardan neftni chiqarib olish uchun pulunjerli nasoslar, elektr nasoslari ishlatilmoqda. Ko‘p jarayonlar kompyuterlar yordamida boshqarilmoqda.
O¹ZBEKISTONDA NEFT VA GAZ SANOATINING RIVOJLANISH TARIXI
Manbalarning darak berishicha, neft va gaz uzoq o‘tmishda ham uchrab turgan. Miloddan avvalgi IV asrda Aleksandr Make- donskiy (Iskandar Zulqarnayn) va uning lashkarlari Markaziy Osiyo, Kavkaz hududlarida qora moy uchratgan. Ammo, undan foydalanishni yaxshi bilishmagan.
O‘zbekiston neft va gaz sanoati 120 yillik tarixga ega. Oktabr to‘ntarilishiga qadar O‘zbekiston hududida neft konlarini qidirish va ishlatish bilan sanoqli shaxsiy korxona va artellar shug‘ullan- gan.
1880—1883-yillari Farg‘ona vodiysidagi Qamishboshi deb atalgan maydonda chuqurligi 20—30 metrli to‘rtta quduq qazilgan. Ba'zi ma'lumotlarga ko‘ra, bu quduqlardan sutkasiga 5—10 ton- nagacha neft olingan. Bu quduqlar zarb-arqonli usulda kovlangan. 1898-yilda muhandis . A. Kovalevskiy boshchiligidagi bir guruh tadbirkorlar va mashhur geolog-paleontolog G. D. Roma- novskiy tavsiyalariga tayanib, Chimyon, Yerqo‘tan (Farg‘ona vodiysida) qishloqlari atrofida neft konini qidirishga kirishishdi. 1901-yilda Moylisoy maydonida 168 metr chuqurlikdan neft otilib chiqqan (sutkasiga 25 tonnadan). 1904-yilda qazilayotgan quduq
278 metrga yetganda neft qatlami ochilib, sutkasiga qariyb 130 tonnadan neft otilib chiqa boshlagan. Mazkur kon asosida 1904-
6
yilda «Chimyon neft jamiyati» tuzildi. Neftdan olingan kerosin va qoldiq qora moy O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Xitoy bozorlarida sotilgan.
Neft va gaz quduqlarini burg‘ilashda IX asrning oxiri XX asr- ning birinchi yillarida 1000 metrgacha chuqurlikda zarbli-po‘lat arqonli mashinalar bug‘ yordamida ishlatildi. Keyinchalik ichki yonuv dvigatellaridan foydalanildi. Mashinalarning quvvati 1000 ot kuchigacha ortib bordi.
BURG¹ILASH USKUNALARINI TA'MIRLASH, TIKLASH VA ISHGA TUSHIRISH
O‘sha uzoq o‘tmishda yerni burg‘ilanib, teshish juda qiyin kechgan, chunki burg‘ilash uchun minora yog‘ochdan yasalgan. Ishni yuritishda ot, ho‘kiz va odam kuchidan foydalanilgan.
1930-yillarning boshlaridan leytenant hmidt nomidagi «Бa- kинckий paбouий», Boku shahridagi «Kpacный Moлoт», Grozniy shahridagi mashinasozlik zavodlarida bir necha turdagi 2 va 4 tezlikli burg‘ilash mashinalari, rotorlar, burg‘ilash nasoslari, chig‘ir va zanjirli uzatmali uskunalar ishlab chiqarila boshlandi. Boku va Grozniy neft sanoati korxonalari uskunalarni elektrlashtirish choralarini ko‘rib chiqib, ularni elektr manba bilan ta'minlashdi. Yog‘ochdan tayyorlangan burg‘ilash minoralari
o‘rnini asta-sekin metall qismlar egallay boshladi.
1930-yillarda ishlab chiqarilib, ketma-ket yig‘ilib majmua holida ishlatilgan uskunalarning ayrim ko‘rsatkichlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
1-jadval
qazish chuqurligi, m
|
1200
|
ilgakka tushadigan yuk, MN
|
250
|
quvurlar tizmasi majmuasining uzunligi, m
|
16
|
nasosga beriladigan quvvat, ot k
|
75
|
nasoslar soni, dona
|
2
|
minora balandligi, m
|
28
|
yerdan burg‘ilash poligacha bo‘lgan oraliq, m
|
1
|
sirkulatsion sistema
|
omborga to‘g‘ridan to‘g‘ri oqizish
|
7
hu ko‘rsatkichlar yanada takomillashib, o‘zgarib boraverdi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Ural og‘ir mashinasozlik (YЗTM) zavodi (Ypaлmam) ko‘p qirrali burg‘ilash uskuna va qismlarini yangi bosqichda ishlab chiqara boshladi (chig‘ir, rotor, nasoslar, agregatlar va h.k).
Volgograd shahrida joylashgan «Бappиkaдa» burg‘ilash usku- nalari zavodida birinchi majmua holida БY-40 uskunasi ishlab chiqarila boshlandi. Kungur mashinasozlik zavodi (БA-40 «Boc- тok») va boshqa ko‘pgina og‘ir sanoat zavodlarida burg‘ilash uskuna jihozlari — elevator, balkalar, metall burg‘ilash minora- lari, dizellar va boshqa ko‘pgina yangi avlod burg‘ilash majmualari jihozlari ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
1953-yilga kelib, «Ypaлmam» zavodida takomillashgan «Ypaл- mam — 3Д» ishlab chiqarila boshlandi. Ushbu uskuna ham rotor va yer osti dvigatellari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, quduq qazish chuqurligi 3000 metrni tashkil etadi.
Zavod «Ypaлmam — 3Д» stanogini ishlab chiqib, uning qazish chuqurligini 5000 metrga yetkazdi. Keyinroq shu tartibda yangi modifikatsiyalangan «Ypaлmam — 4E» va «Ypaлmam — 6E» elektr ta'minotli uskunalar ishlab chiqarila boshlandi va hozirda ham keng ko‘lamda ishlatilmoqda.
1959-yilda «Бappиkaдa» zavodida БY—75 Бp majmuali bur- g‘ilash uskunasi ishlab chiqarila boshlandi. Ushbu uskuna o‘ta zamonaviy, kam ishchi kuchi sarf bo‘ladigan hamda dizel- gidravlik, zanjirli uzatmali, tashishga qulay (og‘ir zirhli mashinada tashish mumkin) bo‘lgan stanokdir.
1960-yillarda sobiq butunittifoq neftmashinasozlik ilmiy- tekshirish instituti (BHNNHeфтmam) va «Ypaлmam» zavodlari hamkorligida tushirib-ko‘tarish jarayoni avtomatlashtirilgan majmua mexanizmli uskuna (ACM) ishlab chiqarila boshlandi. Ushbu yangilik 3000 metrli qazishda ishlatilib, burg‘ilash briga- dasining ish hajmini kamaytiradi hamda qazish va tushirib- ko‘tarish (CMO) jarayoni tezligini oshiradi.
Neftgaz quduqlarini qazishni ta'minlaydigan majmua holda uskunalar yaratildi va ishlab chiqarildi, uning qismlaridan; AKБ — 3 avtomat ochg‘ich, bikrli ushlagich, mexanik yechish-mahkamlash, quvurlarni rotorda ushlab turish sharoitiga ega yangi avlod yara- tildi.
Quduq qazishni avtomatlashtirish uchun maxsus boshqaruvlar, boshqariluvchi yuklar, rotorli va quduq tubi dvigatelli qazish
8
usullariga o‘tildi, ushbu masalani «Ypaлmam» zavodi mutaxassislari uddaladi va mexanik o‘tish tezligi hajmini oshirdi. Respublikamiz mustaqillikka erishgan vaqtda neftgaz sanoa- tidagi qazish ishlari olib borish uchun nafaqat Rossiya, MDH davlatlarida, balki rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda ishlab chi- qarilgan asbob-anjomlar, burg‘ilashda ishlatiladigan mexanizmlar qo‘llanila boshlandi, ya'ni O‘zbekistonda neft va gaz sanoatining yangi qirralari takomillashib, jahon andazalariga javob beradigan
texnika va texnologiyalarni ishlatishga erishildi.
jadvalda 1945—2005-yillarda burg‘ilash uskunalarining qisqacha texnologik ko‘rsatkichlari keltirib o‘tilgan.
2-jadval
Ko‘rsatkich
|
Birligi
|
Yillar
|
1945
|
1985
|
2005
|
ilgakka tushadigan yuk
|
MN
|
1,3
|
6,3
|
7,0
|
qazish chuqurligi
|
m
|
3000
|
15000
|
15000
|
uzatish quvvati
|
kW
|
450
|
3000
|
5000
|
nasosning quvvati
|
kW
|
220
|
1200
|
1200
|
nasosning bosimi
|
MPa
|
10
|
40
|
60
|
Neftni qazib olish jarayonida qatlamlar bir-biridan ajratilma- gan. Neftni yer ostidan chiqarish uchun so‘rish usuli amalga oshi- rilgan, buning uchun nasoslar ham ishlatilgan, lekin ularning teb- ratkichlari yog‘ochdan yasalgan. Bunday nasoslar Amerikaning
« impliks» firmasi tomonidan yasalgan. Bu dastgohlar Chimyon va Yerqo‘tan konlarida 1946-yillargacha ishlatilgan. Hozir bunday dastgohlar, texnologik jarayonlarni muzeylarda uchratish, ko‘rish yoki adabiyotlardan o‘qish mumkin.
Texnikani takomillashtirish sohasiga o‘zbek olimi texnika fan- lari doktori, professor A.K. Rahimov ham o‘z hissasini qo‘shdi va qazishni optimallashtirish uchun «O‘zbekiston-2» avtomat uskunasini yaratdi.
O‘zbekistonning zamonaviy neftgaz ishlab chiqarish sanoati — yirik og‘ir industriya tarmoqlaridan biri bo‘lib, vatanimizning muhim energetik bazasidir. O‘zbek mutaxassislari gaz bo‘yicha yarim asrlik ilmiy va amaliy bilimga, tajribaga egalar. Bu o‘z navbatida bir qator
9
o‘zbek olimlari yetishib chiqishiga asos bo‘ldi. Bu sohaning yetuk olimlari O‘. J. Mamajonov, A. K. Rahimov, P. K. Azimov, . N. Na- zarov, O. A. Zokirov, E. K. Irmatov, A. X. Agzamov, B. L. teklya-
. Mahmudov
nov, , T. K. Qoraboyev, A. M. Aminov, E. A. Likov,
R. J. Po‘latov, O. . Omonov, V. Yakshibarov va boshqalar tomo- nidan bu tarmoqda sezilarli darajada ilmiy-texnik salohiyat yaratil- gan va uni rivojlantirishda yuqori yutuqlarga erishilgan. obiq Ittifoqning tarqalishi va respublikamizning mustaqil bo‘lishi natija- sida uning oldidagi muhim vazifalardan biri yoqilg‘i energetika bazasini yaratish va iqtisodiy mustaqillikka erishish edi. obiq res- publikalarni chuqur iqtisodiy inqiroz qamrab olgan va ular o‘rtasida iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalari tang ahvolga kelgan, narx-navo keskin o‘sgan hamda inflatsiya oshgan bir davrda mamlakatimizda bu vazifa ijobiy amalga oshirildi.
1.4. KURSNING MOHIYATI
Burg‘ilash uskunalarini ta'mirlash, tiklash va ishga tushirish kursini o‘rganishdan maqsad bo‘lajak kollej o‘quvchilari bosh- lang‘ich bilim olish va kelajakda oliy o‘quv yurtlariga kirish, ish- lab chiqarish va ilmiy izlanishlar olib borish hamda neft va gaz sanoatining hozirgi holati, rivojlanishi va tutgan o‘rni, neft va gaz sanoatidagi uskuna va jihozlarni, o‘zlashtirishda qo‘llani- ladigan zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan yaqindan ilmiy- nazariy hamda amaliy jihatdan tanishish va tayanch mutaxassis sifatida jarayonlarni mukammal o‘rganishdan iborat.
Burg‘ilash uskunalarini ta'mirlash, tiklash va ishga tushirish deganda, quduqdagi jihozlar, uskunalar va mexanizmlar ishlashlari tushuniladi. Bu ishlarni bajarishdan maqsad burg‘ilash ishlarida ishlatiladigan barcha mexanik vosita va avtomatik jihozlarni o‘r- ganishdir.
Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash jarayoni burg‘ilash mino- rasi va yordamchi uskunalar yordamida amalga oshiriladi. Agre- gat komplekslari, mexanizmlari va qurilmalari yer ustki qismida joylashgan bo‘ladi.
Burg‘ilash minorasi burg‘ilanuvchi quduq ustida burg‘ilash jihozlari, moslamalarini joylashtirish va quvurlarni tushirish, ko‘tarish va boshqa ishlarni amalga oshiradi.
10
Burg‘ilash minorasi jamlamasi quyidagilardan tashkil topgan: tal sistemasi; burg‘ilash quvurlari joylashishi; burg‘ilash jihozlarini tushirib-ko‘tarib olish uskunalari; uskunalarning aylanishini ta'minlovchi qurilmalar; burg‘ilash suyuqliklarini haydash uchun ishlatiladigan nasoslar; kuchli uzatma; burg‘ilash suyuqliklarini tayyorlash va tozalash mexanizmlari; mexanik va avtomatlashti- rish va yuqoriga ko‘tarib tushirish jarayoni mexanizmlari, nazorat o‘lchovchi asbob va yordamchi qurilmalar.
NAZORAT SAVOLLARI
O‘zbekistonda neft va gaz sanoatining rivojlanish tarixini bilasizmi?
O‘zbekistonda birinchi bor neft qaysi hududlarda qazib olina bosh- langan?
Hozirga qadar erishgan yutuqlarimiz to‘g‘risida gapirib bering.
Burg‘ilash minorasi jamlamasi deb nimaga aytiladi?
Neft va gaz sanoatida burg‘ilash mexanizmlarining kirib kelish tarixi qanday?
Ikkinchi jahon urushi davrigacha bo‘lgan vaqtda uskunalarning qo‘l- lanish holati to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
Zarbli-po‘lat arqonli uskunalar nega ishlab chiqarishda ishlatilmay qoldi?
O‘zbek olimlarining burg‘ilash mashina va mexanizmlarini takomillash- tirishga qo‘shgan hissalari qanday?
| |
http://kompy.info/virtual-borliq-va-uning-xususiyatlari.html | Virtual borliq va uning xususiyatlari | |
Virtual borliq va uning xususiyatlari
|
bet | 1/6 | Sana | 18.01.2024 | Hajmi | 1,47 Mb. | | #140118 |
Bog'liq VIRTUAL BORLIQ VA UNING XUSUSIYATLARI
VIRTUAL BORLIQ VA UNING XUSUSIYATLARI
Reja:
Virtual borliq (Virtual reality-VR) va uning asosiy tushunchalari.
Virtual borliq turlari.
Virtual borliq vositalari va komponentlari.
Virtual borliqning qo‘llanilish sohalari.
Tayanch tushunchalar: Virtual reality-VR, virtual olam, virtual reallik, Head-Mounted Display, MotionParallax3D-displey, CAVE, datagloves.
Virtual borliq - inson real borliqda harakat qilayotgani illyuziyasini komyuterda yaratish imkonini beruvchi interfaol texnologiya. Bunda obektiv borliqni tabiiy sezgi organlari yordamida idrok etish o‘rnini maxsus interfeys, komyuter grafikasi va ovoz vositasida sun‘iy yaratilgan komyuter axboroti egallaydi.
Virtual borliq amalda yo‘q narsa, uni qo‘l bilan tutish, uning ta‘mi va hidini his qilish mumkin emas. Shunga qaramay, u mavjud va inson bu xayoliy olamga kirib, uni nafaqat kuzatadi va boshdan kechiradi, balki unga tasir ko‘rsatish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi, ushbu olamda mustaqil harakat qiladi, uni o‘zgartira oladi.
Virtual olam – inson borlig‘ining o‘ziga xos shakli va odamlar ma‘naviy aloqasining alohida madaniy shaklidir. Virtual borliq texnologiyasi zamirida birinchi marta XX asr 60-yillarining o‘rtalarida paydo bo‘lgan komyuterlar yordamida foydalanuvchi boshqara oladigan dunyolar modelini yaratish mumkin, degan g‘oya yotadi. Virtual borliq tizimlari ilmiy davralarda texnologiyalar ongda o‘zgarish yasaydigan kelajakning qiyofasi xususida qizg‘in bahsga sabab bo‘lmoqda. Ammo virtual borliq tizimlarini ishlab chiqish va kiber maydonni yaratish inqilobiy - ijtimoiy natijaga olib keladi, degan fikrni virtual borliq texnologiyasining ilk yaratuvchilari ham, kiborg-postmodernizm nazariyachilari ham qo‘llab-quvvatlamoqda. Inson qo‘lida dunyoni bilishning qudratli quroli, uning yordamchisi, ijodiy faoliyat uchun shart-sharoit yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi axborot texnologiyasi ayni vaqtda dunyoni bilishning an‘anaviy verbal usulini audiovizual bilish usuli bilan almashtirmoqda, odamlarda sun‘iy olamga kirish illyuziyasini vujudga keltirmoqdaki, ular bu sun‘iy borliqni amalda mavjud borliq deb qabul qilmoqdalar. Bu borliq «virtual borliq» deb nomlanadi. Virtual negizga ega bo‘lgan bu borliq odatdagi fizik borliq bilan bir qatorda ob‘ektiv tarzda mavjuddir.
“Virtual borliq” atamasi 1970 yillarning oxirida Massachuset texnologiya institutida Jeron Lener tomonidan o‘ylab to‘pilgan. U 1984 yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratiladigan muhitda insonning mavjudligi g‘oyasini ifoda etadi. Virtual (lotincha Virtualis – mumkin bo‘lgan) – narsalar va hodisalarning zamon va makonda moddiy mavjudligiga qarama-qarshi o‘laroq, ob‘ektiv narsalar yoki sub‘ektiv obrazlar mavjudligining nomoddiy turi. «Virtual borliq» atamasi muomalaga amerikalik kinematografchilar tomonidan kiritilgan. Ular muayyan sabablarga ko‘ra tabiiy yo‘l bilan amalga oshirib bo‘lmaydigan xayoliy imkoniyatlarni belgili-grafik shaklda sun‘iy amalga oshirish mumkinligi haqidagi kinolentani shu nom bilan chiqarganlar.
Virtual reallik — bu sun’iy hosil qilinadigan axborot muhiti bо‘lib, u atrof-muhitning odatiy usuldagi tasavvurini — turli texnik vositalar asosida hosil qilinadigan axborotlar bilan almashtirishga qaratiladi.
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-kompyuter-tarmoqlari-uning-asosiy-tushunchalari-v2.html | Referat mavzu: Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari va turlari bajardi: pp(S)-2-23- guruhi talabasi | |
Referat mavzu: Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari va turlari bajardi: pp(S)-2-23- guruhi talabasi
|
bet | 1/7 | Sana | 08.07.2024 | Hajmi | 1,1 Mb. | | #266989 | Turi | Referat |
Bog'liq Referat mavzu Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ORIENTAL UNIVERSITY
PEDAGOGIKA FAKULTETI
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO’NALISHI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN
REFERAT
MAVZU: Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari va turlari
BAJARDI: PP(S)-2-23- GURUHI TALABASI
KULIBAYEVA ARUNANING
QABUL QILDI: _______________________
Toshkent 2023
Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari va turlari
Reja:
Kompyuterdan foydalanish modellari
Lokal kompyuter tarmog’i
Global kompyuter tarmog’i
KOMPYUTER TARMOQLARI VA ULARNING TURLARI
Hozirgi kunda kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulab, ular o 'rtasida ma'lumot almashishni tashkil etish mumkin, Xo'sh, tarmoqning o'zi nima? Uning qanday turlari bor? Internet, intranet, elektron aloqa kabi tushunchalar nimani anglatishi, ularning texnik, dasturiy, axborotli ta'minotini nimalar tashkil qilishi, ularning yaratilishi va ishlashi, ahamiyatini anglash hamda bevosita ishlay olish ko 'nikmalariga ega bo'lish hozirgi jamiyatning har bir a'zosi uchun muhimdir. Ushbu bobda mazkur tushunchalar haqida atroflicha flkr yuritiladi,
Kompyuter tarmoqlari
Kompyuterdan turli masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin. Axborot almashish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo'ladi.
Kompyuterlarning o'zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar majmuyiga kompyuter tarmoqlari deyiladi.
Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot ashyolariga bog'liq
Axborot ashyolari deganda arxiv, kutubxona, fondlar, ma'lumotlar ombori va boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar yig'indisi tushuniladi.
Tarmoqdagi kompyuterlarda saqlanayotgan axborot ashyolariga ushbu tarmoqqa ulangan boshqa kompyuterlar yordamida kirish mumkin. Kompyuterlarni tarmoqqa ulash usullari ko'rsatilgan.
Kompyuterlar soniga qarab, tarmoqlar lokal, mintaqaviy va global tarmoqlarga bo'linadi.
|
| | |
http://kompy.info/dasturiy-taminot-arxitekturasi-v2.html | “Dasturiy ta’minot arxitekturasi” | MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Dasturiy ta’minot arxitekturasi”
fanidan
Mavzu: Dorixonani avtomatlashtirish
1-topshrq
Talaba : Eshjonova Mushtariy
Rahba r: Otaxonova Bahrixon
Toshkent - 2024
ANNOTATSIYA:
Bu loyiha dorixonani avtomatlashtirish orqali xizmat sifatini oshirish va tahlilat, xaridorlar bilan aloqani yaxshiroq boshqarishni maqsad qiladi. Asosiy maqsadlar: Dorilar buyurtma jarayonini tezlashtirish, xaridorlarga qulaylik yaratish, inventarizatsiyani avtomatlashtirish.
Avtomatlashtirish uchun foydalaniladigan inventory boshqarish tizimi, onlayn platforma (veb-sayt yoki mobil ilova), QR kodalash tizimi va boshqa texnologiyalarni ta'rifi.
Platforma boshqarilishi, dori ma'lumotlarini identifikatsiya qilish, va xaridorlar bilan interaktiv aloqa uchun qo'shimcha texnologiyalar.
Dorixonaning avtomatlashtirilgan holatida xaridorlarga taklif etiladigan xizmat va funktsiyalarni taqdim etish.
Onlayn buyurtma, reyting va sharhlar, tahlil va hisobotlar kiritilgan. Loyiha natijalari, dorixonaning avtomatlashtirilgan holati va muhim tafsilotlar bo'yicha mustaqil xulosa.
Ushbu annotatsiya, dorixonani avtomatlashtirish loyihangizni tushunarli va amaliyotga o'tkazishda qo'llanilishi mumkin bo'lgan boshqa joylar uchun yordam bera oladi.
Nazariy qism.
Tibbiyotda ish joylarini avtomatlashtirish, avtomatlashtirilgan tibbiy axborot sistemasining muolaja tuzilmasini хisoblash tarmog„ining yagona axborot tarmog„iga birlashishidan iborat.
Ular funksional jiхatdan muassasaning professional, ma‟muriy – xo„jalik va boshqaruv faoliyatining barcha yo„nalishlarini ifoda etadi. Axborot texnologiyalari (AT) – bu axborot jarayonlarini (axborotni yig‟ish, saqlash, izlash, qayta ishlash, uzatish va h.k) turli xil vositalar yordamida boshqarishni tashkil etish usullaridir.
Axborot texnologiyalari informatikaning predmeti hisoblanadi, hamda boshqaruv amaliyotini o‟tkazish, ishlab chiqarishni boshqarish, ilmiy izlanishlar va iqtisodiyotda korxonalarning tashkil topishi, ularning texnik rivojlanishi natijasida milliy iqtisodning yangi tarmoqlarini yuzaga keltiradi. Axborot texnologiyalari tibbiy masalalarni hal etishda quyidagi asosiy jarayonlarni o‟z ichiga oladi:
| |
http://kompy.info/novosti-uznate-boleshe.html | Новости Узнать больше | 3. Diniy e’tiqod va ratsionallik
Falsafa va din o'rtasidagi munosabatlar muammosining mazmuni va ma'nosini oydinlashtirishda paydo bo'ladigan ikkinchi markaziy muammo - bu diniy e'tiqod va diniy tajribaning kognitiv holati, diniy e'tiqodning barcha turdagi bilimlar bilan aloqasi va undan yuqori. hammasi falsafiy va ilmiy bilimlarga ega. Din va diniy qarashlar bilan eng yuzaki va yuzaki tanish bo'lgan taqdirda ham, diniy e'tiqod dindorlarning ilohiy voqelikning inson va dunyoga munosabati, ularning kundalik amaliy hayoti qanday tashkil etilishi, o'zaro munosabatlari haqida biladigan hamma narsani ifodalashi aniq. boshqa odamlar bilan. Bu diniy e'tiqodning kognitiv jihatlariga har tomonlama va yaqin qiziqishni belgilaydi.
Bundan tashqari, butun diniy majmuada bilim deb atash mumkin bo'lgan narsa eng katta falsafiy qiziqish uyg'otadi. Muammo, birinchi navbatda, "bilim" tushunchasining o'zi oddiy va bir xillikdan uzoqdir. Atrofimizdagi dunyo va insonning o'zi haqida ba'zi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan hamma narsa kabi bilimning odatiy g'oyasi mavjud. Ko'rinib turibdiki, barcha ma'lumotlar fan va falsafada qo'llaniladigan so'zning aniq, qat'iy ma'nosida bilim emas. U bilimni faqat o'ziga xos talablarga javob beradigan bo'lsa, birinchi navbatda uning asosliligi va ishonchliligi darajasi va o'lchovi bo'yicha ifodalashi mumkin. Taqdimotlar, fikr-mulohazalar, mulohazalar va boshqalar ko'rinishidagi ma'lumotlar hech bo'lmaganda printsipial jihatdan tekshirishga imkon berishi va mantiqiy, nazariy asoslilikka asoslangan bo'lishi kerak. Shuning uchun muammo tug'iladi: diniy e'tiqodda mavjud bo'lgan ma'lumotni bilim sifatida tasniflash mumkinmi? Va agar shunday bo'lsa, nima uchun va qanday asosda?
cnhoning.ru
AD
Хонинговальная головка Honing
Хонинговальная головка из Китая. Доставка по РФ и СНГ. OEM-сервис.Гарантия качества
О компании
Области применения
Сотрудничество
Новости
Узнать больше
Diniy e'tiqodda kognitiv komponentning mavjudligi, ayniqsa, uni ma'lum bir tajriba turidan, ya'ni diniy tajribadan olishga asoslangan talqinlarda aniq namoyon bo'ladi. XIX asr oxiridan boshlab. diniy e'tiqod mohiyatining bu talqini e'tiqodning falsafiy, teologik va ilmiy-diniy talqinida tobora mustahkam o'rin egallab bormoqda. U badiiy adabiyotda, diniy-falsafiy va ilohiyot tafakkurida ayniqsa ta'sirli va obro'li bo'lib, ularning Rossiyadagi eng muhim vakillariga V. S. Solovyov, N. O. Losskiy, S. L. Frank, I. A. Ilyin, P. A. Florenskiy kiradi.
Diniy tajriba to'g'ridan-to'g'ri ongni, Xudoning ekzistensial mavjudligini tajribasini, shuningdek, Xudo ob'ekt, ob'ekt yoki shunday qilib qo'yilganligini anglatadi. Diniy tajriba - bu ongning ma'lum bir holati, butun intellektual va hissiy soha, tajriba mavzusi bilan, eng yuqori ilohiy voqelik bilan bog'liq. Diniy tajribaga ega bo'lgan odamlar xudoni bu tajribaning sababi deb bilishadi. Bu aloqa shaxsning ushbu voqelik bilan birligi, unga botish, uni boshdan kechirish, unga ko‘tarilish va hokazo ko‘rinishida amalga oshiriladi.Ayni paytda tajribaning bu va boshqa holatlari o‘ziga xos ekzistensial vaziyatlar, o‘ziga xos yo‘llar sifatida qabul qilinadi. ongning oddiy hissiy va intellektual funktsiyalarida deyarli o'xshash bo'lmagan voqelik bilan bog'liq.
Diniy e'tiqodning paydo bo'lishi va funktsiyalarining asosi sifatida diniy tajribaga murojaat qilish ilohiy vahiy, cherkov otalarining ishlari va diniy an'analarga murojaat qilishdan nisbatan mustaqil ravishda dindorlikni qo'llab-quvvatlash istagidan kelib chiqqan. Muqaddas Bitikning kognitiv (kognitiv) holatiga, cherkov otalarining asarlariga, cherkov kengashlarining qarorlariga shubha qilish mumkin, ammo diniy hayot, diniy tajriba mavjudligiga shubha qilish mumkin emas. Bundan tashqari, shuni tan olish kerakki, bunday tajribaga ega bo'lgan odamlar uchun u zohiriy aniqlik fazilatlari bilan ta'minlangan, chunki tajribaning o'zi, har qanday shaklda, bu fazilatlarga ega. Uning o'zi bu ishonchni bevosita namoyon qiladi. Aytaylik, agar men his qilsam, og'riq his qilsam yoki quvonch his qilsam, keyin ularni tasdiqlash uchun men o'zimda bu his-tuyg'ular va tajribalarga ega bo'lishim kifoya. Xuddi shunday, diniy tajribaning mazmuni ushbu tajriba mavzusi uchun mutlaqo aniqdir.
Albatta, bu faqat o'xshatishdir va diniy tajribadan kelib chiqqan g'oyalarning adekvatligi yoki haqiqatining asosi yoki isboti emas. Va shuning uchun diniy tajribaning kognitiv holati va kognitiv imkoniyatlarini o'rganish bu boshlang'ich nuqta bilan cheklanib qolmaydi va cheklanmaydi. Undan boshlab, diniy tajribaning kognitiv maqomi va kognitiv imkoniyatlarini tahlil qilish, bu munosabatning o'zini har tomonlama va har tomonlama tekshirishga bo'ysundirib, u asos bo'lgan negizlarni anglash va aniqlash uchun oldinga borishi kerak. Buni diniy bilimlarning xususiyatlarini o‘rganish, uni inson bilish faoliyatining boshqa turlari va shakllari bilan, eng avvalo, falsafiy va ilmiy bilimlar bilan qiyoslash natijasidagina amalga oshirish mumkinligi aniq.
Falsafiy tafakkur tarixida diniy e'tiqodning kognitiv maqomi, diniy e'tiqod va bilim o'rtasidagi munosabat muammosi turli terminologik liboslarda - e'tiqod va aql, e'tiqod va bilim, e'tiqod va e'tiqod munosabatlarida paydo bo'lgan va paydo bo'lishda davom etmoqda. falsafa, e'tiqod va ilm-fan, e'tiqod va tasavvuf va boshqalar. Ammo bugungi kunda u ko'pincha diniy e'tiqod va ratsionallik o'rtasidagi munosabatlar muammosi deb ataladi. Shu bilan birga, ratsionallik deganda u yoki bu odamlar jamoasi, ko'pincha faylasuflar va olimlar tomonidan umumiy va foydalaniladigan bilish sohasidagi inson faoliyatining nisbatan barqaror qoidalari, me'yorlari, me'yorlari to'plami tushuniladi. Aynan mana shu kognitiv faoliyat normalari, qoidalari va standartlari majmui bilimni boshqa axborot turlaridan - fikrlar, g'oyalar, baholashlar va boshqalardan ajratib turadi. bu to'plam 17-18-asrlarning falsafiy ta'limotlari va konstruktsiyalarida batafsil ishlab chiqilgan bo'lib, ular ratsionalistik deb nomlangan. Ushbu tendentsiyaning o'zi umuman olganda ratsionalizm, aniqrog'i klassik ratsionalizm deb atala boshlandi.
Ratsionalizmning bu turi, bir tomondan, qadimgi va o'rta asrlar falsafasining tarixan oldingi ratsionalistik tushunchalari va konstruktsiyalaridan, ikkinchi tomondan, ratsionalizm yoki neoratsionalizmning klassik bo'lmagan modellaridan sezilarli darajada farq qiladi. 20-asr. Ratsionalizmning klassik modeli va uning tarixan oldingi shakli o'rtasidagi asosiy farq shundaki, ikkinchisi asosan deduktiv fanlarga, ya'ni matematika va mantiqqa xos bo'lgan tadqiqot qoidalariga asoslanadi, klassik ratsionalizm esa mavjud bo'lgan tabiiy fanlar majmuasiga tayanadi. hozirgi zamonda shakllangan. O'z navbatida, ratsionalizmning klassik shakli o'zining zamonaviy shaklidan kognitiv, aqliy faoliyat me'yorlari va me'yorlarining mohiyatini ham, kelib chiqishini ham talqin qilishda farq qiladi. Agar mumtoz ratsionalizmda ular qandaydir umumiy, mavhum, supermadaniy, notarixiy xususiyat sifatida qaralsa, neoratsionalizmning turli modellarida, aksincha, ularning ijtimoiy-tarixiy, madaniy determinizmi ta’kidlanadi va demakki ularning nisbiyligi. Quyida biz asosan klassik tushunadigan ratsionallik bilan, ayniqsa ilmiy va falsafiy ratsionallik bilan shug'ullanamiz.
Klassik ratsionalizm gnoseologiyasining eng xarakterli xususiyatlari o'sha davr ilmiy amaliyotining, birinchi navbatda, paydo bo'layotgan eksperimental tabiatshunoslikning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Bu xususiyatlarni tushunish tabiat haqidagi, shuningdek, inson va bilimning mohiyati haqidagi ba'zi umumiy falsafiy fikrlarga asoslanadi. Xususan, kognitiv munosabatlarning poydevorida tabiat va kognitiv tafakkurning ma'lum bir mutanosibligi va bir xilligi, ularning chuqur aloqasi yotadi, bu nafaqat bilimning o'zini imkon beradi, balki uning natijasining ishonchliligini ham ta'minlaydi. Idrok sub'ekti o'zining barcha xususiyatlari va mayllariga ega bo'lgan jonli, konkret shaxs emas, balki qandaydir mutlaq aql edi. Unga nisbat berilgan idrok va tafakkur mexanizmlari mutlaq, umumiy va universal deb talqin qilingan.
74red.ru
AD
Цилиндрический редуктор 1 цу 100
Цилиндрический редуктор 1 цу 100 в наличие и на заказ. Высокое качество.
Червячные редукторы
Мотор-редукторы
Каталог
Контакты
Узнать больше
Shunday qilib, klassik ratsionalizm asoschisi Dekart bilimni yorug'lik nurlariga o'xshatadi: Quyosh o'z nurlari nimani yoritayotganiga e'tibor bermagani kabi, borliqning barcha sohalari ham aqlga birdek ochiqdir. Bu nafaqat sof mexanik analogiya, balki baxtsizdir, chunki Quyosh faqat sirtni yoritadi, qorong'i joylarga kira olmaydi. Dekart aqlning imkoniyatlariga shubha qilmasa ham, u savolga javob bermadi: koinotdagi hamma narsani aniq va aniq so'zlar bilan ifodalash mumkinmi? Agar inson ongi tashqi dunyoni bilish uchun universal vosita bo'lsa, u o'zini va inson dunyosini bilish uchun etarlimi? Dunyoda va insonda aql bovar qilmaydigan joylar bormi, "qoraliklar" bormi yoki hamma joyda hamma narsa aniq va shaffofmi? Keyingi tajriba shuni ko'rsatdiki, aniq va aniq fikrlash orqali faqat aqliy, mavhum ishonchga erishiladi,
Dekartcha taqqoslashda yangi, xususan ratsionalistik narsa yo'q: bilim uzoq vaqtdan beri tabiiy aql nuriga o'xshatilgan. Muammoni shakllantirishning yangiligi uning antik davr va o'rta asrlar bilan taqqoslaganda inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlarni tubdan yangi tushunish kontekstida qurilganligi va buning natijasida bilimning roli haqidagi yangi tushunchadan kelib chiqdi. inson hayotida. Dunyoni mexanik ravishda o'zaro ta'sir qiluvchi jismlarning ulkan konglomerati sifatida tasvirlaydigan dunyoni mexanik tushunish shakllandi. Shaxsning kognitiv burchiga yuklangan asosiy narsa narsalar o'rtasidagi sababiy, sababiy munosabatlarni qo'lga kiritish, tuzatish, ularni o'z xizmatiga qo'yishga harakat qilishdir. Ratsionallik va birinchi navbatda ilmiylik tabiatni o'zlashtirish texnologiyasiga aylandi. insonning ehtiyojlari va talablariga bo'ysunish. Bu o'zgartiruvchi, konstruktiv-manipulyatsiya qiluvchi faoliyat ham haqiqat mezoni deb e'lon qilindi: haqiqat bizga u yoki bu tarzda berilgan narsa emas, balki biz tomonidan yaratilgan narsadir. Faqat men o'z qo'llarim bilan yaratgan va men nazorat qila oladigan qurilish jarayoni haqiqat va haqiqiylik fazilatlariga ega bo'lishi mumkin. Gyote Faustining so'zlari bilan aytganda, "siz bilishingiz kerak bo'lgan narsani qo'lingiz bilan olishingiz mumkin", garchi Gyotening o'zi bu to'liq konstruktivlik ruhiga hamdard bo'lmasa ham.
Klassik ratsionalizm gnoseologiyasida voqelik passiv narsa sifatida namoyon bo'ladi. Uning o'z sirlari bor, lekin sirlari yo'q, va bu zukko sirlar uchun odam undan kam bo'lmagan usta kalitlarni olishi kerak. Galileydan boshlab, tadqiqotchi endi tabiat ibodatxonasida talaba emas, balki sudya va jalloddir. Sudya, chunki u nima bor va nima yo'q va nima hech qachon bo'lmasligini hal qiladi. Boshqacha aytganda, voqelikning chegaralarini inson belgilaydi. Haqiqat pozitiv fan uni deb hisoblagan narsa bilan bir xil va bu faqat shunday. Tabiatga nisbatan odam tabiatga nisbatan jallod bo'lib chiqadi (aniq ekologik nuqtai nazardan emas, balki uslubiy jihatdan), chunki u o'zini qiziqtirgan ob'ektning xususiyatlarini kashf etishga harakat qilib, oldin to'xtamaydi. uning yo'q qilinishi. Galiley eksperimentni ispan etik bilan taqqosladi, unda odam tabiatni qisadi,
Diniy bilimlar sohasida sub'ektning manipulyatsiya faoliyati ob'ektning o'zini o'zi ochish faoliyati bilan to'lib-toshgan. Bilish ob'ektining ontologik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, tadqiqotchining ixtiyoriyligi qanchalik cheklangan bo'lsa, bilishning muvaffaqiyati ob'ektning o'zini ochishga roziligiga bog'liq bo'ladi. Jismoniy dunyoda biluvchining faoliyati deyarli cheksizdir. Ammo tirik dunyoni bilish allaqachon ma'lum cheklovlarga olib keladi. Va inson dunyosini o'rganishda mutlaqo "hamma narsaga ruxsat berilmaydi". Bu erda biz faqat boshqa odamning bizga o'zini ko'rsatishini kutishimiz mumkin, bu har qanday holatda faqat bizning tajovuzkorligimiz tasdiqlanishiga javoban mumkin.
Majoziy ma'noda, hatto jonsiz tabiatda ham biz kuch bilan yuqori uyg'unlik tuyg'usini enga olmaymiz: agar biz ushbu sovg'ani qabul qilishga tayyor bo'lsak, u bizga ushbu xususiyatlarni taklif qiladi. Bundan tashqari, diniy bilimlar harakati, mohiyatiga ko'ra, vahiy akti sifatida harakat qiladi, ikkinchisini teologik emas, balki falsafiy va gnoseologik ma'noda tushunadi. "Vahiy, - deb tushuntiradi S. L. Frank, - hamma joyda mavjud bo'lgan narsa ... o'z-o'zidan, o'z faoliyati bilan, xuddi o'z tashabbusi bilan, unga ta'sir qilish orqali o'zini boshqasiga ochib beradi ... Bizning ichki dunyomizning bir qismi sifatida. Hayotda shunday mazmunlar yoki lahzalar mavjudki, ular o‘zimizning ijodimiz sifatida emas, balki tashqaridan, borliqning o‘zimizdan boshqa bir doiramizdan chuqurligimizga paydo bo‘ladigan – ba’zan zo‘ravonlik bilan bostirib kiruvchi narsa sifatida tan olinadi”.Biz vahiyni nafaqat diniy bilimlar haqida o'ylaganimizda yoki boshqa odamlar bilan muloqot qilish haqida gapirganda, balki san'at asarini idrok etishda ham ruhiy voqelikni bilish usuli sifatida ko'rib chiqamiz. Umuman estetik idrok ko'p jihatdan diniy idrokga o'xshaydi. Diniy idrok etish aktida bo'lgani kabi, estetik tajribali voqelik ham passiv emas: estetik tajriba lahzalarida biz o'zimizni yolg'iz his qilishni to'xtatamiz - o'zimiz uchun qadrli narsa bilan birgalikda tashqi voqelikka kiramiz. Tashqi sovuq, befarq, ob'ektiv dunyoning bir qismi bo'lishni to'xtatadi va biz uning ichki borlig'imiz bilan yaqinligini his qilamiz - biz ob'ektning o'zimizga ta'sirini boshdan kechiramiz. O'tayotganda shuni ta'kidlaymizki, "vahiy" tushunchasining ma'nosi, hech bo'lmaganda estetik vahiyning eng ajoyib ta'riflaridan biri Vinni Pux tomonidan berilgan.
Diniy bilimning o'ziga xosligidagi eng muhim narsa diniy voqelikning shaxsiy voqelik sifatida namoyon bo'lishidadir. Xudo bilan muloqot qilish tajribasida odamga yuzsiz va befarq narsa emas, ontologik jihatdan o'zini to'la mavjudot emas, balki tirik shaxs aylantiriladi.
Demak, diniy bilimlar metodologiyasining o‘zi ham muloqot tamoyillariga asoslanishi kerak. Inson bilan har qanday samimiy muloqotda bo'lgani kabi, biz, birinchi navbatda, murojaatimiz ob'ektining avtonomligini, uning buzilmas va qaytarib bo'lmaydigan, qaytarilmas boshqaligini tan olishimiz kerak. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tan olishimiz kerakki, biz o'z loyihalarimiz bilan birovning borligining ma'nosini va u bilan uchrashishimizning ma'nosini dastlab aniqlay olmaymiz. Ikkinchidan, biz o'z so'zlari davomida boshqasidan bizning o'ta egosentrik rejalarimizga kiritilmagan narsani eshitishga tayyor bo'lishimiz kerak. Uchinchidan, biz muloqot ishtirokchisini shaxs sifatida, ya'ni o'zimizdan kam bo'lmagan chuqur ontologik maqomga ega bo'lgan mavjudot sifatida qabul qilishni o'rganishimiz kerak. Biz o'zimizni boshqa narsalar qatorida borliqning ko'p faktlaridan biri sifatida qabul qilmaganimiz uchun, ikkinchisi esa dialog holatida "moddiy in'ikoslar" oqimida farqlashimiz va uni sonli anonimlikdan ajratishimiz kerak. Muloqotning o'zi faqat boshqasining javobi bilan boshlanishi mumkin, suhbatdoshni faqat unga tegishli bo'lgan ism bilan nomlash bilan boshlanadi, bu ayniqsa diniy hayotda muhimdir.
tbcbank.uz
AD
5 daqiqada 50 000 000 so'mgacha garovsiz TBC Kredit
Ish haqingizdan 10 baravargacha ko'proq TBC Kredit oling. Kafilliksiz va garovsiz
Kredit onlayn
5 daqiqada kredit
Shaffof kredit
Find out more
Diniy bilimlar harakatining shaxsiy-dialogik tabiatidan yana bir xulosa. Xudo va inson o'rtasidagi munosabatlarning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bu sohada yangi Evropa ratsionalizmining klassik trichotomiyasi: "ob'ekt - sub'ekt - bilish vositalari" umuman kuzatilmaydi. Klassik ilmiy paradigmada bilish predmeti idrok vositalari yordamida (bu vositalarga, aytaylik, elementar zarracha tezlatgichlarigina emas, balki tasvirlash tilining o‘zi va hatto idrok qiluvchining korporalligi ham kiradi) ob’ektni o‘ziga qaratadi. unga qiziqish tomonida o'zi. Shunday qilib, bilish aktida sub'ektdan tashqaridagi ob'ekt o'zgaradi, sub'ektning o'zi esa keskin o'zgarishlarga duch kelmaydi. Ratsionalizm paradigmasi ob'ektivlikni oshirish orqali bilishdagi sub'ektivlikni minimallashtirishni talab qiladi. Inson va insoniyat sof ob'ektivlik yo'lidagi zerikarli to'siqlardir, sof fikrlash apparati ishiga aralashish. Shaxsiy, sub'ektiv, aslida insoniy hamma narsa yo'q qilinishi kerak, har qanday tadqiqot natijasi, agar u ob'ektiv bo'lsa, har qanday boshqa professional o'qitilgan tadqiqotchi tomonidan takrorlanishi, takrorlanishi kerak. Bu erda millat va e'tiqod, oilaviy munosabatlar va shaxsiy xususiyatlar - insonning barcha xususiyatlari hisobga olinmaydi. Tadqiqot mavzusining o'zi bir xil sinfdagi boshqa tadqiqotchi tomonidan almashtirilishi kerak.
Din sohasida bu printsipial jihatdan unchalik emas. Bu erda bilim ob'ekti Xudodir, lekin o'z transsendentligida u tajriba, fikr yoki tajriba predmeti bo'la olmaydi. Shuning uchun, Xudo sub'ekti, o'zining transtsendentligidan insoniyat olamiga kirishi bilangina bilish sa'y-harakatlari uchun ochiq bo'ladi: "Xudoning Shohligi sizning ichingizdadir" (Luqo 17:21). Gnoseologiya tili bilan aytganda, bu tadqiqot ob'ektining sub'ektga ichki ekanligini va shunga mos ravishda tadqiqot vositalarining shaxsning o'ziga nisbatan tashqi bo'lishi mumkin emasligini anglatadi. Ob'ekt, sub'ekt va bilish vositalarining harakat maydonining aniq uyg'unligi mavjud. Oxir oqibat, shaxsning o'zi o'z yaxlitligida bu erda "ontologik vosita", ontologik bilish vositasidir. Faqat sub'ekt o'zini bilish vositasi sifatida ishlatishi mumkin, bu o'z-o'zidan boshqasini vahiy qilish uchun joy beradi.
Binobarin, klassik paradigmadan farqli o'laroq, inson o'z sub'ektivligida, printsipial jihatdan, aqlga sig'maydi, diniy bilimlar harakatidan tashqarida emas.
Ilmiy bilishda, bir tomondan, ma'naviy, birinchi navbatda, diniy bilimlarda, ikkinchi tomondan, insonning tubdan farqli tuzilmalari ishtirok etadi. Inson fanda sof aql, sof aql vazifasini bajaradi. Vijdon, e’tiqod, muhabbat, odob – bularning barchasi olim aqli ishiga madad bo‘lsa, ma’naviy hayotda esa aql, ta’bir joiz bo‘lsa, qalb xizmatida, idrok ostidagi mehnat kuchidir. yurak - insonning barcha ma'naviy kuchlari va qobiliyatlarining ma'lum bir yaxlitligi, ya'ni "yurak" so'zini tom ma'noda, anatomik-fiziologik ma'noda emas, balki ma'lum bir umumlashtirilgan-jamoaviy, ramziy ma'noda ishlatish.
Ma’naviy-axloqiy sohada inson shaxs sifatida, ya’ni o‘zining jamlanganligining yaxlitligi va ichki tarangligi sifatida harakat qiladi. Shaxs va uning xatti-harakatlari, bir tomondan, dunyoning tashqi kontekstiga kamaytirilmaydi, ikkinchi tomondan, ular unda mutlaqo ajralmasdir. Shaxs sifatidagi harakatimda meni hech kim almashtira olmaydi, aks holda bu mening harakatim bo'lmaydi. Shuning uchun, "kognitiv akt mening harakatim sifatida", - deb tushuntiradi M. M. Baxtin, - mening mas'uliyatimning birligiga kiradi. Nazariy transkripsiyadan emas, balki harakat harakatidan uning semantik mazmuniga chiqish yo'li mavjud. Mas'uliyat bilan "ob'ektni tushunish - bu mening unga bo'lgan majburiyatimni tushunishdir ... bu o'zimdan mavhum emas, balki mening mas'uliyatli ishtirokimni nazarda tutadi" eslatma 117. Ilmiy bilimdan farqli o'laroq, men haqiqatning izi bo'lishim kerak.
Amaliy aql (axloq) muhitida, Kantning qat'iy buyrug'i aytganidek, o'z burchimni chegaraga qadar tushunish uchun men olamning butun tarixi va mening hayotim faqat o'z hayotim paydo bo'lgan paytdan boshlab boshlanishidan kelib chiqishim kerak. tanlov: mening orqamda kuch bilan va determinizm qonunlariga ko'ra meni noto'g'ri ish qilishga majbur qiladigan hech narsa yo'q. Na avvalgi, na men bilan birga bo'lganlar meni nomaqbul harakatlarga, "mavjudlikda alibis bo'lmagan" harakatlarga unday olmaydi. Axloqiy tanlov sub'ekti sifatida meni dunyoda hech narsa almashtirib bo'lmaydi va men hech narsa bilan o'xshash emasman. Shuning uchun Baxtin e'tiqodni "ongning mas'uliyatli ongli harakati" deb ta'riflaydi.
Demak, iymon ilmga ziddir, chunki u asoslanmaganligi yoki o‘z predmetiga ishonchi yo‘qligi, shu tariqa nuqsonli bilimga o‘xshab harakat qilgani uchun emas, balki u haqiqat bilan munosabatlarni o‘rnatishning mutlaqo boshqa shakli ekanligi uchundir. Imon javobidan boshqa javobni tan olmaydigan bir qator savollar mavjud. Bunday savollar orasida inson shaxsiyatining tabiati, Xudoning shaxsiy-personalistik tabiati (agar ikkinchisi tan olinsa). Bu savollar barcha texnologiya va ob'ektivlikni, ya'ni har qanday g'ayriinsoniy e'tirofni chetlab o'tadi. Yoki, fransuz faylasufi G.Marsel aytganidek, faqat e’tiqodgina “ratsionalizmning bo‘g‘uvchi g‘amgin olamidan” qochish imkonini beradi.
Diniy e'tiqod o'rganish mavzusiga shaxsiy munosabatni nazarda tutadi, ya'ni, birinchi navbatda, erkin rahbarlik qiladi va shuning uchun hech qanday majburlash bilan qo'zg'atmaydi; uchinchidan, e'tiqod munosabatlarining o'rnatilishi e'tiqod sub'ekti sifatida menda muhim o'zgarishlarni nazarda tutadi.
Shundan kelib chiqib, iymonga quyidagi ta’rifni berishimiz mumkin. E'tiqod - bu insonning o'zi ega bo'lgan bilimga nisbatan shaxsiy o'zini o'zi belgilashi, inson ba'zi bilimlarni (ma'naviy va axloqiy) u tomonidan oddiygina "hisobga olish" mumkin emasligini, balki undan hayotiy javobni talab qilishini aniqlaydi. Imon - bu javob. U amalga oshirgan hayot maqsadiga erishish uchun insonning fikrlash irodasi. Uning hayot maqsadi to'g'ridan-to'g'ri va darhol mavjud bo'lgan hamma narsaning yakuniy asoslari bilan bog'liq bo'lsa va ikkinchisi qandaydir dunyoviy, transpersonal, ilohiy voqelik sifatida qaralsa, biz diniy e'tiqod bilan shug'ullanamiz. Har bir dinda bu haqiqat o'ziga xos tarzda tushuniladi. E'tiqod orqali inson o'z ongining, hayotining chetidan o'z markaziga iroda harakati bilan o'zida namoyon bo'lgan Xudo haqidagi bilimlarni o'tkazadi.
selectel.ru
AD
•
16+
Аренда облачных серверов.
Оплата только за потребление. Масштабируемость. Настройка бэкапов по расписанию.
Облачные серверы
CDN
Облачные БД
Облачное хранилище
Узнать больше
E'tiqod o'z mavzusini biladi, chunki odam (oddiy ma'noda emas, qat'iy diniy ma'noda) hech narsaga ishonmaydi. Va bu holatda, A.F.Losev ta’kidlaganidek, “yoki e’tiqod o‘z ob’ektini har qanday boshqa ob’ektdan aniq ajratib turadi, keyin bu obyekt qat’iy belgilangan va ishonchning o‘zi aniq bo‘ladi; yoki e'tiqod o'z ob'ektini boshqasidan, xususan, qarama-qarshisidan farq qilmaydi - va keyin u aniq ob'ektga ega emas va uning o'zi hech narsaga ishonishdir, ya'ni uning o'zi iymon emas. Ammo boshqa ob'ektdan aniq farq qiladigan ob'ektning fiksatsiyasi nima? Bu shuni anglatadiki, bu ob'ekt uni hamma narsadan keskin ajratib turadigan aniq xususiyatlar bilan ta'minlangan. Lekin ob'ektning aniq va muhim xususiyatlarini hisobga olish bu ob'ektni bilish degani emasmi? Albatta Ha. Biz bir narsani aniq bilamiz, agar uning belgilari bo'lsa, bu orqali biz uni darhol boshqa narsalardan ajratamiz va uni hamma narsaning rang-barang xilma-xilligidan topamiz. Demak, uning mohiyatiga ishonish haqiqiy bilimdir...” 118-izoh.
E'tiqod mavzusi bo'yicha olingan bilim va iroda harakati o'rtasidagi munosabat har xil bo'lishi mumkin. В одних случаях, и чаще всего, воля к вере имеет дело с уже хранящимся в душе знанием (человек в принципе признавал, что что-то есть, Евангелие по большому счету право, но не считал, что правота Евангелия имеет какое-то отношение лично unga). Boshqa hollarda, imonga bo'lgan irodasi odamda uyg'onib, uni o'z tajribasi maydonini qat'iy ravishda o'zgartirishga undaydi va shuning uchun "Xudoning yo'qligi tuyg'usiga" tayanmasdan, uni yangi ma'nolarni izlashga majbur qiladi. yangi tajriba. Ishonish irodasining o'zi diqqat qilish istagidan boshqa narsa emas, diniy tajriba mavzusiga ruhiy nigohini yo'naltirish. Ishonish irodasi odamda faqat qobiliyatlardan birini faollashtirish haqida bo'lmaganda ta'sir qiladi, lekin unga xos bo'lgan barcha ruhiy va ruhiy kuchlar va qobiliyatlarning umumiyligi haqida. Shuning uchun imonning o'zi o'zini o'zi tasdiqlash uchun o'z mezonlariga ega.
Diniy gnoseologiya o'z mohiyatiga ko'ra dinamikdir: inson o'zini va tajriba sohasini ixtiyoriy ravishda o'zgartirib, o'z e'tiqodining ob'ektiga ega bo'ladi. Ammo "oqimlarni harakatsiz kutgan kishi ularni kun oxirigacha kutadi" (Gyote). E'tiqod o'z harakati va intilishi bilan oxir-oqibat o'zi olib boradigan ob'ektga ega bo'ladi. Bu diniy e'tiqod tabiatining psixologik va psixoanalitik kontseptsiyalari tarafdorlari (V. Jeyms, 3. Freyd) ishonganidek, bu butun diniy izlanish jarayoni faqat inson xohish-istaklarining proektsiyasi ekanligini anglatmaydi. Agar Xudo bilan uchrashib, biz uni o'zimiz kutgandek topsak, unda almashtirish bo'ldi va biz o'zimizga o'z suratimiz va xohishimiz bo'yicha but qurdik. Aksincha, tirik xudo bilan uchrashuv qalbda qo'rquvni keltirib chiqaradi: "Rabbiydan qo'rqish - donolikning boshlanishi" (Zab. 110, 10). "Bu so'zlarning muqarrar haqiqati haqida ko'pchilik o'ylamagan ... - deb yozgan P. A. Florenskiy, - bilimga ega bo'lish - bilim mavzusiga tegish kerak; bu teginishga erishilganligining belgisi - bu ruhning zarbasi, qo'rquv. Ha, bu qo'rquv yangi, butunlay yangi - kundalik hayotimizga teginish orqali uyg'otadi. Dunyo taassurotlari qatorida o'zga dunyo, hech narsaga o'xshamaydigan, tengsiz bo'lgan narsa siqilgan. Kuyish bilan kirib borgan - bizning tirik "men"imizga: vaqtdan beri biz abadiylikni ko'rdik ... "Sen" oson so'z emas: u faqat shokda ta'sir qiladi. Binobarin, hayrat, ma'naviy bilim maqsadiga erishish belgisi bo'lib chiqadi va oshkor qilingan narsa bizning qo'l ishi emasligiga ishonch hosil qiladi. Dunyo taassurotlari qatorida o'zga dunyo, hech narsaga o'xshamaydigan, tengsiz bo'lgan narsa siqilgan. Kuyish bilan kirib borgan - bizning tirik "men"imizga: vaqtdan beri biz abadiylikni ko'rdik ... "Sen" oson so'z emas: u faqat shokda ta'sir qiladi. Binobarin, hayrat, ma'naviy bilim maqsadiga erishish belgisi bo'lib chiqadi va oshkor qilingan narsa bizning qo'l ishi emasligiga ishonch hosil qiladi. Dunyo taassurotlari qatorida o'zga dunyo, hech narsaga o'xshamaydigan, tengsiz bo'lgan narsa siqilgan. Kuyish bilan kirib borgan - bizning tirik "men"imizga: vaqtdan beri biz abadiylikni ko'rdik ... "Sen" oson so'z emas: u faqat shokda ta'sir qiladi. Binobarin, hayrat, ma'naviy bilim maqsadiga erishish belgisi bo'lib chiqadi va oshkor qilingan narsa bizning qo'l ishi emasligiga ishonch hosil qiladi.Shok, hayrat, chalkashlik ruhiy yuksalishning boshlanishi uchun zaruriy shartdir. Shu bois, aftidan, antixristian F.Nitshening “raqsga tushayotgan yulduzni dunyoga keltirish uchun qalbingizda tartibsizlik bo‘lishi kerak” degan tashqi hayratlanarli hukmiga qo‘shilish mutlaqo mumkin. Ruhdagi tartibsizlik (bu erda hamma narsa dinamik va hamma narsa harakat vektoriga bog'liq: yuqoridan pastga yoki aksincha) kelgan yangilanish belgisi bo'lishi mumkin. Insonda shunday holatlar mavjudki, "sizning qalbingizda tartibsizlik bo'lishi kerak". Keyin ijodiy ish boshlanadi: “Haqiqat quduq kabi qazilgan. Nigoh, tarqoq va tarqoq bo'lsa, Xudoni ko'rish qobiliyatini yo'qotadi "(A. de Sent-Exupery). Quduq ba'zan uning tubidan ko'rinadigan narsadan yashirinish, ko'rinmas narsalarni (masalan, kunduzi yulduzlarni) ko'rish uchun qaziladi.
Umuman olganda, Xudoning ko'rinmasligi dinning tezisi emas, balki antropologiyaning tezisi, bu Xudo haqida emas, balki inson haqidagi tezisdir. Odam shunday tartibga solinganki, u Xudoni ko'rmaydi, lekin unda Xudoni his qiladi: “Oh, mening payg'ambar ruhim, oh, tashvishga to'lgan qalbim, oh, qandaydir bir xil ostona urding. qo‘sh borliq” (A. A. Fet). Insonning Xudo haqida tasavvuri yo'q.
Buning obyektiv sabablari bor. Har qanday yaxlitlik, Kant olamning yaxlitligi misolida ko'rsatganidek, transsendent va metafizikdir, chunki tajribada, empirik fanlarda biz universal va birlashgan yaxlitlikni uchratmaymiz. Ilohiy mutlaq butun dunyo, yagonadir. Butun, qismlarga qaraganda birlamchi bo'lmasa, hech bo'lmaganda ontologik jihatdan ulardan ko'proqdir. Biroq, xuddi shu nuqtai nazardan, idrok etuvchi shaxs dunyoda turli xil intensivlikdagi borliq faktlariga duch keladigan vaziyat uni tanlash oldiga qo'yadi: yo butunni ko'rish va qismlarni ko'rmaslik yoki qismlarni ko'rish, lekin emas. butunligini ko'ring. Yoki Xudo shunday ko'rinadi, lekin keyin dunyo ko'rinmas; yoki biz dunyoni ko'ramiz, lekin Xudo ko'rinmas. Bu tanlovda insonning ahvoli aniq: hech kim Xudoni ko'rmagan. Shuni yodda tutish kerakki, xristian ta'limotiga ko'ra, Xudoni bilishning har qanday eng mukammal harakatida insonga faqat ilohiylikning namoyon bo'lishi namoyon bo'ladi, lekin uning borligi va mohiyati emas. Bu umumiy ma'noda ham to'g'ri, chunki "mohiyat hech qanday holatda odamga yaxlit, barchasi izsiz ko'rinmaydi. Chunki borliq o‘z harakatiga qoldiqsiz o‘tib, o‘zi bo‘lishni to‘xtatadi” 119-izoh.
Borliqning turli darajalari mavjudligini anglagan holda, inson qaysi dunyoni o'ziniki deb hisoblashini o'zi uchun barcha oqibatlari bilan aniqlashi kerak. Darhaqiqat, M. M. Baxtinning insonning "alibi bo'lmaganligi", diniy e'tiqodning ontologiyasi va gnoseologiyasi haqidagi yuqoridagi dalillari ortida aynan mana shu narsa turibdi. Buni muhokama qilar ekan, u haqiqatda mavjudning daxlsizligi va xayoliy mavjudning mo'rtligini qarama-qarshi qo'yadigan Platonning ta'limoti ontologik darajalar orasidagi farqni oddiy bayon qilishni emas, balki shaxsning munosabatlardagi yo'nalishini maqsad qilganligini aytmoqchi edi. bu darajalarga. Insondan faol tanlov, harakat kutiladi - u xayoldan qochib, haqiqatga intilishi kerak.
Xudo insonga ko'rinmas ekanligidan, insonning inson olamida o'zining haqiqiy mavjudligi haqida fikr yuritishning imkoni yo'qligini anglatmaydi. Kichkina shahzoda A. de Sent-Ekzyuperi aytganidek: “Siz faqat qalbingiz bilan ko'rishingiz mumkin. Asosiysi, ko'zga ko'rinmas. Shuning uchun vasvasa juda zo'r: "Faqat aniq narsani tan oling" (A. A. Fet sahroda Masihning vasvasasining ma'nosini shunday umumlashtiradi). Inson faqat o'z tajribasi bilan unga qarshi turishi mumkin. M. K. Mamardashvilining fikriga ko'ra, dastlab Xudo insonga o'zining surati sifatida Xudo izlash in'omini bergan va shuning uchun zohiriy vasvasaga qarshi kurashda inson o'ziga xos bo'lgan immanentlikdan oshib ketish in'omiga tayanishi mumkin, bu qobiliyat. va o'zidan tashqarida bo'lishda ishtirok etish istagi. Inson dunyo kontekstidan tashqaridagi narsalarga jalb qilinadi.
instagram.com
E'LON
Batafsil ma'lumot
Bundan ko'rinib turibdiki, inson aqli va e'tiqodi o'rtasidagi munosabatlar har doim ham bulutsiz emas. Ammo baribir, "qalb dalillari" "aql sabablari" bilan rozi bo'lishi mumkin, agar ikkinchisi o'zining ichki tabiatini tashqi dunyodan kam bo'lmagan muhim tajriba manbai deb hisoblashga rozi bo'lsa.
Bu erda Tertullianga tegishli bo'lgan taniqli formulaga aniqlik kiritish kerak, bu esa nasroniylarning aqlga bo'lgan munosabatining mohiyati hisoblanadi: "Men ishonaman, chunki bu bema'nilikdir". Bu psevdo-Tertullian tezisi juda aniq va to'g'ri ruhiy ma'noga ega. Xudo-odamning yangiligi qadimgi tafakkur va uning vositalari tomonidan tushunarsiz va ifodalab bo'lmaydigan edi. Ushbu to'qnashuvni ikki yo'l bilan hal qilish mumkin: yoki eski falsafalar qulayligi uchun (falsafiy me'yorlar) insonni ham, Xudoni ham bilishdagi yangi tajribani rad etish orqali yoki yangi tajribani uning ichki antinomiyasi va to'liqligida qabul qilish va tashqi absurdlik. Ilk nasroniylik tanlagan ikkinchi yoʻl dunyoviy mutafakkirlar nazarida obroʻ-eʼtiborni qurbon qilishni anglatardi.
Kelajakda bu tajriba o'zlashtirildi va uning mantiqiyligini ochib bera boshladi. Jarayon bugungi kungacha davom etmoqda va hali tugallanishdan, mumkin bo'lgan to'liqlikdan uzoqdir. Ma'naviy hayot psixologiyasi nuqtai nazaridan, bu pozitsiyani harbiy o'tish bilan taqqoslash mumkin: birinchi navbatda, iroda bilan siz boshqa tomondan ko'prikka yopishib olishingiz kerak va shundan keyingina siz " og‘ir texnika” argumentlari va sillogizmlari mavjud. Bu aqlni rad etish emas, balki unga chaqirish: yangi tajribani tushunish uchun o'sish. Va Tertullianning o'zi aqlni ulug'lashdan to'xtamaydi: "Agar bu odamlarning xudosi va shuning uchun aqli bo'lsa edi" - "hamma narsani oqilona oldindan ko'ra oladigan, odamlar doimo oqilona, tushunish bilan harakat qilishlarini xohlaydigan xudo". Shunday qilib, Tertullianning fikriga ko'ra, har bir ishda odamga aql, mulohaza kerak. Umuman olganda, qiyinchiliklardan chiqish yo'li aql, bilim, imon. Shuning uchun haqiqiy e'tiqodni ko'r e'tiqod deb bo'lmaydi. Ammo bularning barchasi bilan "imonni ko'rish" aniq e'tiqod bo'lishni to'xtatmaydi, chunki u insonning shaxsiy munosabatini talab qilishda davom etadi va qandaydir ob'ektiv, sub'ektsiz tafakkurga degeneratsiyaga yo'l qo'ymaydi.
Demak, iymondan oldingi ilm bor, iymon bilan hosil qilingan ilm bor. Albatta, ikkinchisi ham to'liq bo'lmagan, apofatik bilimdir, ya'ni tasdiqlovchi hukmlarda emas, balki asosan salbiyda ifodalanadi. Ammo xudoning tubdan noma'lumligi umuman ma'naviy va kognitiv faoliyatni taqiqlash uchun asos bo'lib xizmat qilmasligi kerak.
Diniy e'tiqod sohasida gnoseologiya va falsafa ilohiyotga o'z o'rnini bo'shatishi kerak. E'tiqodning teologik tushunchasiga kirmasdan, keling, bunday yondashuvdan kelib chiqadigan mavzuimiz uchun muhim bo'lgan ba'zi oqibatlarni ajratib ko'rsatamiz.
Keling, avvalo Yangi Ahdda berilgan imonning ta'rifini beraylik: "Imon umid qilingan narsalarning mazmuni va ko'rinmaydigan narsalarning dalilidir" (Ibron. 11:1). Ruscha tarjimada shunday deyilgan. Slavyan tarjimasida ko'rinmas narsalarga bo'lgan ishonch "ko'rinmas narsalarni qoralash" so'zlari bilan ifodalanadi. Xristianlar nimani kutishadi? Aniq javob E'tiqodda mavjud: "Men o'liklarning tirilishini va kelajakdagi hayotni kutaman", ya'ni abadiy hayot, Masih bilan Xudodagi hayot. Kelgusi zamonning bu hayoti imon bilan amalga oshadi. "Realizatsiya" ontologik jihatdan salmoqli so'z bo'lib, u psixologiya bilan emas, balki borliq bilan bog'liq. Bu shunchaki umid haqida emas, bu umidning o‘zi sotilishi, ro‘yobga chiqishi haqida. Lotin tarjimasida "modda" so'zi ushbu sinonimni ifodalash uchun ishlatiladi, shuning uchun Havoriy Pavlusning ushbu ta'rifi kutilgan narsaning podstantsiyasi sifatida falsafiy tilga ham tarjima qilinishi mumkin.
Endi Pavlov ta'rifining slavyan tarjimasida ishlatiladigan "ko'rinmas narsalarni qoralash" iborasi haqida. Keling, "ko'rinmas narsalarni qoralash" atamasini batafsil ko'rib chiqaylik. "Tanbeh" - yuzni, ko'rinmas va kutilgan yuzning paydo bo'lishini anglatadi. Havoriyning bu so'zi o'zining to'liq ma'nosida Xudoni bilish, Uchbirlikning eng ichki siriga kirish haqida gapiradi. Ammo bundan tashqari, imon yana bir narsani ochib beradi. Avvalo, falsafiy tilda aytish mumkinki, e'tiqod "ko'rinmas narsalarni qoralash" sifatida dunyoning eidetik noumenal tuzilishini kashf qilishdir. Bu e'tiqodning fan bilan o'xshashligi: din ham, fan ham transzaminal ideal ma'nolarga - eidos yoki qonunlarga ega bo'lish uchun ko'rinadigan hodisalar olamidan tashqariga kirishga intiladi.
Insonga bilish zarurati yuklangan, chunki yaxshilik va yomonlik bizning dunyomizda mutlaq shaklga ega bo'lmagan va mavjudlikning fazoviy-vaqt diskretligi dunyoning metafizik mohiyatini yashiradi. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, dunyoning ilmiy manzarasining paydo bo'lishi dunyoni diniy idrok etishning bosqichma-bosqich zaiflashishi va bu haqdagi sababiy, oqilona g'oyalarning kuchayishi haqidagi maktabda o'rganilgan g'oyalarga mutlaqo mos kelmasligi bejiz emas. koinot. Aksincha, lyuteranlik, kalvinizm, ko'plab protestant sektalari diniy-astsetik dunyoqarashni qizg'in pallaga olib keldi. Tabiatni chuqur o'rganishga murojaat qilish ruhni poklash, past fikr va istaklarga qarshi kurash vositasi edi. Ilmiy inqilobning paradoksi shundaki, unga eng ko'p hissa qo'shganlar, ya'ni Kopernikdan Nyutongacha bo'lgan ilmiy novatorlar. diniy va falsafiy qarashlarida eng konservativ edilar va bu tushunarli. XX asrning buyuk fizigining fikriga ko'ra. V. Geyzenberg, “yangi tabiiy fan... bevosita tajribadan uzoqlashtirdi. Matematik qonunlar ilohiy irodaning ko'rinadigan ifodasi sifatida harakat qildi ... Dindan chiqib ketish bilan yangi tafakkurning bunga hech qanday aloqasi yo'qligi aniq. Bu kvant mexanikasi yaratuvchisining fikri bo'lib, bugungi kunda ham "narsalarning eng samimiy mohiyati ... moddiy xususiyatga ega emas ... biz ularning moddiy aks ettirishdan ko'ra ko'proq g'oyalar bilan shug'ullanishimiz kerak" 120 eslatma. Matematik qonunlar ilohiy irodaning ko'rinadigan ifodasi sifatida harakat qildi ... Dindan chiqib ketish bilan yangi tafakkurning bunga hech qanday aloqasi yo'qligi aniq. Bu kvant mexanikasi yaratuvchisining fikri bo'lib, bugungi kunda ham "narsalarning eng samimiy mohiyati ... moddiy xususiyatga ega emas ... biz ularning moddiy aks ettirishdan ko'ra ko'proq g'oyalar bilan shug'ullanishimiz kerak" 120 eslatma. Matematik qonunlar ilohiy irodaning ko'rinadigan ifodasi sifatida harakat qildi ... Dindan chiqib ketish bilan yangi tafakkurning bunga hech qanday aloqasi yo'qligi aniq. Bu kvant mexanikasi yaratuvchisining fikri bo'lib, bugungi kunda ham "narsalarning eng samimiy mohiyati ... moddiy xususiyatga ega emas ... biz ularning moddiy aks ettirishdan ko'ra ko'proq g'oyalar bilan shug'ullanishimiz kerak" 120 eslatma.
Ilm bilishga urinayotgan dunyoning yashirin uyg'unligi, nihoyat, diniy bilimlar yo'llariga o'xshash narsada, insonning dunyoning fundamental idrokiga ishonchi tayanishi mumkin bo'lgan narsada namoyon bo'ladi. Heisenberg aniq tan oladiki, biz tabiat qonunlari uchun oladigan matematik tuzilmalar ontologik ekanligiga ishonchimiz asosi faqat teologik bo'lishi mumkin. Din, uning fikricha, faqat axloqning asosi emas. Bu, birinchi navbatda, dunyoga bo'lgan ishonch, unda bo'lishimizning mazmunliligiga ishonish uchun asosdir. Eslatib o'tamiz, xuddi shunga o'xshash tarzda, hatto Dekart ham yaratuvchining xayrixohligiga murojaat qilish orqaligina solipsizm kishanlarini sindirish va dunyoga ham, insoniy his-tuyg'ularga va aqlga ishonchni tiklash mumkinligini ko'rsatdi.
Albatta, bu o‘xshashlik din va ilm, din va falsafa o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf eta olmaydi. Avvalo, chunki dinda haqiqat “nima” emas, “Kim”dir. Yuhanno Xushxabarida aytilganidek: "Men yo'l, haqiqat va hayotman" (Yuhanno 14:6). Umuman olganda, faylasuf yoki olim "yakuniy sabab" deb topadigan narsani bir ma'noda xudo deb atash mumkin emas. Siz buni Reason, Sophia, Logos, shunchaki qandaydir reja deb atashingiz mumkin. Ammo baribir, bu koinotning yakuniy tushunchasi, Kosmosning yakuniy tushunchasi va asosidir. Va bu sifatda uni transsendental va shaxsiy Absolyut bilan bir xil deb tushunish mumkin emas. Bu sezgi, birinchi navbatda, Logosning shaxs sifatidagi xristian shaxsiy tushunchasi bilan faqat qisman qamrab olingan.
webprotection-enterprise.ddos-guard.net
AD
DDoS-защита с кастомным набором правил фильтрации
200 000 ₽
Защищаем от атак на уровнях L3-L7 OSI. Без скрытых платежей. Подключить!
Без скрытых платежей
Бесплатный CDN
Узнать больше
Ammo agar olim bu so'nggi haqiqatni Xudo deb atashga rozi bo'lsa va hatto uning o'zi Injil e'tiqodiga e'tirof etsa ham, din va fan o'rtasidagi chegara saqlanib qoladi, chunki o'zining diniy hayotining shiddatliligiga qaramay, olim har qanday holatda ham o'zining ilmiy faoliyat ushbu ideal birlikning mavjudligini yodda tutadi. U buni alohida ko'rib chiqish mavzusiga aylantira olmaydi. Din esa, insonni faqat ibtidoiy birlik oldiga emas, balki aynan Xudoning oldiga qo'yadi va uning metafizik xususiyatlarini emas, balki Xudoning bu shaxs, men haqimda irodasini tushunishga harakat qiladi. Shuning uchun, oxir-oqibat, e'tiqod bilan hukm qilingan ko'rinmas narsa falsafiy idealizmdan farq qiladi. Birinchisi, eng avvalo, Xudoning biz uchun irodasini farqlash, ya'ni yaxshilik va yomonlikni ko'rish muhimdir. Ezgulikning abadiy amrlari har bir yangi ishning sa'y-harakatlari bilan har kuni tan olinishi kerak.
Bu erda avtomatizm bo'lishi mumkin emas. Xudoga xizmat qilishda shaxsiy hayotning markazini tasdiqlaydigan imon bizni tartibsizliklarda axloqiy ko'rsatmalarni ajratishga o'rgatadi. Shunday qilib, e'tiqod dunyoda hech qanday neytral narsalar, insonga nisbatan befarq, ma'nosiz munosabat yo'qligini ochib beradi. Bu fenomenologik inqilobni amalga oshiradi: tashqi dunyoda hech narsa sodir bo'lmaganga o'xshaydi, yangi hodisalar yo'q, lekin mening dunyoni idrok etishimda hamma narsa o'zgardi, hamma narsa ma'no topdi. Haqiqatni bilishdagi ixtiyoriy sa'y-harakatlar sifatida imon haqiqatni biz uchun muborak ochib berishda tafakkur qilishga olib keladi. Ammo bu tafakkur bizning erdagi hayotimizda bir xil darajada aniq va qizg'in davom eta olmaydi. Binobarin, mo‘mindan nafaqat cho‘qqiga chiqish san’ati, balki ularni muqarrar ravishda ajratib turuvchi vodiy orqali shu cho‘qqidan keyingi cho‘qqiga yo‘l ochish qobiliyati ham talab qilinadi: faoliyat doimo tafakkurdan oldin bo‘ladi.
Xususan, bundan kelib chiqadiki, agar bilim texnologik yo'l bilan emas, balki oqilona olinmasa, bu keyinchalik uni ratsionalizatsiya qilib bo'lmaydi degani emas. Ilohiyot tarixi aynan bir va bir xil sohada imon mazmunini ratsionalizatsiya qilish chegaralarini o'zgartirish tarixi bo'lib, dastlab tajriba vahiyda berilgan.
Shunday qilib, Eski Ahdda imonni ratsionalizatsiya qilish izlari deyarli minimaldir. Eski Ahdni to'liq o'qib chiqish mumkin va mantiqiy vositalardan, xususan, ta'riflardan ongli va aniq foydalanishning hech qanday izlarini uchratmaslik mumkin. Ko'rib chiqilayotgan mavzu turli xil metaforalardan foydalanish, masalga o'xshatish orqali oydinlashtiriladi. Bu an'ana Yangi Ahdda davom ettirildi. Istisno faqat Pavlusning Ibroniylarga maktubi uchun bo'lishi mumkin, bu qadimgi madaniyat va nasroniylik tarixi bo'yicha ko'plab mutaxassislar ta'kidlaganidek, butun Yangi Ahd korpusidan yunon qonunlari va qonunlariga aniq sodiqligi bilan farq qiladi. matn qurish normalari.
Biz ko'pchilik ilk cherkov otalarining yozuvlarida va o'rta asr teologik tafakkurida qarama-qarshi manzarani kuzatamiz. Ularni o'z davrining oqilona me'yorlariga etarlicha e'tibor bermaslik bilan emas, balki aksincha - bu me'yorlarga haddan tashqari pedantik va sinchkovlik bilan rioya qilish bilan qoralash mumkin. O'sha tarixiy davrda biz kuchli ittifoq, e'tiqod va Evropa ratsionalizmining birinchi tarixiy shakli o'rtasidagi birlik bilan shug'ullanamiz. Damashqlik Ioann va Foma Akvinskiy asarlarining deyarli har bir sahifasida biz qat'iy rasmiy ta'riflarga duch kelamiz va fikr bir ta'rifdan ikkinchisiga mantiqiy qat'iy va izchil harakat sifatida qurilgan. Bu davrning deyarli barcha ilohiyot asarlari e'tiqodni maksimal darajada mantiqiylashtirishga, uni qat'iy mantiqiy shakllarda shakllantirishga kuchli intilish bilan tavsiflanadi.
Biroq, hozirgi davrdan boshlab, yuqorida aytib o'tilganidek, diniy e'tiqod va mantiqiylikning tarixiy taqdiri, hech bo'lmaganda klassik ratsionallik deb ataladigan narsa bir-biridan farq qiladi. Ularning bir-biriga qarama-qarshiligi yangi ratsionalizmning mutlaqlik, kuch va universallik haqidagi da'volari bilan bog'liq edi.O'tgan 20-asrda vaziyat yana o'zgara boshladi. Aynan aql-idrokning cheksiz imkoniyatlariga, uning qudratli va qudratliligiga shubha kuchayib borayotgani, bugungi kunda e'tiqod va aql o'rtasidagi yangi uyg'unlik ehtimoli haqidagi umidlarni oziqlantirmoqda.
Hozircha, bu hali ham uzoq va juda mavhum imkoniyat. Ammo u qandaydir tarixiy davrdan keyin haqiqiy mazmun bilan to'ldirilgan bo'lsa ham, bu din va fan o'rtasidagi tub farqlarni bartaraf eta olmaydi. Imon, avvalgidek va bo'lib qoladi, printsipial jihatdan, to'liq ratsionalizatsiya qilinmagan. Va bu imonning mohiyati bilan bog'liq. Ratsionallik, biz uni qanday tushunmaylik, inson bilimi va xulq-atvori mazmunining ma'lum bir formal xususiyati bo'lib kelgan va shunday bo'lib qoladi, e'tiqod esa tirik diniy tajribaning natijasi, kristallanishidir. Har qanday diniy dogma, ya'ni ma'lum bir e'tiqodning asosiy pozitsiyasi, ratsionallikning qanday moslashuvchan va nozik shaklida ifodalanishidan qat'i nazar, Xudoning mohiyatini to'g'ri, to'liq, adekvat ifodalash sifatida qaralmasligi kerak. qarshi,
Xudo haqidagi haqiqat ramziydir, ya'ni biz ko'rib turgan xudoning mohiyatini shunday shaklda ifodalovchi bilimdirki, u bir vaqtning o'zida bizga yaqin va tushunarli bo'lib qoladi va shu bilan birga bir oz sirli va tushunarsizdir. Shuning uchun ham nasroniylik xudoning mavjudligini isbotlovchi dalillarni izlash va qo‘llashga ortiqcha tayanmaydi, garchi o‘rta asrlar ilohiyotshunosligi va o‘rta asrlar diniy-falsafiy tafakkurida bunday dalillarni izlash katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Diniy dogmaning gnoseologik mohiyatini, umuman diniy haqiqatni tushunishda asosiy narsa diniy bilimning mutlaqo maxsus turi sifatidagi o'ziga xosliklarini e'tibordan chetda qoldirmaslikdir. Eslatib o'tamiz, diniy bilim sub'ektsiz-ob'ektiv shaklda ifodalangan tashqi ob'ektlarni sof nazariy jihatdan xolis fikrlash natijasi emas. Aksincha, bu bilim-tajriba, bilim-muloqot; bu shak-shubhasiz bilimdir, lekin bu shubhasizlik aqliy emas, balki ekzistensial, ya'ni orttirilgan haqiqat bilan yashash tajribasi bilan ushlanadi. Shuning uchun ham diniy bilimning natijasi ham, diniy dogma ham diniy tajribada biz ko'rib chiqayotgan voqelikning ob'ektiv tabiati haqidagi sof nazariy hukm bilan chegaralanmaydi. Chunki haqiqat Biz diniy tajribada o'rganamiz va aqliy ifodalashga va dogmada tuzatishga harakat qilamiz, qat'iy aytganda, butunlay boshqacha tartibning haqiqatidir. Dogmaning haqiqiy ma'nosi nazariy emas, balki amaliydir. Dogmalar imonliga o'z hayot yo'lini to'g'ri qurishga, to'g'ri hayotiy qadriyatlar va ko'rsatmalarni tanlashga imkon beradigan bosqichlar bo'lib xizmat qiladi.
smartape.ru
AD
Перенесём сайты на надёжный хостинг
Быстрые SSD-диски. Помощь в переносе. Надёжность 99.982%
Защищён от DDoS-атак
Соответствует ФЗ-152
Битрикс-хостинг
VPS-хостинг
Узнать больше
Diniy dogmalarning ijobiy ahamiyati va shu bilan birga diniy bilim va diniy e’tiqodning shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ratsionalizatorlik roli ham shundan kelib chiqadi. Ma'naviy tajribani ratsionalizatsiya qilish jarayonlarida shakllantirilgan dogmalar ushbu tajribaning barcha boyligi va xilma-xilligini umumlashtiradi, aniqlaydi, aniqlaydi va tizimlashtiradi. Ilohiyotning asosiy fikrlari o'zlarining umumiyligida e'tiqodni majburlash-ratsional tartibga solish uchun potentsial tahdidni o'z ichiga olsa ham, ularning mohiyatini to'g'ri talqin qilish bilan imonning mohiyatini mazmunli tushunishga yordam beradi, uni mustahkamlash va saqlashga yordam beradi. birlik va noto'g'ri talqin va talqinlarni kesish imkonini beradi.
Ikkinchisi, diniy bilimlar bilan bog'liq bo'lgan ob'ektning o'ziga xos murakkabligi, nozikligi va nozikligini hisobga olgan holda, ayniqsa muhimdir. Aynan aniq diniy tajribaning boyligi ularni asosiy tamoyillarda eng to'liq va aniq ifodalashga olib keladi (bundan tashqari, xristian e'tiqodining paradoksal tabiati kundalik hayot tajribasi bilan solishtirganda soddalashtirilgan diniy tajribaga ega bo'lish xavfini tug'diradi. , imon mazmunini noto'g'ri tushunish va shu bilan xushxabar va'zining nuanslarini to'g'ri va aniq belgilash uchun keskin ehtiyojni keltirib chiqaradi). Va bu erda biz aytgan metaforik fikrlash imkoniyatlari endi etarli emas. Og'zaki tajriba mazmunini intellektual-ratsional aniqlash orqali to'ldirilishi kerak. Shunday qilib, hech kimni kamsitib bo'lmaydi teologik fikrning shakllanishi va rivojlanishida ham ratsionalizatsiya jarayonlarining o‘rni va ahamiyatini bo‘rttirib ko‘rsatmaydi. Umuman olganda, nasroniylik nuqtai nazaridan baholanadigan ratsionallikning inson hayotining tuzilishidagi o'rni va roli haqida gap ketganda, bu to'g'riroqdir.
Ushbu matn kirish qismidir.
Litrlarda davom etdi
AD
itillect.ru
Бизнес-модель в Excel
Узнать больше
AD
tbcbank.uz
5 daqiqada 50 000 000 so'mgacha garovsiz TBC Kredit
Find out more
Shuningdek o'qing
Ratsionallik
Ratsionallik Nozikning butun hayoti Nyukomb muammosi bilan band edi va u bu muammoni uch marta hal qildi. U birinchi marta o'z dissertatsiyasida ko'rib chiqdi, lekin uning yechimiga faqat 1969 yilda alohida maqola bag'ishladi; Bu urinishlarni mos ravishda A va B deb ataymiz. Keyinchalik Nozik
3. Bilim va ratsionallik
3. Bilim va ratsionallik Klassik hind madaniyatida ratsionallik darajasi Sankhya Yoga va Nyaya Vaisheshikaning birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan belgilanadi. Brahmin falsafasiga xos ratsionallik ideali ana shu klassik darshanlarda shakllandi.
3. Bilim va ratsionallik
3. Bilim va ratsionallik Xitoy aks ettirish modeli dunyoqarash tomonidan belgilandi, u olamni o'ziga xos tartib bilan o'zini o'zi tartibga soluvchi dinamik tizim sifatida qaradi. Tartib - o'z tashkilotchilari bo'lgan dunyoga xos bo'ladimi,
3. Bilim va ratsionallik
3. Ilm va mantiqiylik Qur'on va Sunnat matnlari ilm islomda eng muhim ma'naviy qadriyatlardan biri sifatida qaralishini ta'kidlashga asos bo'ladi. Sunnatga ko'ra, Muhammad: "Ilm izlash har bir musulmonning diniy burchidir" deb ko'rsatma bergan. Savol,
1. IYON-ISHONCH VA IYON-ISHONCH
1. IYON-ISHONCH VA IYON-ISHONCHLIK “Imon” deganda nimani tushunish kerak? "Imonsiz" bilan "iymonsiz" yoki "imonli" o'rtasidagi farq nima?
3. Ilmiy bilim va diniy e’tiqod
3. Ilmiy bilim va diniy e'tiqod Ba'zilar uchun ushbu bandning nomi va undan ham ko'proq uning fan bobiga kiritilishi, yumshoq qilib aytganda, g'alati tuyuladi. Bu unday emas. Sof rasmiy ravishda gapiradigan bo'lsak, fan va din ijtimoiy ongning shakllari bo'lib, ob'ektni qo'yadi
RATIONALITY VA PRINSIPALLIK
RATIONALLIK VA PRINSIP Erkaklar-Apollos nafaqat ratsionallikka moyil, balki uni kultga aylantira oladilar. Ular zudlik bilan aqlga sig'maydigan va imkonsiz bo'lgan joyda va qachon oqilona tushuntirishlarni talab qilishlari mumkin. Sizning eng g'alati nuqtangiz
4.2. Imon va mantiq
4.2. E'tiqod va mantiqiylik 4.1-bo'limda biz "imon" tushunchasida insonning ishonish uchun asosga ega bo'lishi yoki ba'zi narsalarni bilish imkoniyatini istisno qiladigan hech narsa yo'qligini ko'rsatishga harakat qildik. Va faqat nima mantiqiy ekanligini bilishingiz bilanoq
7.4.2. Evolyutsion psixologiya va diniy e'tiqod
7.4.2. Evolyutsion psixologiya va diniy e'tiqod O'tgan o'n yillikda diniy e'tiqod evolyutsion psixologiya sohasida yangi muammoga duch keldi. Evolyutsion psixologiya - bu bosim qanday ekanligini tushunishga qaratilgan maxsus tadqiqot sohasi
8.6.2. Liberal demokratik davlatlarda diniy e'tiqod
8.6.2. Liberal-demokratik mamlakatlarda diniy e'tiqod Liberal demokratlar fuqarolar o'rtasidagi din va diniy tafovutlarga nisbatan bag'rikenglik siyosatini qo'llab-quvvatlasalar-da, bir qator zamonaviy liberal nazariyotchilar dinning fuqarolik ishlaridagi rolini ta'kidlaydilar.
Harakatlarning ratsionalligi
Harakatlarning mantiqiyligi Harakatlar har xil jihatdan oqilona. Birinchidan, bu so'zning so'zma-so'z ma'nosida to'g'ri harakatlar, ya'ni belgilangan qoidalarga javob beradigan harakatlar. Masalan, konduktorsiz avtobusda yo'l haqini to'lash oqilona,
Diniy e'tiqod va aql
Diniy E'tiqod va Aql Din iymonni aqldan ustun qo'yadi.[4] Bu g'ayritabiiy, bu tanani miya emas, balki yurak yoki uning boshqa qismlarini boshqaradi, degan bilan bir xil. "Bosh" so'zi aqlning moddiy timsolidir, ehtimol barcha tillarda
Tushunchalarni almashtirish (umuman e'tiqod va ayniqsa diniy e'tiqod)
Tushunchalarni almashtirish (umuman e'tiqod va ayniqsa diniy e'tiqod) Amerikaning "Cool Walker" serialidan tavba qilgan bandit, Iso Masihga ishongan oilaning otasi shunday deydi: "Men din haqida gapirmayapman. Men imon haqida gapiryapman. Hech narsaga ishonmasangiz, hayot bo'sh bo'lib qoladi." Yoki:
AD
chronolux.uz
Срочный выкуп швейцарских часов
Узнать больше
AD
1l-go.vkplay.ru
Battle Teams 2 только на VK Play
Узнать больше
AD
raytulaser.ru
Лазерный труборез
Узнать больше
Loyiha bo'limlari haqida
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Modda_va_energiya_almashinuvi._Oziqlanish._Termoregulyasiya. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Qon_va_limfa._Qonning_shaklli_elimentlari_va_plazma_tarkibi. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Gemostaz_mexanizmlari._Qon_guruhlari,_Rezus-faktor._Limfa_. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Nafas._Nafas_fiziologiyasi._Sog‘lom_turmush_tarzida_nafasning_ahamiyati. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Qon_aylanishi._YUrak_fiziologiyasi_va_tuzilishi._Qon_tomirlar_tuzilishi_va_fiziologiyasi. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Hujayra_tuzilishi_va_fiziologiyasi._Organizmdagi_to‘qimalar_tuzilishi_va_vazifalari. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/mavzu-katta-hamjli-malumotlarni-intellektual-qayta-ishlash.html | Mavzu: Katta hamjli ma’lumotlarni intellektual qayta ishlash | §.2-amaliy mashg‘ulot.
Mavzu: Katta hamjli ma’lumotlarni intellektual qayta ishlash.
Mashg‘ulot maqsadi: Katta hamjli ma’lumotlarni
intellektual qayta ishlash
haqidagi
bilimlarni nazariy va amaliy jihatdan talabalarga o‘rgatish.
Mashg‘ulotda foydalaniladigon texnik jihozlar va vositalar: ko‘rgazmali
qurollar, proektor,
kompyuter, elektron doska, zamonaviy (xususan, interfaol)
ta’lim usullari, fanning o‘quv uslubiy majmuasi va videodarslar.
Nazariy ma’lumot
Bu soʻrov barcha berilgan schyot-fakturalar haqidagi maʼlumotlarni,
shuningdek,
buyurtma qilingan mahsulotlar toifalari va mahsulotlarning oʻzlari haqidagi
maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan “Kategoriyalar” va “Mahsulotlar” jadvallarini oʻz
ichiga olgan “Invoyslar” koʻrinishiga kiradi. Ushbu so'rov natijasida biz buyurtma
ma'lumotlari to'plamini olamiz, shu jumladan buyurtma
qilingan mahsulotning
toifasi va nomi, buyurtma berilgan sana, schyot-fakturani bergan shaxsning ismi,
shahar, mamlakat va kompaniya nomi. buyurtma beruvchining, shuningdek etkazib
berish uchun mas'ul kompaniyaning nomi. Ikki o'lchovli jadvallar to'plamini kubni
yuzlariga parallel bo'lgan tekisliklari bilan kesish orqali olishingiz mumkin (ular
kesmalar va bo'laklar atamalari bilan belgilanadi).
Shubhasiz, kub kataklaridagi ma'lumotlarni
GROUP BY bandi bilan mos
keladigan so'rov yordamida ham olish mumkin. Bundan tashqari, ba'zi
elektron
jadvallar (xususan, Microsoft Excel 2000) sizga uch o'lchamli ma'lumotlar
to'plamini qurish va kubning turli bo'limlarini uning chetiga parallel ravishda
ishchi kitob (ish kitobi) varag'ida tasvirlangan ko'rish imkonini beradi.
Agar WHERE bandida to'rt yoki undan ortiq parametr mavjud bo'lsa,
natijada
olingan qiymatlar to'plami (shuningdek, OLAP kubi deb ataladi) 4 o'lchovli, 5
o'lchovli va hokazo bo'lishi mumkin.
Har bir talaba “Katta hamjli ma’lumotlarni intellektual qayta ishlash”
mavzusini o’rganib mustaqil PREZI dasturidan foydalanib, 10
list slayd
tayyorlash va aytib berish.
Amaliy ishni bajarish uchun topshiriqlar: |
http://kompy.info/qattiq-jisimlarda.html | Qattiq jisimlarda | MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“KOMPYO`TER INJINIRING” FAKULTETI
"TABIIY FANLAR" KAFEDRASI
FIZIKA FANIDAN
7-REFERAT
QATTIQ JISIMLARDA
DIFFUZIYA
Topshirdi: Maxamadjonov N
Guruxi: 651-17
Qabulqildi: assistent Qosimov A
FARG’ONA – 2017
7 – Mavzu: Qattiq jismlarda diffuziya
Reja:
1.
Diffuziyaning vujudga kelish.
2.
Atomning vakansiyaga siljish energiyasi.
3.
Diffuziyani aktivlashtirish energiyasi.
Qattiq jismlar uchun atomlarning kristall panjarada tartibli
joylashishi xarakterli bo`lsa-da, har holda atomlar panjarada ham
siljishi mumkin.
Asosan, kichik tebranishlar xarakterida bo`lgan issiqlik
harakatlar ba’zi hollarda atomlarning panjaradagi o`z o`rinlarini
batamom tark etishlariga olib keladi. Atomlarning bunday ajralishi
mumkin ekanligi qattiq jismlarnijng bug`lanishi mumkinligidan
dalolat beradi. To`g`ri , bug`lanishda atomlar mutlaqo ajralishi
mumkin emas deb aytishga hech qanday asos yo`q.
Atomlarning panjara tugunlaridagi o`z o`rinlarini huddi
shunday tark etishlari tufayli kristallarda Shottki va Frenkel
nuqsonlari yuzaga keladi. Atomlarning ana shunday ajralishi va
kelgusida kristalldagi siljish tufayli qattiq jismlarda difuziya ro`y
beradi.
Gazlardagi singari qattiq jismlarda ham zarralarning issiqlik
xarakati energiyasi turlicha bo`ladi. Shuningdek, har qanday
temperaturada ham shunday atomlar ulushi bo`ladiki, ularning
energiyasi o`rtacha energiyadan ancha ortiq va bu atomlarning
panjaradagi o`rinlarini tark etib, yangi o`rinlarini egallashi uchun
yetarli bo`ladi.
Temperatura qancha yuqori bo`lsa, bunday atomlar soni
shuncha ko`p bo`ladi. Shuning uchun temperature ortgani sari
D
diffuziya koeffitsienti tez (ekcponensial qonunga muvofiq) ortadi.
Biroq yetarlicha katta energiya atomlar soni hamma vaqt kam
bo`ladi (agar temperaturasidan ancha past bo`lsa), shuning uchun
qattiq jismda diffuziya gazlar va suyuqliklardagiga qaraganda
sekinroq protsess bo`ladi.
Masalan, misning oltinda diffuziyalanish koeffitsienti 300
0
С
da
сек
см
/
10
5
,
1
2
5
−
⋅
ga teng. Taqqoslash uchun metal spirtining suvdagi
eritmasining suvda diffuziyalanishi koeffitsienti
sek
sm
D
/
10
3
,
1
2
5
−
⋅
=
,
argonning geliyda diffuziyalanish koeffitsienti
sek
sm
D
/
7
,
0
2
=
ekanini
ko`rsatib o`tamiz. Shunga qaramasdan, qattiq jismlarda diffuziya
hodisasi qator protsesslarda katta ro`l o`ynaydi.
Bunday diffuziya bir komponentali moddalarda(bunday holda
o`z – o`zidan diffuziya deyiladi) ko`p komponentali moddalarda,
mono – va polikristallarda kuztiladi.
Tajriba (xususan, nishonlangan atomlar yordamida olib
borilgan tadqiqotlar) qattiq jismlarda diffuziya, asosan, quyidagi
uch usulda borishini ko`rsatadi:
1. Qo`shni atomlar panjarada 1 – rasmda ko`rsatilganidek, o`z
o`rinlarini almashadilar.
2. Panjara tugunida “o`z” o`rnida turgan atomlar uni tark etib,
tugunlar orasida joylashadi, so`ngra tugunlararo ko`chib
migratsiyalanadi(2 - rasm).
3. Atomlar panjara tugunlaridan bo`sh tugunlar — vakatsiyalarga
o`tadi(3 – rasm).
Bu oxirgi prosess faqat nuqsonli kristallarda bo`lishi mumkin,
chunki vakatsiyalar, albatta, kristallarning nuqsonidir.
Atomlarning panjara vakant o`rinlarga o`tishi vakatsiyalarning
atomlar harakatiga qarama – qarshi yo`nalishda ko`chishiga
ekvivalent ekanligi ravshan.
Uchinchi usuldagi diffuziya mehanizmi eng muhim rol o`ynaydi.
Bunda diffuziya sodir bo`lishi uchun qattiq jismda vakatsiyalarning
zichlik gradienti bo`lishi kerak, chunki atomlar odatda biror
yo`nalishda boshqa yo`nalishdagidan ko`proq ko`chadi.
Polikristallarda kristalchalarning chegaralaridagi vakatsiyalarning
to`lish protsessi muhim rol o`ynaydi.
Keyingi paytlarda sun’iy radiaktiv moddalarning borligi ularning
nurlanishidan oson payqaladi. Bu uslub (nishonli atomlar uslubi)
o`z – o`zidan diffuziyalanish hodisasini, ya’ni qattiq jismlarda shu
jismlar atomlarining diffuziyasini tadqiq qilishga imkon beradi.
Atomlar tugunidan har qanday siljishi, jumladan, qo`shni
vakatsiyaga siljishi ham qo`shimcha energiya talab qiladi, ehtimol,
atom bu energiyani fluktuatsiyalar natijasida oladi.
Bu ehtimollik hamma vaqtdagi singari Boslman qonuni bilan
aniqlanadi:
kT
q
e
n
n
−
=
0
Bu yerda q – atomning panjara tugunidan sakrashi uchun zarur
bo`lgan energiya bo`lib, atomning vakatsiyaga siljish energiyasi deb
ataladi. Qattiq jismlarda o`z –
o`zidan diffuziyalanish
koeffitsientlari shunday ko`rinishda yozilishi mumkin:
t
a
D
2
6
1
⋅
=
Bu yerda a – panjara doimiysi va t atomning panjara tugunida
o`rtacha bo`lish vaqti.
W kattalik vakatsiya hosil bo`lish energiyasi ω va atomlarning
vakatsiyaga siljish energiyasi q ning yig`idisiga teng bo`lib,
diffuziyani aktivlashtirish energiyasi deb ataladi va bu kattalik ham
mazkur modda uchun xarakteristika bo`ladi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=4 | Farmakologiya va klinik farmatsiya - bet 4 | 3. AMALIY MASHG‘ULOTLARNING TAVSIYA ETILADIGAN MAVZULARI
Farmatsiya fakulteti Farmatsiya va kasbiy ta`lim Sanoat farmatsiyasi fakulteti sanoat farmatsiyasi, Biotexnologiya va Metrologiya yo`nalishlari uchun amaliy mashg`ulotlar mavzusi
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi. Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Boshqarish va organizmni o‘z – o‘zini boshqarishi. Funksional tizimning boshqaruv mexanizmlari. Gomeotaz. Adaptatsiya. (6 soat) Adabiyotlar: 1,23
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima
turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati. Hujayraning fizik – kimyoviy tarkibi. Oqsillar. Uglevodlar. YOg‘lar. (6 soat) Adabiyotlar:1,2,3
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi. Embrional elementlari. Urug‘lanish, maydalanish. Gastrulyasiya. Embrional varaqlardan to‘qima va a’zolarning rivojlanishi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. Yurak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. Yurakning tuzilishi. Yurak topografiyasi. Yurak klapanlarining tuzilishi. Yurak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.Yurak tomirlari. Yurak faoliyatining tovushli belgilari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur. Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi. I.P.Pavlovning hazm sohasidagi ishlari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (VABasov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari.
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati. Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar. Oziq moddalar (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar) ning qonga so‘rilish mexanizmlari. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ajratish tizimi. Buyraklar tuzilishi va faoliyati. Siydik, ter, ayiruv organlari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
Organizm uchun ajratish jarayonlarining umumiy ahamiyati. Buyraklarning roli. Siydik pufagi va siydik chiqarish kanallarining topografiyasi va anatomiyasi. Nefron va uning tuzilishi. Po‘stloq va yukstamedullar nefron.Siydik yo‘li va pufagi devorlarining gistologik tuzilishi. Energiya almashinuvi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Ichki sekretsiya bezlari. To‘qima gormonlari. Erkak va ayollar jinsiy a’zolari tuzilishi vazivasi.
Ichki sekretsiya bezlari.ularning fiziologik ahamiyati. Ichki sekretsiya bezlarining funksiyalarini o‘rganish usullari (olib tashlash,olib o‘tkazish, organoterapiya, klinik kuzatuvlar). Ichki sekretsiya bezlarining giper va gipo
funksiyalari guruhi Ichki sekretsiya bezlarini tekshirish usullari. Epifiz. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Mushaklar fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
Mushaklarning asosiy fiziologik xossalari (qo‘zg‘aluvchanlik. o‘tkazuvchanlik. qisqaruvchanlik).Izotonik va izometrik qisqarish, mushaklar tonusi. YAkka qisqarish. Summatsiya va tetanus. Tetanus turlari.Skelet muskullari tonusi.Asab mushak sinapsining tuzilishi.Nervdan skelet mushaklariga qo‘zg‘alishni o‘tkazish mexanizmi. Atsetilxolin va xolinesteraza sekretsiyasi va roli. Vvedensshy pessimumi.Mushak qisqarish mexanizmi.Miofibrillarni tinchlik va qisqarish davridagi strukturasi.
Menstrual sikl. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Asab tizimi. Asab xujayrasi, to‘qimasi. Markaziy asab tizimi.
O‘tkazuvchanlik asab tolalarining taxaluslashgan, ya’ni o‘ziga xos funksiyasidir, mana shu funksiya tufayli asab– impulslari retseptorlarddan markaziy asab tizimigacha, markaziy asab tizimidan esa ijrochi a’zolarga tarqalib boradi. Mazkur jarayonni bir necha qonuni aniqlangan. Asab tizimida kompensator moslashuvlar. Asab tizimini trofik funksiyasi. (6 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
MAT to’mizlanish I.N.Sechenov. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
Organizm hayot faoliyatida markaziy asab tizimi (MAT)ning funksiyasi.roli va tuzilishdagi umumiy xarakteristika.
MATning anatomiyasi. Bosh va orqa miya .odamlarda ularning joylanishi.Uning shakllari.Orqa miya segmentlari.Oldingi va orqa miya ildizi.Kulrang moddaning oldingi, orqa va yon shoxlari. Orqa miya kanali.Miyaning ustun qismi va katta yarim sharlari. Bosh miya qorinchalari, serebrospinal suyuqlik va ularning roli.Uzunchok miyaning tuzilishi.Orqa miyaning tuzilishi (varoliev ko‘prigi va miyacha).
Vegetativ va periferik asab tizimi. Xayot faoliyati jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
Tashqi va ichki tormozlanish, miya po‘stlog‘ining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish. Irradiatsiya va koordinatsiya. Periferik asab tizimi. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati. Organizm funksiyasini idora etishda vegetativ asab tizimining umumiy ahamiyati.
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Xid va ta’m bilish.
Odam hayot faoliyatida sezgi organlarining ahamiyati. I.P.Pavlovning analizatorlar haqidagi ta’limoti. Retsepsiya organlarining klas-sifikatsiyasi (eksteroretseptorlar, intero-retseptorlar, proprioretseptor-lar). Retseptorlarning qo‘zg‘alish mexanizmi. Veber-Fexner qonuni. Retseptorlar adaptatsiyasi. Asab tizimida axborotni kodga solish. Taktil va harorat retsepsiyasi. Og‘riq retsepsiyasi, visseroretsepsiya. Hid bilish va ta’m bilish retsepsiyasi. (7 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. Shartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Oliy asab faoliyatining tiplari. Uyqu fiziologiyasi.
Bosh miya po‘stlog‘i anatomik va gistologik tuzilishi. Bosh miya qobig‘i. Qadoq tanasi. Bosh miya yarim sharlarinini o‘rganish usullari (psixologik va klinik) I.M.Sechenovning "BOSH MIYA REFLEKSLARI" kitobining ahamiyati. SHartli reflekslarni o‘rganishda Pavlovning ob’ektiv metodi.SHartli va shartsiz reflekslarning tafovuti ularni klassifikatsiyasi, komponentlari va hosil qilish qoidalari.SHartli refleks signallari,biologik ahamiyati. Tashqi va ichki tormozlanish. Miya po‘stlog‘ining bir faoliyatidan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yo‘li bilan o‘tishi.Qo‘zg‘alish va tormozlanish irradiatsiyasi va koordinatsiyasi. Oliy asab faoliyati haqida. I.P.Pavlovning ta’limoti. (7 soat) Adabiyotlar: 1,2,3
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN BIOTEXNOLOGIYA YO”NALIShI TALABALARI UCHUN AMALIY MASHG”ULOTLAR REJASI
(1 KURS– 1SEMESTR)
№
| Dars mavzusi va qisqacha mazmuni | Bajariladigan tajriba | Soat |
1.
|
Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.
|
Kimograf, shtativ, EKG, EEG, mikroskop-ish printsiplari bilan tanishish. hujayra, mulyajlar va embrionlar rivojlanishini ifodalovchi jadvallar.
|
3
|
2.
|
To‘qimalar tuzilishi, xossalari va vazifasi.
|
Mikroskopda to‘qima preparatlarini ko‘rish. Reflektor yoyi. To‘qima va qo‘zg’aluvchan to‘qimalarni bajada kuzatish.
|
3
|
3.
|
Tayanch-xarakat tizimi. Xususiy osteologiya. Xususiy miologiya. Dars muzeyda olib boriladi.
|
Skelet, mushak. Mulyajlar bilan dars olib boriladi.
|
3
|
4.
|
Qon va limfa. Qonning fizik-kimyoviy xossalari. Qonning shaklli elementlari. Qon plazmasi. Limfa.
|
Sali gemometrida gemoglobin miqdorini anilash. Panchenkov asbobida EChT aniqlash, shaklli elementlarini sanash.
|
3
|
5.
|
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruxlari. Rezus - faktor. Qon tomirlari tuzilishi. Arterial bosim, puls. Gemodinamika qonuni.
|
Miloni tajribasi (qon ivishi) yordamida qon ivishini kuzatish. Rezus-faktor. Kapillyaroskopiya. Qon bosimini Korotkov va Riva – Rochchi usullarida o‘lchash. Sekundomerda pul’sni sanash.
|
3
|
6.
|
Qon aylanish tizimi. Yurak, tuzilishi vazifasi.” Bor yoki yo‘q qonuni”. Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
|
Mulyajlarda yurak tuzilishini o‘rganish. Baqada mexano-kardiogrammani yozib olish. Stannius tajribasi. Danini-Ashner va Golts refleksini ko‘rish.
|
3
|
7.
|
Nafas. Nafas olish a’zolari tuzilish va vazifasi. Tashqi va ichki nafas olish. Nafas olish va chiqarish.
|
Mulyajlarda nafas a’zolari tuzilishini o‘rganish. Mexanopnevmografiya o‘tkazish. Spirometriya usulida O‘TS ni aniqlash. Donders tajribasini bajarish.
|
3
|
8.
|
Ovqat hazmi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ida, ovqat hazmi, me’da. Me’da sekretsiyasi tekshirish usullari. Basov hamda I.P.Pavlov ishlari. Hazm shirasining tarkibi.
|
So‘lak va me’da shirasi ta’sirida hazmlanish tajribasini bajarish. So‘lakning fermentativ ta’sirini o‘rganish. Me’da shirasini fermentativ ta’sirini o‘rganish.
Qizilo‘ngach kipriksimon epiteliysining harakatini baqalarda ko‘rish
|
3
|
9.
|
Ichaklarda hazmlanish. Jigar, me’da osti bezi.
|
Mulyaj va jadvallarda me’da-ichak yulida a’zolarini tuzilishini o‘rganish. Ovqat moddani qonga so‘rilishi. Kapilyaroskopiya. Baqa me’dasiga fistula qo‘yish. Magnus tajribasida baqa ichak xarakatini kuzatish
|
3
|
10.
|
Modda va energiya almashinuvi. Ovqatlanish. Termoregulyasiya. Kalorimetriya.
|
Jadvallar yordamida asosiy almashinuvni aniqlash va Xolden apparati bilan tanishish. Ovqat ratsionini tuzish.
|
3
|
11.
|
Ajratish tizimi. Buyraklar, Siydik, ter, ayruv a’zolari tomonidan ajraladigan ekskretor moddalar.
|
Mulyajlarda buyrak tuzilishini o‘rganish. (teri, o‘pka, ichak, va buyrak tuzilishini solishtirish). ADG xaqida.
|
3
|
12.
|
Ichki sekretsiya bezlari. To‘qima gormonlari. Erkak va ayollar jinsiy a’zolari tuzilishi vazivasi.
|
Mulyaj va jadvalardan foydalanish. Adrenalin gormonini yurak faoliyatiga ta’sirini o‘rganish.
|
3
|
13.
|
Mushaklar fiziologiyasi. Qo‘zg‘aluvchan to‘qima. Qo‘zg‘aluvchan to‘qimalar membranasi.
|
Mulyaj va jadvallar. Nerv-mushak preparatini tayyorlash. Mushakni vositali va vositasiz ta’sirlash. Yakka qisqarish, tetanik qisqarish. Mushak qisqarish amplitudasini ta’sir kuchiga bog‘liqligini tahlil qilish.
|
3
|
14.
|
Asab tizimi. Asab xujayrasi, to‘qimasi. Markaziy asab tizimi.
|
Tyurk tajribasi. Refleks vaqti va reflektor yoyini analiz qilish. Refleks vaqtini ta’sirot kuchiga bog‘liqligi. (Xar xil eritmalar).
|
3
|
15.
|
MAT to’mizlanish I.N.Sechenov. Tormozlanish va qo‘zg‘aluvchanlik.
|
Nerv sistemasiga tormozlovchi xloroform va qo‘zg‘atuvchi Strixnin moddalari ta’sirini kuzatish (xayvonlar, kalamush yoki baqa).
|
3
|
16.
|
Vegetativ va periferik asab tizimi. Xayot faoliyati jarayonlarining vegetativ asab tizimi tomonidan idora etilishi.
|
Parabioz. Reobaza. Xronaksiya. Golts tajribasi.
|
3
|
17.
|
Sezgi a’zolari. Ko‘ruv va eshituv a’zolari tuzilishi va faoliyati. Teri sezuvchanligi. Xid va ta’m bilish.
|
Mulyajlar, jadvallar yordamida ko‘z o‘tkirligi va ko‘ruv maydonini aniqlash. Tovush to‘lqinlarini fazoda tarqalishini kuzatish. Moriotta tajribasi. Veber ususli.
|
3
|
18.
|
Oliy asab faoliyati. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining fiziologiyasi. Shartli refleks. Miya po‘stlog‘ida tormozlanish. Oliy asab faoliyatining tiplari. Uyqu fiziologiyasi.
|
T-va boshka labirintlar yordamida shartli reflekslarni xosil qilish. Po‘stloq roli va po‘stloqdagi vaqtincha aloqa haqida. Dars mulyajlardan foydalanib olib boriladi.
|
3
|
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Hazmlanish._Hazm_a’zolari_tuzilishi_va_vazifasi._Og‘iz_bo‘shlig‘i_va_me’dada_hazmlanish_jarayoni. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Hazmlanish._Ingichka_va_yo‘g‘on_ichak_tuzilishi_va_vazifalari._Jigar,_me’da_osti_bezi. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fanni_o‘qitishda_zamonaviy_axborot_va_pedagogik__texnologiyalar. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=14 | Mavzu: 5 Gemostaz mexanizmi. Qon guruhlari. Rezus – faktorning yaratilishi va qon tizimining idora etilishi. Limfa | Mavzu: 5 Gemostaz mexanizmi. Qon guruhlari. Rezus – faktorning yaratilishi va qon tizimining idora etilishi. Limfa.
Kon ishlanishi
Kon xujayralari kaysi organlarda xosil bulsa va parchalansa, usha organlar va kon G. F. Lang taklifiga kura yagona kon sistemasiga kiritiladi. Bu sistemaga: kumik, ilik, jigar, talok va limfa tugunlari kiradi. Katta yoshli organizmda kumik, embrionda esa, bundan tashkari, jigar xam yaratuvchi organ xisoblanadi. Katta yoshli organizmda jigar kon yaratish (kon ishlash) funksiyasidan maxrum buladi.
Bir sutkada taxminan 200—250 mlrd. eritrotsit xosil buladi. Kumik (kizil ilik)ning yadroli eritroblastlaridan yadrosiz eritrotsitlar vujudga keladi. Ularning protoplazmasida, tugrisini aytganda, ribosomalardan iborat bulgan granulalarda gemoglobin sintezlanadi. Gem sintezida, aftidan ikkita oksil
ferritin va siderofilin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. Kumikdan konga utuvchi eritrotsitlarda bazofil (asos buyoklar bilan buyaluvchi) modda bor, ular retikulotsitlar deb ataladi va etuk eritrotsitlardan kattarok buladi. Soglom odam konida retikulotsitlar 1 % dan oshmaydi. Retikulotsitlar bir necha soatda etiladi, ya’ni etuk eritrotsitlarga, ya’ni normotsitlarga aylanadi; ayni vaktda bazofil moddasi yukoladi.
Kondagi retikulotsitlarnint mikdori kumikda eritrotsitlar kanchalik jadallik bilan xosil bulayotganini kursatib beradi.
Eritrotsitlar urta xisobda 120 kun yashaydi. Buni turli usullar bilan aniklash mumkin. Sunggi yillarda shu maksad bilan «nishonli» atomlar metodikasi kullanilmokda. Xrom (Sg51) yoki temir (Fe59) ning radioaktiv izotopi bulgan nishonli eritrotsitlar odam koniga kiritiladi. kasalliklarda (yukumli kasalliklarda) organizm bakteriya zaxarlari — toksinlarni, extimol, ximiyaviy biriktirish yuli bilan zararsizlantiruvchi moddalar (antitoksinlar) ishlab chikaradi va tuplaydi. Xayvonlar koniga toksinlar kayta-kayta yuborilgandan sung unda tegishli antitoksinlar tuplanadi. Bunday xayvonlarning kon zardobi kasalliklarni davolash maksadida ishlatiladi. Aksari yukumli kasalliklar (masalan, kizamik, chin chechak, tepkili terlama va xokazo) da organizm mikroblarning rivojlanishiga tuskinlik kiladigan moddalarni xosil kiladi, bu moddalar antitelolar yoki immun jismlar deb ataladi. SHunga kura odam ba’zi kasalliklar bilan kamdan-kam takror ogriydi. Kasallik bilan ogrib utgan odamning kon zardobi shu kasallik mikroblarining usishini va rivojlanishini tuxtatadi. Infeksiya rivojlanishiga tuskinlik kiluvchi moddalarning kon, tukimalarda mavjudligi va organizm xujayralarining kasallik mikroblariga reaksiya kursatish kobiliyatining uzgarishi tufayli organizmning kasallik bilan ogrimaslik (kasallikka chalinmaslik) xolati immunitet deb ataladi. Antitelolarni leykotsitlar va retikulo-endoteliy sistemasining xujayralari ishlab chikaradi. Immun jismlar mikroblardan boshka omillar ta’sirida xam ishlanadi. Organizmga xar kanday yot oksil parenteral yul bilan (xazm yulidan tashkari) kiritilganda xam konda antitelolar paydo buladi. Xayvon kaysi yot oksilga immunlangan bulsa, shu xayvon zardobi usha yot oksilga ta’sir etganda oksil ivib, chukib tushadi. Bu xodisa pretsipitatsiya, uni vujudga keltiruvchi moddalar esa pretsipitinlar deb ataladi. Immun jismlarga gemolizinlar, agglyutininlar va shu kabilar kiradi.Immun jism organizmning tugilish vaktidan mavjud bulsa, tugma, yoki irsiy immunitet deb aytishadi. Immun jismlarning individual xayot davrida tuplanishi orttirilgan (yoki kasb etilgan) immunitet deb ataladi. Odamning va xayvonlardan ayrim turlarining ba’zi kasalliklar bilan ogrimasligi tugma immunitet bilan tushuntiriladi. Masalan, odam koramol chumasi degan kasallik bilan ogrimaydi.Tashki ta’sirotlar tugma immunitetga putur etkazishi mumkin. Odatdagi sharoitda kuydirgi bilan ogrimaydigan tovuklar sovutib kuyilsa, kasallana boshlaydi. SHuningdek ionlovchi radiatsiya (nurlanish) xam organizmning infeksiyaga karshi chidamini kamaytiradi.Tugma immunitet leykotsitlarning fagotsitoz kila olishiga anchagina boglik. Kuyon ga kuydirgi sporalari yuborilgach ularni leykotsitlar yutib, xazm kilib yuboradi. Kuyonning kon zardobida esa kuydirgi bakteriyalarining sporalari yaxshi rivojlanadi.Anafilaksiya. Oksil tabiatli yot moddalar organizmga takror kirganda anafilaksiya deb ataladigan maxsus xolat kuzatiladi.Masalan, dengiz chuchkasining terisi ostiga, koniga yoki korin pardasi bushligiga ozgina (0,02 ml) yot zardob yuborilsa, xech kanday zararli okibat kuzatilmaydi. Lekin shu zardob 15—20 kundan sung takror yuborilsa, kuchli reaksiya va ogir xolat—anafilaktik shok ruy beradi: tutkanok tutadi, nafas olish va yurak urishi buziladi, zardob yuborilgach bir necha minutdan keyin xayvon ulib koladi. Sababi shuki, yot oksil birinchi marta yuborilganda xayvonning mazkur oksilga sezuvchanligi oshadi (sensibilizatsiyalovchi in’eksiya). Usha oksil modda shunday sensibilizatsiyalangan xayvonga takror yuborilganda juda kuchli zaxardek ta’sir kiladi (ajrim siluvchi in’eksiya).Xayvon ajrim kiluvchi in’eksiyadan keynn omon kolsa desensibilizatsiyalanib, ya’ni sensibilizatsiyalovchi in’eksiya ta’sirida oshgan sezuvchanlik xolatidan kutilib koladi. Bu xolatlarning kelib chikish mexanizmlari murakkab bulib, mukammal urganilgani yuk.Kon gruppalariSoglom odamlar konida boshka odamlarning eritrotsitlarini yopishtirib kuyadigan (agglyutinatsiyalaydigan) moddalar bulishi mumkinligi 1901 yilda kashf etildi. Bir odamning kon plazmasida yoki zardobida ikkinchi odam eritrotsitlarining agglyutinatsiyalanishini urganish muxim davo chorasi bul-gan kon kuyishga ilmiy asos yaratib berdi.Organizm kup kon yukotganda ba’zi zaxarlanishlarda (jumladan, gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi buzilganda), kondagi gemoglobin mikdori kamayganda va meditsinada boshka kup kursatmalar bilan kon kuyiladi. Ilgari kon kuyish uchun urinib kurishlar kupincha xalokatga olib kelgan yoki organizmni ogir axvolga solib kuygan. Donor (kon beruvchi odam) konining eritrotsitlari retsepient (kon oluvchi odam)ning kon plazmasida agglyutinatsiyalanganda kon kuyishning ogir okibatlari kurinadi. Kuyilgan kon eritrotsitlarida agglyutinatsiyalanuvchi modda — agglyutinogen, retsipient plazmasida esa shunga mos keladigan agglyutinatsiyalovchi modda — agglyutinin bulganda shunday xodisa ruy beradi. Eritrotsitlarning agglyutinatsiyalanishi va sungra gemolizlanishi okibatida organizmni ulimga olib keluvchi ogir xolat — gemotransfuzion shok paydo buladi.
Odamlarning kon eritrotsitlarida YA. YAnskiy va K. Landshteyner agllyutinatsiyalanuvchi ikki faktoragglyutinogen A va agglyutinogen V, plazmada esa agglyutinatsiyalovchi ikki modda — agglyutinin alfa va agglyutinin betta larni topishgan. Odam konida agglyutinogen A bilan agglyutinin alfa, agglyutinogen V bilan agglyutinin betta xech vakt birga uchramaydi, shuning uchun organizmning uz eritrotsitlari agglyutinatsiyalanmaydi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar, plazmada esa agglyutininlar bor-yukligiga karab, barcha odamlarni turt gruppaga ajratish mumkin. YAnskiy klassifikatsiyasiga kura I gruppadagi odamlarning eritrotsitlarida agglyutinogenlar yuk, plazmasida esa alfa va betta agglyutininlari bor.Umri bitgan eritrotsitlar retikulo-endoteliy sistemasining xu-jayralarida, avvalo jigar va talokda gemolizlanish yuli bilan uzluksiz parchalanib turadi. Bu organlarni «eritrotsitlar mozori» deb atashadi.
Eritrotsitlar xosil bulishi — eritropoez uchun bu protsessii sti-mullovchi vitaminlar — vitamin Bi2 va foliy kislota organizmga kirib turishi zarur. Bu moddalarning birinchisi ikkinchisidan taxminan 1000 baravar aktivrok- Vitamin V12—siankobalamin —• tashki muxitdan organizmga ovkat bilan kiradi va son ishlanishining tashsi faktorы deb ataladi. Don ishlanishining ichki faktori deb ataladigan mukoproteid me’da bezlaridan chikib turgandagina vitamin V]2 xazm yulidan suriladi. Ba’zi ma’lumotlarga Karaganda vitamin V12 ning uzlashtirilishiga bevosita alokador bulgan kandaydir enzimatik protsessii ichki faktor (mukoproteid) katalizlaydi. Me’dada ichki faktor xosil bulmaganda vitamin V|2 ning organizmga kirishi buziladi, shu sababli kumikda eritrotsitlarning xosil bulishi xam buziladi.
Kon ishlanishining boshkarilishi
Normada xosil bulayotgan eritrotsitlar mikdori parchalanayotgan eritrotsitlar soniga tugri keladi va ularning umumiy soni xayron kolarlik darajada doimiy bulib turadi.
Biror sabab bilan ruy bergan kislorod tankisligi kondagi erit-rotsitlarni kupaytirib yuboradi. Kumikdagi maxalliy kislorod tankisligi eritropoezni kuchaytirmaydi.
Kislorod tankisligiga duchor kilingan xayvon konining plazmasi normal xayvonga kuyilsa, eritropoez kuchayishi tadkikotlarda aniklandi. Anemiya, kislorodi kam gaz aralashmasidan nafas olish, katta balandliklarda uzok vakt bulish, nafas organlarining kasalliklari va shunga uxshash sabablar bilan ruy bergan kislorod tankisligida organizm kon yaratilishini stimullovchi moddalar — eritropoetinlarni xosil kiladi. Eritropoetinlar — kichik molekulyar ogirlikka ega bulgan glikoproteidlardir. X,ayvonlarning buyraklari olib tashlangach konida eritropoetinlar paydo bulmaydi. SHuning uchun xam eritropoetinlar buyraklarda xosil buladi, deb xisoblashadi.
Aksari tadkikotchilar kon sistemasining turli kasalliklarini, chunonchi eritrotsitlarning etarli mikdorda xosil bulmasligini va kondagi mikdorining ;kamayib ketishini (anemiyami), eritrotsitlarning ortikcha ishlanishini va kondagi mikdorining kupayishini (politsitemiyani) eritropoetinlar ishlanishining buzilishiga yuyadilar. Leykotsitlar ishlanishi — leykopoez — jadalligi asosan ba’zi nuklein kislotalar va xosilalarining ta’siriga boglik. SHikastlanishda, yalliglanishda va shunga uxshash xolatlarda tukimalarning parchalanish maxsulotlari leykopoezni stimullovchi moddalar xisoblanadi. Gipofizdan chikadigan adrenokortikotrop gormon va usish gormoni ta’sirida kondagi neytrofillar kupayadi va eozinofillar kamayadi.
Bir kancha tekshirishlarga Karaganda zritropoez stimulyasiyasida nerv sistemasi muayyan rol uynaydi. Kumikka keluvchi nervlarga ta’sir etish natijasida itning konida eritrotsitlar kupayishi utgan asrning 80-yillaridayok S. P. Botkin laboratoriyasida kursatib berilgan edi. Simpatik nervlarga ta’sir etilganda kondagi netrofil leykotsitlar xam kupayadi.
F. CHubalskiyning ma’lumotlariga Karaganda sayyor (adashgan) nervga ta’sir etilganda kondagi leykotsitlar kayta taksimlanadi: ichak tutkich (mezenterium) tomirlaridagi konda leykotsitlar kupaygani xolda, periferik tomirlardagi konda leykotsitlar kamayadi, simpatik nervga ta’sir etish teskari natijani beradi. Ogrituvchi ta’sirot va emotsional kuzgalish kondagi leykotsitlarni kupaytiradi.
Ovkatdan sung—me’dadagi xazm protsessi avjiga chikkanda tomirlardagi konda leykotsitlar kupayadi. Bu xodisa kayta tatssimlanish leykotsitozi yoki x,azm leykotsitozы deb ataladi.
X,azm leykotsitozini shartli refleks yuli bilan xam vujudga keltirish mumkin ekanligini I. P. Pavlovning shogirdlari kursatib berishdi.
Kon sistemasi organlari (kumik, talok, jigar, limfa tugunlari) retseptorlarga boy, V. N. CHernigovskiyning eksperimentlariga Karaganda, bu retseptorlarga ta’sir etilganda turli fiziologik reaksiyalar ruy beradi. SHunday kilib, bu organlar nerv sistemasi bilan ikki yoklama boglangan: ular markaziy nerv sistemasidan signallar oladi (bu signallar ularning xolatini boshkaradi) va uz navbatida kon sistemasi organlarining va butun organizmning xolatini uzgartiruvchi reflekslar manbai xisoblanadi.
Mavzu: 6 Qon aylanishi. Yurak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi
va fiziologiyasi.- 2 soat.
Savollar:
Yurak faoliyatini boshkdrilishi (miogen, gumoral, asab).
Yurak reflekslari. YUrakni boshkdrilishida MASni yukori bulimlarining roli.
YURAK ISHINING BOPЩARILISHI
Yurakning ishi — kiskarish chastotasi va kuchi — organizmning aktivligiga va u yashayotgan muxitning turli sharoitiga karab uzgaradi. Organizmning faoliyatiga va tashki muxit sharoitiga yarasha kon bilan ta’minlanishi kup jixdtdan shunga boglik. Yurak ishining bunday uzgaruvchanligi va organizm talablariga moslanishi regulyasiyaning nerv va gumoral mexanizmlari tufayli ruyobga chikadi.
Yurak innervatsiyasi
Yurakka markaziy nerv sistemasidan simpatik va adashgan (sayyor) nervlar orkali keluvchi impulslar yurakning nerv regulyasiyasini amalga oshiradi. Barcha vegetativ nervlar singari, yurak nervlari xdm ikki neyrondan tarkib topgan. Uzunchok miyada yotgan birinchi neyronning usiklari adashgan nervni xosil kiladi. Adashgan nervning bu neyroni yurakning intramural gangliylarida tugaydi. SHu erdagi ikkinchi neyronning usiklari sinoatrial tugunga, bulmalarning muskul tolalariga va atrioventrikulyar tugunga boradi. YUrak korinchalari adashgan nervdan innervatsiya olmaydi. YUrakka impulslarni utkazuvchi simpatik nerv sistemasining birinchi neyronlari orka miya kukrak bulimining yukoridagi beshta segmentining yon shoxlarida joylashgan. Bu neyronlarning usiklari buyindagi va kukrak yukorisidagi simpatik tugunlarda tugaydi. YUrakka usiklar beradigan ikkinchi neyron shu simpatik tugunlarda buladi. YUrakni innervatsiyalaydigan simpatik nerv tolalarining kupchilik kismi boshlanadi.
Adashgan nervlarning yurakka ta’siri. Adashgan nervlarning yurakka ta’sir etishini aka-uka Veber 1845 yilda birinchi marta kursatib berishgan. Ular bu nervlarga ta’sir etilganda yurak ishi xdtto diastolada butunlay tuxtalib kolishgacha tormozlanishini topishdi. Organizmda nervlarning tormozlovchi ta’sir kursatishi birinchi marta shu tarika aniklangan edi. Adashgan nervni kirkib, periferik uchiga elektr toki bilan ta’sir etilganda effekt intensivligi nervni ta’sirlash kuchiga boglik. Ta’sirot kuchi past bulsa, yurak kiskarishlari sekinlashadi (yurak siyrakrok uradi). Bu xddisa manfiy xronotrop effekt deb ataladi.
Ayni vaktda yurakning kiskarishlar amplitudasi kamayadi - manfiy inotrop effekt deb shuni aytiladi. Adashgan nervga kuchli ta’sir kursatilsa, yurak ishi biroz vakt tuxtab koladi. Adashgan nervga ta’sir etilayotgan vaktda yurak muskulining kuzgaluvchanligi pasayadi, modomiki shunday ekan, uni kuzgatish uchun ancha kuchli ta’sirot talab kilinadi. Kuzgaluvchanlikning p. vagus ta’sirida shunday pasayishi manfiy batmotrop effekt deb aytiladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda yurakning utkazuvchanligi yomonlashadi—manfiy dromotrop effekt deb shuni aytiladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda kupincha tula atrioventrikulyar blok kuzatiladi.
Yurakning ayrim xujayralariga mikroelektrodlar kiritib potensiallarni aniklash adashgan nerv ta’sirlanganda membrana potensia-li ortishini — giperpolyarizatsiyani kursatdi. N. vagusra ta’sir etilganda bulmalarning refrakter davri kiskaradi. Adashgan nerv uzok vakt ta’sirlanganda avvaliga urmay kuygan yurak ta’sirot davom etishiga karamay yana urib ketadi. Bu xodisa yurakning p. vagus ta’siridan chikib ketishi deb ataladi.
Yurakka simpatik nervlarning ta’siri. Simpatik nervlarning yurakka ta’sir etishini 1867 yilda I. F. Sion, keyinchalik I. P. Pavlov xam urganishgan. I. F. Sion yurakning simpatik nervlari ta’sirlanganda yurak faoliyatining tezlashuvini (musbat xronotrop effekt) tasvir etgan; tegishli tolalarni I. F. Sion (yurakni tezlatuvchilar) deb atagan. 1887 yilda I. P. Pavlov yurak ritmini aytarlik tezlatmasdan kiskarishini kuchaytiruvchi, ya’ni yurak faoliyatini kuchaytiruvchi nerv tolalarini (musbat inotrop effekt) topdi. I. P. Pavlovning fikricha, kuchaytiruvchi nerv tolalari maxsus trofik (ya’ni modda almashinuvi protsesslarini stimullash yuli bilan yurakka ta’sir kiluvchi) tolalardir.
Simpatik nervlar ta’sirlanganda ritmni boshkaruvchi xujayralarning diastolada uz- uzidan depolyarizatsiyalanishi tezlashadi, natijada yurak tezrok ura boshlaydi, xarakat potensiallarining amplitudasi xam oshadi. YUrakning simpatik nervlarini ta’sirlash yurakda kuzgalishning utishini yaxshilaydi (musbat dromotrop effekt) va uning kuzgaluvchanligini oshiradi (musbat batmotrop effekt). Simpatik nervning ta’siri katta latent davr — 10 sekund va undan keyin bilinadi va nervni ta’sirlash tuxtatilgandan keyin xam uzok davom etadi. Organizmning ishga moslanishida yurak nervlarining axamiyati kuyidagi kuzatishdan kurinib turibdi: it yuragini innervatsiyalovchi nervlar kirkib kuyilsa, u jadal jismoniy ish bajarganda tomiri minutiga fakat 10—12 ta ortikrok uradi va it nervlari kirkilguncha bir necha soat jismoniy ish kilgan (yugurgan) bulsa, nervlari kirkib kuyilgandan keyin fakat bir necha minut yugura oladi.
YUrakda nerv impulslari utkazilishining kimyoviy mexanizmi
Yurakning adashgan nervlari ta’sirlanganda ularning oxirlarida atsetshxolin ajralib chikadi, simpatik nervlar ta’sirlanganda esa ularning oxirlarida noradrenalin (sgshpatin.) ajraladi. Bular yurak faoliyatini bevosita tormozlovchi yoki kuchaytiruvchi moddalardir, shuning uchun xam nerv kuzgalishining mediatorlari (ya’ni utkazuvchilar) deb ataladi. Mediatorlarning . mavjudligini O. Levi isbot etgan. U organizmdan ajratib olingan bir yurakning adashgan va simpatik nervlarini ta’sirlagan, sung bu yurakdan suyuklik olib, organizmdan ajratilgan, ammo nervlari ta’sirlanmagan ikkinchi yurakka solgan: ikkinchi yurak xuddi uzining adashgan yoki simpatik nervlari ta’sirlangandek reaksiya bergan. Demak, birinchi yurak ta’sirlanganda uni oziklantiruvchi suyuklikka biror mediator ajralib chikkan. Adashgan nerv oxirlarida xosil buladigan atsetshxolin kondagi va gavda xujayralaridagi xolinesteraza fermenti ta’sirida tez parchalanadi. SHuning uchun atsetilxolin fakat ajralib chikkan joyida (maxalliy) ta’sir kursatadi. Simpatik mediator—noradrenalin atsetilxolinga Karaganda sekinrok parchalanadi va shuning uchun uzokrok ta’sir etadi. Buning sababi shuki, simpatik nervlarga ta’sir etish tuxtatilgandan keyin xam yurak kiskarishlari yana biroz vakt tezlashganicha va kuchayganicha koladi.
Yurak faoliyatini boshkaruvchi markazlar tonusi
Yurakka keladigan adashgan nervlarning yadrolari — nerv markazlari doimo kuzgalgan xolatda — markaziy tonus xolatida buladi, SHuning uchun adashgan nervlar orkali yurakka doimo tormozlovchi impulslar kelib turadi. Ikkala adashgan nerv kirkib kuyilgandan keyin bu impulslar kelmay kolishi sababli it yuragi tez ura boshlaydi.
Odamga atropin alkaloidini yuborib, adashgan nervlarni vaktincha ta’sir etmaydigan kilib kuyish mumkin. Bunda yurak kiskarishlari juda tezlashadi. YUrakka simpatik tolalarni beruvchi ganglio stellatumning ikkalasi olib tashlansa, yurak kiskarishlari barkaror siyraklashmaydi, chunki yurakka keluvchi simpatik nervlarning nerv markazlari tonusi yuk yoki juda sust. Adashgan nervlarning markaziy tonusini reflektor ta’sirlar saklab turadi, ya’ni turli retseptorlardan markazga intiluvchi nervlar orkali keluvchi impulslar adashgan nervlarning yadrolarini kuzgatib turadi. Adashgan nervlar yadrolarining tonusini saklab turishda ularga aorta ravogi va karotid sinus retseptorlaridan markazga intiluvchi nervlar orkali keladigan impulslar ayniksa katta rol’ uynaydi. Adashgan nervlar kirkib kuyilganda bu nervlarning yadrolari tonusi keskin darajada pasayadi, shuning okibatida adashgan nervlarning uzi kirkib kuyilganda yurak kiskarishlari kanday tezlashsa, markazga intiluvchi shu nervlar kirkib kuyilganda xam yurak kiskarishlari ushanday tezlashadi.
Adashgan nervlar yadrolari tonusiga ba’zi ximiyaviy faktorlar xam ta’sir etadi. Ularning ta’sirini K. Geymans taklif etgan metodika bilan urganish mumkin. Bu metodikada ikki itning kon tomirlari bir-biriga shunday ulanadiki, A itning koni B itning boshiga boradi. Tomirlar ulanganidan sung B itning boshi tanasidan ajratiladi, lekin adashgan nervlar kirkmay koldiriladi. Geymans metodikasida tekshirilayotgan modda organizmga kiritilgach yurakning uziga ta’sir kilishini yoki adashgan nerv yadrosiga ta’sir etib yurak faoliyatini uzgartirishini aniklasa buladi. Darxakikat, mazkur modda A itning koniga yuborilgach B it yuragining ishini uzgartirsayu, B itning koniga yuborilganda uning yurak ishini uzgartirmasa, tekshirilayotgan modda fakat adashgan nervlarning yadrolari orkali ta’sir kilishi ravshan bulib koladi. Buyrak usti bezlarining magiz kavatidan ajralib chikadigan adrenalin, shuningdek, kalsiy ionlari va karbonat angidrid konda kupayib ketganda adashgan nervlarning yadrolari tonusi oshib ketishi shunday yul bilan aniklangan.
Adashgan nervlarning yadrolari tonusi nafas fazalariga xam karab uzgaradi. Nafas chikarishning oxirida va undan keyingi nafas olishda p. vagus yadrolarining tonusi ortadi, shuning uchun yurak urishi siyraklashadi, natijada nafas aritmiyasi kelib chikadi. Adashgan nervlar kirkib kuyilgach yoki organizmga atropin yuborilgach nafas aritmiyasi yukoladi.
Odamlarda ba’zan adashgan nervlarning markazlari tonusi barkaror oshganligi kuzatiladi. Bradikardiya, ya’ni yurak ishining sekinlanishi shundan guvoxlik beradi. Vagal tonus pasayganda yurakning ish ritmi aksincha uzgarib, taxikardiya ruy berishi, ya’ni yurak ishi tezlashishi mumkin.
Yangi tugilgan bolalarda adashgan nervlar yadrolarining tonusi yuk. YAngi tugilgan xdyvonlarning yurak nervlarini kirkib kuyish, shuningdek chakaloklarga atropin yuborib adashgan nervdan yurakka impuls kelmaydigan kilib kuyish yurak kiskarishlari chastotasiga ta’sir kilmasligi xam shundan darak beradi.
Yurak faoliyatining refleks yuli bilan boshkarilishi
Yurak faoliyatini boshkarishda uzunchok miya bilan orka miyadagi markazlardan tashkari, yukorirovdagi bir kancha nerv markazlari xam katnashadi. Oralik miyaning gipotalamus soxasiga ta’sir etilganda yurak kiskarishlari kuchayadi va tezlashadi. Miyachaga va bosh miya yarim sharlari pustlogining motor va premotor zonalariga ta’sir etilganda xam yurak faoliyati uzgaradi. Yurak
faoliyati markaziy nerv sistemasining sanab utilgan barcha soxalari ishtirokida refleks yuli bilan boshkariladi. Reflektor reaksiyalar yurak kiskarishlarini tormozlashi — sekinlatishi xam susaytirishi (eagal reflekslar) va kuzgatishi — tezlatishi xam kuchaytirishi mumkin (simpatik reflekslar).
Turli retseptorlar ta’sirlanganda yurak ishi refleks yuli bilan uzgaradi. Tomirlar sistemasining ba’zi kismlarida joylashgan retseptorlar yurak ishining boshkarilishida aloxida rol uynaydi. Ular tomirlardagi kon bosimining uzgarishidan yoki gumoral (ximiyaviy) ta’sirotlardan kuzgaladi. SHunday retseptorlar tuplangan kismlar-tomirlarning refleksogen zonalari deb ataladi. Uyku arteriyasi ikkiga bulinadigan soxadagi refleksogen zonalarning axamiyati ayniksa katta. Markazga intiluvchi nervlarning shu erdagi oxirlari ta’sirlanganda yurak kiskarishlari refleks yuli bilan sekinlashadi. Bu nervlarning oxirlari pressoretseptorlardan iborat. Bular kaysi tomirlarda joylashgan bulsa, usha tomirlardagi kon bosimining kutarilishi sababli shu tomirlarning chuzilishidan tabiiy ravishda ta’sirlanadi. Pressoretseptorlardan afferent nerv impulslari kelib, adashgan nervlar yadrolarining tonusini oshiradi, bu esa yurak kiskarishlarini sekinlashtiradi. Tomirlarning refleksogen zonasida bosim kancha yukori bulsa, pressoretseptorlardan impulslar shuncha kup keladi. YUrak ishiga ta’sir etuvchi refleksogen zona kavak venalarning ung bulmaga kuyiladigan joyida xam bor, bu venalar devoridan endoteliy ostida retseptor nerv oxirlari mavjud. Kavak venalarda kon bosimi ortishi sababli shu venalarning chuzilishi bu retseptorlar uchun tabiiy ta’sirotdir. Bunda adashgan nervlar yadrolarining tonusi pasayadi, simpatik nerv sistemasi esa kuzgaladi, natijada yurak kiskarishlari tezlashadi va kuchayadi, yurak venalardan arteriyalarga kup kon utkazib, kavak venalardagi kon bosimi odatdagi mikdorgacha pasayadi. Bu fenomen Beynbridj refleksi deb ataladi. YUrak juda kattik ishlayotganda va aorta bilan sinus sagoysshdagi bosim juda ortib ketganda aorta va uyku arteriyalarining refleksogen zonalari yurak urishini refleks yuli bilan tormozlab, kavak venalarning refleksogen zonalari esa, yurak etarli ishlamayotganda uning ishini refleks yuli bilan tezlashtirib, yurak faoliyatining mazkur paytdagi extiyojlariga moslanishini ta’minlaydi. YUrakning uzida: endokardda, miokardda va epikardda xam retseptorlar topilgan; ularga ta’sir etilganda yurak ishi xam, tomirlar tonusi xam uzgaradi. Perikard bushligiga kokain yuborilganda epikarddagi retseptorlardan depressor impulslar kelmay kolishi natijasida kon bosimi barkaror kutariladi. Vagal refleksning klassik misolini utgan asrning 60-yillarida F. Gols tasvir etgan: baka ichagiga sekin-asta urilganda yurak uzok vakt tuxtab koladi. Koringa urilganda yurak tuxtab kolishi odamda xam kuzatilgan. Bu refleksning markazga intiluvchi yuli ichakdan korin nervi orkali orka miyaga boradi va u erdan adashgan nervlarning uzunchok miyadagi yadrolariga etadi. Refleksning markazdan kochuvchi (efferent) yullari usha erdan boshlanadi, bu yullar adashgan nervlarning yurakka boruvchi tarmoklaridan tarkib topgan.
Vagal reflekslarga Ashnerning kuz-yurak refleksi xam kiradi (kuz sokkalariga barmok bosilganda yurak urish soni minutiga 10—20 ta kamayadi).
Ogrituvchi ta’sirotda va emotsional xolatlarda — kurkuv, jaxl, xursandchilik, shuningdek jismoniy ish vaktida yurak faoliyati refleks yuli bilan tezlashadi va kuchayadi. Bunda yurakka simpatik nervlar orkali keluvchi impulslar va adashgan nervlar yadrolari tonusining susayishi yurak faoliyatini uzgartiradi.
Bosh miya katta yarimsharlari pustlogining yurak faoliyatiga ta’siri. Xdr xil emotsiyalarda yurak faoliyatining uzgarishi bosh miya katta yarimsharlari pustlogining yurak faoliyatini boshkarishda katnashuvini kursatadi. Odamda muayyan emotsiyaga sabab buluvchi faktorlar eslatilganda yurakning kiskarishlar ritmi va kuchi uzgarishi mumkinligi buning isbotidir. YUrak faoliyatini bosh miya pustlogi boshkarishi xakidagi eng ishonchli ma’lumotlar shartli reflekslar usuli bilan olingan. Kuz sokkalarini bosib, yurak urishini sekinlashtirish bilan bir vaktda biror ta’sirot berilsa, masalan, tovush chikarilsa va bu ish kup marta takrorlansa, keyinchalik kuz sokkalarini bosmay tovush chikarish bilanok yurak faoliyatining ritmi siyraklashadi. Bu shartli kuz-yurak refleksidir. Xuddi shuningdek, yurak ishini uzgartiruvchi dori (nitroglitserin, strofantin)ni organizmga kiritish bilan bir vaktda biror signal, masalan, tovush yoki yoruglik kup marta ta’sir etilsa, shartli refleks xosil buladi, natijada dori bermay turib usha signalning uzi ta’sir etganda xam yurak faoliyati uzgaraveradi.
Sportchilarning startdan oldingi xolati ni ta’riflab beruvchi xodisalar shartli reflektor reaksiyalarga asoslanadi. Sportchilarda nafas, modda almashinuvi, yurak faoliyati musobaka vaktida kanday uzgarsa, musobakadan oldin xam ushanday uzgaradi. A. N. Krestovnikov ma’lumotlariga kura, konki otuvlar yugurishdan oldin startda turganda pulsi minutiga 22—36 ta oshadi.
Yurak faoliyatining gumoral yul bilan boshkarilishi
Gavda a’zolarining kon va limfaga chikaradigan bir kancha moddalari yurakka ta’sir etadi: yurak urishini kuchaytiradi va tezlatadi yoki, aksincha susaytiradi va siyraklatadi. Buyrak usti bezlaridan konga utib simpatik nerv ta’sirlangandagi kabi effekt beradigan adrenalin bu jixatdan ayniksa muxim axamiyatga ega. Adrenalin yurakning kiskarishlari ritmini tezlashtiradi va amplitudasini oshiradi. YUrakning normal xayot faoliyatida elektrolitlar muxim rol uynaydi. Krndagi kaliy va kalsiy tuzlari konsentratsiyasining uzgarishi yurak avtomatiyasiga, uning kuzgalish va kiskarish protsesslariga goyat katta ta’sir kursatadi. Kaliy ionlarining kup bulishi yurak faoliyatining xamma tomonlarini susaytiradi: yurak ritmini siyraklatadi (manfiy xronotrop ta’sir), yurakning kiskarishlar amplitudasini kamaytiradi (manfiy inotrop ta’sir), yurakda kuzgalishning utishini yomonlashtiradi (manfiy dromotrop ta’sir), yurak muskulining kuzgaluvchanligini pasaytiradi (manfiy batmotrop ta’sir). K ionlari kup bulganda yurak diastolada tuxtab koladi. Krida K ionlari kamayganda (gipokaliemiya) xam yurak faoliyati keskin darajada buziladi.
Kalsiy ionlarining kup bulishi aksincha: musbat xronotrop, iontrop, dromotrop, batmotrop ta’sir kursatadi. Kalsiy ionlari ortikcha bulganda yurak sistolada tuxtab koladi. Konda Sa ionlari kamayganda yurak kiskarishlari susayadi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fanning_o‘quv_rejasidagi_boshqa_fanlar_bilan_o‘zaro_bog‘liqligi_va_uslubiy_jixatdan_uzviy_ketma_–_ketligi | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/samarqand-davlat-tibbiyot-universiteti-farmatsevtika-ishini-ta.html | Samarqand davlat tibbiyot universiteti farmatsevtika ishini tashkil qilish kafedrasi | |
Samarqand davlat tibbiyot universiteti farmatsevtika ishini tashkil qilish kafedrasi
|
bet | 1/5 | Sana | 12.06.2024 | Hajmi | 5,3 Mb. | | #262961 |
Bog'liq 9-MAVZU (2)
Mavzu: Farmatsevtika tashkilotlarini boshqaruv tizimida xalqaro sifat standartlari
SAMARQAND DAVLAT TIBBIYOT UNIVERSITETI FARMATSEVTIKA ISHINI TASHKIL QILISH KAFEDRASI
Farmatsevtik bozor tizimini tartibga solishda va boshqarishdagi davlat siyosati
Dori vositalarining inson salomatligi uchun muhim aha- miyatga ega ekanligini hisobga olgan holda ularni chetdan sotib olish, ishlab chiqarish, taqsimlash, sotish va ishlatilishini bosh- qarishga har qanday davlat mas’ul ekanligini Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti hamisha ta’kidlab kelmoqda.
Dori vositalari sohasidagi milliy siyosat har bir davlat tomo- nidan farmatsevtika sohasini rivojlantirish va boshqarish uchun aniqlangan maqsadlar majmuasi hisoblanib, ushbu maqsadlarni amalga oshirishning asosiy strategiyasi va yo‘llari ko‘rsatilgan dastur hisoblanadi. Ushbu dori vositalari sohasidagi siyosat, far- matsevtik sektordagi barcha qatnashchilarning, ya’ni davlat, xususiy, nodavlat, donor tashkilotlar va boshqa manfaatdor tomonlar faoliyatini tizimli muvofiqlashtirish imkoniyatini beradi.
Jahondagi ko‘pgina davlatlarda hozirgacha aholining katta qismi uchun dori vositalaridan to‘liq foydalanish muammosi hal qilinmagan. Bunday ahvolning yuzaga kelishiga faqat moliyaviy va budjet tanqisligi emas, balki ichki bozorning o‘ziga xos xususiyatlari, har bir davlatdagi ta’minlovchi, taqsimlovchi tash- kilotlar, iste’molchilar va farmatsevtik sanoatning ushbu sohaga munosabatlari va tegishli amaliy harakatlari sabab bo‘ladi.
Farmatsevtika bozori tizimini yaratishda va boshqarishdagi davlat siyosati hozirgi kunda quyidagilar:
-tegishli qonun va qonunosti hujjatlarini tayyorlash;
-farmatsevtika faoliyatini litsenziyalash;
-dori vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va ekspertiza qilish;
-dori vositalari narxlarini belgilashni nazorat qilish va monitoringini olib borish;
-dori vositalari reklamasini boshqarish;
|
| | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html?page=6 | TMI ning o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi: maksimal 2,5 ball | 1,77-2,12 YAxshi 1,37-1,75 QoniqarliBallar Baho 17,2-20,0 a’lo0-10,8 qoniqarsiz YAKUNIY BAHOLASHBallar Baho 25,8-30,0 a’lo0-16,2 qoniqarsizXaftalar soni Baxolash turi 1 2 |
TMI ning o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi: maksimal 2,5 ball
|
bet | 6/28 | Sana | 30.12.2019 | Hajmi | 2,78 Mb. | | #6520 | Turi | Referat |
Bu sahifa navigatsiya:
- 1,77-2,12 YAxshi 1,37-1,75 Qoniqarli
- Ballar Baho 17,2-20,0 a’lo
- 0-10,8 qoniqarsiz YAKUNIY BAHOLASH
- Ballar Baho 25,8-30,0 a’lo
- 0-16,2 qoniqarsiz
- Xaftalar soni Baxolash turi 1 2
TMI ning o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi: maksimal 2,5 ball.
Ballar
|
Baho
|
2,15-2,5
|
A’lo
|
1,77-2,12
|
YAxshi
|
1,37-1,75
|
Qoniqarli
|
1,35
|
Qoniqarsiz
| ORALIQ BAHOLASH (OB) - semestr davomida o‘quv dasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash uchun, OB nazorat kafedra majlisi qaroriga binoan kombinatsiya (ogzaki va yozma) usulida amalga oshiriladi. Klinik farmatsiya fanidan OB semestr davomida bir marta o‘tkazilidi. OB soni o‘kuv faniga ajratilgan umumiy soatlar xajmidan kelib chiqqan holda o‘tkaziladi. OB baholashdan 55% va undan ortiq olgan talaba YAB baholashga kiritiladi. OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi va balli koeffitsientsiz qayd etiladi.
OB da maksimal ball 20.
Ballar__Baho__17,2-20,0__a’lo'>Ballar
|
Baho
|
17,2-20,0
|
a’lo
|
17,0-14,2
|
yaxshi
|
14,0-11,0
|
qoniqarli
|
0-10,8
|
qoniqarsiz
|
YAKUNIY BAHOLASH (YAB) – semestr yakunida fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash uchun o‘quv mashg‘ulotlar tugaganidan so‘ng o‘tkaziladi. YAkuniy baholashga mazkur semestrni muvaffaqiyatli yakunlagan hamda joriy, oraliq baholashlarni va talabalarni mustaqil ishidan ijobiy ya’ni 55% va undan yuqori ballarga ega bo‘lgan talabalar qo‘yiladi.
Klinik farmayiya fanidan yakuniy baholash fakultet Ilmiy kengashni qaroriga binoan yozma shaklda o‘tkaziladi. YAB da maksimal ball 30.
Ballar
|
Baho
|
25,8-30,0
|
a’lo
|
21,3-25,5
|
yaxshi
|
16,5-21,0
|
qoniqarli
|
0-16,2
|
qoniqarsiz
|
O‘quv rejasiga binoan klinik farmatsiya fani bir semestrda rejalashtirilgani uchun fan bo‘yicha talabaning umumiy bali semestrda olgan joriy, oraliq, mustaqil ish va yakuniy baholashlar to‘plami orqali baholanadi.
JB, OB va YAB turlarida fanni o‘zlashtiri olmagan (54% dan kam ball to‘plagan) yoki uzrli sabab bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta baholashdan o‘tishga ruxsat beriladi: qoldirgan amaliy mashg‘ulot kelgusi darsga qadar guruh o‘qituvchisiga qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi, 3 ta mashg‘ulotni qoldirgan talaba fakultet dekani ruxsati bilan qayta topshiradi, qayta topshirish jaridasida qayd qilinadi; har bir qoldirgan ma’ruza mashg‘uloti uchun agar u qayta topshirilsa, JB da to‘plagan ballar yig‘indisidan 5%, agar qayta topshirilmasa 10% balldan olib tashlanadi; OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi; semestr yakunida fan bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi; akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta o‘zlashtirishi uchun bir oy muddat beriladi, shu muddat davomida o‘zlashtira olmagan talaba fakultet dekani tavsiyaga ko‘ra belgilangan tartibda rektorning buyrug‘i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi.
Talaba nazorat natijalaridan norozi bo‘lsa, appelyasiya komissiyasiga murojaat etishlari mumkin. Appelyasiya komissiyasi 3 a’zodan kam bo‘lmagan tarkibda rektor buyrug‘i bilan tashkil etiladi. Talabalar appelyasiya komissiyasiga fan bo‘yicha YAB natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun davomida ariza bilan murojat qilishlari mumkin. Appelyasiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko‘rib chiqib, shu kunning o‘zida xulosasini beradi.
O‘quv rejasida muayyan semestr (o‘quv yili) ga belgilangan fanlarning barchasi saralash balidan yuqori ball to‘plagan talabalar rektorning buyrug‘i bilan kursdan kursga o‘tkaziladi.
Namuna:
Xaftalar
soni
Baxolash
turi
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
17
ON
|
18
YAB
|
jami
|
JN
|
+
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
5
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
5
|
+
|
45
|
TMI
|
|
|
|
|
|
|
2,5
|
|
|
|
2,5
|
|
|
|
|
|
|
|
5
|
ON
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20
|
|
20
|
YAB
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
30
|
30
|
JAMI
|
|
|
5
|
|
5
|
|
5
|
|
|
5
|
5
|
|
5
|
|
5
|
|
20
|
30
|
100
|
Fanlardan reyting nazorati bo‘yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to‘ldiriladi va mas’ul xodim, kafedra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga topshiriladi.
Talabaning fan bo‘yicha baholash turlarida to‘plagan ballari reyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi
Fan bo‘yicha reyting daftarchasini rasmiylashtirish tartibi:
№
|
Fan nomi
|
Umumiy o‘quv soat
|
Uzlashtirish kursatkichi
|
Rey ting
|
O‘qituvchining F.I.SH
|
Sana
|
Imzo
|
1
|
Fiziologiya
|
108
|
86
|
93
|
Saidov.S.A.
|
15.06.2013 y
|
|
|
| | |
http://kompy.info/umurtqa-poronasining-shikastlanishlari.html | Umurtqa poronasining shikastlanishlari | UMURTQA PORONASINING ShIKASTLANIShLARI
Orka miya va uning tutamlarini zararlamasdan umurtka pogonasining shikastlanishi asoratsiz shikastlanish deyiladi. Ular ichida okibatlari nazarda tutilsa, eng ogari umurtkalarning chiqishi va sinishi xisoblanadi. Bunday shikastlanishlarni uz vaktida tugirlamaslik umurtkalarningikkilamchi shikastlanishiga va dural krpcha ichidagi orqa miya va uning tutamlarining xam zararlanishiga sabab bulishi mumkin. Shuni esda saqlamokjoizki, umurtkalarning shikastlanishi tula inkor qilingandan keyin "orqa soxa, boylamlar va boshqa a'zolar lat yegan" degan tashxis quyish mumkin.
UMURTKA TANALARINING ChiqishI VA SINIShI
Umurtka tanalarining shikastlanishi kuprokbilvosita ta'sirotdan, umurtka pogonasi uki buylab yuk tushishi, tusatdan xaddan tashqari uning buqilishi yoki (kamrok) yozilishidan kelib chikadi. Ayrim xollarda ikki va x.atto uch turdagi ta'sirotlarning kushilishi kuzatiladi. Masalan, mashina gurtib yuborgan yoki birdan tuxgatilganda "xipchin urish" mexanizmida umurtka pogonasi buyin qismining kuchli buqilishi uning yozilishi bilan kushilib keladi. Kattalarda umurtka pogonasini fiziologik kiyshayishilarining biri-ikkinchisiga utish qismlari, ya'ni pastki buyin va yuqori kukrak pastki kukrak va yuqori bel umurtkalari kuprokshikastlanadi. Buyin soxasida kuprok chiqish, kukrak va bel soxalarida sinish va sinib-chiqish kuzatiladi Umurtka pogonasi shikastlanishini barkaror-bekaror orqa boylam majmuasi butunligi bilan aniqlanadi. Orqa boylam kompleksiga utkir usiklararo, utkir usiklar usti va sarik boylamlar xamda umurtkalararo bugimlar kiradi. Shikastlanish orqa boylam majmuasining tula buzilishi bilan kechsa bekaror, qolganlari barkaror shikastlanish deb ataladi. Bekaror shikastlanishlarda umurtkalarning oldingi-orka tarafga surilishga moyillik bulib, dural krpcha ichidagilarni ezib quyish xavfi bor. Barkaror sinishda bunday moyillik va xavf yuq.. Bekaror shikastlanishla r g a umurtkalarning chiqishi va sinib chiqishi, umurtka tanasi oldingi qismining yarim balandligi va undan kuprok darajada ponasimon ezilib sinishi, shu bilan birga, buralib buqilgan sinishlar kiradi. Umurtka tanalarining beqaror sinishlariga - tana burchagining kuporilishi, umurtka tanasining yarim balandligidan kam darajada ponasimon ezilish va "portlagan" sinishlar kiradi (218-rasm). "Portlagan" sinish umurtka pogonasi bukilmagan va yozilmagan xrdda uki buylab ogirlik tushganda xosil buladi va umurtka tanalarining ustki va pastki yuzalarini krplab turuvchi plastinkalari parchalanadi. Dirildok yadrolar umurtka tanalari ichiga kiradi va gidravlik zarba tamoyili buyicha ularni bulaklarga parchalab tashlaydi. Barkaror shikastlanishlar bekaror shikastlanishlarga nisbatan kuprokuchraydi.
T a sh x i s. Bemorlarning dastlabki vaktlarda kup shikoyatlari umurtka pogonasining shikastlangan qismidagi ogriqdir. Ogriqding darajasi suyaklar sinishining ogirligigina emas, balki yumshoq tuqimalarning shikastlanishi, bemorning umumiy axvoli, shaxsiy sezgirligi va boshqa omillarga bogliq,. Umurtka poqonasining shikastlanishi boshqa a'zolar jaroxatlanishi bilan birgalikda kelsa, bemor shifokor dikdatini umurtka pogonasidagi ogriq.ka Karatmasligi natijasida uning shikastlangani aniqlanmay qolishi mumkin. Bunday x.ollarda tugri tashxis quyishga tula yiqilgan anamnez va kunt bilan klinik tekshirish yordam beradi. Qon kuyilish, shilinishlar shikastlanish soxasini, ta'sirot kuchini aniqlyushda qul keladi. Umurtka pogonasi singanda bemorlar majburiy xolatni egallaydilar, ayniksa, u buyin soxasining singani yoki chiqqani kuzga tashlanadi. Orqadan kurilganda, avvalo umurtka pogonasining fiziologik kiyshayishlariga dikdatni jalb qilish kerak Chin bukurlik kam uchraydi, ammo bel lordozining tekislanishi yoki kukrak kifozining kuchayishi kup kuzatiladi. Kator x.ollarda yonga kiyshayish (skolioz) xam paydo bulishi mumkin. Mushaklari yaxshi rivojlangan shaxslarda shikastlangan umurtkalar soxasida orqa uzun mushaklar qisqarib, teri ostidan arqon kabi utkir usiklardan ikki tomonga karab burtib turadi. Buyin umurtkalari shikastlanganda bu soxada mushaklarning spastik kiskarishi doimiy uchraydigan belgi xisoblanadi. Utkir usiklarni paypaslaganda ogriq. seziladi. Ogriqdan tashqari, paypaslaganda singan umurtka utkir usigining orqaga turtib gurgani va usiklar orasi shikastlangan soxdda kattalashgani aniqlanasi. Bel umurtkalari singanda krrinda ogriq.bulishi va korin oldingi devori taranglashishi mumkin. Bu krrin seroz pardasi orqa soxasida gematoma borligi bilan bogliqdir. Krrin parda orqasidagi gematoma, kuyosh chitali va chegara simpatik ustuni zararlanishi yoki qattiqlanishi soxta utkir krrin klinikasini berishi mumkin, ayrimlarida u shunday yakkrl buladiki, natijada tashxislovchi laparoskopiya, xatto laparotomiya qilishga tugri keladi. Bel yoki pastki kukrak umurtkalari singanini orqa yumshoq tuqimalari shikastlangani va kundalang usikdar singanidan kiyoslash uchun krrnida yotgan bemorni yozilgan oyoglarini kutarib, utkir usiklar paypaslanadi (Silin belgisi). Yumshoq tuqimalar lat yeganida, chuzilganida yoki kundalang usiklar singanida ogriq. kuchaymaydi, umurtka tanalari, utkir usiklari va yoyi singanida ogriq. juda kuchayadi. Bu belgi shikastlanishdan kupgina vakt utgan bulsa, umurtkalarning singanini aniqlashda katta axamiyat kasb etadi, chuyki boshqa belgilar aniq, bulmaydi. Bemorning tovoniga urib yoki boshini bosib umurtka pogonasi uki buylab ta'sirot berish faqat yotgan qolda utkazilishi mumkin. Uk buylab kattarok kj berish va kupollik bilan umurtka pogonasi xdrakat x.ajmini aniqlash, ayniksa, vertikal xolatda man etiladi. Rentgenologik tekshirishni ikki yuzada, fas va profil xolatlarda olinadigan suratlar bilan boshlanadi. Keyinchalik kursatmaga karab muljal suratlar, tomografiya, rentgenogrammalar kiyshik yuzalarda olinadiki, ular umurtka tanalari va ularning orqa qismlari: yoylari, bugim va utkir usiklarida kuzatiladigan patologik uzgarishlarni mayda qismlari bilan kurishga imqon beradi. Umurtka tanasi singanining doimiy belgisi bulib, yon tomondan olingan rentgen suratida kurinadigan ponasimon deformasiya xisoblanadi. Pastki kukrak va bel umurtkalari sinishi-ni davolash. Umurtka pogonasi sinishiga shubx.alanayotgan bemorga birinchi yordam berilayotganda umurtka pogonasini xarakatlantirish, ayniqsa, bukish mumkin emasligi, aks xolda u umurtka pogonasi va orqa miyaning yanada kuprok shikastlanishiga olib keladi. Bunday bemorlar ostiga taxta kuyilgan maxsus moslamalarda, umurtka pogonasini buqilishga yul kuyilmagan xolda shifoxonaga yotkizilishi zarur. Umurtkalar sinishini davolash uchun kup usullar ichida eng kup qullaniladigani bir zumda yopiq repozisiya qilib, korset quyishdan, funksional usul bulsa, asta-sekinlik bilan repozisiya qilib, korset quyishdan iborat.
Bir zumda yopiq repozisiya va ketidan korset quyish umurtka tanalarining yarim balandliga va undan ortikrok darajada ezilib, ponasimon bulib qolishida qullaniladi. Usul tamoyili. Singan umurtkani kuch bilan orqaga tukrilash va shu xolda qadoqdanish bulguncha ekstenzion korset quyish. Bir zumda repozisiyani umumiy yoki maxalliy ogriqsizlantirish bilan amalga oshiriladi. Eng soddasi, Beler usulida ogriqsizlantirishdir. Unda singan umurtkalar soxasida utkir usiklar orasiga 2-4 sm chukurlikka 0,5% novokaindan 20 ml yuboriladi. Maxalliy ogriqsizlantirish teri ostiga analgetiklar yuborish bilan tuldiriladi. Repozisiyani turli balandlikdagi stollarga bemorni korni bilan yotkizib, umurtka pogonasini orqaga bukib, Uotson-Djons-Beler usulida yoki korni bilan yotgan bemorni oyoglaridan yuqoriga tortib (Devis usuli) qilish mumkin. Lekin universal ortopedik stolda repozisiya qilish kuprok maqsadga muvofiq. buladi. Bunda umurtka pogonasini orqaga bukish prujinalovchi tasmalar kiyshikligini stollarni yaqinlashtirish bilan uzgartirish orkali erishiladi. Bir zumda yopiqrepozisiya qilib, rentgen nazorati utkazilgach, tezda umurtka pogonasini orqa yuzaga buqilgan qolda korset kuyiladi. Bemor xolatini korset kuyilayotgan chogda uzgartirmaslik kuzda tutiladi. Umurtka pogonasi ezilib singanda gipsli korsetning uziga xos xususiyatlari bor. Uning asosiy maqsadi - orqaga buqilgan xolda turgan umurtka pogonasini oldinga burilishiga yul kuymaslik Shuning uchun xam bunday korset ekstenzion deb ataladi. Korsetning uch tayanch nuqtasi bulishi kerak: tush, simfiz va umurtka pogonasining bel lordozining eng botik soxalari. Iloji boricha tana orqa qismi Ochiq qolishiga intilgan ma'kul. Bu keyinchalik orqa mushaklarni ukalash, fizioterapevtik va gigienik muolajalar utkazishni osonlashtiradi. Korset Yumashev, Silin va Talambum usulida kuyiladi. Bu korsetning uziga uxshagan ekstenzion korsetlardan farqi shundaki, unda gipsli bintlar yuk tushuvchi chiziklar buylab utkaziladi. Shuning uchun material chikimi eng kam, korset vazni yengil va tananing kup soxasi Ochiq qoladi. Birinchi kunlardan boshlabok fizioterapiya, ukalash, davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. Repozisiyadan 3 xafta utgach, korsetda yurishga ruxsat beriladi. 4-6 oydan sung korset olinadi. Keyinchalyus va katta ezilib sinish xollarida olib kuyiluvchi ortopedik korset tavsiya qilinishi mumkin. Ishga layokatlilik singandan bir yil utgach tiklanadi. Uchdan bir kiem balandligidan kup bulmagan ezilib umurtka tanasining asoratsiz sinishlarida funksional usul bilan davolashga kursatma buladi. Usul tamoyshi. Xarakatsizlantirish urinda yotish rejimi va umurtka pogonasi buylab tortish bilan erishiladi, erta davolovchi jismoniy tarbiya (LFK) tulaqonli tabiiy "mushakli korset" yaratishga karatiladi. Singan umurtkaning butunligini tiklash maqsadi bu x.ollarda kuyilmaydi. Umurtka pogonasi kiyshikligi keyinchalik kushni qismlarning moslashish, kompensasiya qilish xisobiga tugrilanadi. Korset dam kuyilmaydi. Bu usul V.V.Gorinevskaya va Ye.F.Drevinglar tomonidan taklif qilingan bulib, mamlakatimizda keng qullaniladi. Kdyshik yuzada qultik osti soxasidan tortib, umurtka pogonasiga uk?1 buylab tushuvchi ogirlikni yuqtiladi, buning uchun fiziologik kiyshayishlar ostiga bolishlar kuyib, yordam beriladi. Yostikchalar tabiiy kiyshikliklarni tulatib tursa bulgani, umurtk?ning orqaga buqilganini ular kuchaytirmasliga kerak. Bemor birinchi kundanok?jismoniy tarbiya bilan shugullanishi lozim. Urinda yotish rejimi muddati 1,5-2 oy. 4-6 oy utgach ishga layokatliligi dakdsa suz ketadi. Lekin katta jismoniy kuch bilan bogliq. ishlar kshshshi, shikastlangandan bir yil utguncha man qilinadi. Asta-sekin repozisiya qilish usuli uchun kursatmalar bir zumda repozisiya qilingani kabidir. Usul tamoyili. Repozisiya qilish umurtka pogonasini orqaga buqilishini 1-2 xafta mobaynida bosqichli oshirish va keyinchalik ekstenzion korset kuyigddan iborat. Repozisiya bemor urnida (ostida qattiq taxta bilan) bel sodasiga keng yostikcha kuyib amalga oshiriladi. 2-3 kundan sung yostikcha balandligi oshirilib, 7-10 kunlarda 10-12 sm ga olib boriladi. Asta-sekinlik bilan bajariladigan repozisiyani umurtka pogonasini orqa yuzaga sekinlik bilan yozishni amalga oshirib, bukadigan maxsus qonstruksiyalar (reklinator) yordamida amalga oshirsa xam buladi. Eng kulay moslama bulib, Yumashev va muallifdoshlari tavsiya qilishgan, rezinali uch bulmali ustma-ust joylashgan, ichiga xavo tuldiriladigan rek-linator l;isoblanadi. Bulmalar bir-biri-dan ajratilgan, sigi-mi 15, 10 va 5 l ga tengdir. Umurtke pogonasini orqaga bukish darajasi moslama bulmalarini bosqich-ma-bosqich bilan tuldirib boshk;ari-ladi. Xavo reklinato-rida bemorlar metall qonstruksiyalarga nisbatan uzlarini yaxshi xis kiladilar. Sekin-asta repozisiya bilan birga jismoniy tarbiya, ukdlash va fiziotera-pevtik muolajalar utkaziladi. 15-20 kunlarda bemor yotgan >;olatida ekstenzion korset kuyiladi. Keyingi davolash bir zumda repozisiya kqilingan bemorlar kabi olib boriladi. Umurtka tanalari-ning asoratsiz flek-sion sinishida operasiya usulida bir necha umurtqalarni orqa kqismlarini xoti r i sh g a kursatma tuqiladi. Usul tamoyshi. Repozisiyadan sung shikastlangan umurtka poqonasi segmentining utkir usiklari, yoylari yoki kundalang usik>lari biriktiriladi. Shunday qilib, yuk umurtka pogonasining orqa shmkastlanmagan qismita gushadi, zararlangan umurtka tanasi esa bitish vakti davomida yukdan ozod kilinadi. Umurtka pogonasini ,\arakatsizlantiruvchi tashqi moslamalar kullanilmaydi. Singan umurtkani operasiyadan oldin bir zumda yopiq usulda yoki asta-sekinlik bilan turrilanadi. Orqa miya kanali oldingi devori shikastlanmay umurtkalarning barkaror sinishida Sivyan va Ramix temir tortkichi, Veysflog qontraktori yoki Yumashev-Silin usulida orqa mushaklarni shikastlamay alloplastik biriktirishni amalga oshirish mumkin. Yumashev-Silin usulida shikastlangan umurtkadan tashqari ixki yuqori va ikki pastda joylashgan umurtkalar xam qotiriladi. Operasiyadan keyingi davrda davolovchi jismoniy tarbiya va ukalashga katta axamiyat beriladi, ular orqa mushaklarni mustaxkamlashga xaratilgan. Urinda yotish rejimi muddati umurtka pogonasi sinishining xarakteri va operasiya vaktida orqa mushaklar shikastlanish x.ajmiga bogliq.. Yumashev-Silin operasiyasidan 4-6 kundan keyin bemorlar oyogda tursa, Sivyan va Ramix moslamasi ishlatilganda - 14-16 kundan sung metall plastinalari ishlatilganda (orqa mushaklar kuprok zararlanadi) urinda yotish rejimi muddati 3 x.aftagacha uzaytiriladi. 2-3 oy utgach ishga layokatlilikning tiklanishi ?akida suz boradi. "Portlab" sinishlarda dirildok yadro singan umurtka bulaklari orasiga kirib qoladi va qadoqlanish jarayoniga xalakit beradi, shuninguchun bunday xollarda singan umurtka tanasini olib tashlab, urnini suyak transplantanta bilan almashtirgan ma'kul. ugkaziladi. Urinda yotish rejimi muddati 2-3 xdfta. Ishga layokatlilik 4-6 x,aftadan sung tiklanadi.
UMURTKALAR UTKIR USIKDARINING SINIShI
Utkir usiklar x,am bevosita, xdm bilvosita shikastlanishdan sinishi mumkin. Bir necha utkir usiklarning birvarakayiga sinishi x,am kuzatiladi.
T a sh x i s. Bemorlarni singan soxdsagi maxdlliy ogriq. bezovta kiladi, ogriq. umurtka pogonasini orqaga yo oldinga bukkanda kuchayadi. Singan utkir usiklar ustida xosil bulib paypaslanganda ogriydi. Ayrim lollarda utkir usiklar orasining uzgargani, ularning xdrakatchanligi va urta chizikdan yonga surilganligi aniqlanadi. Yon tomondan olingan rentgen suratida sinish chizigi kurinadi.
D a v o l a sh. Singan soxlga 5 ml dan 0,5-1% novokain eritmasi yuboriladi. Ogriq. davom etaversa, ogriqsizlantirish 2-3 kunda krytariladi. 2-3 xafta urinda yotish rejimiga rioya qilinadi. Ishga layokatlilik 3-5 xdftadan sung tiklanadi.
UTKIR USIKDAR U STIVA ORASIDAGI BOYLAMLARNING ShIKASTLANIShI
Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning alox,ida shikastlanishi buyin va bel soxdlarida uchraydi. Shikastlanish mexanizmi bilvosita. Boylamlar umurtka pogonasi oldinga kup buqilganda yoki kuch bilan yozilganda utkir usiklar orasida ezilishi mumkin.
Tashxis. Orqa boylamlarning yangi uzilishida maxdlliy ogriq bezovta kiladi. Umurtka xarakatlari ogriq. bilan kechadi. Ayniqsa, umurtka pogonasini orqaga bukish buziladi, ayrim xollarda juda azob beruvchi ogriq. seziladi. Bu ugkir usiklar orasida boylamlarning ezilishidan bulsa kerak Kurilganda shikastlangan boylamlar soxasida qon kuyilishi xxisobiga bukyl aniqlanishi mumkin. Utkir usiklar Oraliqkini paypaslaganda ogriq, buladi. Usiklararo boylamlar jaroxatlanganda qattiq ogriq. utkir usiklar orasini urta chizikda bosilganda emas, balki undan ozgina yon tomonda aniqlanadi. Paypaslaganda shikastlangan boylamlar kemtigi kuzatilishi, tula uzilganda barmoq. utkir usiklar orasiga erkin kiradi. Utkir usiklarning bir-biridan kochishi boylamlarning aloxdda yangi uzilishida odatda kuzatilmaydi. Umurtka pogonasining oddiy rentgen suratlarida uzgarishlar kurinmaydi. Pekin rentgen suratini olish suyak singa?ini inkor etish uchun shart. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishi kech muddatlarda jaroxdglangan soxada bel sanchigi tipidagi ogriqlar xarakterlidir. Bemorlar bel mushaklariningtezsa charchashini aytishadi. Keyinchalik uzatiluvchi ogriqdar paydo bulishi mumkin, ularning kelib chiqishi kupincha disklardagi degenerativ uzgarishlar, krlaversa orqa va orqa yon disk churralarga bogliqdir. Umurtka pogonasini xarakati, ayniksa, uni orqaga bukish cheklanadi. Doimiy belgilari: ogriq? utkir usikdar orasining kengayishi, utkir usiklar orasidagi boylamlarning bushashishidir.
T a sh x i s. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishining kech davrlardagi klinik manzarasi boshqa kup patologik xolatlarga uxshab ketadi; masalan, umurtka pogonasi osteoxondrozi. Shuning uchun aytib utilgan boylamlar shikastlanganini kech davrlarda aniqlash uchun maxsus tekshirish usullarini ugkazish lozim. Ularning eng soddasi jaroxatlangan boylamlarni vaktincha ogriqsizlan-tiradigan sinamadir. Utkir usikdar orasiga 3-5 ml 2% novokain eritmasi yuboriladi. Agar bemorlarda xakikatdan boylamlar shikastlangan bulsa, ogriq. vaktincha utadi. Xatto umurtka pogonasini orqaga bukish ogriqsiz bulib qoladi (ogriqsizlantirish sinamasi musbat). Lekin boylamlarning shikastlangani disklardagi degenerativ uzgarishlar bilan birgalikda kechsa, sinama natijasi manfiy bulishi mumkin, chunki ogriq.faqat boylamlardagi uzgarish bilan emas, balki disklardagi uzgarishlarga xrm bogliq, Bu xollarda utkir usiklar orasidagi boylamlarning butunligi xakida notukri fikr paydo bulishi mumkin. Shunday qilib, ogriq.sizlantirish bilan topilgan musbat sinama utkir usiklar orasidagi boylamlarning uzilganini bildirsa, manfiy sinama uni inkor eta olmaydi. Shubxa k;ilingan xollarda qontrast modda yuborib, rentgen tekshiruvi - ligamentografiya utkazish tavsiya qilinadi. Utkir usiklarni ikkala yon tomonlaridan qontrast moddani suvdagi eritmasi yuboriladi. Agar usiklar orasidagi boylamlarda darcha, kemtik bulsa, u qontrast modda bilan tuladi va fas rentgen suratida usiklararo boylamlar yoruglanishi fonida qontrast modda soyasi kurinadi.
D a v o l a sh. Boylamlar shikastlanishining dastlabki davrida qonservativ funksional davolash tavsiya qilinadi. Shifoxonada shikastlangan soxa ogriqsizlantiriladi, keyinchaliku 3-4 kundan keyin qaytariladi. Bemorni ostida taxtasi bor kdggikuringachalkancha yotkdoiladi. Davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. 2-xaftadan boshlab krrniga aylanishga ruxsat beriladi, shu vaktdan boshlab tana orqa qismini massaj qilishga kursatma beriladi. Urinda yotish rejimining umumiy muddati 3-6 xafta. Lekin korset ishlatilganda yaxshirok natijalarga erishiladi. Bunday davolashning asosida uzilgan boglam bulaklarini maksimal yaqinlashtirish va barcha bitish davrida xdrakatsizlantirish yotadi. Ogriqsizlantirilgach, umurtqa pogonasini orqaga buqilgan xolda ekstenzion korset kuyiladi. Shunday kqilib, utkir usikdar va ularga yopishadigan boylamlar maksimal yakinlashtiriladi. Jismoniy davolovchi tarbiya, fizioterapevtik muolajalar bemor korsetdaligidanokutkaziladi. Korsetni takib yurish muddati 4-6 \_afta. Shikastlangandan keyin kuprok vakt utgan bulsa, qonservativ davolash natijasi kamrokdir. Agar bir yil mobaynida qonservativ muolajalar bilan natijaga erishilmasa, jarroxlik usuli qullani-ladi, usiklararo boylamlarni Yumashev, Silin va Dmitriev usulida lavsan tasmachalar bilan plastika qilinadi. Operasiyadan sung qattiq yotokda urinda yotish rejimiga rio5 qilinadi. Urinda agdarilish cheklanmaydi. Operasiyadan sung birinch! kunlardanok davolovchi jismoniy tarbiya va fizioterapevta! muolajalar tavsiya qilinadi. Bemorlar oyogda kutarilgach umurtk1 pogonasini xarakatsizlantirish uchun tashkoy moslamala} ishlatilmaydi. Tanani oldinga bukishni 8-10 x,afta mobaynid(cheklanadi. Ishga layokatlilik 11-12xaftadan sung tiklanadi. :-
UMURTQA PORONASINING ASORATLANGAS ShIKASTLANIShLARI
Umurtka pogonasini yopiq shikastlanishida orqa miya va ot dum! tutamlarining turli darajada zararlanishi kuzatiladi mikroskopik uzgarishlardan lat yeyishgacha, majaklanishi va xatt? Anatomic uzilib ketishi mumkin. Bularda orqa miya shishi sh] darajaga borib yetadiki, unda qattiq pardani chegaralab turuvch! kanal ichi butunlay tulib qoladi. Orqa miya shikastlanish darajasiga, orqa miya va undan chikuvch! tutamlardagi utib ketuvchi va utmaydigan uzgarishlarga kara< A.L.Polenov nomidagi Leningrad neyrojarroxiya ilmiy tekshirii instituti taklif kqilgan tasnifga asosan orqa soxaning asoratl] shikastlanishi uch guruxga bulinadi:
Birinchi gurux - orqa miya va ot dumi tutamlarining qayta] funksional uzgarishlari (orqa miya chaykalishi, qon aylanishnin kaytar angionevrotik buzilishlari bilan kurinadi);
II chi gurux - kaytar va kaytmas orka miya va ot dum] tizimchalaridagi uzgarishlarning kushilib kelishi (orqa miya la1 yeyishi va ezilishi).
Uchinchi gurux - orqa miya kundalangiga anatomik uzilishi yeyu uning tuqimalarini butun kundalangini egallagan qon kuyili1] bilan kechuvida kaytmas uzgarishlar.
Orka miya jaroxatlanish ogirligi kaytmas morfologi] uzgarishlarning ustunligi, faoliyatining tiklanishi esa kayta] funksional uzgarishlarning yuqrlishta bogliq..
Jaroxat olingan vaktdan utgan davrga bogliq.xolda, orka miyadag| uzgarishlar tom ma'noda travmatik shikastlanish (ular shikastlanii vaktida va ta'siri ostida paydo buladi) va angionevrotik xarakterp ega bulgan ikkilamchi uzgarishlarga va sistemali \amda sistemasi demielinizasiya va degenerasiya, shikastlanishdan utgan uzoq.davrd| uning jyuratlariga kiradi. Asoratlari esa soxa tuqimalarinin surilib tiklanish, chandiklanish va ichki turli tuqimalar bila! tula kistalar hosil bulish jarayonlari bilan xarakterlanadi. travmatik kasalligi deb atadi. I.Ya.Razdolskiy orqa miya travmatik kasalligani 4 davrini ajratdi:
1)2-3 kunni ishgol kiluvchi bu davr uchun betartib klinik manzara xos bulib, orqa miyaning turli darajada shikastlanishidan kelib chikadi va spinal karaxtlik (shok) rivojlanishi bilan bogliqdir. Bu davrda orqa miya okir shikastlangani xozirgi zamonda klinik manzaraga asoslanib, orqa miya va ot dumi tizimlarida morfologik uzgarishlar xarakterini amaliy jixatdan aniqdab bulmaydi;
2) erta davri 2-3 xafta davom etadi. Bu davr xam orqa miyaning tula funksional uzilish belgilari bilan kurinadi. Bu belgilar majmuasining kelib chiqishida qon, limfa va orqa miya suyukdigi almashuvining mutadil oshib buzilishi xamda orqa miya kulrang modsasida mikroskopik uzgarishlar yotadi. Bu nekroz va qon kuyilishlar bosktiida, jarroxlik yuli bilan orqa miya tekshirilganda anatomic butunligi saqlangandek tuyuladi, ammo lat yegan, majaklangan va qon kuyilgan uchoklar topiladi. Orqa miya tuqimasi bukib suyuklik bilan shimilgan buladi;
3) Oraliqk davr odatda 3-4 oygacha davom etadi. Uning boshlangich fazasida spinal karaxtlik alomatlari yuqoladi va zararlangan soxada chandiklanish jarayoni ketadi xamda shikastlanishning chin xarakteri aniqlanadi. Bu davr uchun orka miya usib boruvchi kistoz degenerasiyasining klinik-morfologik uzgarishlarining boshlanshch bosqichi xosdir;
4) orqa miya travmatik kasalligining kech davri (4 oydan kuprok) zararlangan uchokda avval glial, sunga kupol biriktiruvchi tuqimadan chandiq rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Miya tuqimasida, kupincha, posttravmatik kistalar xosil buladiki, ular orqa miya faoliyatini yanada kuprok buzadi va miya tuqimasining qayta tiklanish jarayonini kup x.ollarda yomon okibatlarga olib keladi. Orka miya pardalari va epidural yok kavitida rivojlanadigan chandikli uzgarishlar xamda shikastlangan umurtkalarda xosil buluvchi suyak kadogi kech davrda orka miyani ezib quyishi, qon va suyuklik aylanishini buzishi, bukishiga olib kelishi mumkin, bular uz navbatida ikkilamchi nekrotik uchoklar va x.atto' qon kuyilishlar paydo bulishiga olib keladi.
UMURTQA PORONASINING ShIKASTLANIShLARI KLINIKASI
Umurtka pogonasining asoratlangan shikastlanishlari orka miya funksional uzilish belgilari utkir davrda (shikastlanish soxasiga karab) turtala muchalar yoki ikkala oyoglar tonusining pasayib shollanishi, reflekslarning yuq.olishi, ugkazuvchi tipidagi ogriqsiz-lanish, shaxvoniy kuzgalish, chanoq a'zolari faoliyatinin buzilishi, vegetativ uzgarishlar (terlash, vegetativ nerv sistemasiga xos reflekslar, teri xdrorati, qon aylanishi va boshkdlar) bilan xarakgerlanadi. Klinik amaliyotda yozib ugilgan dastlabki davr "spinal karaxtlik" atamasi bilan yuritiladi.
Bu davr muddati nevrologax uzgarishlarning qayta rivojlanishida turlicha bulib, bir necha xaftadan bir necha oylarga teng bulishi mumkin. Kupchilik bemorlarda orqa miya shikastlanishi klinik manzarasi umurtka pogonasining jaroxatlanish dakikasida oydinlashadi, bu zararlangan soxada umurtka kanali shaklining tusatdan uzgarishi nakadar axamiyatli ekanini kursatadi. Buyindan past va bel-dumgaza segmentlaridan yuqori soxalar shikastlanganda ikki oyog paralitik shaklga, keyinchalik esa spastik shaklga utadi. Buyindan pastki soxalar shikastlanganda yukrrshyuvchi kistoz degenerasiya kuzatilmasa, qullar intakt bulib krlaveradi.
Orqa miya travmatik kasalligining turli davrlarida undagi morfologik uzgarishlar, qon va suyuklik aylanishining buzilishi, kistoz degenerasiya rivojlashshsh va xokazolarga karab klinik manzara uzgarishi va orqa miya faoliyatining kundalangiga shikastlanishining turli nevrologik belgilari kuzatilishi mumkin:
1) kundalang tula uzilish belgilari (orqa miyaning funksional uzilishi);
2) orqa miya yarim yuzasining uzilish belgilari (ventral, dorsal yoki lateral);
3) markaziy medullyar shikastlanish.
Bu belgilarning x,ar bir sindromi ma'lum simptomlar yigindisidan iborat bulib, ular uz navbatida bir-biriga chalkashib ketadi, turli bosqichlarda biri ikkinchisiga utadi. Sezishning ob'ektiv uzgarishlaridan tashqari (gipesteziya, anesteziya, ogriq., taktil va mushak-bugim sezgilari), ularning sub'ektiv buzilishi tashxislashda ma'lum rol uynaydi, bular kyagiklanish va tushib qolish xamda u yoki bu belgilar bemorda bir vaktning uzida paydo buladi. Kdgiklanish belgilariga ogriqlar va paresteziya kiradi. Ogriqdar xarakteri turlicha bulishi mumkin. Kupincha xar xil darajadagi "sindiruvchi" ogriqlar, ularni bemorlar chukur ogriqlar deb kursatishadi (suyaklarda zirkirash). Kupincha ogriqlar taktil va xarorat paresteziyasi bilan birgalikda kechadi. Ogriqdarni davomliligi xam bir xil emas. Ular tusatdan paydo bulishi, avval, qisqa xuruj tipida, keyinchalik esa, bir necha kun davom etadi. Boshqa x.ollarda ogriq.lar davomli, x.aftalab va oylab bezovta kiladi, kuchli, kuchsizligi almashinib turadi. Kupincha, ularning tarkash joylarida gipesteziya yoki x.atto anesteziya buladi.
Ayrimlarda uvishishga "chumoli urmalayotgan" sezgi, umurtka pogonasi buylab elektr tokining utishi (Lermitt sindromi), orqa miya orqa shoxchalari zararlanishi bilan bogliqdir. Xaroratli paresteziya kamrok kuzatiladi, unda sovuq. narsaning tegib turishi yoki tana bir qismining junjikishi yoki kizib ketish va achishish kabi sezgilar buladi. Bir xillari xarorat paresteziyasining ikkala turi bir vaktda yoki sovuq. sezish, kizib ketish bilan almashsa, aksincha, kizish paresteziyasi sovugiga utadi.
Sezgilarning buzilish soxasi orqa miyaning xam uzunasi, xam kundalangiga birlamchi yoki ikkilamchi zararlanish joyini aniq, kursatadi. Lekin bu aniqdik nisbiy xarakterga ega. 0,3-0,5% xollarda orqa miya travmatik kasalligida ogriq. sindromi mustakil jarroxlik muammosi xisoblanadi.
Xarakat soxasining buzilishi mustakil xarakatlanish, reflektor soxa va mushaklar tonusiga tegishlidir Dumgaza usti qismidan orqa miya shikastlanganga spastik sindrom xarakterli xisoblanadi. Orqa miyaning shikastlangan joydan pastki bulagi ma'lum avtonom aktivlikni qulga kiritadi, u mono- va polisinaptik reflektor yoylarining ish faoliyatiga bogliqdir.
Orqa miya neyronlarining fizik va tonik aktivligi yorkin belgilaridan bulib, ximoya reflekslari xisoblanadi. Ular turli xarakatlarning uygunlashishi bilan kurinadi. Mushaklar tonusining uzgarishi uyrunlashishning kup va kamligiga bogliqdir. Uygunlashish shakllari kanday bulishidan kat'iy nazar sonni yak?inlashtiruvchi va bel-yonbosh mushaklarining taranglashishi kuzatiladi. Orqa miya distal qismi va ot dumi tutamlarining zararlanishi oyog,larning turgun bushashgan falajligi yoki sholligi bilan xarakterlanadi, bunda tizza va tovon reflekslari pasayadi yoki chakdoilmaydi, mushaklar gapotoniyasi va gipotrofiyasi kuzatiladi. Siydik yullari va qopchasi faoliyatining buzilishi. Orqa miya travmatik shikastlanishining kup uchraydigan kursatkichlaridan siydikxaydashning buzilishi xisoblanadi, kupincha siydik krpchasiga infeksiya tushishi mumkin. Bu uz navbatida reflyuks paydo bulishiga, pielit, umumiy sepsis yoki urs (sepsis kabi asoratlarga olib keladi. Siydik xaydalishining qiyinlashishy sfinkter faoliyatini boshqarishni buzilishidan kelib chikadi. Tinch vaktda orqa miyaning kaysi darajada travmatik shikastlanishidan kat'iy nazar, siydik x.aydashning buzilishida qov supachasi ustidan okma xosil qilish xato xisoblanadi. Antibakteriap davolash sharoitida vakti-vakti bilan siydik krpchasini kateterizasiya qilib, uzoq. vakt bushatib turish mumkin. Siydik KOPINING tulish tezligiga karab bir kunda 3-4 va 6 martagacha, odatda, kateterizasiya qilinadi. Xatgo doimiy kateterizasiya (6-8 oygacha) ishlatilgan chogda kup bemorlarda, agar aseptika va antiseptikaga tuliq rioya qilinsa. Ma'lum extiyotkorlikka rioya qilish xam kerak agar kateter siydik krpida doimiy qoldiriladigan bulsa, 2-3 marta bir sugkada krpchani yuvib turganda kateterni 5 kungacha qoldirish mumkin xisoblanadi. Monro sistemasi siydik yullarini infeksiyadan saqlash va siydik avtomatizmi bemorda rivojlanishida umidni doim xam oklayvermaydi. Ayrimlarda bu sistemani ishlatish mumkin, ammo avtomatizmning boshlangich belgilari paydo bulishi bilanok vakti-vakti bilan kateterizasiya qilishga utish kerak Avtomatizmni yulga solish uchun bemorlarda Monro sistemasini kup ushlash avtomatizmning buzilishiga olib kelishi mumkin
| |
http://kompy.info/referat-tayyorlash--mustaqil-ish-mavzusidan-jurnaldagi-nomer-b-v4.html | Referat tayyorlash ( Mustaqil ish mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha ) 2 | |
Referat tayyorlash ( Mustaqil ish mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha ) 2
|
Sana | 18.07.2024 | Hajmi | 413,07 Kb. | | #267943 | Turi | Referat |
Bog'liq Mustaqil TSQI sirtqi
№
|
Mustaqil ta’lim tarkibi
|
1
|
Referat tayyorlash (Mustaqil ish mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha)
|
2
|
Tavsiya etilgan mustaqil ishilaridan (tayyorlagan refaratingiz bo’yicha) 1 dona mavzuni yangi ped texnologiya (“Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va boshqalar) asosida tahlil qilish.
|
3
|
Test tayyorlash (maruza mavzularidan jurnaldagi nomer bo’yicha, 5-10 ta)
|
4
|
Mavzular bo’yicha video-roliklarni ko’rib chiqish va taxlil qilish yangi ma’lumotlar olish (barcha maruza mavzulari bo’yicha. Barcha mavzularga tegishli viedo roliklarni gipper havolalari keltiriladi)
|
5
|
Glossary tayyorlash (maruza mavzularidan jurnaldagi nomer bo’yicha. 5-10 ta)
|
6
|
Yangi ma’lumotlarni internet saytlaridan izlash (barcha maruza mavzulari bo’yicha. Barcha mavzularga tegishli maqola, tezis va boshqa manbalarni gipper havolalari keltiriladi)
|
7
|
Adabiyotlar taxlili (maruza mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha. Kutubxonadagi kitoblardan sizning mavzuingiz qaysi betlarda ekanligi, kitob nomi va mualliflari keltiriladi. Internetdan olingan kitoblar xisoblanmaydi)
|
|
№
|
Mustaqil ish mavzulari
|
|
|
|
| | |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=2 | Fundamental tadqiqotlar - Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | Fundamental tadqiqotlar
prinsipial yangi bilimlarni
(yaratish) barpo etish va oldinda mavjud bilimlar sistemasini
rivojlantirishga qaratiladi va undan maqsad tabiatning yangi
qonunlarini
yaratish
(kashf
etish)
voqeliklar
orasidagi
bog‘liqliklarni ochib berish va yangi nazoratlar yaratishdir.
(Masalan, elektromagnit maydon nazariyasi agroinjeneriyada
resurslar
tejamkorligi
ilmiy –
metodologiyasini
yaratish,
energiyani muhitda harakatlanishi qonunini va h.k.lar).
Amaliy
tadqiqotlar
texnika
sohasida
yangi
ishlab
chiqarish vositalarini, iste’mol mahsulotlarini va h.k.larni
yaratish yoki mavjudlarini takomillashtirishga yo‘naltirilgan
bo‘lib, uni maqsadi fundamental tadqiqotlarda to‘plangan ilmiy
omillarni amaliy tadqiqotlar orqali o‘z o‘rniga qo‘yishdir.
Ilmiy tadqiqotlar strukturasi. Ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) – obyektiv borliqni,
qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari orasida bog‘liqlikni anglab yetish – bilish
jarayonidir.
1-rasm. Ilmiy tadqiqotlarning asosiy turlari – fan va ishlab
chiqarishning o‘zaro bog‘liqlik sxemasi.
Bilish – ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) yordamida amalga oshiriladigan bilmaslikdan
bilimga, chala yoki noaniq bilimlardan to‘laroq va aniq bilimlarga inson onggi va
tafakkuri yo‘naltirilgan murakkab jarayondir. Ilmiy tadqiqotlar bosqichma-bosqich
amalga oshiriladi va texnika yo‘nalishida ko‘pgina holatlarda 1-rasmda keltirilgan
strukturaga monand ketmaketlikda tashkil etiladi. Ilmiy tadqiqotlar olib borishni har
bir bosqichida ilmiy muammoni (masalani) umumiy yechimi bilan bog‘liq ilmiy
izlanishlar olib boriladi. Ilmiy tadqiqotning birinchi bosqichida nafaqat tadqiqot olib
boriladigan muammo yoki masala shakllantiriladi, balki ishning muvaffaqiyatli
yakuni ko‘p tomonlama bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqot vazifalari ham aniq
shakllantiriladi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html#Ilmiy_mehnat_predmeti | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari fakulteti
4-bosqich AKT-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning
“Ilmiy ta’lim” fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISH 1
Bajardi:
Saidova F
Qabul Qildi:
Xudayberdiyev Sh
Mavzu: Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
Reja:
1.
Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari
2.
Ilmiy texnik muammo (masala), uni aniqlash, o‘rganish va yechimi bo‘yicha
ilmiy gipotezani shakllantirish
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning
maqsadli faoliyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat
vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati
tadqiqot obyekti haqida
(bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha)
mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning
aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan (o‘lchov, hisoblash
texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti
tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot
obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot
obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar,
elektrlashtirilgan
qurilmalar,
mashina
va
mexanizmlar),
jarayonlar
(texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar
elementlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish
bilan
bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga
(qamroviga) qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=4 | Muammoni qo‘yish - Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | Muammoni qo‘yish
(shakllantirish). Ilmiy muammoni izlash va tanlash
insonning ilmiy tafakkuri va amaliy faoliyatidagi eng murakkab va hali
o‘rganilmagan va ma’lum bo‘lmagan bilimlarni izlab topishdek biri
ikkinchisini inkor qiladigan jarayondir.
Muammoning to‘g‘ri shakllantirilishi va uni qo‘yilishi, tadqiqotdan
ko‘zlangan maqsad, tadqiqot obyekti va tadqiqotlar olib borish chegaralarini
belgilab olinishi qanchalik mukammal amalga oshirilganligi, ilmiy tadqiqot
natijalariga erishishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu masala, ya’ni muammoni
qo‘yish aksariyat hollarda har bir tadqiqot mavzusi uchun individual
yondashuv asosida hal etiladi.
Mavzu: Xalqaro jurnallarda maqola yozish va chop etish
Reja:
1.
Scopus (Scopus) da maqola nashr qilish
2.
Maqola nashr etish uchun talablar
Scopus-da nashr etiladigan materiallar miqdori qancha
Scopusda maqola chop etish ilmiy tadqiqotlaringizni xalqaro mavhum
bazada, ilmiy tadqiqotlar uchun global manbaga joylashtirish. Nega
Scopusda maqola nashr qilish kerak? Birinchidan, bu sizning ilmiy
natijalaringizni xalqaro ilmiy iqtibos tizimiga qo'shilishdir. Bunday
nashr sizning mahalliy fanga qo'shgan hissangizning ahamiyatidan
dalolat beradi va sizning ta'lim muassasangizning reytingini oshiradi.
Maqolani Scopus ma'lumotlar bazasidan jurnalda qanday nashr etish
kerak?
Scopus, Internet of Science uchun nashr qilish oson jarayon emas va ilmiy
maqolalarning har bir muallifi ushbu ma'lumotlar bazasida maqolalarni
joylashtirish tartibini xayoliga keltirmaydi. Maqolani skopusda nashr qilish
uchun siz natijalarning yangiligi va yaxshi inglizcha bilan tavsiflangan
haqiqatan ham yaxshi ish yozishingiz kerak.
Maqolaning qoniqarsiz tarjimasi, mazmuni qanchalik yaxshi bo'lishidan qat'iy
nazar, 90% hollarda Scopus jurnallarida nashr etishni rad etishga sabab
bo'ladi.
| |
http://kompy.info/pdfview/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali
Download
1,73 Mb.
Matnni ko'rish
bet
1/7
Sana
12.10.2024
Hajmi
1,73 Mb.
#274820
Download
1,73 Mb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali
Download
1,73 Mb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=6 | Materiallar va uslublar - Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | Materiallar va uslublar
Maqolaning ushbu qismida ishda qo'llaniladigan usullar tavsiflanadi, nima uchun ba'zi
usullar qo'llanilganligi tushuntiriladi. Usullar ilmiy bo'lishi kerak, olingan ma'lumotlar
ishonchli bo'lishi kerak. Agar ma'lumotlarni olishning nostandart, innovatsion usullari
qo'llanilsa, ushbu bo'limda ayniqsa diqqat bilan tavsiflanishi kerak.
Tadqiqot natijalari
Ishingizning asosiy qismlaridan biri bu tadqiqot natijalarini olishdir. Olingan natijalarning
kutilgan natijalarga muvofiqligini tasvirlash kerak.
Natijalarni muhokama qilish
Ushbu bo'limda olingan natijalarning xususiyatlari tavsiflanadi, olingan ma'lumotlar
boshqa tadqiqotlar bilan taqqoslanadi. Bu erda havolalardan foydalanish o'rinlidir.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda natijalarning ahamiyati va qo'llanilishi asoslanadi, savollarga
javoblar beriladi, ilmiy natijaning yangiligi ochib beriladi.
Izoh
Izohda o'rganish ob'ekti va predmeti, qo'llanilgan usul va natijalar ishning mohiyati haqida
qisqacha ma'lumotlar keltirilgan.
Bibliografiya
Ishning ushbu qismida manbalardan foydalaniladi. Shuni esda tutish kerakki, siz
foydalangan adabiyotlar ro'yxati o'rganilayotgan savolda sizning bilimdonligingizni
namoyish etadi.
Muharrirlarga muqovali xat
Umumiy qoida sifatida maqola jurnalga muqovali xat bilan yuboriladi.
Belgilangan xat (ingliz tilida) sizning tafsilotlaringizni ismingiz, ish
joyingiz, ilmiy darajangiz, ilmiy unvoningiz, aloqa telefonlari va
manzillaringizni, shu jumladan elektron pochta manzilingizni ko'rsatishi
kerak.
Maktubda, shuningdek, maqolaning mohiyatini umumlashtirish kerak.
Xalqaro nashriyot bilan barcha yozishmalar ingliz tilida olib boriladi.
| |
http://kompy.info/muxammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v20.html | Muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali | |
Muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali
|
bet | 1/5 | Sana | 20.07.2024 | Hajmi | 131,5 Kb. | | #268059 | Turi | Referat |
Bog'liq referat
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI URGANCH FILIALI
“Kompyuter injiniringi” fakulteti
“Yoritish turlari, tizimlari va xususiyatlari” mavzusida tayyorlangan
REFERAT
Bajardi: Boltaboyeva Zuxra
Urganch 2024
Reja:
1.KIRISH…………………………………………………………………………3
2.Yoritilganlikning asosiy yorug‘lik-texnik ko‘rsatkichlari…………………..4
3.Tabiiy yoritish………………………………………………………………….6
4.Su’niy yoritish………………………………………………………………….8
Xulosa…………………………………………………………………………….11
FOYDLANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO‘YXATI………….12
1.KIRISH
Yoritish – bu turli joylar va maydonlarni ko'rish uchun zarur bo'lgan yorug'lik bilan ta'minlash jarayoni. Yoritish inson faoliyatining ajralmas qismidir, chunki u mehnat qilish, dam olish, o'qish va boshqa kundalik ishlarni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi.
Yoritishning Asosiy Maqsadlari
Ko'rish imkoniyatini ta'minlash: Yoritishning asosiy maqsadi narsalarni ko'rish imkoniyatini ta'minlashdir. Yaxshi yoritish sharoitida ko'zlar kamroq charchaydi va ko'rish aniqligi oshadi.
Mehnat unumdorligini oshirish: Yaxshi yoritilgan ish joylari ishchilarni mehnat unumdorligini oshiradi va charchashni kamaytiradi.
Xavfsizlikni ta'minlash: To'g'ri yoritish xavf-xatarlarni kamaytiradi, yo'laklar, zinapoyalar va boshqa joylarda xavfsizlikni ta'minlaydi.
Estetika va muhit yaratish: Yoritish dizayn va dekoratsiyada muhim ahamiyatga ega. To'g'ri yoritish muhitni qulay va estetik jihatdan yoqimli qiladi.
Yoritilganlik insonning tashqi muhit bilan boglanishini aniqlovchi va inson miyasiga keluvchi tashqi dunyo to‘g‘risidagi ma’lumotlarning sifatini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. To‘g‘ri va me’riy miqdordagi yoritilganlik ish qurollari va jihozlarning rangini, o‘lchamlarini tezda aniqlashga imkon beradi va ishchining mehnat qobiliyatini uzoq muddatgacha saqlanib qolishiga, mehnat unumdorligining oshishiga, ishlab chiqarilgan mahsulotning sifatli bo‘lishiga sharoit yaratib, mehnat xavfsizligini oshiradi.
Ish xonalari va joylarini yoritishga asosan quyidagi talablar belgilangan:
– ish ob’ektlarini tez va engil farqlash imkoniyatini berishi zarur;
– yoritilganlik bir tekis bo‘lishi, hech qanday keskin soya bermasligi lozim;
– ob’ekt va u joylashgan joy rangi (fon) orasida ma’lum darajada farq (“kontrast”) bo‘lishi kerak;
– yorug‘lik manbai ko‘riladigan ob’ektda hech qanday yorug‘lik qaytishini (yaltirashlar)hosil qilmasligi kerak;
– yorug‘lik manbai ishchi ko‘zini qamashtirmasligi lozim;
– ishchi yuzalarning yoriliganlik darajasi vaqt oralig‘ida o‘zgarmasligi zarur.
Yoritilganlikka qo‘yilgan ushbu talablar nafaqat tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham o‘z isbotini topgan. Me’yoriy yoritilganlik faqat yorug‘lik oqimiga bog‘liq bo‘lmasdan, yorug‘likni xona shipi va devoridan qaytishiga, fon bilan buyum orasidagi kontrast (ranglar farqi)ga ham bog‘liq holda belgilanadi. Masalan, qora ipni qora fonda ko‘rish uchun oq rangda joylashgan fonga nisbatan kamida ming marta katta yoritilganlik talab etiladi.
|
| | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#OLIY_VA_O‘RTA_MAXSUS_TA’LIMI_VAZIRLIGI | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html?page=7 | Scopusda nashr qilish qancha? | |
Scopusda nashr qilish qancha?Bog'liq m.i 1 ilmiy talimScopusda nashr qilish qancha?
O'zingizning materialingizni Scopus tomonidan indekslangan xalqaro jurnalda
chop etish narxi siz tanlagan nashrning reytingiga bog'liq. Xizmatlarning narxi
to'g'risida ma'lumotni tegishli jurnalning veb-saytidan topishingiz mumkin.
Xalqaro jurnallarda chop etish ko'p vaqt talab qiladigan jarayon, ammo shuni esda
tutish kerakki, ushbu darajadagi jurnallarda maqolalarning 80-90 foizi rad etiladi.
Bu ularning niyatlaridan voz kechish uchun sabab emas. Agar siz salbiy sharh
olgan bo'lsangiz, maqolani yakunlash uchun dangasa bo'lmang. Sizning
qat'iyatliligingiz kelajakda sizning materialingizni e'lon qilish to'g'risida ijobiy
qarorning kaliti bo'lishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fanining_maqsad_va_vazifalari. | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html#Fiziologiya_anatomiya_fani_o‘rganish_usulari_va_vazifalari,_tibbiyot_va_farmatsevtikadagi_ahamiyati | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html#MUSTAQIL_ISH_1 | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari fakulteti
4-bosqich AKT-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning
“Ilmiy ta’lim” fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISH 1
Bajardi:
Saidova F
Qabul Qildi:
Xudayberdiyev Sh
Mavzu: Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
Reja:
1.
Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari
2.
Ilmiy texnik muammo (masala), uni aniqlash, o‘rganish va yechimi bo‘yicha
ilmiy gipotezani shakllantirish
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning
maqsadli faoliyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat
vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati
tadqiqot obyekti haqida
(bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha)
mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning
aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan (o‘lchov, hisoblash
texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti
tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot
obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot
obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar,
elektrlashtirilgan
qurilmalar,
mashina
va
mexanizmlar),
jarayonlar
(texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar
elementlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish
bilan
bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga
(qamroviga) qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html#Insonning_maqsadli_ilmiy_faoliyati | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari fakulteti
4-bosqich AKT-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning
“Ilmiy ta’lim” fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISH 1
Bajardi:
Saidova F
Qabul Qildi:
Xudayberdiyev Sh
Mavzu: Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
Reja:
1.
Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari
2.
Ilmiy texnik muammo (masala), uni aniqlash, o‘rganish va yechimi bo‘yicha
ilmiy gipotezani shakllantirish
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning
maqsadli faoliyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat
vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati
tadqiqot obyekti haqida
(bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha)
mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning
aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan (o‘lchov, hisoblash
texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti
tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot
obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot
obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar,
elektrlashtirilgan
qurilmalar,
mashina
va
mexanizmlar),
jarayonlar
(texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar
elementlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish
bilan
bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga
(qamroviga) qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi.
| |