Datasets:

nyuuzyou

/

emirsaba

like 0

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=12

АВТОРИТАРДЫК - Зордук-зомбулукту

АВТОРИТАРДЫК: (өкүмчүл, директивдүү) өзүнүн бийлигин, өзүнүн таасирин бекем- дөөгө умтулган адам. АГРЕССИВДҮҮЛҮК: инсандын туруктуу сапаты – кастык, зомбулук көрсөтүүчү аракет- терге даяр болуу. АДМИНИСТРАТОР: (билим берүүчү мекеменин администрациясы): директор, дирек- тордун орун басары же окуу жайдагы жетекчинин милдетин аткарган башка кызмат- керлер. АКСЕЛЕРАЦИЯ: мурунку муундарга салыштырмалуу балдардын жана өспүрүмдөрдүн өсүшүнүн жана жыныстык жетилүүсүнүн тездеши. БРУТАЛДУУЛУК: адамдын тышкы кебетесиндеги кайраттуулук жана эр жүрөктүүлүктүн көрүнүктүү белгилеринин өзү ... БУЛЛИНГ: англис тилинен которгондо буллинг (bullying) кодулоо, коркутуу, кемсинтүү дегенди билдирет). Буллинг – бул өзүн коргой албаган индивидге карата башка адам тарабынан же адамдардын тобу тарабынан зомбулук кылуунун жана кодулоонун түр- дүү түрлөрүнүн кайталанып туруучу актылары. ВИКТИМДҮҮЛҮК (латын тилинен которгондо victima - курмандык): адам баласынын бир катар руханий жана физикалык сапаттарынын белгилүү бир объективдүү шарттар- да кылмыштык зыян келтирүү үчүн объект болушу үчүн күчөтүлгөн жөндөмдүүлүгү. ГЕНДЕР: аял жана эркектин жүрүм-турумунун, көз карашынын, нормаларынын, каа- лоолорунун, турмуштук умтулууларынын ж.б.у.с. белгилеринин жана мүнөздөмөлөрү- нүн комплексин түшүндүргөн социалдык жыныс. Адам баласына төрөлгөн тартып бе- рилген, биологиялык жыныстан айырмаланып, гендер конкреттүү социомаданий кон- текстте, белгилүү бир тарыхый мөөнөттөрдө, убакыт жана мейкиндикте айырмаланып куралат. ГЕНДЕРДИК ОКШОШТУК: өз жынысын жана адамдын жеке тажрыйбасын тереӊ ички сезим менен сезүү, ал сезимдер төрөлгөндө аныкталган, жынысы менен, өз дене түзү- лүшүн жеке кабылдоо менен (тышкы келбетин же органдарынын функциясын медици- налык, хирургиялык же башка кийлигишүүнүн жардамы менен өзгөртүүнү эркин тан- доону), ошондой эле өзүнүн гендердик тиешелүүлүгүнүн кийим, кеп жана жүрүм-турум манерасы аркылуу башка түрдө чагылдыруу менен төп келиши же төп келбеши ыкты- мал. ГЕНДЕРДИК ТӨП КЕЛИШПӨӨ: анын жынысына тиешелүү болгон өкүлдөрдүн социал- дык кабыл алынган гендердик (жыныстык ролдук) жүрүм-турум мүнөздөмөлөрүнө адам баласынын жүрүм-турумунун төп келбеши. ГЕНДЕРДИК МАМИЛЕЛЕР: аял менен эркектин, гендердик стереотиптердин негизин- де тарыхый жактан калыптанган, үй-бүлөдөгү, коомдогу өз ара мамилелери. Гендердик мамилелердин калыптанышында жыныстык айырмачылыктар эркек менен аялдын ин- 85 сандыгынын жеке, сапаттуу айырмачылыктарынын үстүнөн басымдуулук кылып ке- лишкен. ГЕНДЕРДИК РОЛДОР: аял менен эркектин жынысы менен байланышкан, салттуу кү- түүлөргө негизделген жүрүм-турумунун үлгүсү; конкреттүү социалдык-маданий кыр- даалда адамдарга таандыкталган, маданияттын, жүрүм-турум нормаларынын жана эрежелеринин көз карашынан алганда жалпы кабыл алынган көз караштардын жы- йындысы. ГЕНДЕРДИК СТЕРЕОТИПТЕР: чынында аял менен эркек өздөрүн кандай алып жү- рүүсү керектиги тууралуу коомдо калыптанып калган көз караштар (ишенимдер). ЖҮКТӨӨ: милдеттерди жүктөө – бул мекеменин конкреттүү максаттарына жетишүү үчүн башка жетекчилерге же кызматкерлерге жетекчинин функцияларынын бөлүгүн берүү процесси. ДЕКЛАРАЦИЯ: милдеттендирбеген эл аралык документ. Декларацияга кол коюп жа- тып мамлекет анда баяндалган принциптер менен өзүнүн макулдугун билдирет. Дек- ларация, анын аткарылышын көзөмөлдөөгө мүмкүн болгон механизмди карабайт. ДЕПРЕССИЯ: терс эмоционалдык фон менен, мотивациянын жана жүрүм-турумдун жалпы пассивдүүлүгү менен мүнөздөлгөн убайымдуу, муӊайымдуу психикалык абал. БАЛДАР: жаӊы төрөлгөн тартып 18 жашка чейинки адамдар (балдардын укуктары жө- нүндөгү Конвенциядагы аныктамага ылайык (1989-ж.). ДИСКРИМИНАЦИЯ: укуктарды тебелөө, ролду басмырлоо, теӊ укуктуулукту жоюу. ДЕВИАНТТЫК ЖҮРҮМ-ТУРУМ (оолактатуучу жүрүм-турум): коомдо кабыл алынган укуктук же нравалык нормаларга каршы келген жоруктардын системасы же жеке жо- руктар. ДЕЛИНКВЕНТТИК ЖҮРҮМ-ТУРУМ: криминалдан, күнөө кылуудан, чакан укук бу- зуулардан айырмаланган жоруктардын комплекси, башкача айтканда Кылмыш Кодекси боюнча жазалоого жатпаган жоруктар. ТУРМУШТУК КӨНДҮМДӨР – буладамдарга аӊ-сезимдүү чечимдерди кабыл алууга, сынчыл жана чыгармачылык ойлонууга, натыйжалуу сүйлөшүүгө, саламат өз ара ма- милелерди курууга, өз турмушун саламат жана продуктивдүү түрдө уюштурууга көмөк көрсөткөн, психосоциалдык компетенциялар жана инсандар аралык сүйлөшүү көндүм- дөрү. САЛАМАТТЫК: адамдын ооруларынын же физикалык дефекттеринин жоктугун, анык- талууга ыктуу ооруларынын же көңүл чөгүүлөрүнүн жоктугун гана эмес, ошондой эле толук физикалык, акыл-эстик жана социалдык ыңгайлуулук абалы. КИБЕРУЛЛИНГ: адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциалдык маалы- маттарды, ушактарды, кордогон жана ызалаган билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобил- дик телефондорду, электрондук почталарды, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу. 86 БАЛДАРДЫН УКУКТАРЫ ЖӨНҮНДӨ КОНВЕНЦИЯ: Конвенция БУУнун Генералдык Ассамблеясынын 1989-жылдын 25-ноябрындагы 44/25 Резолюциясы менен кабыл алынган жана 1990-жылы 2-сентябрда 49-беренеге ылайык күчүнө кирген. Конвенцияга дүйнөнүн бардык мамлекеттери кошулган. Конвенциянын башаттары баланын өзгөчө камкордукка жана жардамга карата укугун жарыялаган, Адамдын укуктарынын Жалпы декларациясынан байкалат: “бала өзүнүн физикалык жана акыл-эстик жетиле электи- гине байланыштуу, тиешелүү укуктук коргоону кошуу менен, атайын камкорлукка жана коргоого муктаж”. КОММУНИКАТИВДИК КӨНДҮМДӨР: баарлашуу көндүмдөрү. КОНФИДЕНЦИАЛДУУЛУК: принцип, ага ылайык ар бир адам жеке жашоосунун, анын ичинде өзүнүн саламаттыгы тууралуу маалыматтарды камтуу менен, сырларын сак- тоого укугу бар. Конфиденциалдуулук маалыматтар өздүк кесиптик милдеттерди атка- рууда белгилүү болгон адам тарабынан жеке маалыматтардын жайылуусун токто- туунун зарылдыгын; мындай маалыматтарды үчүнчү тараптарга маалымат ээсинин макулдугусуз бербөөнү шарттайт. Карама-каршылык адамдын аӊ-сезиминде, инсандар аралык өз ара аракетте- шүүлөрдө, мамилелерде бири-бирине карама-каршы багытталган жана төп келишпе- ген тенденциялардын кагылышуу абалы. МАСКУЛИНДҮҮЛҮК ЖАНА ФЕМИНИНДҮҮЛҮК (латын тилинен которгондо masculinus — эркектик жана femininus — аялдык) – эркектер үчүн жана аялдар үчүн мүнөздүү бол- гон, соматикалык, психикалык жана жүрүм-турумдук сапаттар жөнүндөгү нормативдик көз караштар. МОТИВАЦИЯ: түрдүү ниеттердин: мотивдердин, муктаждыктардын, кызыкчылыктар- дын, умтулуулардын, максаттардын, артылуулардын, мотивациялык көз караштардын, идеалдардын жыйындысы, ал кеңири маанисинде жалпы эле жүрүм-турум дегенди билдирет. КӨНДҮМДӨР: өздөштүрүүнүн жогорку даражасы менен жана аӊ-сезимдүү жөнгө са- луунун жана көзөмөлдөөнүн жоктугу менен мүнөздөлгөн, кайталоо жолу менен калып- танган, аракет. Көндүмдөр – бул белгилүү бир жүрүм-турумду практикалоого адамдар- га мүмкүнчүлүк берген жөндөмдөр. БИЛИМ БЕРҮҮЧҮ КЫЗМАТТАР (ТЕЙЛӨӨЛӨР): белгилүү бир билимдерге, билгичтик- терге жана көндүмдөргө ээ болуу үчүн жана тигил же бул билим алуучулук муктаждык- тарды канааттандыруу үчүн максаттуу түрдө түзүлгөн жана адамга сунушталган мүм- күнчүлүктөрдүн комплекси. Билим берүүчү кызматтар мамлекеттик, ошондой эле жеке же башка билим берүүчү мекемелер жана уюмдар тарабынан көрсөтүлүшү мүмкүн. БИРИНЧИ ЖАРДАМ: кокустан кырсык болгон учурларда жана капысынан кабылган ооруларда өмүрдү сактоо жана саламаттыктын абалынын начарлашын токтотуу үчүн зарыл болгон иш-чаралардын комплексин тез аткаруу; жарат алган же ооруган адам- дарга, врач келгенге чейин же ооруканага жайгаштырганга чейин тез жардам көрсөтүү чаралары. 87 ӨСПҮРҮМ: БУУнун аныктамасына ылайык өспүрүм деп 10 жаштан 19 жаш куракка че- йинки балдар түшүнүшөт. БИЛИМ БЕРҮҮЧҮ МЕКЕМЕ: Кыргыз Республикасынын “Билим берүү жөнүндөгү” Мый- замына ылайык (2006-ж.) билим берүүчү мекемелерге мектепке чейинки билим бе- рүүчү мекемелер, жалпы билим берүүчү мекемелер (мектептер, лицейлер, гимназия- лар), мектептен тышкаркы билим берүүчү мекемелер, атайын билим берүүчү мекеме- лер, балдарга, өспүрүмдөргө жана жаштарга кошумча билим берүү мекемелери, баш- тапкы (кесиптик лицей, кесиптик окуу жай ж.б.у.с.) орто (училище, колледж, техникум ж.б.у.с.), жогорку (институт, академия, университет, консерватория ж.б.у.с.) жана жож- дон кийинки кесиптик билим берүү мекемелери, кошумча кесиптик билим берүү меке- мелери кирет. ЖООПКЕРЧИЛИК: (жоопкерчиликтүү жүрүм-турум) коомдо кабыл алынган нравалык жана укуктук нормаларга жана эрежелерге, милдет сезимине ылайык инсандын өз иш- мердүүлүгүн көзөмөлдөө жөндөмдүүлүгү. ЖҮРҮМ-ТУРУМ: тирүү жандыктарга тиешелүү болгон, алардын тышкы (кыймылдык) жана ички (психикалык) активдүүлүгү менен шартталган, чөйрө менен болгон өз ара аракеттешүүсү. Термин жеке особдорго жана индивиддерге карата да, ошондой эле жандыктардын топтомуна (биологиялык түрдүн, социалдык топтун жүрүм-туруму). ПРОФИЛАКТИКА (АЛДЫН-АЛУУ): кандайдыр-бир көрүнүштүн алдын-алууга багыт- талган түрдүү иш-чаралардын комплекси. РАТИФИЦИКАЦИЯЛОО: эл аралык макулдашууларды кабыл алуу, аны сактоо боюнча милдеттерди өзүнө алуу, улуттук мыйзамдарга кийрүү, анык сактоо үчүн мүмкүн болгон каражаттарды белгилөө. АТА-ЭНЕ: ата жана эне (балдарга карата). Бул колдонмодо ата-эне деп багып алган- дар жана бойго жете электердин башка мыйзамдуу өкүлдөрү каралат. РОЛДУК ОЮНДАР: (психодраманын элементтеринин бири), катышуучулар тарабынан, алар үчүн чыныгы турмушта маанилүү болгон, түрдүү ролдорду аткаруу. БИЛИМ БЕРҮҮ СИСТЕМАСЫНЫН КЫЗМАТКЕРЛЕРИ: билим берүү мекемесинин же- текчиси, окутуучусу же окутуучулук курамдагы эмес кызматкер (башкача айтканда окуу процессин колдоо боюнча, билим берүүнүн каалаган типтеги, түрдөгү же деңгээлдеги же билим берүү системасынын мекемелеринде башкаруу жана окутуудан тышкары, түрдүү башка иштерди аткарган адам). СЕКСУАЛДЫК БАГЫТТАЛМАЛАР: адам баласынын тереӊ эмоционалдык жана жы- ныстык тартылууну сезүү жөндөмдүүлүгү, ошондой эле өзүнүн жынысындагы жн башка жыныстагы, же түрдүү жыныстардагы индивиддер менен жыныстык мамилелерге ки- рүү жөндөмдүүлүгү. БИЛИМ БЕРҮҮ СИСТЕМАСЫ: билим берүүнү башкаруу органдары, бардык түрдөгү, типтеги жана деңгээлдердеги билим берүү мекемелери. 88 БОЙГО ЖЕТКЕН КУРАК (Эрезеге жеткен курак): бул куракка жеткенде индивид чоӊ адам деп эсептелинет жана мыйзам алдында өзүнүн жоруктары жана чечимдери үчүн расмий жооп берет. Кыргыз Республикасында эрезеге жеткен курак 18 жаш деп анык- талган. СОЦИАЛДЫК КОРГОО: жарандарга татыктуу жашоо шарттарын камсыз кылуу макса- тында мамлекет тарабынан пайдаланылган методдордун, саясаттардын жана ыкма- лардын тобу. СТИГМА: негативдүү боёктуулукка ээ жана адамды жектөөгө же жаман көрүүгө алып барган, социалдык ярлык. Стигматизация – бул адам баласында кандайдыр-бир айырмалоочу сапаттардын, белгилердин болушу менен байланышкан, адамга карата сындаган мамиле. ТОЛЕРАНТУУЛУК: социологиялык термин, “башкага” – жашоонун башка образына, абалына, жүрүм-турумга, каада-салттарга, сезимдерге, көз караштарга, идеяларга, ди- ний ишенимдерге ж.б. карата чыдамдуулук, сабырдуулук дегенди билдирет. ТЬЮТОР: (Англис тилинин. Tutor деген сөзүнөн алынган) тарыхый жактан калыптанып калган өзгөчө педагогикалык кызмат. Тьютор окуучулар жана студенттер үчүн жеке би- лим берүүчү программаларды иштеп чыгууну камсыз кылат жана мектептеги, жождогу, кошумча жана үзгүлтүксүз билим берүү системаларындагы индивидуалдаштыруу жана индивидуалдуу билим берүү процессин коштойт. БИЛИМ БЕРҮҮ ПРОЦЕССИНИН (БИЛИМ БЕРҮҮЧҮ МАМИЛЕЛЕРДИН) КАТЫШУУЧУ- ЛАРЫ: окуучулар, окуучулардын ата-энелери, билим берүү мекемесинин жетекчилери, педагогдору жана башка кызматкерлери. ОКУУЧУ: бардык типтеги жана деңгээлдердеги (мектепке чейинкиден тартып диплом- дон кийинки ж.б.у.с.) билим берүү системасынын кызматтарынын керектөөчүсү; мек- тептеги, колледждеги, университеттеги же билим берүү мекемесиндеги милдеттүү же кошумча сабактарга барган же дистанттык же үйдөгү билим алууда болгон адам. ФРУСТРАЦИЯ: (латын тилинен которгондо frustratio – калп, бузулуу, пландардын бу- зулушу): тигил же бул керектөөлөрдү канааттандыруу мүмкүн эместиги менен шарттал- ган, негативдүү психикалык абал. Бул абал тынчсызданууда, кабатырланууда, кооп- сузданууда, кыжырданууда, көңүл чөгүүдө көрүнөт. БААЛУУЛУК БАГЫТТАЛМАЛАР: инсандын ишмердүүлүгүнүн эӊ эле маанилүү багыт- тарын мүнөздөгөн, инсандын түзүмүнүн элементтери. ЭМПАТИЯ: (гректин empatheia – сопереживание деген сөзүнөн алынган) башка адам- дын жан-дүйнөсү менен сезимдик толгонууларын параллелдүү түрдө сезе билүү жөн- дөмдүүлүгү. ХЕЙЗИНГ: (англис тилинин hazing деген сөзүнөн алынган) кемсинткен жоруктарды жасоого мажбурлоо; орусча - дедовщина. 89 ТИРКЕМЕ 1 Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Эл аралык стандарттар жана нормативдик база Төмөндө келтирилген адам укуктарынын Хартиясында, ар бир адамдын, баланын, өспүрүмдүн, чоӊ адамдын физикалык, психологиялык же сексуалдык зомбулуксуз жа- шоо, иштөө жана билим алууга болгон укугу Конвенцияларда, мыйзамдарда, сунушта- маларда жана башка нормативдик документтерде жарыяланган. Төмөндө келтирилген тизме билим берүү процессинин катышуучуларына адам укуктары жана баланын укук- тары менен таанышуу үчүн колдонула турган маанилүү документтердин кыскача обзо- рун камтыйт. Адам укуктары тууралуу эл аралык билль 49 Адам укуктары тууралуу эл аралык биллге Адамдын укуктарынын Жалпы декла- рациясы, Экономикалык, социалдык жана маданий укуктар тууралуу Эл аралык пакт жана Жарандык жана саясий укуктар тууралуу Эл аралык пакт кирет. Бул документтин үчөө теӊ адамдын укуктарынын теңдигин жана ар бир адамга тиешелүү абройду сый- лоону кепилдейт. Адам укуктарынын жалпы декларациясы (1948) Адамдын укуктарынын Жалпы декларациясы – адамдын укуктары тууралуу би- ринчи расмий эл аралык документ. Адамдын укуктарынын Жалпы декларациясы ар бир адамдын ажырагыс жана бузулгус укуктарына карата дүйнө элдеринин жалпы сүй- лөшүүлөрүн чагылдырат жана эл аралык коомчулуктун мүчөлөрү үчүн милдеттүү бо- луп саналат. Декларациянын 26-беренесинде мындай делет, ар бир адам билим алуу- га укуктуу. Билим берүүнүн биринчи милдети – Билим алуу адам инсанын толук өнүк- түрүүгө жана адам укуктары менен негизги эркиндиктерин урматтоону арттырууга ба- гытталууга тийиш, ал эми экинчи милдети - Билим алуу бардык элдердин, расалык жа- на диндик топтордун ортосунда өз ара түшүнүшүүгө, сабырдуулукка жана достукка кө- мөктөшүүгө жана тынчтыкты сактап туруу боюнча Бириккен Улуттар Уюмунун ишмер- дигине көмөктөшүүгө тийиш. Баланын укуктары тууралуу Конвенция (1989) Бул Конвенция билим берүүнүн стандарттарын жана сапатын аныктоочу, эл ара- лык мүнөздөгү биринчи нормативдик укуктук курал болуп саналат. Конвенция билим алууга бирдей мүмкүнчүлүк – баардыгы үчүн билим алууга болгон бирдей укуктуулук- тун негиз түзүүчү принцибин бекемдейт. Бул айрыкча өтө жакыр жана социалдык жак- тан корголбогон калктын катмарына кирген балдарга тиешелүү. Коопсуз жана зомбу- луктан эркин билим берүүчү чөйрө – сапаттуу билим алуунун маанилүү шарты. Балдар укуктары жөнүндөгү конвенция балдардын укуктарын коргоонун юридика- лык милдеттүү болгон принциптерин аныктайт. Бул адам укуктары жөнүндөгү эӊ кеӊи- ри таанылган келишим, аны дүйнөнүн 192 өлкөсү ратификациялаган. Конвенцияда ба- лага каршы багытталган эч бир зомбулукка, анын ичинде мектеп чөйрөсүндөгү зомбу- лукка да жол жок экендиги баса белгиленет. Конвенциянын 28-беренеси “баланын би- лим алууга болгон укугун бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде жүзөгө ашырууга акы- рындык менен жетишүү максатында ал укукту” тааныйт. Баланын билим алууга болгон 49 http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/hr_bill.shtml 90 укугунан тышкары 28-беренеде мындай деп айтылат: “Катышкан мамлекеттер мектеп дисциплинасы баланын адамдык аброюн урматтоону чагылдырган методдордун жар- дамы менен жана бул Конвенцияга ылайык камсыздалышы үчүн бардык зарыл чара- ларды көрүшөт”. Баланын укуктары боюнча комитеттин жалпы тартиптеги №1 эскертүүсү: “... Бал- дар мектеп босогосун аттап жатып, өзүнүн укуктарын жоготпойт” дегенди баса белги- лейт. Окутуу процесси, мындайча айтканда, баланын адамдык кадырын урматтаган- дай, анын өз көз караштарын 12(1) Беренесине ылайык эркин билдирүү укугун камсыз кылгандай жана мектеп турмушунда активдүү катышкандай уюштурушу керек. Окутуу дисциплинага тиешелүү катуу чектөөлөрдү 28(2) Беренесинде чагылдырылгандай ур- маттагандай жана зомбулуктан эркин мектеп атмосферасын түзүүгө көмөк көрсөткөн- дөй болуп жүрүшү керек. Жалпы тартиптеги №8 эскертүү балдардын денеге тийгизген залалдардан жана башка катуу же жазалоонун кемсинтүүчү түрлөрүнөн корголуу укугун жарыялайт. Эс- кертүү ошондой эле “денеге залака келтирүү менен жазалоо практикасын кеӊири прак- тикалоону кабылдабоону, ага карата чыдабастык мамилени тарбиялоону жана зомбу- луктун үй-бүлөдөн, мектептен ж.б. жактан жоготулушуна чакырат”. Коомдогу зомбулук- тун бардык формаларын азайтуу жана алдын-алуучу принципиалдуу стратегия мына ушунда турат”. Эл аралык өз ара түшүнүшүү, кызматташтык жана тынчтык духунда тарбия- лоо жана адам укуктарын жана негизги эркиндиктерин урматтоо духунда тарбия- лоо жөнүндө ЮНЕСКОнун сунушу (1974) ЮНЕСКОнун бул сунушу адам укуктарын урматтоо духунда тарбиялоону жайыл- тууга көмөк көрсөтүүгө таанылган, анын үстүнө акцент анын эл аралык мүнөзүнө жаса- лат. Сунуштама төмөнкүнү баса белгилейт: тарбия “социалдык жоопкерчилик жана би- римдүүлүк сезимин өнүктүрүшү керек, азыраак артыкчылыктарга ээ топтор менен кү- нүмдүк турмуштагы жүрүм-турумда теңдик принцибин сактоого алып барышы керек”, муну менен бирге окуучуларды жөн гана адам укуктары менен тааныштырып эле кой- бостон, ошондой эле адам укуктарын практика жүзүндө урматтоого үйрөтүүнү баса белгилейт. Билим алуу баардыгы үчүн аракеттердин Дакар чектери: биздин жамааттык милдеттерди аткаруу (2000) 2000-жылы Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форумда кабыл алынган ара- кеттердин Дакар чектери баланын сапаттуу билим алууга жана зомбулуктан оолак коопсуз жана эркин билим берүү чөйрөсүнө болгон укуктарынын ортосундагы байла- нышты баса белгилеген. Анда “Билим алуу баардыгы үчүн” программасынын максат- тарына жетишүү үчүн стратегиялар аныкталган, алардын арасында зомбулукту токто- туу жана коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү өзгөчө орунда турат. Мектепти урматтоо жана ыйык жер жана тынчтыктын аймагы катары коргоо ке- рек.... Билим берүү конфликттерди токтотуу көндүмү жана аларды тынчтык жолу менен чечүү сыяктуу жөндөмдөрдү гана өнүктүрбөстөн, ошондой эле социалдык жана этика- лык баалуулуктарды бекемдеши керек”. 91 ТИРКЕМЕ 2 Билим берїї мекемелериндеги зомбулукка каршы аракеттерди жасоо максатында социалдык-психологиялык климаттын анализин жїргїзїї боюнча сунуштамалар. Билим берүү процессинин бардык катышуучулары өздөрүн коопсуз, кызыктыры- лып тартылган жана кабыл алынган катары сезишкен учурдагы, позитивдүү жүрүм- турум жана өз ара аракеттешүүнү көрсөткөн, билим берүү мекемесиндеги позитивдүү социалдык-педагогикалык климат – зомбулуктун алдын-алуунун маанилүү элементи. Билим берүү мекемесинде позитивдүү климатты калыптандыруунун негизинде – билим алууга бирдей укуктуулук, адам укуктарын жана гендердик теӊдикти сактоо турат. Позитивдүү социалдык-психологиялык климаттагы билим берүүчү мекемеде: компетенттүү жетекчилик жана педагогикалык жамаат, алар, билим берүү процес- синин бардык катышуучуларынын ортосундагы позитивдик мамилелерди кол- доого багытталган, чаралардын комплексин ырааттуу жана системалуу түрдө жү- зөгө ашырат; жеке айырмачылыктар жана ар түрдүүлүктөр кабыл алынат жана колдоого ээ бо- лушат; билим берүү процесси, сабактан тышкаркы иштер инклюзивдүүлүк принцибинин негизинде курулган, мугалимдерди, башка кызматкерлерди жана окуучуларды кайсыл-бир белгилери боюнча дискриминациялоого жол берилбейт; баардыгынын ортосунда: окуучулар, мугалимдер, башка кызматкерлер, жетекчи- лик, ата-энелердин ортосунда сый, ачык жана ишенимдүү мамилелер колдоого ээ болушат; окутуунун активдүү формалары, талкууну, ачык талкууну, ар түрдү көз караштар- ды шарттаган, интерактивдүү методикалар колдонулат; тарбиялык чаралар репрессиялык мүнөзгө ээ эмес; окуучулар өздөрү этикалык нормаларды жана окуучулардын жүрүм-турум эрежелерин сактоого мотивация- ланат жана колдоого ээ болушат; билим берүү мекемесинин турмушуна тиешелүү чечимдерди иштеп чыгууда жана кабыл алууда окуучулардын жана алардын ата-энелеринин активдүү катышуусу сыйланат; зомбулуктун алдын-алуу жана окуучулардын коопсуздугун, физикалык жана пси- хологиялык саламаттыгын камсыздоо боюнча чаралар билим берүү процессинин жана мектеп, гимназия, лицей, колледждин турмушунун бардык аспекттерин кам- тыйт; келип чыккан маселелер, алардын ичинде зомбулукка байланышкан маселелер жашырылбайт, алар ачык талкууланат, ар бир окуя боюнча чаралар көрүлө, жа- бырлануучуларга да, ошондой эле зомбулук көрсөткөн тарапка да, күбөлөргө да жардам көрсөтүлөт. Билим берүү мекемесинин социалдык-психологиялык климатынын анализи педа- гогикалык жамааттын ичинде окуу жайдын жетекчилиги менен окутуучуларынын, баш- ка кызматкерлеринин ортосундагы, окуучулардын чөйрөсүндө окуучулар менен оку- туучулардын ортосундагы мамилелерде өтө көйгөйлүү жерлерин аныктоого мүмкүндүк берет. Келип чыккан маалыматтар бул мамилелерди гармонизациялоо үчүн иштин ба- гыттарын аныктоого жардам берет. Эреже катары, климатты баалоону билим берүүчү мекемесинин психологу же тышкы эксперт, түрдүү методдорду колдонуу менен, анын ичинде сурамжылоо аркылуу суроону пайдалануу менен жүргүзүшөт. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=13

Зордук-зомбулукту - бет 13

92 Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо окуучу кабылган, же өзү жасаган, же күбөсү болгон зомбу- лук фактысы жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабак- ка жетишүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпаган- дыгын тактоо керек. 93 Зомбулук болгон окуялар тууралуу орто жана жогорку класстын окуучуларын су- рамжылоо үчүн суроолор: • Окуучунун классы, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата жалпы мамилеси. • Билим берүү мекемесинде дискомфорт болушунун же окуучулар менен муга- лимдер тарабынан кабыл алынбагандыгынын себептери. • Кандайдыр -бир иш-чараларга катышпагандыктын, сабактарга барбай коюу- нун , мектепке барууну калабагандыктын себептери. • Окуучуга карата башка окуучулардын мамилеси жана ага башкаларга кара- ганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин окуучуга ка- рата мамилеси жана ага ага башкаларга караганда башкача мамиле кы- луунун себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар жана мугалимдер эркек балдарга жана кыздарга, ар түрдүү улут- тардын өкүлдөрүнө, түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга , жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мами- ле жасашабы. • Дискриминация жана зомбулук болгон учурларда жүрүм-турум эрежелеринин жана аларга жооп кайтаруу чараларынын болуусу (маалымдоо системасы, каттоо , талдоо жана чечим кабыл алуу), алар кантип колдонулууда. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала коопсуз абалда сезеби. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук араркеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Зомбулук көп көрсөтүлгөн мектептин бөлмөлөрү жана аймагынын бөлүктөрү. • Окуу жайдын жетекчилиги, мугалимдер жана башка кызматкерлер тарабынан, зомбулуктун алдын-алуу жана анын болушуна жооп кайтаруу боюнча, көрүл- гөн чараларын окуучунун баалоосу. 94 Билим берүү мекемесинин кызматкерлерин жана жетекчилерин сурамжылоо үчүн суроолор • Сурамжылоого катышуучунун статусу: жетекчи, педагог, коштоо кызматынын кызматкери , көмөкчү же техникалык персонал. • Окуучу (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү билим берүү меке- месинде өзүн ыңгайлуу жана коопсуз сезишеби. • Окуучулардын (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү диском- фортту сезүү себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата жана кыз- маткерлерге карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Кызматкерлер , окуучулар жана алардын ата-энелеринин ортосундагы сүйлө- шүү стили. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилер окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилери, кызматкерлер, окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсө- түүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Билим берүү мекемесинин жетекчилилери, кызматкердин өзү, анын кесип- тештери , окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукту токтотуу үчүн ке- ректүү билим жана көндүмдөргө ээби, бул маселелер боюнча окутуу талап кылынабы . • Билим берүү башкармалыгынын жогорку органы тарабынан аймактык адми- нистрация тарабынан билим берүү мекемесине зомбулук жана дискримина- цияны токтотуу үчүн кандай колдоолор көрүлүүдө. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилери жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Зомбулуктун катышуучуларына карата кандай тарбиялык жана дисциплинар- дык чаралар колдонулууда, аларга ким тарабынан жана кандайча психоло- гиялык же башка жардам көрсөтүлүүдө,бул көрүлүп жаткан чаралардын жана жардамдардын натыйжалуулугу. • Зомбулуктун катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн түрдүү кызматтардын (психологиялык, социалдык жардам, саламаттыкты сактоо), укук коргоо ор- гандарынын жана коомдук уюмдардын адистери тартылуудабы. • Окуучулар өздөрү зомбулуктун көрүнүштөрүн канчалык активдүү бөгөттөп ке- лишет , жабырлануучуларды коргоп жана колдоп келишет, же таптакыр аракет жасашпайт , же тартип бузгандарды жана зомбулук көрсөткөндөрдү кубатта- шабы . Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо зомбулуктун түрүн (физикалык, психологиялык, сексуал- дык, гендердик, опузалоо, буллинг, кибербуллинг, дискриминация) тактоо керек жана ал жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабакка жети- шүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпагандыгын так- тоо керек. 95 96 Ата -энелер үчүн сурамжылоо үчүн суроолор: • Бала окуган класс, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата баланын жана ата-эненин жалпы мамилеси. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала өзүн (ата-эненин көз карашы боюнча) коопсуз абалда сезеби. • Мектепте баланын өзүн дискомфорттук абалда сезүүсүнүн же окуучулар же мугалимдер тарабынан кабыл алынбашынын себептери. • Баланын кандайдыр-бир иш-чараларга катышпоосунун, сабак калтыруусунун, мектепке баруудан баш тартуунун себептери. • Балага карата мектептин башка окуучулардын мамилеси жана ага башкалар- га караганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин балага ка- рата мамилеси жана ага башкаларга караганда башкача мамиле кылуунун себептери ; • Билим берүү мекемесинин эрежелери балага карата адилеттүү колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилик окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук аракеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерлер, окуучулар жана алар- дын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсөтүүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилиги жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги жана кызматкерлери окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбулук тууралу маалымдалган учурда кандай реакция кылышат: тарбиялык жана дисциплинардык чараларды кабыл алат же аракет жасашпайт, зомбулук фактыларына маани бербей коюшабы. • Зомбулукка кабылган окуучуларга (жабырлануучунун, күбөлөрдүн ролунда), же зомбулук көрсөткөн окуучуга кандай психологиялык жана башка жардам көрүлөт ; көрсөтүлгөн жардамдын натыйжалуулугу. • Зомбулукту токтотуу боюнча чараларды иштеп чыгууда жана ишке киргизүүдө ата -энелер катышабы. • Окуу жайдын кызматкерлери, жетекчилиги, окуучулары жана алардын ата- энелери зомбулукка натыйжалуу каршылык көрсөтүү, конфликттик кырдаал- дарды чечүү үчүн тиешелүү билимге жана көндүмдөргө ээби. • Зомбулукту токтотуу боюнча окутуучу иш-чаралар ата-энелер жана окуучулар үчүн өткөрүлөбү. • Алардын балдарына карата зомбулук көрсөтүлгөн жана дискриминациялоо болгон учурларга ата-энелер кандай көйгөйлөрдү жана кыйынчылыктарды баштарынан кечиришет. Бардык сурамжылоолор (окуучулар, билим берүүчү мекемесинин кызматкерлери, ата-энелер үчүн) физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик зомбулук, опуза- лоо, буллинг жана кибербуллинг, ошондой эле түрдүү белгилер боюнча дискримина- циялоо деп эмне айтылып жаткандыгы тууралуу так жана кыска түшүндүрмө камтышы керек. Сурамжылоого катышып жаткандардын ыңгайлуулугу үчүн суроолордун көбү жа- бык типтеги суроолор болушу керек, жана суроонун жоопторун тизмеде бериши керек. Сурамжылоонун аягында респонденттерге зомбулук болгон учурларды жоюу үчүн би- лим берүү мекемесиндеги кырдаалды жакшыртуу боюнча өздөрүнүн сунуштары менен бөлүшүүнү сунуштоого болот. Билим берүү процессинин бардык катышуучулары үчүн сурамжылоо анонимдүү түрдө өткөрүлүшү керек. Анын башталышына чейин окуучуларга, ал кандай максатта өткөрүлүп жаткандыгын, түшүндүрүү керек, ал эми сурамжылоону анализдегенден ки- йин – келип чыккан жыйынтыктар тууралуу жана алар социалдык-психологиялык кли- матты жакшыртуу үчүн жана зомбулуктун алдын-алуу үчүн кандайча пайдаланылаары тууралуу маалымдоо керек. 97 ТИРКЕМЕ 3 “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документинин їлгїлїк тїзїлїшї. 1. Документтин максаты: билим берүү мекемесинин жетекчилигинин, педагогикалык жамаатынын, жалпы кызматкерлеринин, окуучулардын жана ата-энелердин окуу жайда коопсуз, дискриминация менен зомбулуктан эркин, инклюзивдүү жана ий- гиликтүү билим алуу жана иштөөгө көмөктөшкөн билим берүү чөйрөсүнүн бардык катышуучуларына карата жагымдуу чөйрөнү түзүүгө даяр экендигин тастыктоо. 2. Зомбулукту жана дискриминацияны, анын түрлөрүн жана формаларын аныктоо. 3. Зомбулук жана дискриминациялоо көрсөтүлгөн учурлардын алдын-алуу, аныктоо (маалымдоо), каттоо, жана ага карата жооп кайтаруу, зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптардын баарына жардам жана колдоо көрсөтүү үчүн би- лим берүү мамилелеринин бардык катышуучуларынын аракеттеринин жоопкер- чилиги жана тартиби. 4. Зомбулук көрсөтүүнүн жана кандайдыр бир белгилер боюнча дискриминация- лоонун формалары менен байланышкан жүрүм-турум үчүн билим берүү мамиле- леринин бардык катышуучуларынын жоопкерчилиги. 5. Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты жөнүндө билим берүү мами- лелеринин бардык катышуучуларын маалымдоо үчүн билим берүү мекемесинин жетекчилигинин жоопкерчилиги. 6. Позитивдүү социалдык-психологиялык климатты калыптандыруу жана зомбулук- тун болушуна жол бербөө максатында, окутуучу программаларды, окуучуларга карата педагогикалык мамилени жана тарбиялык практикаларды ишке ашырууну, зомбулуктун алдын-алуу жана ал болгон окуяларга жооп кайтаруу, ата-энелерге маалымдоо жана аларды зомбулуктун алдын-алууга тартуу маселелери боюнча мугалимдерди жана башка кызматкерлерди даярдоону камтуу менен, билим бе- рүү мекемесинде жүзөгө ашырылган чаралардын комплекси. 98 ТИРКЕМЕ 4 Кыргыз Республикасынын жалпы билим берїїчї мекемелери їчїн “Зомбулуксуз мектеп” аттуу тарбиялык иштердин прог- раммасынын концепциясынын негизги компоненттери. Мектептик команда Зомбулукту изилдөө Коргонуу тармагын (ички жана тышкы) калыптандыруу Класстын, мектептин тартиби жана баалуулуктары жана алардын натыйжалары Мектептик жараштыруу кызматтары, курдаштар командасы Мектептик программалар Мектептик команда Мектептик команда “Зомбулуксуз мектеп” программасын пландоо, ишке ашыруу, көзөмөлдөө, мониторинг кылуу жана баалоо үчүн жооп берет. Жалпы билим берүүчү мекеме мектептик команданы уюштуруунун формасын, өзүнүн мүмкүнчүлүктөрүнөн, мектептик өзүн-өзү башкаруунун, билим берүүчү жана со- циалдык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүнөн, мамлекеттик, менчик формасынын формасынан көз каранды эмес бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү менен, юридикалык жана физикалык тараптар менен өз ара аракеттешүү жана кызматташуу деңгээлинен улам, өз алдынча тандайт. Мектеп командасынын жетектөө, анын ишмердүүлүгүнө милдеттүү түрдө мек- теп окуучуларынын, алардын ата-энелеринин, жергиликтүү коомчулуктун өкүлдөрүнүн катышуусу менен, билим берүү мекемесинин директорунда болгондугу дурус. Зомбулукту изилдөө Бул компонент мектепте зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жайылуу картинасы тууралуу маалыматтарды алууга, зомбулуктун көбүрөөк жолуккан формаларын жана түрлөрүн аныктоого, аларды зомбулуктук кырдаалдардын катышуучулары боюнча классификациялоого жана бул маселени чечүүнүн ыкмалары жана методдорун бирге- лешип кароого мүмкүндүк берет. Зомбулукту изилдөөнү жүргүзүү формалары жана маалыматтарды берүү ыкма- лары мектеп тарабынан өз алдынча, билим берүү мекемесинин спецификасын, өнүгүү деңгээлин жана мектептик өзүн-өзү башкаруу органдары менен өз ара аракеттешүүсү- нүн даражасын эске алуу менен, тандалат. Изилдөөнүн катышуучуларынын саны көй- гөйдү аныктоо жана изилдөө боюнча мектеп администрациясынын каалоосунан жана мүмкүнчүлүктөрүнөн көз каранды. Башталгыч класстын окуучуларынын көз карашта- рын сүрөттөрдүн конкурсун өткөрүү аркылуу интерпретациялоого болот. Изилдөөнүн жыйынтыктары билим берүү процессинин катышуучуларына бардык мектептерде жал- пы мектептик жана класстык чогулуштарда берилиши керек. Билим берүү мекемелеринин нормативдик-укуктук базасында билим берүү чөйрө- сүн, окуучуларга карата зомбулук көрсөтүлгөн фактыларды аныктоо, зомбулуктан жана ырайымсыз мамиледен окуучуларды коргоо жаатындагы мектептин жана билим берүү процессинин катышуучуларынын жетишкендиктерин эл алдында сыйлоо жана таа- нуумаксатында дайыма мониторинг өткөрүүнү кароо зарыл. Коргонуу тармагын калыптандыруу Коргонуу тармагы мектепте коопсуздукту камсыз кылуу, белгилүү бир көндүмдөр- гө ээ болушкан жана окуу жайдын спецификасын, андагы болгон материалдык жана адамдык ресурстарды, алардын даярдыгын жана бул процесске катышуу даражасын эске алган, окуу-тарбиялык процесстин катышуучуларынын ортосундагы толеранттык мамилелерди калыптандыруу маселелери менен иш алып барган, билим берүү меке- мелеринде болуп келген башкаруучу институттардын базасында жекече калыптанышы 99 керек. Зомбулуктан коргоо тармагы администрациянын, мугалимдердин, окуучулар- дын, ата-энелердин, коомчулуктун жана билим берүү мекемелеринде зомбулуктун түрлөрүн алдын-алуу жана күрөшүү маселелеринде алдын-алуу системасынын башка субъекттердин өз ара байланыштарын жана өз ара аракеттешүүлөрүнүн бекемдөөгө көмөк көрсөтүшү керек. Класс жана мектептин тартиби жана баалуулуктары Ички коргоо тармагын түзүүдөгү негизги учур болуп класс менен мектептин эре- желерин жана баалуулуктарын иштеп чыгуу саналат. Бул баалулуктар жана эрежелер канчалык деңгээлде чындыгында аткарылышынан, иштелип чыгышынан жана бүткүл мектеп коомчулугу тарабынан, айрыкча окуучулар тарабынан, кабылданышынан прог- рамманы ишке ашыруунун ийгилиги көз каранды. Мектептик жараштыруу кызматтары (МЖК) МЖК конфликттерди чечүү менен алектенет жана мугалимдерди конфликттерди талдоо менен байланышкан маселелерден бошотот жана билим берүү процессинин субъекттеринин ортосунда башка адамдын социалдык ролуна карабастан, аны түшү- нүүгө негизделген, жагымдуу мамилелерди орнотууга мүмкүндүк берет. Бул кызматта мектептик медиатор катары орто жана жогорку звенодогу класстардын окуучулары, мектеп кызматкерлери, балким, тышкы чөйрөнүн, атайын даярдыктан өткөн өкүлдөрү иштей алышат. Мектептик жараштыруу кызматы тууралуу типтүү жобонун түзүлүшү 1. Жалпы Жоболор 2. Жараштыруу кызматынын максаттары жана милдеттери 3. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүнүн принциптери 4. Жараштыруу кызматын калыптандыруу тартиби 5. Жараштыруу кызматынын иш тартиби 6. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүн уюштуруу 7. Жыйынтыктоочу жоболор Мектептик программалар: Мектептеги зомбулуктун алдын-алуу жана агрессиянын башка формаларынан окуучуларды коргоо боюнча программаларды, аларды түзүүдө сөзсүз түрдө билим бе- рүү процессинин бардык катышуучуларынын, мамлекеттик жана коомдук мекемелер- дин өкүлдөрүнүнӊ катышуусу менен, иштеп чыгуу. 100 ТИРКЕ МЕ 5 Ба л д ар жан а љ сп ї р ї мд љ рг љ кар ата з о мб улукту жо ю у б о ю н ч а ї лг ї л її мектеп ти к п л ан Ба гытт ар Иш -ч арал ар М өөн өт- төр Ж ооп ту ул ар М ект еп жа ма аты нд а диск рим инация, зо мб у- лу к ф акт ылар ын жа на ба лд ар м енен өсп ү- рүмдө рг ө к ар ата ы ра- йым сыз м ами ле к ы- луун у диа гност ик ал оо , аныкт оо Ок уу чу ла рд ы, м уг ал имдер ди ж ана ата -эне ле рд и су ра мжы ло о жү рг үзүү. Кыз уу линия ны уюшт ур уу (ишеним ку ту су , ишеним т ел еф ону ж.б.у .с. ). Уку к бу зуу ла рд ын ст ати сти ка сы боюнча ич ки ишт ер о рг анд ар ы- нан м аа лым ат су ро о. 1 че йр ек Ква рта л са йын Та рб ия иште ри бо юнч а дир ект ор ду н ор ун б аса рл ар ы, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р Ок уу чу ла рд ы, м ект еп кы зм ат ке рл ер ин, у ку к ко рг оо о рг анд ар ын жа на ко омчу лу кт у та рту у м енен ме кт епт ег и з омбу лу к кө йг өйүнө ка ра та ко мплек сти к ма ми ле ни ки йи рүү Жүрг үзүлг өн д иа гнос ти ка нын не гиз инд е, аныкт ал га н кө йг өй лө рд ү, зо мбу лу кт ун, се ксу ал дык а сылуу ла рд ын, бу лл инг дин жа на са бы р- сыз дык ты н б ол уш ун ун туу ра эм ести гин эс ке а лу у м енен, ар ак ет- те рд ин ме кт епти к пл анын ишт еп чыг уу жа на б еки түү, а л пл анд а зо мбу лу кт ун ке се пет те ри ж ана ал ар ды аз ай туу фак то рл ор у, пед а- го гд ор ду , а та -энелер ди ж ана оку уч ул ар ды ко нф лик тт ик кы рд аа л- да рд ы чечүүнүн кө нд үмдө рүнө оку туу , б ил им бер үү п ро це ссини н ба рд ык к аты шуу чу ла рынын у ку кт ук са ба тт уу луг ун жо го ру ла туу , ук ук ко рг оо о рг анд ар ы, а та -энелер к оо мчу луг у жа на бе йө км өт уюмда р м енен ө з ар а а ра ке тт ешүү а ныкт ал га н. Ок уу чу ла рд ын бири -б ир ине ка ра та к үч к ол до нуу су н жо ю уг а, ба ш- та пкы эт апта рынд а э ле з омбу лу к акт ылар ына бөгөт к оюу га , ме к- те пте ише ни мдүү а тм осфер аны түз үүг ө багытт ал га н чар ал ар ды кө рүү. “З омбул уксу з ме кт еп” пр ог ра м ма сын к еңир и ж айылту у Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, псих ол ог- до р, со циа лд ы к п е- да го гд ор , класс ж е- те кчилер , а та - энелер к оми те ти нин мүчө лө рү, жа шы же те эле кт ер м енен иш а лып бар уу бо юнч а инспе кт ор- ло р Зо мбу лу к ме нен күр өшүүд ө м ект епт ик өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ынын ка ты шу ус у А да м уку кт ар ын жа на т ынчтык ду хунд а т ар биял оо ну м ект еп про г- ра мм асына , ме кт епти н жа на класст ын та рб ия иште ринин пл ан ы- на ки йр үү жа на оку туу . А р бир а да мдын б илим ал ууг а у куг ун жа на ар бир бала нын к оо п- су з чөй рө дө ө сүү у ку гу н жа рыял аг ан, А да м у ку кт ар ынын Жалп ы де кл ар ац иясын жа на Б ал да рд ын у ку кт ар ы жө нүн дө Конве нц иян ы үйр өтүү. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=13#Класс_жана_мектептин_тартиби_жана_баалуулуктары

Зордук-зомбулукту - бет 13

92 Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо окуучу кабылган, же өзү жасаган, же күбөсү болгон зомбу- лук фактысы жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабак- ка жетишүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпаган- дыгын тактоо керек. 93 Зомбулук болгон окуялар тууралуу орто жана жогорку класстын окуучуларын су- рамжылоо үчүн суроолор: • Окуучунун классы, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата жалпы мамилеси. • Билим берүү мекемесинде дискомфорт болушунун же окуучулар менен муга- лимдер тарабынан кабыл алынбагандыгынын себептери. • Кандайдыр -бир иш-чараларга катышпагандыктын, сабактарга барбай коюу- нун , мектепке барууну калабагандыктын себептери. • Окуучуга карата башка окуучулардын мамилеси жана ага башкаларга кара- ганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин окуучуга ка- рата мамилеси жана ага ага башкаларга караганда башкача мамиле кы- луунун себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар жана мугалимдер эркек балдарга жана кыздарга, ар түрдүү улут- тардын өкүлдөрүнө, түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга , жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мами- ле жасашабы. • Дискриминация жана зомбулук болгон учурларда жүрүм-турум эрежелеринин жана аларга жооп кайтаруу чараларынын болуусу (маалымдоо системасы, каттоо , талдоо жана чечим кабыл алуу), алар кантип колдонулууда. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала коопсуз абалда сезеби. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук араркеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Зомбулук көп көрсөтүлгөн мектептин бөлмөлөрү жана аймагынын бөлүктөрү. • Окуу жайдын жетекчилиги, мугалимдер жана башка кызматкерлер тарабынан, зомбулуктун алдын-алуу жана анын болушуна жооп кайтаруу боюнча, көрүл- гөн чараларын окуучунун баалоосу. 94 Билим берүү мекемесинин кызматкерлерин жана жетекчилерин сурамжылоо үчүн суроолор • Сурамжылоого катышуучунун статусу: жетекчи, педагог, коштоо кызматынын кызматкери , көмөкчү же техникалык персонал. • Окуучу (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү билим берүү меке- месинде өзүн ыңгайлуу жана коопсуз сезишеби. • Окуучулардын (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү диском- фортту сезүү себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата жана кыз- маткерлерге карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Кызматкерлер , окуучулар жана алардын ата-энелеринин ортосундагы сүйлө- шүү стили. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилер окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилери, кызматкерлер, окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсө- түүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Билим берүү мекемесинин жетекчилилери, кызматкердин өзү, анын кесип- тештери , окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукту токтотуу үчүн ке- ректүү билим жана көндүмдөргө ээби, бул маселелер боюнча окутуу талап кылынабы . • Билим берүү башкармалыгынын жогорку органы тарабынан аймактык адми- нистрация тарабынан билим берүү мекемесине зомбулук жана дискримина- цияны токтотуу үчүн кандай колдоолор көрүлүүдө. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилери жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Зомбулуктун катышуучуларына карата кандай тарбиялык жана дисциплинар- дык чаралар колдонулууда, аларга ким тарабынан жана кандайча психоло- гиялык же башка жардам көрсөтүлүүдө,бул көрүлүп жаткан чаралардын жана жардамдардын натыйжалуулугу. • Зомбулуктун катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн түрдүү кызматтардын (психологиялык, социалдык жардам, саламаттыкты сактоо), укук коргоо ор- гандарынын жана коомдук уюмдардын адистери тартылуудабы. • Окуучулар өздөрү зомбулуктун көрүнүштөрүн канчалык активдүү бөгөттөп ке- лишет , жабырлануучуларды коргоп жана колдоп келишет, же таптакыр аракет жасашпайт , же тартип бузгандарды жана зомбулук көрсөткөндөрдү кубатта- шабы . Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо зомбулуктун түрүн (физикалык, психологиялык, сексуал- дык, гендердик, опузалоо, буллинг, кибербуллинг, дискриминация) тактоо керек жана ал жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабакка жети- шүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпагандыгын так- тоо керек. 95 96 Ата -энелер үчүн сурамжылоо үчүн суроолор: • Бала окуган класс, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата баланын жана ата-эненин жалпы мамилеси. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала өзүн (ата-эненин көз карашы боюнча) коопсуз абалда сезеби. • Мектепте баланын өзүн дискомфорттук абалда сезүүсүнүн же окуучулар же мугалимдер тарабынан кабыл алынбашынын себептери. • Баланын кандайдыр-бир иш-чараларга катышпоосунун, сабак калтыруусунун, мектепке баруудан баш тартуунун себептери. • Балага карата мектептин башка окуучулардын мамилеси жана ага башкалар- га караганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин балага ка- рата мамилеси жана ага башкаларга караганда башкача мамиле кылуунун себептери ; • Билим берүү мекемесинин эрежелери балага карата адилеттүү колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилик окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук аракеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерлер, окуучулар жана алар- дын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсөтүүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилиги жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги жана кызматкерлери окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбулук тууралу маалымдалган учурда кандай реакция кылышат: тарбиялык жана дисциплинардык чараларды кабыл алат же аракет жасашпайт, зомбулук фактыларына маани бербей коюшабы. • Зомбулукка кабылган окуучуларга (жабырлануучунун, күбөлөрдүн ролунда), же зомбулук көрсөткөн окуучуга кандай психологиялык жана башка жардам көрүлөт ; көрсөтүлгөн жардамдын натыйжалуулугу. • Зомбулукту токтотуу боюнча чараларды иштеп чыгууда жана ишке киргизүүдө ата -энелер катышабы. • Окуу жайдын кызматкерлери, жетекчилиги, окуучулары жана алардын ата- энелери зомбулукка натыйжалуу каршылык көрсөтүү, конфликттик кырдаал- дарды чечүү үчүн тиешелүү билимге жана көндүмдөргө ээби. • Зомбулукту токтотуу боюнча окутуучу иш-чаралар ата-энелер жана окуучулар үчүн өткөрүлөбү. • Алардын балдарына карата зомбулук көрсөтүлгөн жана дискриминациялоо болгон учурларга ата-энелер кандай көйгөйлөрдү жана кыйынчылыктарды баштарынан кечиришет. Бардык сурамжылоолор (окуучулар, билим берүүчү мекемесинин кызматкерлери, ата-энелер үчүн) физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик зомбулук, опуза- лоо, буллинг жана кибербуллинг, ошондой эле түрдүү белгилер боюнча дискримина- циялоо деп эмне айтылып жаткандыгы тууралуу так жана кыска түшүндүрмө камтышы керек. Сурамжылоого катышып жаткандардын ыңгайлуулугу үчүн суроолордун көбү жа- бык типтеги суроолор болушу керек, жана суроонун жоопторун тизмеде бериши керек. Сурамжылоонун аягында респонденттерге зомбулук болгон учурларды жоюу үчүн би- лим берүү мекемесиндеги кырдаалды жакшыртуу боюнча өздөрүнүн сунуштары менен бөлүшүүнү сунуштоого болот. Билим берүү процессинин бардык катышуучулары үчүн сурамжылоо анонимдүү түрдө өткөрүлүшү керек. Анын башталышына чейин окуучуларга, ал кандай максатта өткөрүлүп жаткандыгын, түшүндүрүү керек, ал эми сурамжылоону анализдегенден ки- йин – келип чыккан жыйынтыктар тууралуу жана алар социалдык-психологиялык кли- матты жакшыртуу үчүн жана зомбулуктун алдын-алуу үчүн кандайча пайдаланылаары тууралуу маалымдоо керек. 97 ТИРКЕМЕ 3 “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документинин їлгїлїк тїзїлїшї. 1. Документтин максаты: билим берүү мекемесинин жетекчилигинин, педагогикалык жамаатынын, жалпы кызматкерлеринин, окуучулардын жана ата-энелердин окуу жайда коопсуз, дискриминация менен зомбулуктан эркин, инклюзивдүү жана ий- гиликтүү билим алуу жана иштөөгө көмөктөшкөн билим берүү чөйрөсүнүн бардык катышуучуларына карата жагымдуу чөйрөнү түзүүгө даяр экендигин тастыктоо. 2. Зомбулукту жана дискриминацияны, анын түрлөрүн жана формаларын аныктоо. 3. Зомбулук жана дискриминациялоо көрсөтүлгөн учурлардын алдын-алуу, аныктоо (маалымдоо), каттоо, жана ага карата жооп кайтаруу, зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптардын баарына жардам жана колдоо көрсөтүү үчүн би- лим берүү мамилелеринин бардык катышуучуларынын аракеттеринин жоопкер- чилиги жана тартиби. 4. Зомбулук көрсөтүүнүн жана кандайдыр бир белгилер боюнча дискриминация- лоонун формалары менен байланышкан жүрүм-турум үчүн билим берүү мамиле- леринин бардык катышуучуларынын жоопкерчилиги. 5. Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты жөнүндө билим берүү мами- лелеринин бардык катышуучуларын маалымдоо үчүн билим берүү мекемесинин жетекчилигинин жоопкерчилиги. 6. Позитивдүү социалдык-психологиялык климатты калыптандыруу жана зомбулук- тун болушуна жол бербөө максатында, окутуучу программаларды, окуучуларга карата педагогикалык мамилени жана тарбиялык практикаларды ишке ашырууну, зомбулуктун алдын-алуу жана ал болгон окуяларга жооп кайтаруу, ата-энелерге маалымдоо жана аларды зомбулуктун алдын-алууга тартуу маселелери боюнча мугалимдерди жана башка кызматкерлерди даярдоону камтуу менен, билим бе- рүү мекемесинде жүзөгө ашырылган чаралардын комплекси. 98 ТИРКЕМЕ 4 Кыргыз Республикасынын жалпы билим берїїчї мекемелери їчїн “Зомбулуксуз мектеп” аттуу тарбиялык иштердин прог- раммасынын концепциясынын негизги компоненттери. Мектептик команда Зомбулукту изилдөө Коргонуу тармагын (ички жана тышкы) калыптандыруу Класстын, мектептин тартиби жана баалуулуктары жана алардын натыйжалары Мектептик жараштыруу кызматтары, курдаштар командасы Мектептик программалар Мектептик команда Мектептик команда “Зомбулуксуз мектеп” программасын пландоо, ишке ашыруу, көзөмөлдөө, мониторинг кылуу жана баалоо үчүн жооп берет. Жалпы билим берүүчү мекеме мектептик команданы уюштуруунун формасын, өзүнүн мүмкүнчүлүктөрүнөн, мектептик өзүн-өзү башкаруунун, билим берүүчү жана со- циалдык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүнөн, мамлекеттик, менчик формасынын формасынан көз каранды эмес бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү менен, юридикалык жана физикалык тараптар менен өз ара аракеттешүү жана кызматташуу деңгээлинен улам, өз алдынча тандайт. Мектеп командасынын жетектөө, анын ишмердүүлүгүнө милдеттүү түрдө мек- теп окуучуларынын, алардын ата-энелеринин, жергиликтүү коомчулуктун өкүлдөрүнүн катышуусу менен, билим берүү мекемесинин директорунда болгондугу дурус. Зомбулукту изилдөө Бул компонент мектепте зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жайылуу картинасы тууралуу маалыматтарды алууга, зомбулуктун көбүрөөк жолуккан формаларын жана түрлөрүн аныктоого, аларды зомбулуктук кырдаалдардын катышуучулары боюнча классификациялоого жана бул маселени чечүүнүн ыкмалары жана методдорун бирге- лешип кароого мүмкүндүк берет. Зомбулукту изилдөөнү жүргүзүү формалары жана маалыматтарды берүү ыкма- лары мектеп тарабынан өз алдынча, билим берүү мекемесинин спецификасын, өнүгүү деңгээлин жана мектептик өзүн-өзү башкаруу органдары менен өз ара аракеттешүүсү- нүн даражасын эске алуу менен, тандалат. Изилдөөнүн катышуучуларынын саны көй- гөйдү аныктоо жана изилдөө боюнча мектеп администрациясынын каалоосунан жана мүмкүнчүлүктөрүнөн көз каранды. Башталгыч класстын окуучуларынын көз карашта- рын сүрөттөрдүн конкурсун өткөрүү аркылуу интерпретациялоого болот. Изилдөөнүн жыйынтыктары билим берүү процессинин катышуучуларына бардык мектептерде жал- пы мектептик жана класстык чогулуштарда берилиши керек. Билим берүү мекемелеринин нормативдик-укуктук базасында билим берүү чөйрө- сүн, окуучуларга карата зомбулук көрсөтүлгөн фактыларды аныктоо, зомбулуктан жана ырайымсыз мамиледен окуучуларды коргоо жаатындагы мектептин жана билим берүү процессинин катышуучуларынын жетишкендиктерин эл алдында сыйлоо жана таа- нуумаксатында дайыма мониторинг өткөрүүнү кароо зарыл. Коргонуу тармагын калыптандыруу Коргонуу тармагы мектепте коопсуздукту камсыз кылуу, белгилүү бир көндүмдөр- гө ээ болушкан жана окуу жайдын спецификасын, андагы болгон материалдык жана адамдык ресурстарды, алардын даярдыгын жана бул процесске катышуу даражасын эске алган, окуу-тарбиялык процесстин катышуучуларынын ортосундагы толеранттык мамилелерди калыптандыруу маселелери менен иш алып барган, билим берүү меке- мелеринде болуп келген башкаруучу институттардын базасында жекече калыптанышы 99 керек. Зомбулуктан коргоо тармагы администрациянын, мугалимдердин, окуучулар- дын, ата-энелердин, коомчулуктун жана билим берүү мекемелеринде зомбулуктун түрлөрүн алдын-алуу жана күрөшүү маселелеринде алдын-алуу системасынын башка субъекттердин өз ара байланыштарын жана өз ара аракеттешүүлөрүнүн бекемдөөгө көмөк көрсөтүшү керек. Класс жана мектептин тартиби жана баалуулуктары Ички коргоо тармагын түзүүдөгү негизги учур болуп класс менен мектептин эре- желерин жана баалуулуктарын иштеп чыгуу саналат. Бул баалулуктар жана эрежелер канчалык деңгээлде чындыгында аткарылышынан, иштелип чыгышынан жана бүткүл мектеп коомчулугу тарабынан, айрыкча окуучулар тарабынан, кабылданышынан прог- рамманы ишке ашыруунун ийгилиги көз каранды. Мектептик жараштыруу кызматтары (МЖК) МЖК конфликттерди чечүү менен алектенет жана мугалимдерди конфликттерди талдоо менен байланышкан маселелерден бошотот жана билим берүү процессинин субъекттеринин ортосунда башка адамдын социалдык ролуна карабастан, аны түшү- нүүгө негизделген, жагымдуу мамилелерди орнотууга мүмкүндүк берет. Бул кызматта мектептик медиатор катары орто жана жогорку звенодогу класстардын окуучулары, мектеп кызматкерлери, балким, тышкы чөйрөнүн, атайын даярдыктан өткөн өкүлдөрү иштей алышат. Мектептик жараштыруу кызматы тууралуу типтүү жобонун түзүлүшү 1. Жалпы Жоболор 2. Жараштыруу кызматынын максаттары жана милдеттери 3. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүнүн принциптери 4. Жараштыруу кызматын калыптандыруу тартиби 5. Жараштыруу кызматынын иш тартиби 6. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүн уюштуруу 7. Жыйынтыктоочу жоболор Мектептик программалар: Мектептеги зомбулуктун алдын-алуу жана агрессиянын башка формаларынан окуучуларды коргоо боюнча программаларды, аларды түзүүдө сөзсүз түрдө билим бе- рүү процессинин бардык катышуучуларынын, мамлекеттик жана коомдук мекемелер- дин өкүлдөрүнүнӊ катышуусу менен, иштеп чыгуу. 100 ТИРКЕ МЕ 5 Ба л д ар жан а љ сп ї р ї мд љ рг љ кар ата з о мб улукту жо ю у б о ю н ч а ї лг ї л її мектеп ти к п л ан Ба гытт ар Иш -ч арал ар М өөн өт- төр Ж ооп ту ул ар М ект еп жа ма аты нд а диск рим инация, зо мб у- лу к ф акт ылар ын жа на ба лд ар м енен өсп ү- рүмдө рг ө к ар ата ы ра- йым сыз м ами ле к ы- луун у диа гност ик ал оо , аныкт оо Ок уу чу ла рд ы, м уг ал имдер ди ж ана ата -эне ле рд и су ра мжы ло о жү рг үзүү. Кыз уу линия ны уюшт ур уу (ишеним ку ту су , ишеним т ел еф ону ж.б.у .с. ). Уку к бу зуу ла рд ын ст ати сти ка сы боюнча ич ки ишт ер о рг анд ар ы- нан м аа лым ат су ро о. 1 че йр ек Ква рта л са йын Та рб ия иште ри бо юнч а дир ект ор ду н ор ун б аса рл ар ы, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р Ок уу чу ла рд ы, м ект еп кы зм ат ке рл ер ин, у ку к ко рг оо о рг анд ар ын жа на ко омчу лу кт у та рту у м енен ме кт епт ег и з омбу лу к кө йг өйүнө ка ра та ко мплек сти к ма ми ле ни ки йи рүү Жүрг үзүлг өн д иа гнос ти ка нын не гиз инд е, аныкт ал га н кө йг өй лө рд ү, зо мбу лу кт ун, се ксу ал дык а сылуу ла рд ын, бу лл инг дин жа на са бы р- сыз дык ты н б ол уш ун ун туу ра эм ести гин эс ке а лу у м енен, ар ак ет- те рд ин ме кт епти к пл анын ишт еп чыг уу жа на б еки түү, а л пл анд а зо мбу лу кт ун ке се пет те ри ж ана ал ар ды аз ай туу фак то рл ор у, пед а- го гд ор ду , а та -энелер ди ж ана оку уч ул ар ды ко нф лик тт ик кы рд аа л- да рд ы чечүүнүн кө нд үмдө рүнө оку туу , б ил им бер үү п ро це ссини н ба рд ык к аты шуу чу ла рынын у ку кт ук са ба тт уу луг ун жо го ру ла туу , ук ук ко рг оо о рг анд ар ы, а та -энелер к оо мчу луг у жа на бе йө км өт уюмда р м енен ө з ар а а ра ке тт ешүү а ныкт ал га н. Ок уу чу ла рд ын бири -б ир ине ка ра та к үч к ол до нуу су н жо ю уг а, ба ш- та пкы эт апта рынд а э ле з омбу лу к акт ылар ына бөгөт к оюу га , ме к- те пте ише ни мдүү а тм осфер аны түз үүг ө багытт ал га н чар ал ар ды кө рүү. “З омбул уксу з ме кт еп” пр ог ра м ма сын к еңир и ж айылту у Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, псих ол ог- до р, со циа лд ы к п е- да го гд ор , класс ж е- те кчилер , а та - энелер к оми те ти нин мүчө лө рү, жа шы же те эле кт ер м енен иш а лып бар уу бо юнч а инспе кт ор- ло р Зо мбу лу к ме нен күр өшүүд ө м ект епт ик өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ынын ка ты шу ус у А да м уку кт ар ын жа на т ынчтык ду хунд а т ар биял оо ну м ект еп про г- ра мм асына , ме кт епти н жа на класст ын та рб ия иште ринин пл ан ы- на ки йр үү жа на оку туу . А р бир а да мдын б илим ал ууг а у куг ун жа на ар бир бала нын к оо п- су з чөй рө дө ө сүү у ку гу н жа рыял аг ан, А да м у ку кт ар ынын Жалп ы де кл ар ац иясын жа на Б ал да рд ын у ку кт ар ы жө нүн дө Конве нц иян ы үйр өтүү. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=13#Коргонуу_тармагын_калыптандыруу

Зордук-зомбулукту - бет 13

92 Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо окуучу кабылган, же өзү жасаган, же күбөсү болгон зомбу- лук фактысы жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабак- ка жетишүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпаган- дыгын тактоо керек. 93 Зомбулук болгон окуялар тууралуу орто жана жогорку класстын окуучуларын су- рамжылоо үчүн суроолор: • Окуучунун классы, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата жалпы мамилеси. • Билим берүү мекемесинде дискомфорт болушунун же окуучулар менен муга- лимдер тарабынан кабыл алынбагандыгынын себептери. • Кандайдыр -бир иш-чараларга катышпагандыктын, сабактарга барбай коюу- нун , мектепке барууну калабагандыктын себептери. • Окуучуга карата башка окуучулардын мамилеси жана ага башкаларга кара- ганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин окуучуга ка- рата мамилеси жана ага ага башкаларга караганда башкача мамиле кы- луунун себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар жана мугалимдер эркек балдарга жана кыздарга, ар түрдүү улут- тардын өкүлдөрүнө, түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга , жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мами- ле жасашабы. • Дискриминация жана зомбулук болгон учурларда жүрүм-турум эрежелеринин жана аларга жооп кайтаруу чараларынын болуусу (маалымдоо системасы, каттоо , талдоо жана чечим кабыл алуу), алар кантип колдонулууда. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала коопсуз абалда сезеби. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук араркеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Зомбулук көп көрсөтүлгөн мектептин бөлмөлөрү жана аймагынын бөлүктөрү. • Окуу жайдын жетекчилиги, мугалимдер жана башка кызматкерлер тарабынан, зомбулуктун алдын-алуу жана анын болушуна жооп кайтаруу боюнча, көрүл- гөн чараларын окуучунун баалоосу. 94 Билим берүү мекемесинин кызматкерлерин жана жетекчилерин сурамжылоо үчүн суроолор • Сурамжылоого катышуучунун статусу: жетекчи, педагог, коштоо кызматынын кызматкери , көмөкчү же техникалык персонал. • Окуучу (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү билим берүү меке- месинде өзүн ыңгайлуу жана коопсуз сезишеби. • Окуучулардын (кызматкердин ою боюнча) жана кызматкердин өзү диском- фортту сезүү себептери. • Билим берүү мекемесинин эрежелери бардык окуучуларга карата жана кыз- маткерлерге карата бирдей колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Кызматкерлер , окуучулар жана алардын ата-энелеринин ортосундагы сүйлө- шүү стили. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилер окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Билим берүү мекемесинде зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жана формала- рынын жайылуусу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилери, кызматкерлер, окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсө- түүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Билим берүү мекемесинин жетекчилилери, кызматкердин өзү, анын кесип- тештери , окуучулар жана алардын ата-энелери зомбулукту токтотуу үчүн ке- ректүү билим жана көндүмдөргө ээби, бул маселелер боюнча окутуу талап кылынабы . • Билим берүү башкармалыгынын жогорку органы тарабынан аймактык адми- нистрация тарабынан билим берүү мекемесине зомбулук жана дискримина- цияны токтотуу үчүн кандай колдоолор көрүлүүдө. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилери жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Зомбулуктун катышуучуларына карата кандай тарбиялык жана дисциплинар- дык чаралар колдонулууда, аларга ким тарабынан жана кандайча психоло- гиялык же башка жардам көрсөтүлүүдө,бул көрүлүп жаткан чаралардын жана жардамдардын натыйжалуулугу. • Зомбулуктун катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн түрдүү кызматтардын (психологиялык, социалдык жардам, саламаттыкты сактоо), укук коргоо ор- гандарынын жана коомдук уюмдардын адистери тартылуудабы. • Окуучулар өздөрү зомбулуктун көрүнүштөрүн канчалык активдүү бөгөттөп ке- лишет , жабырлануучуларды коргоп жана колдоп келишет, же таптакыр аракет жасашпайт , же тартип бузгандарды жана зомбулук көрсөткөндөрдү кубатта- шабы . Зомбулукка кабылуунун тажрыйбасы тууралуу маселелерге келгенде убакыттык периодду: ал окуучу зомбулукка кабылган, же өзү зомбулуктук аракеттерди жасаган, алардын күбөсү болгон учурларды белгилеп, окуя кайсы убакта болгондугун тактоо менен (акыркы айда же акыркы үч ай аралыгында), анын болуу жыштыгын тактоо ме- нен (бир-эки жолу, жума сайын, жумасына бир нече жолу, күнүгө, эч качан) көрсөтүү керек. Ушул эле суроолордо зомбулуктун түрүн (физикалык, психологиялык, сексуал- дык, гендердик, опузалоо, буллинг, кибербуллинг, дискриминация) тактоо керек жана ал жыныска, этникалык тиешелүүлүккө, улутка, диний тиешелүүлүккө, сабакка жети- шүүгө, тышкы келбетке, үй-бүлөнүн камсыздалуу деңгээли, инвалиддиктин же оорунун болушу, жабыр тарткан тарап менен гендердик окшоштукка байланышпагандыгын так- тоо керек. 95 96 Ата -энелер үчүн сурамжылоо үчүн суроолор: • Бала окуган класс, анын жынысы, эне тили, жарандыгы. • Билим берүү мекемесине карата баланын жана ата-эненин жалпы мамилеси. • Окуу жайда, ага бараткан жолдо жана кайра үйгө келе турган жолдо бала өзүн (ата-эненин көз карашы боюнча) коопсуз абалда сезеби. • Мектепте баланын өзүн дискомфорттук абалда сезүүсүнүн же окуучулар же мугалимдер тарабынан кабыл алынбашынын себептери. • Баланын кандайдыр-бир иш-чараларга катышпоосунун, сабак калтыруусунун, мектепке баруудан баш тартуунун себептери. • Балага карата мектептин башка окуучулардын мамилеси жана ага башкалар- га караганда башкача мамиле кылуунун себептери. • Мугалимдердин , билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин балага ка- рата мамилеси жана ага башкаларга караганда башкача мамиле кылуунун себептери ; • Билим берүү мекемесинин эрежелери балага карата адилеттүү колдонулабы жана дайыма эле андай болбой калганынын себептери. • Окуучулар , кызматкерлер жана жетекчилик окуучу эркек балдарга жана кыз- дарга , кызматкер эркектерге жана аялдарга, ар түрдүү улуттардын өкүлдөрү- нө , түрдүү диний тиешелүүлүктөгү адамдарга, инвалид адамдарга, жашоо шарты түрдүү деңгээлдегилерге ж.б. карата бирдей мамиле жасашабы. • Окуучу зомбулукка (физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик, опу- залоо , буллинг, кибербуллинг) кабылганбы жабырлануучу катары (окуучулар же окуу жайдын персоналы тарабынан), байкоочу же коргоочу катары же өзү зомбулук аракеттерди жасаганбы. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерлер, окуучулар жана алар- дын ата-энелери зомбулукка жана дискриминацияга каршылык көрсөтүүнү билим берүүчү мекеменин приоритеттүү милдети катары эсептешеби. • Зомбулукту токтотуу үчүн окуу жайдын жетекчилиги жана кызматкерлери та- рабынан кандай чаралар көрүлүүдө, алар кантип иштелип чыгууда жана кан- чалык натыйжалуу. • Билим берүү мекемесинин жетекчилиги жана кызматкерлери окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбулук тууралу маалымдалган учурда кандай реакция кылышат: тарбиялык жана дисциплинардык чараларды кабыл алат же аракет жасашпайт, зомбулук фактыларына маани бербей коюшабы. • Зомбулукка кабылган окуучуларга (жабырлануучунун, күбөлөрдүн ролунда), же зомбулук көрсөткөн окуучуга кандай психологиялык жана башка жардам көрүлөт ; көрсөтүлгөн жардамдын натыйжалуулугу. • Зомбулукту токтотуу боюнча чараларды иштеп чыгууда жана ишке киргизүүдө ата -энелер катышабы. • Окуу жайдын кызматкерлери, жетекчилиги, окуучулары жана алардын ата- энелери зомбулукка натыйжалуу каршылык көрсөтүү, конфликттик кырдаал- дарды чечүү үчүн тиешелүү билимге жана көндүмдөргө ээби. • Зомбулукту токтотуу боюнча окутуучу иш-чаралар ата-энелер жана окуучулар үчүн өткөрүлөбү. • Алардын балдарына карата зомбулук көрсөтүлгөн жана дискриминациялоо болгон учурларга ата-энелер кандай көйгөйлөрдү жана кыйынчылыктарды баштарынан кечиришет. Бардык сурамжылоолор (окуучулар, билим берүүчү мекемесинин кызматкерлери, ата-энелер үчүн) физикалык, психологиялык, сексуалдык, гендердик зомбулук, опуза- лоо, буллинг жана кибербуллинг, ошондой эле түрдүү белгилер боюнча дискримина- циялоо деп эмне айтылып жаткандыгы тууралуу так жана кыска түшүндүрмө камтышы керек. Сурамжылоого катышып жаткандардын ыңгайлуулугу үчүн суроолордун көбү жа- бык типтеги суроолор болушу керек, жана суроонун жоопторун тизмеде бериши керек. Сурамжылоонун аягында респонденттерге зомбулук болгон учурларды жоюу үчүн би- лим берүү мекемесиндеги кырдаалды жакшыртуу боюнча өздөрүнүн сунуштары менен бөлүшүүнү сунуштоого болот. Билим берүү процессинин бардык катышуучулары үчүн сурамжылоо анонимдүү түрдө өткөрүлүшү керек. Анын башталышына чейин окуучуларга, ал кандай максатта өткөрүлүп жаткандыгын, түшүндүрүү керек, ал эми сурамжылоону анализдегенден ки- йин – келип чыккан жыйынтыктар тууралуу жана алар социалдык-психологиялык кли- матты жакшыртуу үчүн жана зомбулуктун алдын-алуу үчүн кандайча пайдаланылаары тууралуу маалымдоо керек. 97 ТИРКЕМЕ 3 “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документинин їлгїлїк тїзїлїшї. 1. Документтин максаты: билим берүү мекемесинин жетекчилигинин, педагогикалык жамаатынын, жалпы кызматкерлеринин, окуучулардын жана ата-энелердин окуу жайда коопсуз, дискриминация менен зомбулуктан эркин, инклюзивдүү жана ий- гиликтүү билим алуу жана иштөөгө көмөктөшкөн билим берүү чөйрөсүнүн бардык катышуучуларына карата жагымдуу чөйрөнү түзүүгө даяр экендигин тастыктоо. 2. Зомбулукту жана дискриминацияны, анын түрлөрүн жана формаларын аныктоо. 3. Зомбулук жана дискриминациялоо көрсөтүлгөн учурлардын алдын-алуу, аныктоо (маалымдоо), каттоо, жана ага карата жооп кайтаруу, зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптардын баарына жардам жана колдоо көрсөтүү үчүн би- лим берүү мамилелеринин бардык катышуучуларынын аракеттеринин жоопкер- чилиги жана тартиби. 4. Зомбулук көрсөтүүнүн жана кандайдыр бир белгилер боюнча дискриминация- лоонун формалары менен байланышкан жүрүм-турум үчүн билим берүү мамиле- леринин бардык катышуучуларынын жоопкерчилиги. 5. Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты жөнүндө билим берүү мами- лелеринин бардык катышуучуларын маалымдоо үчүн билим берүү мекемесинин жетекчилигинин жоопкерчилиги. 6. Позитивдүү социалдык-психологиялык климатты калыптандыруу жана зомбулук- тун болушуна жол бербөө максатында, окутуучу программаларды, окуучуларга карата педагогикалык мамилени жана тарбиялык практикаларды ишке ашырууну, зомбулуктун алдын-алуу жана ал болгон окуяларга жооп кайтаруу, ата-энелерге маалымдоо жана аларды зомбулуктун алдын-алууга тартуу маселелери боюнча мугалимдерди жана башка кызматкерлерди даярдоону камтуу менен, билим бе- рүү мекемесинде жүзөгө ашырылган чаралардын комплекси. 98 ТИРКЕМЕ 4 Кыргыз Республикасынын жалпы билим берїїчї мекемелери їчїн “Зомбулуксуз мектеп” аттуу тарбиялык иштердин прог- раммасынын концепциясынын негизги компоненттери. Мектептик команда Зомбулукту изилдөө Коргонуу тармагын (ички жана тышкы) калыптандыруу Класстын, мектептин тартиби жана баалуулуктары жана алардын натыйжалары Мектептик жараштыруу кызматтары, курдаштар командасы Мектептик программалар Мектептик команда Мектептик команда “Зомбулуксуз мектеп” программасын пландоо, ишке ашыруу, көзөмөлдөө, мониторинг кылуу жана баалоо үчүн жооп берет. Жалпы билим берүүчү мекеме мектептик команданы уюштуруунун формасын, өзүнүн мүмкүнчүлүктөрүнөн, мектептик өзүн-өзү башкаруунун, билим берүүчү жана со- циалдык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүнөн, мамлекеттик, менчик формасынын формасынан көз каранды эмес бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү менен, юридикалык жана физикалык тараптар менен өз ара аракеттешүү жана кызматташуу деңгээлинен улам, өз алдынча тандайт. Мектеп командасынын жетектөө, анын ишмердүүлүгүнө милдеттүү түрдө мек- теп окуучуларынын, алардын ата-энелеринин, жергиликтүү коомчулуктун өкүлдөрүнүн катышуусу менен, билим берүү мекемесинин директорунда болгондугу дурус. Зомбулукту изилдөө Бул компонент мектепте зомбулуктун ар түрдүү түрлөрүнүн жайылуу картинасы тууралуу маалыматтарды алууга, зомбулуктун көбүрөөк жолуккан формаларын жана түрлөрүн аныктоого, аларды зомбулуктук кырдаалдардын катышуучулары боюнча классификациялоого жана бул маселени чечүүнүн ыкмалары жана методдорун бирге- лешип кароого мүмкүндүк берет. Зомбулукту изилдөөнү жүргүзүү формалары жана маалыматтарды берүү ыкма- лары мектеп тарабынан өз алдынча, билим берүү мекемесинин спецификасын, өнүгүү деңгээлин жана мектептик өзүн-өзү башкаруу органдары менен өз ара аракеттешүүсү- нүн даражасын эске алуу менен, тандалат. Изилдөөнүн катышуучуларынын саны көй- гөйдү аныктоо жана изилдөө боюнча мектеп администрациясынын каалоосунан жана мүмкүнчүлүктөрүнөн көз каранды. Башталгыч класстын окуучуларынын көз карашта- рын сүрөттөрдүн конкурсун өткөрүү аркылуу интерпретациялоого болот. Изилдөөнүн жыйынтыктары билим берүү процессинин катышуучуларына бардык мектептерде жал- пы мектептик жана класстык чогулуштарда берилиши керек. Билим берүү мекемелеринин нормативдик-укуктук базасында билим берүү чөйрө- сүн, окуучуларга карата зомбулук көрсөтүлгөн фактыларды аныктоо, зомбулуктан жана ырайымсыз мамиледен окуучуларды коргоо жаатындагы мектептин жана билим берүү процессинин катышуучуларынын жетишкендиктерин эл алдында сыйлоо жана таа- нуумаксатында дайыма мониторинг өткөрүүнү кароо зарыл. Коргонуу тармагын калыптандыруу Коргонуу тармагы мектепте коопсуздукту камсыз кылуу, белгилүү бир көндүмдөр- гө ээ болушкан жана окуу жайдын спецификасын, андагы болгон материалдык жана адамдык ресурстарды, алардын даярдыгын жана бул процесске катышуу даражасын эске алган, окуу-тарбиялык процесстин катышуучуларынын ортосундагы толеранттык мамилелерди калыптандыруу маселелери менен иш алып барган, билим берүү меке- мелеринде болуп келген башкаруучу институттардын базасында жекече калыптанышы 99 керек. Зомбулуктан коргоо тармагы администрациянын, мугалимдердин, окуучулар- дын, ата-энелердин, коомчулуктун жана билим берүү мекемелеринде зомбулуктун түрлөрүн алдын-алуу жана күрөшүү маселелеринде алдын-алуу системасынын башка субъекттердин өз ара байланыштарын жана өз ара аракеттешүүлөрүнүн бекемдөөгө көмөк көрсөтүшү керек. Класс жана мектептин тартиби жана баалуулуктары Ички коргоо тармагын түзүүдөгү негизги учур болуп класс менен мектептин эре- желерин жана баалуулуктарын иштеп чыгуу саналат. Бул баалулуктар жана эрежелер канчалык деңгээлде чындыгында аткарылышынан, иштелип чыгышынан жана бүткүл мектеп коомчулугу тарабынан, айрыкча окуучулар тарабынан, кабылданышынан прог- рамманы ишке ашыруунун ийгилиги көз каранды. Мектептик жараштыруу кызматтары (МЖК) МЖК конфликттерди чечүү менен алектенет жана мугалимдерди конфликттерди талдоо менен байланышкан маселелерден бошотот жана билим берүү процессинин субъекттеринин ортосунда башка адамдын социалдык ролуна карабастан, аны түшү- нүүгө негизделген, жагымдуу мамилелерди орнотууга мүмкүндүк берет. Бул кызматта мектептик медиатор катары орто жана жогорку звенодогу класстардын окуучулары, мектеп кызматкерлери, балким, тышкы чөйрөнүн, атайын даярдыктан өткөн өкүлдөрү иштей алышат. Мектептик жараштыруу кызматы тууралуу типтүү жобонун түзүлүшү 1. Жалпы Жоболор 2. Жараштыруу кызматынын максаттары жана милдеттери 3. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүнүн принциптери 4. Жараштыруу кызматын калыптандыруу тартиби 5. Жараштыруу кызматынын иш тартиби 6. Жараштыруу кызматынын ишмердүүлүгүн уюштуруу 7. Жыйынтыктоочу жоболор Мектептик программалар: Мектептеги зомбулуктун алдын-алуу жана агрессиянын башка формаларынан окуучуларды коргоо боюнча программаларды, аларды түзүүдө сөзсүз түрдө билим бе- рүү процессинин бардык катышуучуларынын, мамлекеттик жана коомдук мекемелер- дин өкүлдөрүнүнӊ катышуусу менен, иштеп чыгуу. 100 ТИРКЕ МЕ 5 Ба л д ар жан а љ сп ї р ї мд љ рг љ кар ата з о мб улукту жо ю у б о ю н ч а ї лг ї л її мектеп ти к п л ан Ба гытт ар Иш -ч арал ар М өөн өт- төр Ж ооп ту ул ар М ект еп жа ма аты нд а диск рим инация, зо мб у- лу к ф акт ылар ын жа на ба лд ар м енен өсп ү- рүмдө рг ө к ар ата ы ра- йым сыз м ами ле к ы- луун у диа гност ик ал оо , аныкт оо Ок уу чу ла рд ы, м уг ал имдер ди ж ана ата -эне ле рд и су ра мжы ло о жү рг үзүү. Кыз уу линия ны уюшт ур уу (ишеним ку ту су , ишеним т ел еф ону ж.б.у .с. ). Уку к бу зуу ла рд ын ст ати сти ка сы боюнча ич ки ишт ер о рг анд ар ы- нан м аа лым ат су ро о. 1 че йр ек Ква рта л са йын Та рб ия иште ри бо юнч а дир ект ор ду н ор ун б аса рл ар ы, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р Ок уу чу ла рд ы, м ект еп кы зм ат ке рл ер ин, у ку к ко рг оо о рг анд ар ын жа на ко омчу лу кт у та рту у м енен ме кт епт ег и з омбу лу к кө йг өйүнө ка ра та ко мплек сти к ма ми ле ни ки йи рүү Жүрг үзүлг өн д иа гнос ти ка нын не гиз инд е, аныкт ал га н кө йг өй лө рд ү, зо мбу лу кт ун, се ксу ал дык а сылуу ла рд ын, бу лл инг дин жа на са бы р- сыз дык ты н б ол уш ун ун туу ра эм ести гин эс ке а лу у м енен, ар ак ет- те рд ин ме кт епти к пл анын ишт еп чыг уу жа на б еки түү, а л пл анд а зо мбу лу кт ун ке се пет те ри ж ана ал ар ды аз ай туу фак то рл ор у, пед а- го гд ор ду , а та -энелер ди ж ана оку уч ул ар ды ко нф лик тт ик кы рд аа л- да рд ы чечүүнүн кө нд үмдө рүнө оку туу , б ил им бер үү п ро це ссини н ба рд ык к аты шуу чу ла рынын у ку кт ук са ба тт уу луг ун жо го ру ла туу , ук ук ко рг оо о рг анд ар ы, а та -энелер к оо мчу луг у жа на бе йө км өт уюмда р м енен ө з ар а а ра ке тт ешүү а ныкт ал га н. Ок уу чу ла рд ын бири -б ир ине ка ра та к үч к ол до нуу су н жо ю уг а, ба ш- та пкы эт апта рынд а э ле з омбу лу к акт ылар ына бөгөт к оюу га , ме к- те пте ише ни мдүү а тм осфер аны түз үүг ө багытт ал га н чар ал ар ды кө рүү. “З омбул уксу з ме кт еп” пр ог ра м ма сын к еңир и ж айылту у Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, псих ол ог- до р, со циа лд ы к п е- да го гд ор , класс ж е- те кчилер , а та - энелер к оми те ти нин мүчө лө рү, жа шы же те эле кт ер м енен иш а лып бар уу бо юнч а инспе кт ор- ло р Зо мбу лу к ме нен күр өшүүд ө м ект епт ик өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ынын ка ты шу ус у А да м уку кт ар ын жа на т ынчтык ду хунд а т ар биял оо ну м ект еп про г- ра мм асына , ме кт епти н жа на класст ын та рб ия иште ринин пл ан ы- на ки йр үү жа на оку туу . А р бир а да мдын б илим ал ууг а у куг ун жа на ар бир бала нын к оо п- су з чөй рө дө ө сүү у ку гу н жа рыял аг ан, А да м у ку кт ар ынын Жалп ы де кл ар ац иясын жа на Б ал да рд ын у ку кт ар ы жө нүн дө Конве нц иян ы үйр өтүү. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=14#1._Окуучуларды,_мектеп_кызматкерлерин,_ата-энелерди_жана_жергиликтүү_коомчулуктун_мүчөлөрүнүн_катышуусу_менен_маселеге_карата_комплекстүү_мамилени_карманыңыз.

Зордук-зомбулукту - бет 14

101 А да м уку кт ар ы, бала нын у ку кт ар ы, м уг ал им де рд ин, ү й- бүлө м ү- чө лө рүнүн у ку кт ар ы жа на ал ар дын же рг ил ик түү жа м аа тт ы бу зг ан- дыг ы үчүн жо опке рчи лиг и ж өнүн дө сүйлө шүүл өр дү, та лку ул ар ды, ро лд ук оюнд ар ды өтк өр үү. Бу л док уме нтте рд и ө зүңүздүн о куу чу ла рыңыз ме нен т ал куу ла ңыз жа на класст аг ы ар бир о ку уч ун ун ук укт ар ын к антип т үш үнүү, сы й- ло о жа на ко рг оо к ер ект иг ин фор му лир овка ло ог о а ра ке тте нип к ө- рүңүз Кл асс же те кчи м енен бир ге ле шип жү рүм -ту ру м ко де кси н, о ку у үчүн жа гымдуу а тм осфер аны т үзүү үчүн о куу чу ла рд ын м илд ет те- ринин то пто му м енен бир ге , класст аг ы жүр үм -ту ру м эр еж ел ер ин иште п чыг уу . М ект еп па рл аме нтин ин түз үмүнд ө м ект еп ко опсу здуг ун ун м и- нист рл иг ин (ко опсу зд ук кы зм аты н) у юшту руу . ме нтинин мүчө лө рү Бу лл ин г м енен күр өшүүг ө а кт ивд үү жа на нат ый жа лу у ка ты шу у үчүн ко нстр укт ивд үү дисцип линар дык ык ма ла рд ы жа на ме то дд ор ду к ол до нуу М ект еп у ста вына му га лим дин на мы с к од ек син, о ку уч ун ун н амы с ко де кси н, по зи ти вд үү фор му лир овка лу у (т. а. “ка нд ай кы лб аш к е- ре к” дегенд ин о рд уна “ка нд ай к ылу у к ер ек” деген) к ла сс эр еж ел е- рин к ийр үү . Жаз ал оо чу эм ес, та рб иял оо чу м үнөз гө ээ бо лг он д исцип лина рд ык чар ал ар ды ко лд онуу . Зо мбу лу кк а к ар шы м ект еп клу бу н уюшт ур уу . Сал ама т аб ал ды жа на баа рд ыг ы үчүн к оо псу з ме кт еп чөй рө сүн тү зүүгө ба гыт та лг ан, иш -чар ал ар ды ишт еп чыг уу жа на өтк өр үү . Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- ме нтинин мүчө лө рү Та рти п м асе ле син ч е- чүүг ө жа на ме кт еп ат- мо сфер ас ын жа кшы р- туу га а та -энелер ди та рту у Өспүр үмдө рд үн “жам ан жо ру кт ар ынын” м акса тт ар ын, да ро о ки й- ли гишүү ст ра те гиял ар ын, өзүн к ад ыр ло он у к ал ыпта нд ыр уу ы км а- ла рын, үй -б үлөдө ко нстр укт ивд үүр өө к атм осфер аны т үзүү үчү н ко лд оо ы кма ла рын кө рсө түү м енен а та -эне ле р үчүн э ске ртм е и ш- те п чыг уу Кл ассты к ата -энеле р чогул уш ун, а та -эне -му га лим де р к онф ере н- ци ясын, ата -эне, м уг ал им , о ку уч у к онф ер енц иял ар ын ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, с оц иа л- дык пе да го гд ор , класс же те кч илер , ата -энелер ко ми те- ти Сек су ал дык жа на ге н- де рд ик з омбу лу кк а ка ршыл ык к өр сө түү Генд ер дик т еӊд ик , с ексу ал дык жа на ге нд ер дик з омбу лу к оку ял а- рын т аа ну у, ал ар ды то кт оту у кө нд үмү, се кс уа лд ык з омбул ук ту н ке се пе тте ри ж ана а л үчүн жо опке рчил иг и м асе ле ле ри бо юнч а м у- га лим де р, оку уч ул ар жа на ат а- энелер үчүн се ми на рл ар ды, т ал- куу ла рд ы, сү йл өшүүл өр дү ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти 102 Ко нф лик тт ик кы рд аа лд ар ды жо юу ну н ме то дд ор ун ки йр үү, ту рму шт ук кө нд үмдө рд үн нег из инд е о ку уч улар ды инса нд ар а ра лык сүйлөшүүл өр гө үйр өт үү М ект ептик а нтибу лл инг дик к оми те тти т үзүү . М ект ептин шта тт ык ж үг үр тм өсүнө псих ол ог до рд у жа на со циа лд ык педа го гд ор ду к ий ир үү. М ект епте по зи ти вд ик клима тт ы түз үү жа на б улл ин гд и ж оюу бою н- ча м ек те птин а дм инистр ац иясынын жа на пе да го гик ал ык ж а- ма аты нын к ва лифика циясын жо го ру ла туу . Ок уу чу ла рд а к онф лик тт ер ди ты нч ты к жо л м енен че чүүн үн, с т- рес сте рд и ж ана т ур му шт ук кы йынчылыкта рд ы же ңип чыг уу ну н ту рму ш ту к кө нд үмдө рүн ка лыпта нд ыр ууг а багытт ал га н са ба кта р- ды ме кт еп тик т ар бия лык ишт ер пл анын а ки йи рүү. Ок уу чу ла р м енен, зо мбу лу к кө рсө түлг өн чыныг ы кы рд аа лд ар га жа на ме кт еп ч өйр өсү нд өг ү а гр ессияг а жа кынд аты лг ан, р ол ду к ою нд ар ды өтк өр үү, а ла рд ын жүр үшүн дө ө спүрүм дө р з омбу лу кка ка ршы т ур уун ун пра кт ик ал ык к өнд үмдө рүн , та аныш эм ес ж е к а- пысынан к аб ылг ан кы рд аа лд ар да гы жүр үм -ту ру м кө нд үмд өр үн жа на ад амг а к ар ат а жо су нс уз ма ми ле к ыл уу га жо л бер ил бе сти гин жа на инса нд ын у ку кт ар ына к өӊүл бу рб аг анд ык ты с ы най ал ыша т. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти М ект еп к оо псу здуг ун ун, жа гымдуу бил им б е- рүүчүл үк чөй рө нүн м е- ха низм ин иште п чыг уу Ок уу жа на ко опсу з ме кт еп чөй рө сүнд ө о ку у у ку гу н ке пил дик те ге н, ад ам уку кт ар ын у рма тт оо ду ху нд а жү рүм -т ур ум эр еже ле рин (к о- де ксин) ме кт епте к аб ыл а луу . Ок уу чу ла р үчүн зо мбу лу к бо лг онд уг у т уу ра луу о ку ял ар ды ма а- лы м до ону н ко опсу з, о куу чу ла рг а к ол до ону жа на ко нф иде нц иа л- дуул укт у к амсы з кы луу чу , ме ха низм де рин иште п чыг уу жа на ки- йи рүү Зо мбу лу к бо лг он у чур ла рг а о ку уч ул ар дын дат та ну ус ун мил де ттүү түр дө , о бъ ект ивд үү к ар ап чыг уу ну к амсы з кы луу М ект еп па рл аме нтин ин мүчө лө рү ме нен б ир ге ле шип , о ку уч ула р- дын жа шоо су на жа на са ла ма тты гына к ор ку ну ч жа ра тк ан к оо пту у же рл ер ди, айм акт ар ды, спо рт а ян тча ла рд ы аныкт оо , а йр ы кча ко опсу з ме кт еп чөй рө сүн ка мсы з кылуу боюнча т ие шелүү ча ра- ла рд ы ка был а лу у м енен, оку уч ул ар се ксуа лд ык жа на ф из ик ал ык зо мбу лу кк а к аб ылыш ы мүм күн болг он ка ра ңг ы бу рчта рг а, нача р жа рык та нд ыр ы лг ан жа йлар га , ка ро осу з те пки чте рг е ж ана да ар ат- ка нала рг а өзгөчө к өӊ үл б ур ул ат. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, к ла сс ж е- те кчилер , псих ол ог- до р, со циа лд ык п е- да го гд ор , ме кт ептин өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ы, ко опсу з- ду к кы зм аты , к өмө к- чү жа на те хника лык кы зм ат ке рл ер , а та - энелер к оми те ти 103 ТИРКЕМЕ 6 “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер їчїн колдонмо ЮНЕСКО тарабынан “Билим берїї баардыгы їчїн” программасын жана дїйнљ маданиятынын жана Планетанын балдарынын кызыкчылыктары їчїн зомбулук кљрсљтпљљ Эл аралык декадасын колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) Мектептеги зомбулукту токтотуунун он кадамы. Бул бөлүмдө мугалимдерге жардам катары класста жана мектепте зомбулукту кантип токтотуу боюнча практикалык мисалдар менен 10 кадам сунушталат. Алардын айрымдары жалпы мүнөзгө ээ, жана мугалимдер аны дароо өз керегине колдонушса болот, мисалы, класста конструктивдүү дисциплинардык чараларды колдонуу жана денеге залал келтирген жазаларды жокко чыгаруу. Башкалары, мектеп коопсуздугун камсыздоо сыяктуулары, мектеп жамаатынан жана коомчулуктан кыйла ири аракет- терди талап кылат. Ар бир сунуштама класста сабак өтүүгө берилген сунуштар менен кошумчалан- ган. Алардын максаты – окуучуларга өздөрүнүн классташтары жана мугалимдер менен гармониялуу мамилелерди курууга жардам берүү. Мугалим сунушталган темаларды сабакта же класстык саат учурунда талкуулай алат же аларды чыгармачылык менен, мисалы, ролдук оюндарды уюштуруу, плакаттардын конкурсу үчүн колдоно алат. Прак- тикалык сабакты коштоочу мугалимдин кеңештери жана көмөк маалыматтары мугалим менен окуучунун ортосундагы байланышты жакшыртууга көмөктөшөт. А бирок бул он кадамды көйгөйдөн арылуунун дабасы катары эсептөөгө болбойт. Алар мектепте зомбулуксуз маданиятты түзүүгө жардам берет. Бул кадамдарды конк- реттүү мектептин спецификалык шарттарында ишке ашыруу окуучулар жана мугалим- дердин мектеп директору, мектеп психологу, ата-энелер комитетинин мүчөлөрү, жер- гиликтүү коомчулуктун жетекчилери менен дайыма диалог куруу аркылуу адаптация- лоону талап кылат 50 . Зомбулуксуз жагымдуу мектеп чөйрөсү мугалимдердин да, окуу- чулардын да, укуктарынын бирдей сакталышына кепилдик берет. Кызматкерди (мугалимди, социалдык педагогду, класс жетекчини) «Зомбулуксуз мектеп» программасы боюнча топтор менен сабак өтүүгө алдын ала даярдоо. 1. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн катышуусу менен маселеге карата комплекстүү мамилени карманыңыз. Сиздин мектептеги зомбулук маселесин жалпы түшүнүү үчүн мектеп директору, мектеп психологу, кесиптештер, окуучулар, ата-энелер жана жергиликтүү коомчу- луктун жетекчилер менен сүйлөшүңүз. Мугалимдер жалгыз күрөшө алышпайт. Мектеп коомчулугунун бардык мүчөлөрү, зомбулукка, сексуалдык арбалууга, бул- лингке жана сабырсыздыкка сиздин мектепте орун жок экендиги тууралуу, бир- диктүү көз карашка келиши керек. Эгер мектеп коомчулугунун ар бир өкүлү зом- булук кандай формаларда болушу керектиги тууралуу, андан жабыр тарткан адамдар тууралуу жана анын кесепеттери тууралуу билсе, анда анын чечимин табуу алда канча оӊой болот. Жогоруда саналып өткөн адамдар менен бирге, ал эми зарылдык болгон учур- ларда укук коргоо органдарынын кызматкерлери менен да, бизнес өкүлдөрү ме- нен да жана жергиликтүү коомчулуктун өтө маанилүү топторунун өкүлдөрү менен 50 Алардын катарына бийлик жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук жана диний уюмдардын өкүлдөрү кирет. 104 да биргеликте аракеттердин мектептик планын иштеп чыгыңыз.Зомбулукту токто- туу боюнча, кеңирикенеш алуулар жана кызматташуулардын негизинде иштелип чыккан, пландын ийгилиги, адистердин кууш тобу тарабынан даярдалганга кара- ганда, көбүрөөк болот. Сиздин мектепте тобокел факторлорун, мисалы, аймакты жакшы жарыктанды- рууга жетишүү менен, же, окуучуларга конфликттүү кырдаалдарды агрессиясыз чечүү көндүмдөрүнө окутууга жетишүү менен, кантип кыскартууга болоорун анык- таңыз.Тобокел факторлорун кыскартуу жана зомбулукту кантип токтотуу керек де- ген практикалык билимдер, - коопсуз мектепти түзүүнүн чечүүчү шарты. Класстагы сабактар: Окуучуларга мектептеги зомбулук жөнүндө бири-бири ме- нен, мугалим менен жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнү сунуштаңыз. Ал кимге багытталганын жана кандай формада болуп жаткандыгы тууралуу талкуулаңыз. Мек- тепте жана жергиликтүү коомчулукта жардам алуу үчүн кимге кайрылууга болот. Алар- га зомбулук менен күрөшүүдө колдоо көрсөтө ала турган адамдардын жана уюмдар- дын тизмесин түзүңүз, жана алар менен кантип байланышууга болоорун айтып бери- ңиз. 2. Зомбулук менен күрөшүүдө окуучуларды өзүңүздүн шеригиңизге айландырыңыз. Адам укуктарын үйрөнүүнү жана тынчтык духунда тарбиялоону мектеп прог- раммасына киргизүү керек. Окуучуларга алардын укуктары жана алардын теңтуш- тарынын, мугалимдердин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн укуктары тууралуу айтып бериңиз. Адам укуктары жана баланын укуктары менен тааныштыруу, окуучулардын адам укуктары жана баланын укук- тары жөнүндө алган билимдерин анализдеши жана аларды өз мектебинин жана общинасынын турмушунда чыныгы шарттарда колдонушу үчүн, оюндук прог- раммалардын жардамы менен жана акыркы мектептик окуялардын мисалында сүйлөшүү, талкуу, ролдук оюндар формасында жүрүшү мүмкүн. Сабактарда, басылма түрүндө да, электрондук формада да болгон, Адам укукта- рынын жалпы декларациясы жана Балдардын укуктары тууралуу Конвенциянын окуучулардын жаш курагына туура келген версияларын колдонуңуз. Эки доку- ментте теӊ ар бир адамдын билим алууга жана ар бир баланын коопсуз шарттар- да чоңоюуга болгон укуктары жарыяланат. Бул документтерди өзүңүздүнокуучу- ларыңыз менен талкуулаңыз жана класстагы ар бир окуучунун укуктарын кандай- ча түшүнүү, урматтоо жана коргоо керектигин формулировкалоого аракеттениңиз. Окуучуларды класстагы (класс эрежелери) жүрүм-турум эрежелерин иштеп чы- гууга жана алардын милдеттеринин тобун аныктоого тартыңыз. Окуучуларды сиз менен бирге жүрүм-турум кодексин жазууну сунуштаңыз. Кандай аракеттерге жол берилет, ал эми кайсылары кимдир-бирөөнү таарынтышы же классты уруштурушу мүмкүн экендигин жана мугалим билим бериши үчүн, ал эми окуучулар жагымдуу атмосферада билим алышы үчүн эмне зарыл экендигин талкуулаңыздар. Эреже- лерди биргелешип түзүү окуучулардын жана мугалимдердин укуктарын жана милдеттерин аныктап түшүндүрөт жана окуучулардын кийинки демилгелерин колдойт. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун тигил же бул актысы кандай укуктарды бузуп жатат?Мектепте адам укуктары тууралуу маалымдуулукту кантип жогорулатууга мүмкүн болгон жол- дорду көрсөтүңүз жана окуучулардын адамдардын ортосундагы айырмачылыктарга болгон кызыгуусун жана урматтоосун, мисалы, талкуулардын, экскурсиялардын, оюн- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=14#2._Зомбулук_менен_күрөшүүдө_окуучуларды_өзүңүздүн_шеригиңизге_айландырыңыз.

Зордук-зомбулукту - бет 14

101 А да м уку кт ар ы, бала нын у ку кт ар ы, м уг ал им де рд ин, ү й- бүлө м ү- чө лө рүнүн у ку кт ар ы жа на ал ар дын же рг ил ик түү жа м аа тт ы бу зг ан- дыг ы үчүн жо опке рчи лиг и ж өнүн дө сүйлө шүүл өр дү, та лку ул ар ды, ро лд ук оюнд ар ды өтк өр үү. Бу л док уме нтте рд и ө зүңүздүн о куу чу ла рыңыз ме нен т ал куу ла ңыз жа на класст аг ы ар бир о ку уч ун ун ук укт ар ын к антип т үш үнүү, сы й- ло о жа на ко рг оо к ер ект иг ин фор му лир овка ло ог о а ра ке тте нип к ө- рүңүз Кл асс же те кчи м енен бир ге ле шип жү рүм -ту ру м ко де кси н, о ку у үчүн жа гымдуу а тм осфер аны т үзүү үчүн о куу чу ла рд ын м илд ет те- ринин то пто му м енен бир ге , класст аг ы жүр үм -ту ру м эр еж ел ер ин иште п чыг уу . М ект еп па рл аме нтин ин түз үмүнд ө м ект еп ко опсу здуг ун ун м и- нист рл иг ин (ко опсу зд ук кы зм аты н) у юшту руу . ме нтинин мүчө лө рү Бу лл ин г м енен күр өшүүг ө а кт ивд үү жа на нат ый жа лу у ка ты шу у үчүн ко нстр укт ивд үү дисцип линар дык ык ма ла рд ы жа на ме то дд ор ду к ол до нуу М ект еп у ста вына му га лим дин на мы с к од ек син, о ку уч ун ун н амы с ко де кси н, по зи ти вд үү фор му лир овка лу у (т. а. “ка нд ай кы лб аш к е- ре к” дегенд ин о рд уна “ка нд ай к ылу у к ер ек” деген) к ла сс эр еж ел е- рин к ийр үү . Жаз ал оо чу эм ес, та рб иял оо чу м үнөз гө ээ бо лг он д исцип лина рд ык чар ал ар ды ко лд онуу . Зо мбу лу кк а к ар шы м ект еп клу бу н уюшт ур уу . Сал ама т аб ал ды жа на баа рд ыг ы үчүн к оо псу з ме кт еп чөй рө сүн тү зүүгө ба гыт та лг ан, иш -чар ал ар ды ишт еп чыг уу жа на өтк өр үү . Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- ме нтинин мүчө лө рү Та рти п м асе ле син ч е- чүүг ө жа на ме кт еп ат- мо сфер ас ын жа кшы р- туу га а та -энелер ди та рту у Өспүр үмдө рд үн “жам ан жо ру кт ар ынын” м акса тт ар ын, да ро о ки й- ли гишүү ст ра те гиял ар ын, өзүн к ад ыр ло он у к ал ыпта нд ыр уу ы км а- ла рын, үй -б үлөдө ко нстр укт ивд үүр өө к атм осфер аны т үзүү үчү н ко лд оо ы кма ла рын кө рсө түү м енен а та -эне ле р үчүн э ске ртм е и ш- те п чыг уу Кл ассты к ата -энеле р чогул уш ун, а та -эне -му га лим де р к онф ере н- ци ясын, ата -эне, м уг ал им , о ку уч у к онф ер енц иял ар ын ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, с оц иа л- дык пе да го гд ор , класс же те кч илер , ата -энелер ко ми те- ти Сек су ал дык жа на ге н- де рд ик з омбу лу кк а ка ршыл ык к өр сө түү Генд ер дик т еӊд ик , с ексу ал дык жа на ге нд ер дик з омбу лу к оку ял а- рын т аа ну у, ал ар ды то кт оту у кө нд үмү, се кс уа лд ык з омбул ук ту н ке се пе тте ри ж ана а л үчүн жо опке рчил иг и м асе ле ле ри бо юнч а м у- га лим де р, оку уч ул ар жа на ат а- энелер үчүн се ми на рл ар ды, т ал- куу ла рд ы, сү йл өшүүл өр дү ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти 102 Ко нф лик тт ик кы рд аа лд ар ды жо юу ну н ме то дд ор ун ки йр үү, ту рму шт ук кө нд үмдө рд үн нег из инд е о ку уч улар ды инса нд ар а ра лык сүйлөшүүл өр гө үйр өт үү М ект ептик а нтибу лл инг дик к оми те тти т үзүү . М ект ептин шта тт ык ж үг үр тм өсүнө псих ол ог до рд у жа на со циа лд ык педа го гд ор ду к ий ир үү. М ект епте по зи ти вд ик клима тт ы түз үү жа на б улл ин гд и ж оюу бою н- ча м ек те птин а дм инистр ац иясынын жа на пе да го гик ал ык ж а- ма аты нын к ва лифика циясын жо го ру ла туу . Ок уу чу ла рд а к онф лик тт ер ди ты нч ты к жо л м енен че чүүн үн, с т- рес сте рд и ж ана т ур му шт ук кы йынчылыкта рд ы же ңип чыг уу ну н ту рму ш ту к кө нд үмдө рүн ка лыпта нд ыр ууг а багытт ал га н са ба кта р- ды ме кт еп тик т ар бия лык ишт ер пл анын а ки йи рүү. Ок уу чу ла р м енен, зо мбу лу к кө рсө түлг өн чыныг ы кы рд аа лд ар га жа на ме кт еп ч өйр өсү нд өг ү а гр ессияг а жа кынд аты лг ан, р ол ду к ою нд ар ды өтк өр үү, а ла рд ын жүр үшүн дө ө спүрүм дө р з омбу лу кка ка ршы т ур уун ун пра кт ик ал ык к өнд үмдө рүн , та аныш эм ес ж е к а- пысынан к аб ылг ан кы рд аа лд ар да гы жүр үм -ту ру м кө нд үмд өр үн жа на ад амг а к ар ат а жо су нс уз ма ми ле к ыл уу га жо л бер ил бе сти гин жа на инса нд ын у ку кт ар ына к өӊүл бу рб аг анд ык ты с ы най ал ыша т. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти М ект еп к оо псу здуг ун ун, жа гымдуу бил им б е- рүүчүл үк чөй рө нүн м е- ха низм ин иште п чыг уу Ок уу жа на ко опсу з ме кт еп чөй рө сүнд ө о ку у у ку гу н ке пил дик те ге н, ад ам уку кт ар ын у рма тт оо ду ху нд а жү рүм -т ур ум эр еже ле рин (к о- де ксин) ме кт епте к аб ыл а луу . Ок уу чу ла р үчүн зо мбу лу к бо лг онд уг у т уу ра луу о ку ял ар ды ма а- лы м до ону н ко опсу з, о куу чу ла рг а к ол до ону жа на ко нф иде нц иа л- дуул укт у к амсы з кы луу чу , ме ха низм де рин иште п чыг уу жа на ки- йи рүү Зо мбу лу к бо лг он у чур ла рг а о ку уч ул ар дын дат та ну ус ун мил де ттүү түр дө , о бъ ект ивд үү к ар ап чыг уу ну к амсы з кы луу М ект еп па рл аме нтин ин мүчө лө рү ме нен б ир ге ле шип , о ку уч ула р- дын жа шоо су на жа на са ла ма тты гына к ор ку ну ч жа ра тк ан к оо пту у же рл ер ди, айм акт ар ды, спо рт а ян тча ла рд ы аныкт оо , а йр ы кча ко опсу з ме кт еп чөй рө сүн ка мсы з кылуу боюнча т ие шелүү ча ра- ла рд ы ка был а лу у м енен, оку уч ул ар се ксуа лд ык жа на ф из ик ал ык зо мбу лу кк а к аб ылыш ы мүм күн болг он ка ра ңг ы бу рчта рг а, нача р жа рык та нд ыр ы лг ан жа йлар га , ка ро осу з те пки чте рг е ж ана да ар ат- ка нала рг а өзгөчө к өӊ үл б ур ул ат. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, к ла сс ж е- те кчилер , псих ол ог- до р, со циа лд ык п е- да го гд ор , ме кт ептин өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ы, ко опсу з- ду к кы зм аты , к өмө к- чү жа на те хника лык кы зм ат ке рл ер , а та - энелер к оми те ти 103 ТИРКЕМЕ 6 “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер їчїн колдонмо ЮНЕСКО тарабынан “Билим берїї баардыгы їчїн” программасын жана дїйнљ маданиятынын жана Планетанын балдарынын кызыкчылыктары їчїн зомбулук кљрсљтпљљ Эл аралык декадасын колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) Мектептеги зомбулукту токтотуунун он кадамы. Бул бөлүмдө мугалимдерге жардам катары класста жана мектепте зомбулукту кантип токтотуу боюнча практикалык мисалдар менен 10 кадам сунушталат. Алардын айрымдары жалпы мүнөзгө ээ, жана мугалимдер аны дароо өз керегине колдонушса болот, мисалы, класста конструктивдүү дисциплинардык чараларды колдонуу жана денеге залал келтирген жазаларды жокко чыгаруу. Башкалары, мектеп коопсуздугун камсыздоо сыяктуулары, мектеп жамаатынан жана коомчулуктан кыйла ири аракет- терди талап кылат. Ар бир сунуштама класста сабак өтүүгө берилген сунуштар менен кошумчалан- ган. Алардын максаты – окуучуларга өздөрүнүн классташтары жана мугалимдер менен гармониялуу мамилелерди курууга жардам берүү. Мугалим сунушталган темаларды сабакта же класстык саат учурунда талкуулай алат же аларды чыгармачылык менен, мисалы, ролдук оюндарды уюштуруу, плакаттардын конкурсу үчүн колдоно алат. Прак- тикалык сабакты коштоочу мугалимдин кеңештери жана көмөк маалыматтары мугалим менен окуучунун ортосундагы байланышты жакшыртууга көмөктөшөт. А бирок бул он кадамды көйгөйдөн арылуунун дабасы катары эсептөөгө болбойт. Алар мектепте зомбулуксуз маданиятты түзүүгө жардам берет. Бул кадамдарды конк- реттүү мектептин спецификалык шарттарында ишке ашыруу окуучулар жана мугалим- дердин мектеп директору, мектеп психологу, ата-энелер комитетинин мүчөлөрү, жер- гиликтүү коомчулуктун жетекчилери менен дайыма диалог куруу аркылуу адаптация- лоону талап кылат 50 . Зомбулуксуз жагымдуу мектеп чөйрөсү мугалимдердин да, окуу- чулардын да, укуктарынын бирдей сакталышына кепилдик берет. Кызматкерди (мугалимди, социалдык педагогду, класс жетекчини) «Зомбулуксуз мектеп» программасы боюнча топтор менен сабак өтүүгө алдын ала даярдоо. 1. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн катышуусу менен маселеге карата комплекстүү мамилени карманыңыз. Сиздин мектептеги зомбулук маселесин жалпы түшүнүү үчүн мектеп директору, мектеп психологу, кесиптештер, окуучулар, ата-энелер жана жергиликтүү коомчу- луктун жетекчилер менен сүйлөшүңүз. Мугалимдер жалгыз күрөшө алышпайт. Мектеп коомчулугунун бардык мүчөлөрү, зомбулукка, сексуалдык арбалууга, бул- лингке жана сабырсыздыкка сиздин мектепте орун жок экендиги тууралуу, бир- диктүү көз карашка келиши керек. Эгер мектеп коомчулугунун ар бир өкүлү зом- булук кандай формаларда болушу керектиги тууралуу, андан жабыр тарткан адамдар тууралуу жана анын кесепеттери тууралуу билсе, анда анын чечимин табуу алда канча оӊой болот. Жогоруда саналып өткөн адамдар менен бирге, ал эми зарылдык болгон учур- ларда укук коргоо органдарынын кызматкерлери менен да, бизнес өкүлдөрү ме- нен да жана жергиликтүү коомчулуктун өтө маанилүү топторунун өкүлдөрү менен 50 Алардын катарына бийлик жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук жана диний уюмдардын өкүлдөрү кирет. 104 да биргеликте аракеттердин мектептик планын иштеп чыгыңыз.Зомбулукту токто- туу боюнча, кеңирикенеш алуулар жана кызматташуулардын негизинде иштелип чыккан, пландын ийгилиги, адистердин кууш тобу тарабынан даярдалганга кара- ганда, көбүрөөк болот. Сиздин мектепте тобокел факторлорун, мисалы, аймакты жакшы жарыктанды- рууга жетишүү менен, же, окуучуларга конфликттүү кырдаалдарды агрессиясыз чечүү көндүмдөрүнө окутууга жетишүү менен, кантип кыскартууга болоорун анык- таңыз.Тобокел факторлорун кыскартуу жана зомбулукту кантип токтотуу керек де- ген практикалык билимдер, - коопсуз мектепти түзүүнүн чечүүчү шарты. Класстагы сабактар: Окуучуларга мектептеги зомбулук жөнүндө бири-бири ме- нен, мугалим менен жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнү сунуштаңыз. Ал кимге багытталганын жана кандай формада болуп жаткандыгы тууралуу талкуулаңыз. Мек- тепте жана жергиликтүү коомчулукта жардам алуу үчүн кимге кайрылууга болот. Алар- га зомбулук менен күрөшүүдө колдоо көрсөтө ала турган адамдардын жана уюмдар- дын тизмесин түзүңүз, жана алар менен кантип байланышууга болоорун айтып бери- ңиз. 2. Зомбулук менен күрөшүүдө окуучуларды өзүңүздүн шеригиңизге айландырыңыз. Адам укуктарын үйрөнүүнү жана тынчтык духунда тарбиялоону мектеп прог- раммасына киргизүү керек. Окуучуларга алардын укуктары жана алардын теңтуш- тарынын, мугалимдердин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн укуктары тууралуу айтып бериңиз. Адам укуктары жана баланын укуктары менен тааныштыруу, окуучулардын адам укуктары жана баланын укук- тары жөнүндө алган билимдерин анализдеши жана аларды өз мектебинин жана общинасынын турмушунда чыныгы шарттарда колдонушу үчүн, оюндук прог- раммалардын жардамы менен жана акыркы мектептик окуялардын мисалында сүйлөшүү, талкуу, ролдук оюндар формасында жүрүшү мүмкүн. Сабактарда, басылма түрүндө да, электрондук формада да болгон, Адам укукта- рынын жалпы декларациясы жана Балдардын укуктары тууралуу Конвенциянын окуучулардын жаш курагына туура келген версияларын колдонуңуз. Эки доку- ментте теӊ ар бир адамдын билим алууга жана ар бир баланын коопсуз шарттар- да чоңоюуга болгон укуктары жарыяланат. Бул документтерди өзүңүздүнокуучу- ларыңыз менен талкуулаңыз жана класстагы ар бир окуучунун укуктарын кандай- ча түшүнүү, урматтоо жана коргоо керектигин формулировкалоого аракеттениңиз. Окуучуларды класстагы (класс эрежелери) жүрүм-турум эрежелерин иштеп чы- гууга жана алардын милдеттеринин тобун аныктоого тартыңыз. Окуучуларды сиз менен бирге жүрүм-турум кодексин жазууну сунуштаңыз. Кандай аракеттерге жол берилет, ал эми кайсылары кимдир-бирөөнү таарынтышы же классты уруштурушу мүмкүн экендигин жана мугалим билим бериши үчүн, ал эми окуучулар жагымдуу атмосферада билим алышы үчүн эмне зарыл экендигин талкуулаңыздар. Эреже- лерди биргелешип түзүү окуучулардын жана мугалимдердин укуктарын жана милдеттерин аныктап түшүндүрөт жана окуучулардын кийинки демилгелерин колдойт. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун тигил же бул актысы кандай укуктарды бузуп жатат?Мектепте адам укуктары тууралуу маалымдуулукту кантип жогорулатууга мүмкүн болгон жол- дорду көрсөтүңүз жана окуучулардын адамдардын ортосундагы айырмачылыктарга болгон кызыгуусун жана урматтоосун, мисалы, талкуулардын, экскурсиялардын, оюн- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=14

Зордук-зомбулукту - бет 14

101 А да м уку кт ар ы, бала нын у ку кт ар ы, м уг ал им де рд ин, ү й- бүлө м ү- чө лө рүнүн у ку кт ар ы жа на ал ар дын же рг ил ик түү жа м аа тт ы бу зг ан- дыг ы үчүн жо опке рчи лиг и ж өнүн дө сүйлө шүүл өр дү, та лку ул ар ды, ро лд ук оюнд ар ды өтк өр үү. Бу л док уме нтте рд и ө зүңүздүн о куу чу ла рыңыз ме нен т ал куу ла ңыз жа на класст аг ы ар бир о ку уч ун ун ук укт ар ын к антип т үш үнүү, сы й- ло о жа на ко рг оо к ер ект иг ин фор му лир овка ло ог о а ра ке тте нип к ө- рүңүз Кл асс же те кчи м енен бир ге ле шип жү рүм -ту ру м ко де кси н, о ку у үчүн жа гымдуу а тм осфер аны т үзүү үчүн о куу чу ла рд ын м илд ет те- ринин то пто му м енен бир ге , класст аг ы жүр үм -ту ру м эр еж ел ер ин иште п чыг уу . М ект еп па рл аме нтин ин түз үмүнд ө м ект еп ко опсу здуг ун ун м и- нист рл иг ин (ко опсу зд ук кы зм аты н) у юшту руу . ме нтинин мүчө лө рү Бу лл ин г м енен күр өшүүг ө а кт ивд үү жа на нат ый жа лу у ка ты шу у үчүн ко нстр укт ивд үү дисцип линар дык ык ма ла рд ы жа на ме то дд ор ду к ол до нуу М ект еп у ста вына му га лим дин на мы с к од ек син, о ку уч ун ун н амы с ко де кси н, по зи ти вд үү фор му лир овка лу у (т. а. “ка нд ай кы лб аш к е- ре к” дегенд ин о рд уна “ка нд ай к ылу у к ер ек” деген) к ла сс эр еж ел е- рин к ийр үү . Жаз ал оо чу эм ес, та рб иял оо чу м үнөз гө ээ бо лг он д исцип лина рд ык чар ал ар ды ко лд онуу . Зо мбу лу кк а к ар шы м ект еп клу бу н уюшт ур уу . Сал ама т аб ал ды жа на баа рд ыг ы үчүн к оо псу з ме кт еп чөй рө сүн тү зүүгө ба гыт та лг ан, иш -чар ал ар ды ишт еп чыг уу жа на өтк өр үү . Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- ме нтинин мүчө лө рү Та рти п м асе ле син ч е- чүүг ө жа на ме кт еп ат- мо сфер ас ын жа кшы р- туу га а та -энелер ди та рту у Өспүр үмдө рд үн “жам ан жо ру кт ар ынын” м акса тт ар ын, да ро о ки й- ли гишүү ст ра те гиял ар ын, өзүн к ад ыр ло он у к ал ыпта нд ыр уу ы км а- ла рын, үй -б үлөдө ко нстр укт ивд үүр өө к атм осфер аны т үзүү үчү н ко лд оо ы кма ла рын кө рсө түү м енен а та -эне ле р үчүн э ске ртм е и ш- те п чыг уу Кл ассты к ата -энеле р чогул уш ун, а та -эне -му га лим де р к онф ере н- ци ясын, ата -эне, м уг ал им , о ку уч у к онф ер енц иял ар ын ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, с оц иа л- дык пе да го гд ор , класс же те кч илер , ата -энелер ко ми те- ти Сек су ал дык жа на ге н- де рд ик з омбу лу кк а ка ршыл ык к өр сө түү Генд ер дик т еӊд ик , с ексу ал дык жа на ге нд ер дик з омбу лу к оку ял а- рын т аа ну у, ал ар ды то кт оту у кө нд үмү, се кс уа лд ык з омбул ук ту н ке се пе тте ри ж ана а л үчүн жо опке рчил иг и м асе ле ле ри бо юнч а м у- га лим де р, оку уч ул ар жа на ат а- энелер үчүн се ми на рл ар ды, т ал- куу ла рд ы, сү йл өшүүл өр дү ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти 102 Ко нф лик тт ик кы рд аа лд ар ды жо юу ну н ме то дд ор ун ки йр үү, ту рму шт ук кө нд үмдө рд үн нег из инд е о ку уч улар ды инса нд ар а ра лык сүйлөшүүл өр гө үйр өт үү М ект ептик а нтибу лл инг дик к оми те тти т үзүү . М ект ептин шта тт ык ж үг үр тм өсүнө псих ол ог до рд у жа на со циа лд ык педа го гд ор ду к ий ир үү. М ект епте по зи ти вд ик клима тт ы түз үү жа на б улл ин гд и ж оюу бою н- ча м ек те птин а дм инистр ац иясынын жа на пе да го гик ал ык ж а- ма аты нын к ва лифика циясын жо го ру ла туу . Ок уу чу ла рд а к онф лик тт ер ди ты нч ты к жо л м енен че чүүн үн, с т- рес сте рд и ж ана т ур му шт ук кы йынчылыкта рд ы же ңип чыг уу ну н ту рму ш ту к кө нд үмдө рүн ка лыпта нд ыр ууг а багытт ал га н са ба кта р- ды ме кт еп тик т ар бия лык ишт ер пл анын а ки йи рүү. Ок уу чу ла р м енен, зо мбу лу к кө рсө түлг өн чыныг ы кы рд аа лд ар га жа на ме кт еп ч өйр өсү нд өг ү а гр ессияг а жа кынд аты лг ан, р ол ду к ою нд ар ды өтк өр үү, а ла рд ын жүр үшүн дө ө спүрүм дө р з омбу лу кка ка ршы т ур уун ун пра кт ик ал ык к өнд үмдө рүн , та аныш эм ес ж е к а- пысынан к аб ылг ан кы рд аа лд ар да гы жүр үм -ту ру м кө нд үмд өр үн жа на ад амг а к ар ат а жо су нс уз ма ми ле к ыл уу га жо л бер ил бе сти гин жа на инса нд ын у ку кт ар ына к өӊүл бу рб аг анд ык ты с ы най ал ыша т. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти М ект еп к оо псу здуг ун ун, жа гымдуу бил им б е- рүүчүл үк чөй рө нүн м е- ха низм ин иште п чыг уу Ок уу жа на ко опсу з ме кт еп чөй рө сүнд ө о ку у у ку гу н ке пил дик те ге н, ад ам уку кт ар ын у рма тт оо ду ху нд а жү рүм -т ур ум эр еже ле рин (к о- де ксин) ме кт епте к аб ыл а луу . Ок уу чу ла р үчүн зо мбу лу к бо лг онд уг у т уу ра луу о ку ял ар ды ма а- лы м до ону н ко опсу з, о куу чу ла рг а к ол до ону жа на ко нф иде нц иа л- дуул укт у к амсы з кы луу чу , ме ха низм де рин иште п чыг уу жа на ки- йи рүү Зо мбу лу к бо лг он у чур ла рг а о ку уч ул ар дын дат та ну ус ун мил де ттүү түр дө , о бъ ект ивд үү к ар ап чыг уу ну к амсы з кы луу М ект еп па рл аме нтин ин мүчө лө рү ме нен б ир ге ле шип , о ку уч ула р- дын жа шоо су на жа на са ла ма тты гына к ор ку ну ч жа ра тк ан к оо пту у же рл ер ди, айм акт ар ды, спо рт а ян тча ла рд ы аныкт оо , а йр ы кча ко опсу з ме кт еп чөй рө сүн ка мсы з кылуу боюнча т ие шелүү ча ра- ла рд ы ка был а лу у м енен, оку уч ул ар се ксуа лд ык жа на ф из ик ал ык зо мбу лу кк а к аб ылыш ы мүм күн болг он ка ра ңг ы бу рчта рг а, нача р жа рык та нд ыр ы лг ан жа йлар га , ка ро осу з те пки чте рг е ж ана да ар ат- ка нала рг а өзгөчө к өӊ үл б ур ул ат. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, к ла сс ж е- те кчилер , псих ол ог- до р, со циа лд ык п е- да го гд ор , ме кт ептин өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ы, ко опсу з- ду к кы зм аты , к өмө к- чү жа на те хника лык кы зм ат ке рл ер , а та - энелер к оми те ти 103 ТИРКЕМЕ 6 “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер їчїн колдонмо ЮНЕСКО тарабынан “Билим берїї баардыгы їчїн” программасын жана дїйнљ маданиятынын жана Планетанын балдарынын кызыкчылыктары їчїн зомбулук кљрсљтпљљ Эл аралык декадасын колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) Мектептеги зомбулукту токтотуунун он кадамы. Бул бөлүмдө мугалимдерге жардам катары класста жана мектепте зомбулукту кантип токтотуу боюнча практикалык мисалдар менен 10 кадам сунушталат. Алардын айрымдары жалпы мүнөзгө ээ, жана мугалимдер аны дароо өз керегине колдонушса болот, мисалы, класста конструктивдүү дисциплинардык чараларды колдонуу жана денеге залал келтирген жазаларды жокко чыгаруу. Башкалары, мектеп коопсуздугун камсыздоо сыяктуулары, мектеп жамаатынан жана коомчулуктан кыйла ири аракет- терди талап кылат. Ар бир сунуштама класста сабак өтүүгө берилген сунуштар менен кошумчалан- ган. Алардын максаты – окуучуларга өздөрүнүн классташтары жана мугалимдер менен гармониялуу мамилелерди курууга жардам берүү. Мугалим сунушталган темаларды сабакта же класстык саат учурунда талкуулай алат же аларды чыгармачылык менен, мисалы, ролдук оюндарды уюштуруу, плакаттардын конкурсу үчүн колдоно алат. Прак- тикалык сабакты коштоочу мугалимдин кеңештери жана көмөк маалыматтары мугалим менен окуучунун ортосундагы байланышты жакшыртууга көмөктөшөт. А бирок бул он кадамды көйгөйдөн арылуунун дабасы катары эсептөөгө болбойт. Алар мектепте зомбулуксуз маданиятты түзүүгө жардам берет. Бул кадамдарды конк- реттүү мектептин спецификалык шарттарында ишке ашыруу окуучулар жана мугалим- дердин мектеп директору, мектеп психологу, ата-энелер комитетинин мүчөлөрү, жер- гиликтүү коомчулуктун жетекчилери менен дайыма диалог куруу аркылуу адаптация- лоону талап кылат 50 . Зомбулуксуз жагымдуу мектеп чөйрөсү мугалимдердин да, окуу- чулардын да, укуктарынын бирдей сакталышына кепилдик берет. Кызматкерди (мугалимди, социалдык педагогду, класс жетекчини) «Зомбулуксуз мектеп» программасы боюнча топтор менен сабак өтүүгө алдын ала даярдоо. 1. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн катышуусу менен маселеге карата комплекстүү мамилени карманыңыз. Сиздин мектептеги зомбулук маселесин жалпы түшүнүү үчүн мектеп директору, мектеп психологу, кесиптештер, окуучулар, ата-энелер жана жергиликтүү коомчу- луктун жетекчилер менен сүйлөшүңүз. Мугалимдер жалгыз күрөшө алышпайт. Мектеп коомчулугунун бардык мүчөлөрү, зомбулукка, сексуалдык арбалууга, бул- лингке жана сабырсыздыкка сиздин мектепте орун жок экендиги тууралуу, бир- диктүү көз карашка келиши керек. Эгер мектеп коомчулугунун ар бир өкүлү зом- булук кандай формаларда болушу керектиги тууралуу, андан жабыр тарткан адамдар тууралуу жана анын кесепеттери тууралуу билсе, анда анын чечимин табуу алда канча оӊой болот. Жогоруда саналып өткөн адамдар менен бирге, ал эми зарылдык болгон учур- ларда укук коргоо органдарынын кызматкерлери менен да, бизнес өкүлдөрү ме- нен да жана жергиликтүү коомчулуктун өтө маанилүү топторунун өкүлдөрү менен 50 Алардын катарына бийлик жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук жана диний уюмдардын өкүлдөрү кирет. 104 да биргеликте аракеттердин мектептик планын иштеп чыгыңыз.Зомбулукту токто- туу боюнча, кеңирикенеш алуулар жана кызматташуулардын негизинде иштелип чыккан, пландын ийгилиги, адистердин кууш тобу тарабынан даярдалганга кара- ганда, көбүрөөк болот. Сиздин мектепте тобокел факторлорун, мисалы, аймакты жакшы жарыктанды- рууга жетишүү менен, же, окуучуларга конфликттүү кырдаалдарды агрессиясыз чечүү көндүмдөрүнө окутууга жетишүү менен, кантип кыскартууга болоорун анык- таңыз.Тобокел факторлорун кыскартуу жана зомбулукту кантип токтотуу керек де- ген практикалык билимдер, - коопсуз мектепти түзүүнүн чечүүчү шарты. Класстагы сабактар: Окуучуларга мектептеги зомбулук жөнүндө бири-бири ме- нен, мугалим менен жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнү сунуштаңыз. Ал кимге багытталганын жана кандай формада болуп жаткандыгы тууралуу талкуулаңыз. Мек- тепте жана жергиликтүү коомчулукта жардам алуу үчүн кимге кайрылууга болот. Алар- га зомбулук менен күрөшүүдө колдоо көрсөтө ала турган адамдардын жана уюмдар- дын тизмесин түзүңүз, жана алар менен кантип байланышууга болоорун айтып бери- ңиз. 2. Зомбулук менен күрөшүүдө окуучуларды өзүңүздүн шеригиңизге айландырыңыз. Адам укуктарын үйрөнүүнү жана тынчтык духунда тарбиялоону мектеп прог- раммасына киргизүү керек. Окуучуларга алардын укуктары жана алардын теңтуш- тарынын, мугалимдердин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн укуктары тууралуу айтып бериңиз. Адам укуктары жана баланын укуктары менен тааныштыруу, окуучулардын адам укуктары жана баланын укук- тары жөнүндө алган билимдерин анализдеши жана аларды өз мектебинин жана общинасынын турмушунда чыныгы шарттарда колдонушу үчүн, оюндук прог- раммалардын жардамы менен жана акыркы мектептик окуялардын мисалында сүйлөшүү, талкуу, ролдук оюндар формасында жүрүшү мүмкүн. Сабактарда, басылма түрүндө да, электрондук формада да болгон, Адам укукта- рынын жалпы декларациясы жана Балдардын укуктары тууралуу Конвенциянын окуучулардын жаш курагына туура келген версияларын колдонуңуз. Эки доку- ментте теӊ ар бир адамдын билим алууга жана ар бир баланын коопсуз шарттар- да чоңоюуга болгон укуктары жарыяланат. Бул документтерди өзүңүздүнокуучу- ларыңыз менен талкуулаңыз жана класстагы ар бир окуучунун укуктарын кандай- ча түшүнүү, урматтоо жана коргоо керектигин формулировкалоого аракеттениңиз. Окуучуларды класстагы (класс эрежелери) жүрүм-турум эрежелерин иштеп чы- гууга жана алардын милдеттеринин тобун аныктоого тартыңыз. Окуучуларды сиз менен бирге жүрүм-турум кодексин жазууну сунуштаңыз. Кандай аракеттерге жол берилет, ал эми кайсылары кимдир-бирөөнү таарынтышы же классты уруштурушу мүмкүн экендигин жана мугалим билим бериши үчүн, ал эми окуучулар жагымдуу атмосферада билим алышы үчүн эмне зарыл экендигин талкуулаңыздар. Эреже- лерди биргелешип түзүү окуучулардын жана мугалимдердин укуктарын жана милдеттерин аныктап түшүндүрөт жана окуучулардын кийинки демилгелерин колдойт. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун тигил же бул актысы кандай укуктарды бузуп жатат?Мектепте адам укуктары тууралуу маалымдуулукту кантип жогорулатууга мүмкүн болгон жол- дорду көрсөтүңүз жана окуучулардын адамдардын ортосундагы айырмачылыктарга болгон кызыгуусун жана урматтоосун, мисалы, талкуулардын, экскурсиялардын, оюн- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=14#Класстагы_сабактар

Зордук-зомбулукту - бет 14

101 А да м уку кт ар ы, бала нын у ку кт ар ы, м уг ал им де рд ин, ү й- бүлө м ү- чө лө рүнүн у ку кт ар ы жа на ал ар дын же рг ил ик түү жа м аа тт ы бу зг ан- дыг ы үчүн жо опке рчи лиг и ж өнүн дө сүйлө шүүл өр дү, та лку ул ар ды, ро лд ук оюнд ар ды өтк өр үү. Бу л док уме нтте рд и ө зүңүздүн о куу чу ла рыңыз ме нен т ал куу ла ңыз жа на класст аг ы ар бир о ку уч ун ун ук укт ар ын к антип т үш үнүү, сы й- ло о жа на ко рг оо к ер ект иг ин фор му лир овка ло ог о а ра ке тте нип к ө- рүңүз Кл асс же те кчи м енен бир ге ле шип жү рүм -ту ру м ко де кси н, о ку у үчүн жа гымдуу а тм осфер аны т үзүү үчүн о куу чу ла рд ын м илд ет те- ринин то пто му м енен бир ге , класст аг ы жүр үм -ту ру м эр еж ел ер ин иште п чыг уу . М ект еп па рл аме нтин ин түз үмүнд ө м ект еп ко опсу здуг ун ун м и- нист рл иг ин (ко опсу зд ук кы зм аты н) у юшту руу . ме нтинин мүчө лө рү Бу лл ин г м енен күр өшүүг ө а кт ивд үү жа на нат ый жа лу у ка ты шу у үчүн ко нстр укт ивд үү дисцип линар дык ык ма ла рд ы жа на ме то дд ор ду к ол до нуу М ект еп у ста вына му га лим дин на мы с к од ек син, о ку уч ун ун н амы с ко де кси н, по зи ти вд үү фор му лир овка лу у (т. а. “ка нд ай кы лб аш к е- ре к” дегенд ин о рд уна “ка нд ай к ылу у к ер ек” деген) к ла сс эр еж ел е- рин к ийр үү . Жаз ал оо чу эм ес, та рб иял оо чу м үнөз гө ээ бо лг он д исцип лина рд ык чар ал ар ды ко лд онуу . Зо мбу лу кк а к ар шы м ект еп клу бу н уюшт ур уу . Сал ама т аб ал ды жа на баа рд ыг ы үчүн к оо псу з ме кт еп чөй рө сүн тү зүүгө ба гыт та лг ан, иш -чар ал ар ды ишт еп чыг уу жа на өтк өр үү . Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, пр ед ме т- ти к му га лим де р, псих ол ог до р, со- циа лд ык пе да го г- до р, класс же те кч и- ле р, ме кт еп п ар ла- ме нтинин мүчө лө рү Та рти п м асе ле син ч е- чүүг ө жа на ме кт еп ат- мо сфер ас ын жа кшы р- туу га а та -энелер ди та рту у Өспүр үмдө рд үн “жам ан жо ру кт ар ынын” м акса тт ар ын, да ро о ки й- ли гишүү ст ра те гиял ар ын, өзүн к ад ыр ло он у к ал ыпта нд ыр уу ы км а- ла рын, үй -б үлөдө ко нстр укт ивд үүр өө к атм осфер аны т үзүү үчү н ко лд оо ы кма ла рын кө рсө түү м енен а та -эне ле р үчүн э ске ртм е и ш- те п чыг уу Кл ассты к ата -энеле р чогул уш ун, а та -эне -му га лим де р к онф ере н- ци ясын, ата -эне, м уг ал им , о ку уч у к онф ер енц иял ар ын ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, с оц иа л- дык пе да го гд ор , класс же те кч илер , ата -энелер ко ми те- ти Сек су ал дык жа на ге н- де рд ик з омбу лу кк а ка ршыл ык к өр сө түү Генд ер дик т еӊд ик , с ексу ал дык жа на ге нд ер дик з омбу лу к оку ял а- рын т аа ну у, ал ар ды то кт оту у кө нд үмү, се кс уа лд ык з омбул ук ту н ке се пе тте ри ж ана а л үчүн жо опке рчил иг и м асе ле ле ри бо юнч а м у- га лим де р, оку уч ул ар жа на ат а- энелер үчүн се ми на рл ар ды, т ал- куу ла рд ы, сү йл өшүүл өр дү ө тк өр үү Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти 102 Ко нф лик тт ик кы рд аа лд ар ды жо юу ну н ме то дд ор ун ки йр үү, ту рму шт ук кө нд үмдө рд үн нег из инд е о ку уч улар ды инса нд ар а ра лык сүйлөшүүл өр гө үйр өт үү М ект ептик а нтибу лл инг дик к оми те тти т үзүү . М ект ептин шта тт ык ж үг үр тм өсүнө псих ол ог до рд у жа на со циа лд ык педа го гд ор ду к ий ир үү. М ект епте по зи ти вд ик клима тт ы түз үү жа на б улл ин гд и ж оюу бою н- ча м ек те птин а дм инистр ац иясынын жа на пе да го гик ал ык ж а- ма аты нын к ва лифика циясын жо го ру ла туу . Ок уу чу ла рд а к онф лик тт ер ди ты нч ты к жо л м енен че чүүн үн, с т- рес сте рд и ж ана т ур му шт ук кы йынчылыкта рд ы же ңип чыг уу ну н ту рму ш ту к кө нд үмдө рүн ка лыпта нд ыр ууг а багытт ал га н са ба кта р- ды ме кт еп тик т ар бия лык ишт ер пл анын а ки йи рүү. Ок уу чу ла р м енен, зо мбу лу к кө рсө түлг өн чыныг ы кы рд аа лд ар га жа на ме кт еп ч өйр өсү нд өг ү а гр ессияг а жа кынд аты лг ан, р ол ду к ою нд ар ды өтк өр үү, а ла рд ын жүр үшүн дө ө спүрүм дө р з омбу лу кка ка ршы т ур уун ун пра кт ик ал ык к өнд үмдө рүн , та аныш эм ес ж е к а- пысынан к аб ылг ан кы рд аа лд ар да гы жүр үм -ту ру м кө нд үмд өр үн жа на ад амг а к ар ат а жо су нс уз ма ми ле к ыл уу га жо л бер ил бе сти гин жа на инса нд ын у ку кт ар ына к өӊүл бу рб аг анд ык ты с ы най ал ыша т. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, со ци ал дык педа го гд ор , класс же те кчиле р, ата - энелер к оми те ти М ект еп к оо псу здуг ун ун, жа гымдуу бил им б е- рүүчүл үк чөй рө нүн м е- ха низм ин иште п чыг уу Ок уу жа на ко опсу з ме кт еп чөй рө сүнд ө о ку у у ку гу н ке пил дик те ге н, ад ам уку кт ар ын у рма тт оо ду ху нд а жү рүм -т ур ум эр еже ле рин (к о- де ксин) ме кт епте к аб ыл а луу . Ок уу чу ла р үчүн зо мбу лу к бо лг онд уг у т уу ра луу о ку ял ар ды ма а- лы м до ону н ко опсу з, о куу чу ла рг а к ол до ону жа на ко нф иде нц иа л- дуул укт у к амсы з кы луу чу , ме ха низм де рин иште п чыг уу жа на ки- йи рүү Зо мбу лу к бо лг он у чур ла рг а о ку уч ул ар дын дат та ну ус ун мил де ттүү түр дө , о бъ ект ивд үү к ар ап чыг уу ну к амсы з кы луу М ект еп па рл аме нтин ин мүчө лө рү ме нен б ир ге ле шип , о ку уч ула р- дын жа шоо су на жа на са ла ма тты гына к ор ку ну ч жа ра тк ан к оо пту у же рл ер ди, айм акт ар ды, спо рт а ян тча ла рд ы аныкт оо , а йр ы кча ко опсу з ме кт еп чөй рө сүн ка мсы з кылуу боюнча т ие шелүү ча ра- ла рд ы ка был а лу у м енен, оку уч ул ар се ксуа лд ык жа на ф из ик ал ык зо мбу лу кк а к аб ылыш ы мүм күн болг он ка ра ңг ы бу рчта рг а, нача р жа рык та нд ыр ы лг ан жа йлар га , ка ро осу з те пки чте рг е ж ана да ар ат- ка нала рг а өзгөчө к өӊ үл б ур ул ат. Д айым а М ект еп а дми нис т- ра циясы, к ла сс ж е- те кчилер , псих ол ог- до р, со циа лд ык п е- да го гд ор , ме кт ептин өзүн -ө зү ба шка ру у ор га нд ар ы, ко опсу з- ду к кы зм аты , к өмө к- чү жа на те хника лык кы зм ат ке рл ер , а та - энелер к оми те ти 103 ТИРКЕМЕ 6 “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер їчїн колдонмо ЮНЕСКО тарабынан “Билим берїї баардыгы їчїн” программасын жана дїйнљ маданиятынын жана Планетанын балдарынын кызыкчылыктары їчїн зомбулук кљрсљтпљљ Эл аралык декадасын колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) Мектептеги зомбулукту токтотуунун он кадамы. Бул бөлүмдө мугалимдерге жардам катары класста жана мектепте зомбулукту кантип токтотуу боюнча практикалык мисалдар менен 10 кадам сунушталат. Алардын айрымдары жалпы мүнөзгө ээ, жана мугалимдер аны дароо өз керегине колдонушса болот, мисалы, класста конструктивдүү дисциплинардык чараларды колдонуу жана денеге залал келтирген жазаларды жокко чыгаруу. Башкалары, мектеп коопсуздугун камсыздоо сыяктуулары, мектеп жамаатынан жана коомчулуктан кыйла ири аракет- терди талап кылат. Ар бир сунуштама класста сабак өтүүгө берилген сунуштар менен кошумчалан- ган. Алардын максаты – окуучуларга өздөрүнүн классташтары жана мугалимдер менен гармониялуу мамилелерди курууга жардам берүү. Мугалим сунушталган темаларды сабакта же класстык саат учурунда талкуулай алат же аларды чыгармачылык менен, мисалы, ролдук оюндарды уюштуруу, плакаттардын конкурсу үчүн колдоно алат. Прак- тикалык сабакты коштоочу мугалимдин кеңештери жана көмөк маалыматтары мугалим менен окуучунун ортосундагы байланышты жакшыртууга көмөктөшөт. А бирок бул он кадамды көйгөйдөн арылуунун дабасы катары эсептөөгө болбойт. Алар мектепте зомбулуксуз маданиятты түзүүгө жардам берет. Бул кадамдарды конк- реттүү мектептин спецификалык шарттарында ишке ашыруу окуучулар жана мугалим- дердин мектеп директору, мектеп психологу, ата-энелер комитетинин мүчөлөрү, жер- гиликтүү коомчулуктун жетекчилери менен дайыма диалог куруу аркылуу адаптация- лоону талап кылат 50 . Зомбулуксуз жагымдуу мектеп чөйрөсү мугалимдердин да, окуу- чулардын да, укуктарынын бирдей сакталышына кепилдик берет. Кызматкерди (мугалимди, социалдык педагогду, класс жетекчини) «Зомбулуксуз мектеп» программасы боюнча топтор менен сабак өтүүгө алдын ала даярдоо. 1. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн катышуусу менен маселеге карата комплекстүү мамилени карманыңыз. Сиздин мектептеги зомбулук маселесин жалпы түшүнүү үчүн мектеп директору, мектеп психологу, кесиптештер, окуучулар, ата-энелер жана жергиликтүү коомчу- луктун жетекчилер менен сүйлөшүңүз. Мугалимдер жалгыз күрөшө алышпайт. Мектеп коомчулугунун бардык мүчөлөрү, зомбулукка, сексуалдык арбалууга, бул- лингке жана сабырсыздыкка сиздин мектепте орун жок экендиги тууралуу, бир- диктүү көз карашка келиши керек. Эгер мектеп коомчулугунун ар бир өкүлү зом- булук кандай формаларда болушу керектиги тууралуу, андан жабыр тарткан адамдар тууралуу жана анын кесепеттери тууралуу билсе, анда анын чечимин табуу алда канча оӊой болот. Жогоруда саналып өткөн адамдар менен бирге, ал эми зарылдык болгон учур- ларда укук коргоо органдарынын кызматкерлери менен да, бизнес өкүлдөрү ме- нен да жана жергиликтүү коомчулуктун өтө маанилүү топторунун өкүлдөрү менен 50 Алардын катарына бийлик жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук жана диний уюмдардын өкүлдөрү кирет. 104 да биргеликте аракеттердин мектептик планын иштеп чыгыңыз.Зомбулукту токто- туу боюнча, кеңирикенеш алуулар жана кызматташуулардын негизинде иштелип чыккан, пландын ийгилиги, адистердин кууш тобу тарабынан даярдалганга кара- ганда, көбүрөөк болот. Сиздин мектепте тобокел факторлорун, мисалы, аймакты жакшы жарыктанды- рууга жетишүү менен, же, окуучуларга конфликттүү кырдаалдарды агрессиясыз чечүү көндүмдөрүнө окутууга жетишүү менен, кантип кыскартууга болоорун анык- таңыз.Тобокел факторлорун кыскартуу жана зомбулукту кантип токтотуу керек де- ген практикалык билимдер, - коопсуз мектепти түзүүнүн чечүүчү шарты. Класстагы сабактар: Окуучуларга мектептеги зомбулук жөнүндө бири-бири ме- нен, мугалим менен жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнү сунуштаңыз. Ал кимге багытталганын жана кандай формада болуп жаткандыгы тууралуу талкуулаңыз. Мек- тепте жана жергиликтүү коомчулукта жардам алуу үчүн кимге кайрылууга болот. Алар- га зомбулук менен күрөшүүдө колдоо көрсөтө ала турган адамдардын жана уюмдар- дын тизмесин түзүңүз, жана алар менен кантип байланышууга болоорун айтып бери- ңиз. 2. Зомбулук менен күрөшүүдө окуучуларды өзүңүздүн шеригиңизге айландырыңыз. Адам укуктарын үйрөнүүнү жана тынчтык духунда тарбиялоону мектеп прог- раммасына киргизүү керек. Окуучуларга алардын укуктары жана алардын теңтуш- тарынын, мугалимдердин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн жана жергиликтүү коомчулуктун мүчөлөрүнүн укуктары тууралуу айтып бериңиз. Адам укуктары жана баланын укуктары менен тааныштыруу, окуучулардын адам укуктары жана баланын укук- тары жөнүндө алган билимдерин анализдеши жана аларды өз мектебинин жана общинасынын турмушунда чыныгы шарттарда колдонушу үчүн, оюндук прог- раммалардын жардамы менен жана акыркы мектептик окуялардын мисалында сүйлөшүү, талкуу, ролдук оюндар формасында жүрүшү мүмкүн. Сабактарда, басылма түрүндө да, электрондук формада да болгон, Адам укукта- рынын жалпы декларациясы жана Балдардын укуктары тууралуу Конвенциянын окуучулардын жаш курагына туура келген версияларын колдонуңуз. Эки доку- ментте теӊ ар бир адамдын билим алууга жана ар бир баланын коопсуз шарттар- да чоңоюуга болгон укуктары жарыяланат. Бул документтерди өзүңүздүнокуучу- ларыңыз менен талкуулаңыз жана класстагы ар бир окуучунун укуктарын кандай- ча түшүнүү, урматтоо жана коргоо керектигин формулировкалоого аракеттениңиз. Окуучуларды класстагы (класс эрежелери) жүрүм-турум эрежелерин иштеп чы- гууга жана алардын милдеттеринин тобун аныктоого тартыңыз. Окуучуларды сиз менен бирге жүрүм-турум кодексин жазууну сунуштаңыз. Кандай аракеттерге жол берилет, ал эми кайсылары кимдир-бирөөнү таарынтышы же классты уруштурушу мүмкүн экендигин жана мугалим билим бериши үчүн, ал эми окуучулар жагымдуу атмосферада билим алышы үчүн эмне зарыл экендигин талкуулаңыздар. Эреже- лерди биргелешип түзүү окуучулардын жана мугалимдердин укуктарын жана милдеттерин аныктап түшүндүрөт жана окуучулардын кийинки демилгелерин колдойт. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун тигил же бул актысы кандай укуктарды бузуп жатат?Мектепте адам укуктары тууралуу маалымдуулукту кантип жогорулатууга мүмкүн болгон жол- дорду көрсөтүңүз жана окуучулардын адамдардын ортосундагы айырмачылыктарга болгон кызыгуусун жана урматтоосун, мисалы, талкуулардын, экскурсиялардын, оюн- Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#4._Буллинг_менен_күрөшүүгө_жигердүү_катышыңыз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#5._Окуучуларды_туруктуулукка_үйрөтүңүз_жана_жашоонун_чакырыктарына_мазмундуу_жооп_берүүгө_жардамдашыңыз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#6._Сексуалдык_жана_гендердик_зомбулукка_каршы_чыгуу_менен_үлгү_болуңуз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#8._Окуучулар_үчүн_ыңгайлуу_жана_коопсуз_жайларды_камсыздаңыз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#9._Пикир_келишпес_кырдаалдарды_алдын-алуу_жана_аларды_чечүүнүн_методдорун_үйрөнүңүз_жана_аларды_окуучуларга_үйрөтүңүз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#Мектеп_коопсуздугу_механизмдерин_бек_кармап_туруңуз.

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=15#Мүмкүнчүлүгү_чектелген,_этникалык_азчылыкка_же_башка_аяр_мамилени_талап_кылган_топторго_таандык_окуучуларга_карата_сиздин_мектепте

Зордук-зомбулукту - бет 15

105 дук программалардын, ролдук оюндардын жана сүйлөшүүлөрдүн жардамы менен, кол- доңуз. 3. Конструктивдүү тартип ыкмаларын колдонуңуз. Класстын эрежелери позитивдүү, так жана кыска болушу керек: класстын эреже- леринин аяккы варианты беш-алты пункттан ашпашы керек. Эрежелер формасы боюнча жөнөкөй жана мазмуну боюнча түшүнүктүү болушу керек. Эрежелерди не- гативдүү жагынан эмес, позитивдүү жагынан формулировкалоого аракеттениңиз, башкача айтканда, “кандай кылбаш керек” деп эмес, а “кандай кылууга болот” деп формулировкалоо жакшы натыйжа берет. Класстын эрежелери, жалпы мектеп эрежелерине каршы келип калбашын көзөмөлдөңүз. Оӊ күч берүү, көмөк берүүнү колдонуңуз. Окуучулардын конструктивдүү жүрүм- турумун көз караш байланышы менен, макул болгон баш ийкеп коюу менен же жылмаюу менен күч берип колдоп туруңуз. Күндүн аягында мындай окуучуларды кошумча зачеттук очколор менен же кошумча оюн убактылары менен сыйлоо бо- лот. Класстын алдында, классташтардын көзүнчө мактоо окуучулар тарабынан айрыкча бааланат. Сиз ар бир жума сайын “мыкты жүрүм-турумдуу” топту атап жана алардын ысымдарын класстык бөлмөнүн көрүнүктүү жеринде илип коё ала- сыз. Эске алыңыз, бул учурда билдирүүнү дароо жасоо керек, жана ал кыска, би- рок комплиментарлуу болушу шарт. Жазалоочу мүнөздөгү эмес, тарбиялоочу мүнөзгө ээ дисциплинардык чараларды колдонуңуз. Окуучуга сөгүш берип жатып, унутпаңыз, сиздин сөздөрүңүз, окуучу- нун инсандыгына эмес, анын жасаган жоругуна жана анын мүмкүн болгон кесе- петтерине багытталышы керек. Жоруктун оордугуна жараша, сиз төмөнкү тарбия- лоочу чараларды колдоно аласыз: Окуучу менен анын эмне себептен мындай жорук жасагандыгын жана аны оң- доо үчүн эмне кылуу керектигин талкуулоо үчүн сабактан кийин же танапис учурунда атайын убакыт бөлүңүз. Окуучуга кечирим суроону сунуштаңыз Окуучулардын орундарын алмаштырыңыз; Ата-энелерге кат жазыңыз же телефон чалыңыз; Кырдаалдын олуттуулугун анализдеңиз, жана эгер керек деп тапсаңыз окуучуну мектеп директоруна жөнөтүңүз Класстагы сабактар: Окуучуларга зомбулукка каршы клуб уюштурууну сунушта- ңыз Аларга баардыгы үчүн саламат жана коопсуз мектеп чөйрөсүн түзүүгө багытталган иш-чараларды табууга жардамдашыңыз 4. Буллинг менен күрөшүүгө жигердүү катышыңыз. Окуучулар, мугалимдер, мектептин башка кызматкерлери менен биргеликте, алардын баардыгын бул көрүнүш тууралуу бирдей көз карашы болушу үчүн, бул- лингдин аныктамасын аныктаңыз. Буллинг төмөнкүлөрдү камтыйт: Физикалык буллинг: уруу, тебүү, түртүү, муунтуу, чукулоо; Вербалдык буллинг: коркутуулар, тилдөөлөр, ушак-айыӊ таратуулар; Социалдык обочолонтуу. Агрессияга ырааттуу жооп кайтарыңыз. Натыйжалуу жооп төмөнкүдөй болушу ке- рек: Аны дайыма колдонууга мүмкүн болушу үчүн, кыска болушу керек; Агрессиянын кайрадан кайталануусуна катуу талап коюшу керек; Божомолдуу жана дароо ошол замат табылышы керек; Бардык окуучулар үчүн бирдей күтүүдөгү болушу керек. 106 Көбүнчө мындай учурларда эркин бош убакытты чектөө менен дисциплинардык чаралар колдонулат: танаписке чыгарбоо, теңтуштар менен тамактануу же класстан тышкаркы иш-чараларга катышуу мүмкүнчүлүгүнөн ажыратуу. Дисциплинардык чараларды пайдалануу менен катар мектеп психологун зомбу- лук көрсөткөн тарап менен сүйлөшүүнү сураныңыз. Жабыр тартып жаткан окуучу- ну колдоңуз. Кодулоолордун кайталанышына жол бербеш үчүн ата-энелер, окуу- чулар жана мектеп кызматкерлери менен иш алып барууну улантуу менен бирге, аларды мугалим жана мектеп психологу менен сүйлөшүүнүн зарылдыгына ынан- дырыңыз. Буллингдин күбөлөрүн чоӊ кишилерге кайрылууга үйрөтүңүз жана баалаңыз, бул- лингден жабыр тарткандарга колдоо көрсөтүңүз жана буллингди айыптаңыз.Буга конфликттерди чечүү боюнча теңтуштардын ортомчулугу жана атайын прог- раммалардын жардамы менен жетишүүгө болот, ал программалар окуучуларды бири-бирин колдоого, буллинг болгон окуялар тууралуу маалымдоого жардам бе- рет жана окуучулардын конфликттүү кырдаалдардан чыгуу көндүмдөрүн өнүктү- рөт. Буллингди токтотуу үчүн бири-бирин колдогон окуучулардын аракеттерине оӊ баа бериңиз. Ошондой эле буллинг фактылары тууралуу маалымдагандардыизине түшүүдөн дакоргоо керек. Класстагы сабактар: Окуучуларга сиз менен жана бири-бири менен эмнени зом- булук деп эсептөөгө болоорун жана эмнени зомбулук эмес экендигин талкуулоону су- нуштаңыз. Зомбулуктун кайсыл бир актылары адамдын кандай укуктарын бузуп жатат? Адамдардын ортосундагы айырмачылыктардыурматтоогоүйрөтүңүз, талкууларды, экс- курсияларды, ролдук оюндарда жана сүйлөшүүлөрдү уюштуруңуз, оюндук программа- ларды колдонуңуз. 5. Окуучуларды туруктуулукка үйрөтүңүз жана жашоонун чакырыктарына мазмундуу жооп берүүгө жардамдашыңыз. Окуучулардын туруктуулугун жана күнүмдүк көйгөйлөрдү, стрессти жана жаман окуяларды ийгиликтүү жеӊип чыгуу жөндөмүн, классташтар менен достук мами- лелерди орнотуу менен, өнүктүрүңүз. Бул окуучу зомбулукка барат же өзү зомбу- луктун курмандыгы болот деген мүмкүндүктү төмөндөтөт. Социалдык конструк- тивдүү жүрүм-турумду көрсөткөн, өз окуучуларын туура багыттай жана коргой ал- ган мугалимдер, окуучуларга турмуштун туш кылган кыйынчылыктарына кантип позитивдүү жооп берүү керектигин көрсөтүшөт. Өз окуучуларыңызда чатактарды чечүүнүн көндүмдөрүн калыптандыруу үчүн, тынчтык духунда тарбиялоого багытталган сабактарды окутуу программаларына кийирүүнү сунуштаңыз. Тынчтык духунда тарбиялоо программалары окуучуларга зомбулук кандайча болуп жаткандыгын түшүнүүгө, зомбулукка каршы конструк- тивдүү жооп берүү жөндөмүн өнүктүрүүгө жана зомбулуктун альтернативалары тууралуу билүүгө жардамдашышат. Мектеп жетекчилигине штатка психолог же социалдык педагогду киргизүүнү су- нуштаңызАлар окуучуларга турмуштук кыйынчылыктарды жеңип чыгууга жана мүмкүн болгон зомбулукту токтотууга жардам беришет. Алар мугалимдер жа- маатына жана окуучуларга колдоо көрсөтүшөт жана зомбулукту төмөнкүдөй ык- малар менен токтотууга жардам бере алышат: зомбулукка алып бара турган кырдаалдарда ортомчу болуу; конфликттик кырдаалды, физикалык зомбулук стадиясына өтүп кете элек кезинде, чечүүнүн тынчтык жолун табууга жардам берүү; 107 зомбулуктан жабыр тарткандар жана зомбулук көрсөткөндөр менен иштөө, аларга психологиялык жардам көрсөтүү; буллинг, баӊгилик жана жаштар буллинги көйгөйлөрүн чечүүгө багытталган программаларды кийирүү; Окуучулар ортосундагы конфликттерди токтотуу үчүн оюндарды колдонуңуз. Өз окуучуларыңызды мындай кырдаалды ойноп көрүүгө чакырыңыз, мисалы, “Сен сени кордогон балага туш болуп калдыӊ. Сенин аракеттериӊ”. Чындыкка жакын- даштырылган кырдаалга катышуу менен, сиздин окуучуларыңыз, стресс менен кантип күрөшүүгө болоорун, көнүмүш эмес же капысынан кабылган кырдаалдарда өзүн кантип алып жүрүү керектигин практикалай алышат. Окуучуларга түрдүү ролдорду ойноп көрүүгө аргасыз кылган оюндарды колдоӊуз. Алар кандай сезим- дерге кабылганы тууралуу, жана аларга кырдаал менен алышууда эмне жардам бергендиги тууралуу айтып берүүнү сураныңыз Окуучуларыңызга бардык зомбулуктук аракеттерди же ызалоочу, кемсинтүүчү сөздөрдү, мейли анчейин катуу айтылбаган, сөздөр болсо да, аларды жөн гана кабылдап эле коюп, жоопсуз калтырбаш керек. Сиздин агрессиянын бардык көрү- нүштөрүнө карата реакцияңыздын кайтпастыгы окуучулар үчүн, адамга карата урматтабаган мамиле жана инсандын укуктарын барктабагандыкка жол берил- бестигин, белгиси катары кызмат кылышы керек. Класстагы сабактар: Окуучулар өздөрүнүн көйгөйлөрүн чече турган, ролдук оюндарды класстагы туруктуу практика кылыңыз Алар менен ар бир конфликтти тал- куулаңыз жана аларды чечүүнүн тынчтык жолун издеңиз 6. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршы чыгуу менен үлгү болуңуз. Жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар тууралуу унутпаңыз. Алар гендердик дискриминацияны жаратат. Кээде мугалимдер кыздарга кара- ганда эркек балдарга башкача мамиле кылышат. Мисалы, айрымдардын ише- ниминде, эркек балдар математиканы мыкты кабылдашат же “эркек балдар та- биятынан акылдуу болушат”, ал эми кыздар “аракетчилдиги жана эмгекчилдиги менен алгалашат”. Мындай стереотиптерди жеңип чыгуу керек. Эркек балдарга жана кыздарга карата, эркектерге жана аялдарга карата бирдей талаптарды коюңуз. Класстагы мындай көз караштар менен күрөшүңүз жана сиздин кесип- тештерди да буга тартыңыз. Мектепте эркек балдар агрессор да болушат, жа- бырлануучу да болушат, ошондуктан мугалимдер өз көңүлдөрүн тек гана кыз- дарга карата кодулоо учурларына буруу менен токтолуп калбашы керек. Сиздин эркек балдарга болгон жүрүм-турумуңуз, кыздарга болгон жүрүм- турумуңуздан айырмаланбашына көңүл буруңуз. Мугалим менен кыздардын өтө сейрек жана/ же интенсивдүү эмес сүйлөшүүсү алардын өзүнө болгон баасын, өздөрүнө болгон ишенимдерин начарлата, ал болсо өз учурунда алардын вик- тимизациясынын тобокелин жогорулатат. Кыздардын класстын жашоосуна ак- тивдүүрөөк аралашышы үчүн, мисалы, классты талкуулоочу топторго бөлүү ке- рек, алардын бир нечесинде кыздар көбүрөөк болушу керек. Көбүнчө кыздар өз ойлорун, көз караштарын кыздар арасында эркин билдиришет. Сексуалдык жана гендердик зомбулукту таанууга үйрөнүү үчүн, ошондой эле аларга каршылык көрсөтүүнү үйрөнүү үчүн сиздин мектепте мугалимдер, окуучу- лар жана ата-энелер үчүн окутуучу семинарлардын өткөрүлүшүнө жетишиңиз. Семинардык сабактарда гендердик зомбулуктун негизинде жаткан, жыныстык тиешелүүлүк менен байланышкан көз караштар жөнүндө билип алууга болот жана кыздарга каршы багытталган зомбулук менен, жана алардын сабактарды 108 көп калтыруусу жана мектепти таштоо фактысынын (эгер бул сиз жашаган өлкө/ шаар/ аймак үчүн мүнөздүү болсо) ортосундагы байланышты орнотууга болот. Сиздин мектепке жана жергиликтүү коомчулукка мектеп чөйрөсүндө кыздарды жана аялдарды коргоо зарылдыгын таанууга жардам бериңиз. Конфликттүү кырдаалдарда жана алардан кийинки учурларда кыздар жана аялдар конфликт тарабынан жаралган зомбулукка карата айрыкча сезимтал болушат. Гендердик зомбулук маселеси боюнча мектеп кызматкерлерин агартуу идеясын колдоңуз. Унчукпай койбоңуз. Зомбулукка каршы өз оюңузду, мектеп жетекчилигин маа- лымдоо механизмдерин пайдаланбастан, билдириңиз. Кесиптештериңизди жана окуучуларыңызды мектептеги жана анын чегинен башка жердеги зомбулуктун күнөөкөрлөрүн атоого чакырыңыз. Класстагы сабактар: Балдарга бири-бирин кемсинтпеши жана ызалабашы ке- ректигин үйрөтүңүз, айрыкча бул жыныстык айырмачылыктарга тиешелүү болсо. Бар- дык адамдар ар башка, бирок биз баарыбыз теңбиз! 7. Мектеп коопсуздугу механизмдерин бек кармап туруңуз. Сабаттуу башкарууну жана мектепти натыйжалуу башкарууну колдоңуз. Мектеп администрациясы мугалимдер жана билим берүү башкармалыгынын өкүлдөрү менен биргелешип аракеттенип, окуучулардын бири-бирине карата күчтү колдо- нуусун жок кылууга багытталган чараларды кабыл алышы, ошондой эле зомбу- луктун актыларын эӊ алгачкы этаптарында бөгөттөшү жана мектепте ишеним атмосферасын түзүшү өтө маанилүү. Окууга жана коопсуз мектеп чөйрөсүндө окууга болгон укуктарга кепилдик бер- ген, адам укуктарын коргоо духундагы жүрүм-турум эрежелерин (кодексин), өз мектебиңизде кабыл алынышына көмөктөшүңүз Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдаңыз жана өзүңүз чечимдерди кабыл алууга катышыңыз. Зомбулук болгондугу тууралуу маалымдоонун окуучулар үчүн коопсуз меха- низмдерин иштеп чыгыңыз. Бул механизмдер окуучуларга колдоону жана кон- фиденциалдуулукту, адептүү болууну камсыз кылышы керек. Окуучулардын зомбулук көрсөтүлгөн окуялар боюнча даттанууларына, алардын физикалык жана руханий саламаттыгына кам көрүү менен, олуттуу караңыз. Окуучулар айткандарга ишениңиз; кырдаалды барк албай коюуга болбойт. Класстагы сабактар: Баардыгы үчүн милдеттүү түрдөгү мектептеги жүрүм-турум эрежелерин иштеп чыгуу максатында мугалимдер, окуучулар, мектеп директору жана мектеп психологу менен жолугушууларды уюштурууну сунуштаңыз 8. Окуучулар үчүн ыңгайлуу жана коопсуз жайларды камсыздаңыз. Окуучулар менен мектепти, алар үчүн өзгөчө коркунуч жараткан аймакты кыды- рып чыгып, кооптуу жана коопсуз жайларды аныктаңыз.Мектеп кызматкерлери окуучулар сексуалдык же физикалык зомбулукка кабылышы мүмкүн болгон ка- раңгы бурчтарды, ачар жарыкталган жерлерди, кароосуз калган тепкичтерди жа- на дааратканаларды өзгөчө көӊүл буруп карашы керек. Окуучулардын даарат бөлмөлөрүндөгү коопсуздугуна көңүл буруңуз. Айрым өл- көлөрдө жана аймактарда кыздардын мектепке баруудан баш тартуусунун себе- биболуп, коопсуз жана таза дааратканалардын жоктугу саналат. Мектептин башка кызматкерлери менен биргелешип коопсуз оюн аянтчалары- нын болушу тууралуу кам көрүңүз жана аларда милдеттүү түрдө чоӊ кишилер- дин болушун камсыз кылыңыз Окуучулар үчүн танапис учурунда жана сабактан кийин ойноо үчүн коопсуз жерлер керек. 109 Класстагы сабактар: Мектептин аймагындагы начар жарыктандырылган же кооптуу жайларын белгилөө менен, коопсуз мектеп чөйрөсү үчүн кампаниясын демил- гелеңиз 9. Пикир келишпес кырдаалдарды алдын-алуу жана аларды чечүүнүн методдорун үйрөнүңүз жана аларды окуучуларга үйрөтүңүз. Конфликттик кырдаалдарды тынчтык жол менен чечүүнүн методдорун өздөштү- рүңүз, адам укуктарын урматтоо жана тынчтык духунда тарбиялоо принципте- рин сактоонун негизинде классты жетектөөгө үйрөнүңүз. Мектеп директорунан же жергиликтүү билим берүү башкармалыгынын кызматкерлеринен окутуучу курстан өтүү мүмкүнчүлүгү туурасында билиңиз. Зомбулукту токтотуунун жана мектеп конфликттерин чечүүнүн практикалык жолдорун сунуштаган материал- дар тууралуу маалыматтар тиркеме 2 табууга болот. Ортомчулуктун техникасын колдонуңуз жана өз окуучуларыңызды алардын жар- дамы менен кантип конфликттик кырдаалдардан чыгууга үйрөтүңүз. Окуучуларга сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүнүн методдоруна үйрөтүңүз, ал аларга жардам берет: Конфликттин маңызынаныктаңыз (“Биз эмне үчүн талашып жатабыз? Кан- дайча жана эмне үчүн бул көйгөй жаралды”); көз караштар менен бөлүшүү жана сунуштар менен алмашуу ( “Менин оюм- ча, мындайча мамиле кылуу керек, себеби...”); окуяга четтен байкоо салуу (ролдук оюндар, талкуулар аркылуу); конфликттин эки катышуучусу теӊ, бири-биринин кызыкчылыктарын бузба- ган, компромисске келе албай жатканда чечим табуу (“Кел бүгүн сен айткан- дай кылалы, ал эми эртеӊ меникиндей кылалы, ошондо кандайча болгондо дурус болоорун көрөлү”); аӊ-сезимдүү чечимдерге келүү. Классташтардын талаш-тартышында кантип ортомчунун ролунда болуу керектигин жана аларга конструктивдүү чечимди табууга жардам берүүнүүйрөтүңүз Эки окуучунун ортосунда жаралган же жаралышы мүмкүн болгон талаш- тартыштуу маселени тандаңыз. Алар бул кырдаалды ойноп көрүшсүн, үчүнчү окуучуну жалпы чечимге келүү үчүн өз классташтарына жардамга келүүсүн сунуштаңыз. Ага анын көз карашында эӊ эле туура келген компромиссти сунуш кылуу үчүн өзүнүн досторун жана талаш предметин боюнча билгендеринин баарын колдонушу керектигин айтыңыз. Окуучулардын баары сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү ыкмаларын өздөштүргөндөн кийин, күн сайын эки окуучудан, мүмкүн болсо бир эркек бала менен бир кызды, расмий ортомчу кылып дайындаңыз.Окуучулардын ролдору менен алмаштырып туруңуз, бири калбай баардыгы бул ролду аркалап көрүшкөндөй болушсун. Ортомчулар, конфликттин катышуучулары өздөрү бир пикирге келе алышпаган учурда, аларга аны чечүүгө жардам берүү үчүн керек. Класстагы сабактар: окуучуларга классташтар ортосундагы конфликтте ортомчу катары чыгууга үйрөнүүгө жардамдашыңыз Ар жума сайын жаӊы ортомчуну дайындап туруңуз, алар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүн практикада колдонуп көрүшсүн. 10. Мүмкүнчүлүгү чектелген, этникалык азчылыкка же башка аяр мамилени талап кылган топторго таандык окуучуларга карата сиздин мектепте зомбулук жана дискриминация бар же жоктугун баалаңыз. Зарыл болгон учурда окуучуларга, айрым балдар акыл-эстик же физикалык же- тилүүсүнүн өзгөчөлүктөрүнөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болушканды- 110 гынын, спорт жана башка активдүү ишмердүүлүктүн түрлөрү менен алектенгенде чектөөлөргө туш болушкандыгынын себептери тууралуу айтып бериӊиз. Класс- тын бардык окуучулары бири-биринен бир нерсеси менен айырмаланып тура- рын, жана дал ошол нерсе аларга кайталангыстык, өзгөчөлүк бере тургандыгын баса белгилеңиз. Адамдардын ортосундагы айырмачылыктарды кабылдоо ке- рек. Ар бир адам, кандай болуп бул дүйнөгө жаралса, ошондой болушушун ур- матталышына укугу бар. Мындай иштер ата-энелер чогулуштарында жүргүзүлү- шү керек. Сиз же сиздин окуучуларыңыз мектепке алып келген мүмкүн болгон көз караш- тарды жана стереотиптерди анализдеңиз. Өз окуучуларыңызды, аларга окшош эместерге карата мамилелерине сын көз караш менен кароону сунуштаңыз. Өзүңүздү окуучуларыңызга үлгү болчудай болуп алып жүрүңүз. Бардык дискриминациялык айтымдарга ошол замат дароо жооп кайтаруу керек. Адамды сөз менен да таарынтып алууга болоорун окуучуларга түшүндүрүңүз. Дискриминациялык же расисттик сөздөр, эскертүүлөр эч качан, жада калса, ан- чейин байкалбаган физикалык зомбулук менен коштолушуна жол бербеңиз. Программаны жана окуу китептерин текшериңиз. Аларда коомдогу түрдүү мада- ний нормалардын жана салттардын болушун эске алынганбы? Мындай айырма- чылыктар түшүнүгүн өнүктүрүшүүдөбү, окуучуларга биргелешип жашоону үйрө- түшөбү? Айрым окуучулар өз маданий же этникалык тобунун гана өкүлүнө айланып кет- пешине көз салыңыз. “Ярлыктарды чаптоо” алардын классташтардан обочоло- нуусун гана күч алдырат. Аларга класстык жамааттын бөлүгү болууга жардам берүү менен, сиз көп түрдүүлүктүн толук мааниси түшүнүүгө көмөктөшөт. Класстагы сабактар: Окуучуларга, аларга башкалар кандай мамиле кылуусун- каалагандай мамилени, башкаларга, айрыкча башка маданиятка же тиешелүүлөргө же жетилүүсүндөгү өзгөчөлүктөрү барларга карата жасоону сураныңыз.Көп түрдүүлүктү урматтоо керек, ар бир адам башкача болууга укугун бар! 111 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга кљњїл буруунун їлгїлїк схемасы жана билим берїї процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми * бб.м. – билим берүүчү мекеме • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин болгон ыкмалар менен маалымдайт • Ата-энелерге маалымдайт жабырла- нуучу • Билим берүү мекемесинин ишенген кызматкерине, кезекчи мугалимге, администраторго кабарлайт же Билим берүү мекемечсинин кызматкерлерин еболгон ыкмалар менен маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Класс жетекчиге, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына, директоруна чараларды көрүү үчүн кайрыла (оозеки же жазуу түрүндө) жабырла- нуучунун ата-энеси • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, билим берүү мекемесинин директоруна кабарлайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат. • Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына, ал эми алар жок болгондо – кезекчи администраторго маалымдайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган билим берүү мекемесинин кызматкер- лери • Дароо билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдайт • Өмүргө жана саламаттыкка коркунуч жок болгон учурда (тен күчтөр, конфликте куралдын колдонулбастыгы) катышуучуларды арачалайт Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган окуучу • Катышуучуларды арачалайт, зарылдыкка жараша жардамга коопсуздук кызматын, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлерин чакырат Окуяга күбө болгон же ал тууралуу билип калган ата-эне 2. Зомбулукту токтотуу максатында дароо кийли- гишүү 1. Зомбулук көрөтүлгөн учурлар же аны көрсөтүү аракеттери болгон учурлар тууралуу маалымдоо 3. Жабыр тарткан тарап- ка алгачкы жардам көрсөтүү 4. Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо жана каттоо Балага карата зомбулук тууралуу анын жүрүм-турумундагы, маанайындагы, тышкы келбетиндеги өзгөчөлүктөр, «себепсиз» сабак калтыруулар жана окуу- га жетишүүнүн начарлашы кабарлайт. Мындай белгилерди байкаган учурда билим берүү мекемесинин кызматкери же окучу ал тууралуу класс жетекчиге же директордун жооптуу орун басарына кабарлашы керек, алар ошол замат окуяны талдоого киришиши керек, жана зомбулук чын эле болгон болсо, жар- дам көрсөтүшү керек Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#10-БЕРЕНЕ._Мекемелер_аралык_өз_ара_аракеттенүү_системасы.

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#11-БЕРЕНЕ._Жалпы_билим_берүүчү_мекемеде_зомбулук_фактыларын_анык-_тоо_боюнча_чара_көрүү_үчүн_негиздер

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#12-БЕРЕНЕ._Билим_берүүчү_мекемеде_зомбулук_фактысы_аныкталган_учурда_жалпы_билим_берүүчү_мекеменин_милдеттери

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#Бул_тематика_боюнча_видеофильмдерди,_кийинки_талкуулоо_менен_көрүү.

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#Катышуучулардын_сурамжылоону_толтуруу:_“Сиздин_мектептеги_зомбулук_тууралуу_кандай_оюңуз_бар_(_Тиркеме_9.1.)

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#Катышуучуларды_тааныштыруу:_Катышуучулар_резюме_толтурушат_жана_фломастер_менен_бейджиктерге_өздөрү-_нүн_аттарын_жазышат_Көнүгүү_“Таанышуу”

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#Укук

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=16#Чакан_дарс_(Бет_ачар)_“Мектептеги_зомбулук”

Зордук-зомбулукту - бет 16

112 •Алгачкы жардам көрсөтөт • Билим берүү мекемесинин медициналык кызматкерин чакырат же жабырлануучу ну билим берүү мекемесинин медициналык бөлмөсүнө коштоп алып барат Билим берүү мекемесинин кызматкери, окуучу, ата- эне, күбөл болгон же окуя жөнүндө билип калган тарап Жабырлауучунун өмүрүнө жана саламаттыгыны коркунуч жаралганда •Тез ж ардам кызматын чакырат •Жабыр тарткан окуучунун ата- энесине маалымдайт Медициналы к кызматкер, билим берүү мекемесинин администрац иясынын өкүлү, ал жок болгон учурда - билим берүү мекемесинин кызматкери • Жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр (зарыл болгон учурда билим берүү мекемесинин психологун тартуу менен) сүйлөшөт, окуяны документтештирет жана ал тууралуу билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басарына же директоруна маалымдайт • Жабырлануучунун жана зомбулук көрсөткөн тараптын ата-энелерине, кырдаалга, окуянын мүнөзүнө жана кесепеттерине жараша маалымдайт Класс жетекчи, ал жок болгон учурда кезекчи администра- тор •Класс жетекчиге, директордун жооптуу орун басарына окуяны талдоодо ке ӊеш берет жана зарыл болгон учурларда ага катышат Психолог, социалдык педагог • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулук жана укуктарды бузуу тууралуу даттанууларын карайт • Зарылдыкка жараша окуяны талдоого катышат, катышуучулар, ата-энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Зарылдыкка жараша зомбулук фактысын же укуктардын бузулуш фактыларын иликтөөнү демилгелейт Билим берүү мекемесинин ыйгарым укукутуу кызматкери • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата- энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат • Зомбулук болгон окуя тууралуу маалыматты журналга (маалыматтардын электрондук базага) каттайт, ал тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуяны талдоого катышат, окуучулар, алардын ата- энелери, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт • Окуяны талдоо боюнча комиссиянын (алдын-алуу боюнча кеңештин) ишин уюштурат Директо рдун жооптуу орун басары • Зомбулук тууралуу билдирүүлөрдү, окуучулардын, ата-энелердин, билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин зомбулукка байланышкан даттануулары жана арыздарын карап чыгат •Зомбулук болгон ар бир факты боюнча талдоо жүргүзүүнү камсыз кылат •Окуяга, анын мүнөзүнө жана натыйжаларына карай төмөнкүлөрдү аткарат: а) зомбулуктун катышуучулары, ата-энелер менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт б) класс жетекчиге, жооптуу орун басарга же атайын комиссияга же алдын-алуу боюнча кеңешке окуяны талдоо жүргүзүүнү тапшырат жана алардын жыйынтыктарын жана сунуштарын карып чыгат в) зомбулук көрсөткөн тарапка карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чаралар жөнүндө чечимдерди кабыл алат г) жабырлануучунун өмүрүн кыйылышына алып келген учурларда жана сексуалдык зомбулук ж.б. менен байланышкан учурларда, окуя тууралуу билим берүүнүн жогору турган органына, укук коргоо органдарына дароо ошол замат маалымдайт Директор, ал жок болгон учурда жооптуу орун басары • Комиссиянын мүчөлөрү (алдын-алуу боюнча ке ӊеш) жабырлануучу, зомбулук көрсөткөн тарап, күбөлөр, ата- энелер, билим берүү мекемесинин кызматкерлери менен сүйлөшөт, катышуучулардын, жалпы эле кырдаалдын жана анын кесепеттеринин абалын анализдейт, катышуучуларга жардам көрсөтүү жана тарбиялык, дисциплинардык жана алдын-алуучу чараларды кабыл алуу боюнча сунуштамаларды берет Зомбулук көрсөтүлгөн окуяны талдоо боюнча комиссия (алдын-алуу боюнча кенеш) Тарбиялоочу жана дисциплинардык чараларды кабыл алуу Окуяны аягына чейин аяктоо. 113 • Зомбулуктун катышуучуларынын абалына байкоо салып турат, алар менен, алардын ата-энеси менен сүйлөшөт; зарылдыкка жараша психологду, социалдык педагогду, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарапты катышуучуларга жардам көрсөтүү үчүн тартат • Тарбиялык чараларды кабыл алат, көрүлгөн чаралардын жана көрсөтүлгөн жардамдын жыйынтыктары жөнүндө директордун жооптуу орун басарына маалымдайт • Окуяны талкуулоо, класста (топто) түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди жүргүзөт (зарылдыкка жараша психолог, социалдык педагог, бала укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап менен биргеликте) Класс жетекчиси • Жабырлануучунун, зомбулук көрсөткөн тараптын, күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт, аларга психологиялык жардам көрсөтөт • Класс жетекчиге, башка мугалимдерге жана билим берүү мекемесинин кызматкерлерине зомбулуктун катышуучуларына карата жүрүм-турум тактикасы боюнча жана класста (топто) жана жалпы эле билим берүү мекемесинде түшүндүрүү жана алдын-алуучу иштерди өткөрүү боюнча кеӊеш берет • Зарылдыкка жараша өз алдынча же класс жетекчиси же директордун жооптуу орун басары менен биргеликте класс (топ) менен окуяны талкуулоону же алдын- алуучу сүйлөшүүнү уюштурат • Ата-энелерге кеӊеш берет, көрсөтмөлөр болгон учурларда психологиялык, медициналык жана социалдык жардам алуу үчүн башка мекемелерге кайрылууну сунуштайт • Катышуучулардын, класстын (топтун) башка окуучуларынын психологиялык абалына мониторинг жасайт, зарылдыкка жараша кеӊеш берүүнү жүргүзөт, тренингдерди уюштурат, ата-энелер менен сүйлөшөт Билим берүү мекемесинин п сихологу • Түрдүү адистер (психолог, социалдык кызматкер, медициналык кызматкер, юрист ж.б.) жана кызматтар тарабынан окуучуларга жардам көрсөтүүнү координациялайт, окуучулардын ата-энелери менен биргелешип иштешет жана көрсөтүлгөн жардам тууралуу класс жетекчиге жана директордун жооптуу орун басарына маалымдайт Социалдык педагог • Окуучулардын (жабырлануучунун, зомбулук көсөткөн тараптын, күбөлөрдүн) укуктарын коргоо боюнча чараларды кабыл алат, зарылдыкка жараша ал үчүн түрдүү мекемелерди, укук коргоочу органдарды тартат, көрүлгөн чаралар тууралуу окуучулардын ата-энелерине , класс жтеечисине, билим берүү мекемесинин директорунун жооптуу орун басары, директор . Баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) жардам көрсөтүүнү жана аларга карата көрүлгөн тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көзөмөдөйт жана бул тууралуу билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Зомбулук көрсөткөн тарапты (жана анын ата-энелерин) ага карата көүлгөн дисциплинардык чаралар жана дисциплинардык айыптар тууралуу маалымдайт • Зомбулук болгон ар бир окуя боюнча көрүлгөн чараларды (жардамдар, тарбиялык жана дисциплинардык) журналда (маалыматтардын электрондук базасында) каттайт жана билим берүү мекемесинин директоруна маалымдайт • Окуучуларды мектеп ичиндеги каттоого тургузат, алардын жүрүм-турумунун мониторингин уюштурат жана каттоодон билим берүү мекемесинин директорунун же комиссиянын чечими боюнча чыгарат • Окуучуларга карата зомбулук көрсөткөн билим берүү мекемесинин кызматкерине жана бир катар жолу тартипти одоно бузган жана зомбулук аракеттерди жасаган окуучуларга сунуштама даярдайт Директордун жооптуу орун басары • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) социалдык-педагогикалык жана психологиялык жардам көрсөтүүнү камсыз кылат • Бардык катышуучуларга (зомбулукка кабылган жана зомбулук көрсөткөн тараптарга) карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды ишке ашырууну камсыз кылат • Зомбулуктун бардык учурларын аныктоонун, каттоонун жана аларага жооп кайтаруунун мониторингин жүргүзүүнү камсыз кылат Директор 114 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берїїчї мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон їзїндї: 10-БЕРЕНЕ. Мекемелер аралык өз ара аракеттенүү системасы. Бул токтомдун аракеттеринин алкагында, мекемелер аралык өз ара аракеттешүү системасы, бул токтомдун субъекттери тарабынан көрүлгөн чаралар топтомун билди- рет жана алар төмөнкүлөргө багытталган: 10.1. жалпы билим берүүчү мектепте зомбулук фактыларын ачып көрсөтүү; 10.2. зомбулуктун таасир этүү деңгээлин аныктоо; 10.3. зомбулуктан жабырлануучуларга жардам жана коргоо көрсөтүү; 10.4. мүмкүн болсо зомбулукту токтотуп калуу; 10.5. жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алуу боюнча ар тарап- туу көмөк көрсөтүү; 10.6. күнөөлүү адамдарды жоопкерчиликке тартуу. 11-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын анык- тоо боюнча чара көрүү үчүн негиздер: Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын аныктоо жана аны илик- төө боюнча чараларды көрүүнүн негиздери болуп төмөнкүлөр саналат: 1.жабырлануучунун жана/ же анын мыйзамдуу өкүлүнүн жеке арызы (жазуу жана оозеки түрдө) 2. зомбулукка күбө болгон балдардын көрсөтмөлөрү; 3. жалпы билим берүүчү мекеменин педагогдорунун байкоолору; 4. жалпы билим берүүчү мекеменин социалдык педагогунун/ психологунун бүтүмү; 5. окуучунун жалпы билим берүүчү мекемеде денесинде жараттары менен ке- лүүсү; 6. укук коргоо органдарынан жана/ же саламаттыкты сактоо органдарынан, со- циалдык коргоо, жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарынан, жарандык коомчулук- тан алынган маалыматтар. Жогорудагы тизме толук эмес жана башка дагы негиздерди ичине камтышы мүм- күн. 12-БЕРЕНЕ. Билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин милдеттери: 12.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактысы катталган учурда жалпы билим берүү мекеменин милдети зомбулуктун таасир этүү деңгээлине жараша анык- талат. 12.2. III жана II деңгээлдеги, жана дагы IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы кат- талган, бирок бул токтомдун 9.4 пунктунда каралган кесепеттер жок болгон учурда, жалпы билим берүүчү мекеменин жетекчилиги/ социалдык педагогу/ мугалими жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык зом- булук фактысын каттоо чарасын көрүшөт, ошондой эле жогоруда айтылган адамдар зомбулуктун себебин аныктоого багытталган жабырланган окуучу жана агрессор менен иштөө үчүн атайын чаралардын топтомун иштеп чыгышат, ата-энелер үчүн чатакта- шып жаткан эки тарапты жараштырууга ылайыктуу иш-чараларды өткөрөт, жана дагы зомбулук кайра кайталанбашы үчүн алдын-алуу чараларын көрөт. Жогоруда көрсөтүл- гөн чараларды иштеп чыгуу үчүн жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз 115 ара аракеттешүүнүн субъекттери жана дагы башка кызыккан тараптарды катыштыра алат. 12.3. I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү, берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн кесепеттер камтыган зомбулук фактысы аныкталган учурда жалпы билим берүүчү мекеменин медициналык кызматке- ри же андан башка кызматкерлери тарабынан муктаждык болгон учурда жалпы билим берүүчү мекемеде аныкталган процедураларга жана эрежелерге ылайык жабыркаган окуучуга биринчи медициналык жардам көрсөтүлөт жана/ же ооруканага жаткырылат. Тез арада ички иштер органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу аймак- тык бөлүмгө жана ата-энелерди катталган факты жөнүндө маалымдоого багытталган чаралар көрүлөт. Мындай фактынын жалпы билим берүүчү мекеме же медициналык кызматкер тарабынан жашырылышы, ошол эле учурда жалпы билим берүүчү мекеме- нин жетекчилиги/ педагогдору тарабынан зомбулук фактысын жашыруу үчүн окуучу- ларга карата кандайдыр- бир кысым жасалуусуна жол берилбейт. 12.4. Бул токтомдун 12.3-пунктунда берилген зомбулук фактын иликтөө үчүн жал- пы билим берүүчү мекеме бардык мүмкүн болгон жардамды көрсөтөт. Бул үчүн жалпы билим берүүчү мекеме ыйгарым укуктуу укук коргоочу органдарга жана дагы сотко зомбулук фактысына жана ошондой эле жабырлануучу жана агрессор окуучулардын өздүгүнө тийиштүү документтерди жана маалыматтарды берет. Жалпы билим берүүчү мекеме берип жаткан маалыматтар анык болушу керек жана объективдүү чындыкты чатакташкан тараптарды жыныстык ажырымы, расасы, улуту, дин ишеними, социал- дык абалы, окуудагы жетишкендиги, жүрүм-туруму, тырышчаактыгы жана башка мү- нөздөрүбоюнча дискриминациясыз/ кодулоосуз/ бөлүүсүз чагылдырып турушу керек. 12.5. Берилген токтомдун 9.4-пунктунда көрсөтүлгөн I деңгээлдеги таасир этүү жана аны менен барабар IV деңгээлдеги таасир этүү фактысы катталган учурда жалпы билим берүүчү мекеме жабырлануучу-окуучуну коргоо жана кайра калыбына келти- рүүчү жеке планын иштеп чыгууга жана ошондой эле агрессор менен иштөө үчүн жа- на/ же чара көрүү үчүн жеке планды иштеп чыгууга катышат. 12.6. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш-чараларды өткөрүүгө багытталган, чаралардын комплексин иштеп чы- гат жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга ба- гытталган иш чараларды, билим берүү процессинин катышуучулары менен жеке ал- дын-алуучу иштерин өткөрөт. 12.7. Эгерде окуучуга карата жасалган зомбулук фактысы жалпы билим берүүчү мекемедеги зомбулук эмес болуп аныкталса, же окуучуга карата жасалган зомбулук үй-бүлөдө болуп өткөн болсо, бул факты боюнча маалыматтар социалдык өнүктү- рүүнүн атайын ыйгарым укуктуу органына жана ошондой эле ички иштер органдарына андан аркы иликтөөлөр жана бул окуяны көзөмөлдөө үчүн маалымат берилиши керек. 12.8. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында жалпы билим берүүчү мекеме мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине кон- сультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 13-БЕРЕНЕ. Жалпы билим берүүчү мекемеде окуучуга карата зомбулук фак- тысы катталган учурда ыйгарым укуктуу билим берүү органынын милдеттери: 13.1. Жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулук фактыларын каттоочу критерий- лерди жана индикаторлорду иштеп чыгуу, ал фактыларды статистикалык отчёттуулук- ка киргизүү, жалпы билим берүүчү мекемеде мониторинг жүргүзүү жана зомбулуктун себептерин аныктоо боюнча анализ жүргүзүү. 116 13.2. Бул токтомду ишке ашыруунун алкагында II–IV деңгээлдеги таасир этүүчү зомбулук фактыларын каттоо үчүн зарыл болгон иш кагаздарынын тизмесин жана формаларын иштеп чыгат жана бекитет. 13.3. Жалпы билим берүүчү мекемеде балдардын коопсуздугун коргоо жана сак- тоо боюнча иш чараларды өткөрүүгө багытталган чаралардын топтомун жана ошондой эле жалпы билим берүүчү мекемеде зомбулуктун алдын-алууга багытталган иш- чараларды иштеп чыгат. 13.4. Бул токтом боюнча өз ара аракеттешүүнүн алкагында мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн субъекттеринин адистерине консультативдик (кеңеш берүүчүлүк) жардам көрсөтөт. 117 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014). Модуль ЮНЕСКОнун Алматадагы Кластердик Бюросунун техникалык жана кар- жылык колдоосу менен иштелип чыкты. Модуль жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү жана балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Респуб- ликасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Өткөрүү мерчеми: Киришүү Балдарга жана өспүрүмдөргө зомбулук көрсөтүү жана ырайымсыз мамиле кылуу маселелерин актуалдаштыруу Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү Сабактын жыйынтыктарын чыгаруу Киришүү: Уюштуруучуларды, тренерлерди кыскача тааныштыруу, тренингдин максаты жана милдеттери, регламенти, тренингдин программасынын кыскача мазмуну боюнча маа- лымат берүү. Катышуучуларды тааныштыруу: Катышуучулар резюме толтурушат жана фломастер менен бейджиктерге өздөрү- нүн аттарын жазышат Көнүгүү “Таанышуу” Катышуучулардын сурамжылоону толтуруу: “Сиздин мектептеги зомбулук тууралуу кандай оюңуз бар? ( Тиркеме 9.1.) БАЛДАРГА ЖАНА ӨСПҮРҮМДӨРГӨ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ ЖАНА ЫРАЙЫМ- СЫЗ МАМИЛЕ КЫЛУУ МАСЕЛЕЛЕРИН АКТУАЛДАШТЫРУУ. Кыргызстандагы түзүлгөн социалдык-экономикалык кырдаал мектептеги зомбу- луктун өсүшүнө алып келди. Акыркы жылдары мектепте рэкет, чоңдордун кичүүлөргө карата, күчтүүлөрдүн – алсыздарга карата зомбулук кылуусу көбөйдү. Конфликт жана зомбулук атмосферасына кабылган бала, жардам жок болгон учурда жана чоңдор жана мугалимдер тарабынан кандайдыр-бир аракеттер жасалба- ган учурда, өзү бул маселени чече албайт жана, же зомбулуктун курмандыгы болот, же болбосо өзү зомбулук көрсөтө баштайт. Жыл сайын Кыргызстанда өспүрүмдөр тара- бынан 700дөн 900гө чейин кылмыштар жасалат, 2000 чукул мектеп окуучулары кыл- мыштуулук чөйрөсүнө тартылышат. Зомбулуктун формаларынын бири – опузалоо (рэкет) – өзүнүн олуттуулугу боюн- ча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катарга турду жана Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кенешинде талкуунун предмети болду. Түзүлгөн кырдаалдан улам, Кыргызстанда мектеп зомбулук жасалган же ага жол берилген жай болбостон, балдарга зомбулуксуз духта билим берген жана тарбиялаган жай болушу үчүн кыйла аракеттерди жумшоо зарыл. 118 Бул маселени чечүү үчүн ЮНИСЕФ жана Бириккен Улуу Британия Падышалыгы- нын өкмөтүнүн эл аралык өнүгүү Департаментинин колдоосу менен республиканын 38 пилоттук мектептеринде 2011-жылдан бери “Баланын укуктарын коргоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан ишке ашырылып жаткан “Зомбулуксуз мектеп” программасы багытталган. Киришүүнү талкуулоо. Тренер төмөнкү суроолорду колдонуу менен талкууну өткөрөт: “Зомбулук деген эмне?” “Көп учурда эмнени шылдыӊ кылышат? Эмне үчүн?” “Зомбулук көрсөтүлгөн учурлар алардын мектебинде болгонбу?” “Алар кантип жөнгө салынды эле?” “Мектепте зомбулуктун алдын-алуу үчүн мугалимдер жана окуучулар менен са- бактар өткөрүлөбү?” Талкуулоонун жыйынтыктарын чыгарууда тренер катышуучулардын көңүлүн тө- мөнкү учурларга бурат: Зомбулук – бул адамдын укуктарын бузуу Зомбулук – бул адамдардын ортосундагы мамилелер Зомбулук түрдүү формаларда жана деңгээлдерде көрүнүшү мүмкүн Көп учурда зомбулук деп физикалык залал келтирүүнү эсептешет Психологиялык басынтуу, эмоционалдык таасир тийгизүү көбүнчө зомбулук ката- ры каралбайт Зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылууга болбойт, себеби көп учурда окуялар жашырылат ЮНИСЕФ тарабынан 2011-жылы өткөрүлгөн, Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча изилдөөнүн жыйынтыктарына ыла- йык, сурамжылоого катышкан окуучулардын 83,4% мектепте зомбулук көрсөтүлгөн учурларды белгилешкен. Балдар арасындагы зомбулуктун эӊ кеңири тараган түрү бо- луп сөз менен кордоо жана кемсинтүү сыяктуу психологиялык зомбулук саналат, экин- чи орунда рэкет/ акча жана буюмдарды опузалоо, үчүнчү орунда – ур-соккуга алуу, тө- мөнкү класстын окуучуларын жогорку класстын окуучулары эксплуатациялашы турат. Андан кийин окуучулар физикалык зомбулукту белгилешкен. Чакан дарс (Бет ачар) “Мектептеги зомбулук” Презентация учурунда алып баруучу катышуучуларга кодулоо жана зомбулук менен байланышкан, негизги аныктамаларды берет. Зомбулук боюнча маалыматтар 1- бөлүмдө берилген. Бул тематика боюнча видеофильмдерди, кийинки талкуулоо менен көрүү. Тренер катышуучуларга негизги терминдерди жана адам, бала, билим берүү про- цессинин катышуучуларынын укуктары боюнча эл аралык стандарттардын жана улут- тук мыйзамдык-нормативдик актылардын тизмесин берет. Укук – адамдардын коомдогу мамилелерин жөнгө салуучу, мамлекет тарабынан бекитилген жана корголгон нормалардын жана эрежелердин жыйындысы. Адамдын укугу – өзүнүн керектөөлөрүн ишке ашыруу, бир нерсе жасоо эркинди- ги, мамлекет тарабынан корголгон, мыйзамдалган мүмкүнчүлүгү. Балынын укугу – жашоо тиричиликтин бардык тармактарында балдардын жана өспүрүмдөрдүн кызыкчылыктарын коргоого багытталган, өзгөчө мыйзамдык нормалар- дын жана эрежелердин жыйындысы. 119 |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#5_4_3_2_1_5_4_3_2_1_Окутуунун_методикасы

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#Зомбулуктун_алдын-алуу_жана_балдар_менен_өспүрүмдөр_үчүн_коопсуз_жа-_гымдуу_билим_берүүчү_чөйрөнү_түзүү_боюнча_комплекстик_мамилени_кийрүү.

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#«Комплимент»_көнүгүүсү.

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#_Суроо_Ооба_Жок

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#Тиркеме_9.2.__Жалпы_жыйынтыктар.

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=17#Чакан_топтордо_иштөө:_мектептеги_зомбулуктун_түрлөрү_жана_алардын_на-_тыйжалары.

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук

Адамдын жана баланын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык-нормативдик актылар. Маалымат Тиркеме 1де берилген. Зомбулуктун алдын-алуу жана балдар менен өспүрүмдөр үчүн коопсуз жа- гымдуу билим берүүчү чөйрөнү түзүү боюнча комплекстик мамилени кийрүү. Чакан топтордо иштөө: мектептеги зомбулуктун түрлөрү жана алардын на- тыйжалары. Тренер катышуучуларды 4 топко бириктирет. Ар бир топ төмөнкүдөй тапшырма алат: зомбулуктун кесепеттерин санап өтүү: 1. физикалык жана психологиялык 2. буллинг (кодулоо, кордоо) 3. сексуалдык жана гендердик 4. тышкы зомбулук: уюшулган топтордун (бандалардын) аракеттери, мушташтар, конфликттик кырдаалдар, анын ичинде, курал пайдалануу менен Тапшырмаларды аткаргандан кийин топтор өздөрүнүн иштерин презентацияла- шат. Жыйынтыктоо: Тренер катышуучулардын көңүлүн жабыр тарткан тарап үчүн зомбулуктун кесе- петтерине гана бурбастан, ошондой эле административдик жана кылмыш кодекстери- нен мисалдарды келтирүү менен, зомбулук көрсөткөн тараптын административдик- укуктук жоопкерчилигине да бурат. Мектептеги зомбулук маселеси өтө олуттуу жана бардык катышуучулар үчүн: жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап жана кү- бөлөр үчүн оор кесепеттерге ээ. Эч бир зомбулук акталбашы керек, зомбулуктун бар- дык көрүнүштөрүнүн алдын-алууга болот. Бул үчүн мектеп жамаатын жана коомчулукту зомбулук көрсөтүлгөн акттарга кантип жооп кайтаруу жана аны болтурбоо үчүн эмне кылуу керектиги тууралуу билимдер менен куралдантуу керек. Топтордо иштөө: зомбулуктун тобокелчиликөзгөчөлүктөрү Катышуучулар 4 топто, зомбулукка алып барган факторлорду талкуулоо менен, иштөөнү улантышат: жеке өзгөчөлүктөр үй-бүлөнүн таасири коомчулук менен мектептин таасири курдаштардын таасири Тапшырмаларды аткаргандан кийин катышуучулар өздөрүнүн иштерин презента- циялашат. Топтордо иш алып барууну жыйынтыктоо менен, тренер катышуучулар менен бирге зомбулукка алып барган факторлорду жок кылуу үчүн кандай зарыл чараларды кабыл алуу керектигин аныктайт. Үч адамдан турган топтордо иштөө. Тренер 7 топко бөлүнгөн катышуучуларга төмөнкү багыттар боюнча мектептеги зомбулукка жана балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну токтотуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууну сунуштайт: 1. Мектептик жамаатта балдарга, өспүрүмдөргө карата дискриминация, зомбулук көрсөтүлгөн фактылар жана ырайымсыз мамиле кылуу фактыларын диагностика- лоо, аныктоо 120 2. Окуучуларды, мектеп кызматкерлерин, ата-энелерди, укук коргоо органдарын жа- на коомчулукту тартуу менен мектептеги зомбулук маселесине карата комплекс- тик мамиле кылууну кийирүү 3. Зомбулук менен күрөшүүдө мектептин өзүн-өзү башкаруу органдарынын каты- шуусу 4. Буллинг менен күрөшүүгө активдүү жана натыйжалуу катышуу үчүн конструктив- дүү дисциплинардык ыкмаларды жана методдорду колдонуу 5. Сексуалдык жана гендердик зомбулукка каршылык көрсөтүү 6. Конфликттик кырдаалдардын алдын алуу, аларды чечүү методдорун кийрүү, окуучуларга турмуштук көндүмдөрдүн негизинде инсандар аралык сүйлөшүүлөргө үйрөтүү 7. Мектеп коопсуздугунун, жагымдуу билим берүүчү чөйрөнүн механизмин иштеп чыгуу Топтор 20 мүнөт аралыгында зомбулукту токтотуу боюнча аракеттердин мектеп- тик планын иштеп чыгышат, андан кийин ар бир топ өздөрүнүн иштелмелерин көрсө- түшөт. Презентациядан кийин талкуу жүрө. Ролдук оюндар. Тренер үч топко бөлүнгөн катышуучуларга балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук көрсөтүү учурларынын мектеп үчүн типтүү болгон сценарийлерди иштеп чы- гып жана сценка менен көрсөтүүнү сунуштайт. Катышуучулар ролдорду (окуучулар, зомбулуктан жабыр тарткан тарап, зомбулук көрсөткөн тарап, мугалимдер, ата-энелер, социалдык коргоо кызматынын, милициянын өкүлдөрү, кошуналар ж.б.у.с.) бөлүштү- рүшөт жана кырдаалдын өзүн да, ошондой эле анын чечилишин да көрсөтүшөт. Презентацияларда келтирилген сунуштарды колдонуу менен үч топто кыр- даалдык милдеттерди чечүү: “Мугалим окуучуну кодуласа” “Бала рэкетчиликке кабылса” “Бала сабак калтырып, муңайым абалда жүрсө” Жыйынтыктоо: Өкүнүчтүүсү, биздин коомдо, ошондой эле билим берүү чөйрөсүндө балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата психологиялык, физикалык, сексуалдык зомбулук көрсөтүү фактылары болуп келүүдө. Ал көчөдө, мектепте, үй-бүлөдө да болушу мүмкүн. Жана педагогдордун милдети окуучулардын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүнө көмөктөшүү, мектеп окуучуларына дайыма өзгөрүп турган дүйнөдө жашоо көндүмдөрү- нө жана билгичтиктерине үйрөтүү, агрессиясыз конструктивдүү жүрүм-турумдун моде- лин түзүү аркылуу мектептеги зомбулуктун бардык формаларына каршылык көрсөтүү, мектеп окуучуларын адамдарга карата толеранттуу мамиле кылууга тарбиялоо жана конфликттүү кырдаалдарды тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. Мектеп баланын ин- сандыгынын өнүгүшү үчүн, ата-эненин жоопкерчилигинен айырмаланган, жоопкерчи- ликти көтөрөт. Мектеп, бала анын ичинде жасап жаткандын жана башынан өткөргөндүн баарына жооп берет. Мектеп баланын ата-энеси менен жумушчу байланышты орно- тууга жооп берет. “Мугалим - окуучу” системасындагы мамилелердин сапаты үчүн бала эмес, мугалим жооп берет. Педагогдордун жалпы жамааты мектептин ичинде бала менен болуп жаткандын баардыгына жооп беришет. Мектептин администрациясынын жана педагогикалык жа- маатынын мектепте позитивдик климатты түзүү жана буллингдин алдын-алуу боюнча иштери, ага окуучулардын ата-энелери тартылганда кыйла натыйжалуу болот. Арийне, 121 мектептеги зомбулук менен күрөшүүдө мугалимдерге чечүүчү роль таандык, бирок анын түрлөрү менен күрөшүүдө жалгыз алардын күчү жетпейт. Мектептеги зомбулуктун себептери көп кырдуу болгондуктан, алар менен күрөшүү да мектептик коомчулуктун бардык мүчөлөрүн тартуу менен көп тараптуу аракеттерди талап кылат. Ата-энелер, социалдык кызматкерлер, бийлик органдарынын жана коомдук уюмдардын өкүлдөрү окуучулар, мугалимдер жана мектеп жетекчилиги менен эриш-аркак аракет жасашы керек. Сунушталган чаралар мектеп жамаатынын ар бир мүчөсү жалпы аракеттердин бөлүгү болгондо гана натыйжалуу болот. Сабактын жыйынтыктоо: Жыйынтыктоочу баалоочу сурамжылоо Тренер катышуучуларга баалоо анкетасын таратып берет жана аларды сабакты баалоосуна тиешелүү пункттарды белгилөөнү сунуштайт, катышуучулардын каалоосу боюнча анкетанын маалыматтары анонимдүү болушу мүмкүн экендигин да түшүндүрүп берет. Тиркеме 9.2. Жалпы жыйынтыктар. Семинар зомбулукту жоюу, конфликттик кырдаалдарда конструктивдүү коммуни- кацияны куруунун практикалык көндүмдөрүн калыптандыруу маселелеринде маалым- дуулукту жана компетенттүүлүктү жогорулатуу үчүн жакшы форма болуп саналат. Катышуучулар мектептеги позитивдүү климатты түзүү жана буллингдин алдын- алуу боюнча иштерде өздөрүнүн жеке жоопкерчилигин жана катышын сезишет. Тренер иштин жыйынтыктап жатып катышуучулардын жеке ийгиликтерин белги- леп өтөт, эмне жаккандыгы/ жакпагандыгы тууралуу, бардыгы аткарылдыбы, ар бир ка- тышуучу эмнени менен эсте калгандыгын, катышуучуларга кандай кеңештерди же каа- лоолорду бергиси келгендигин айтып берет. Тренер катышуучуларды өз алдынча иштөөнү улантууга багыттайт, балдарга жа- на өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу жана коопсуз мектептик чөйрөнү түзүү боюн- ча иштерге алардын ар биринин катышуусунун маанисин тастыктайт. «Комплимент» көнүгүүсү. Катышуучулар эки айлампа – ички жана тышкы болуп турушат. Эки айлампадагы катышуучулардын саны бирдей болушу керек. Бири-бирине бет маңдай турушкан каты- шуучулар, бири-бирине комплимент айтышат. Андан кийин, тренердин буйрутмасы боюнча, ички айлампанын катышуучулары, өнөктөшүн алмаштырып жылышат. Процеду- ра ички айлампанын катышуучусу тышкы айлампанын ар бир катышуучусу менен жолу- гушканга чейин кайталанат. 122 ТИРКЕМЕ 9.1. “Сиз кемсинтїї (кодулоо) тууралуу кандай ойлойсуз?” Сурамжылоосу Суроо Ооба Жок 1. Бул жөн гана көңүл оорутпаган тамаша 2. Кемсинтүүгө туш болгон адам өзү күнөөлүү 3. Кемсинтүү – бул мектеп көйгөйү 4. Мугалимдер жана мектептин администрациясы окуу- чулардын кимдир-бирөөсү кодулоого туш болуп жат- кандыгын байкабай коюуну каалашат 5. Балдар кемсинтүүлөргө макул болууга аргасыз 6. Кемсинтүү – бул жетилүүнүн бөлүгү 7. Балдар өз ара өзүлөрү чечишип алышат 8. Зомбулукка кабылгандар, акыр аягы, күчтүүрөөк болуп калышат 9. Бул, негизинен, физикалык таасир тийгизүү 10. Чоңдор кийлигишкенде, абал мурункудан да начар- лайт 11. Кемсинтүү, кодулоо учурлары көбөйө баштайт 12. Балдар өздөрү үчүн бек турууга үйрөнүшү керек 13. Бейбаштар тиешелүү жаза алышы керек 123 ТИРКЕМЕ 9.2. Семинарды баалоо сурамжылоосу «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту жоюу». Урматтуу катышуучу! Бул сурамжылоо сиз катышкан семинар тууралуу пикирлерди билүүгө мүмкүнчү- лүк берет, жана келечектеги семинарларды, башка катышуучулардын кызыкчылыктары үчүн, жакшыртууга жардам берет. Сиздин жоопторуңуз үчүн алдын-ала ыраазычылык билдиребиз. Сиз төмөндө берилген ырастамалар менен макулсузбу же макул эмессизби? Төмөндө берилген шифрлерди колдонуу менен, 1ден 5ке чейинки шкала боюнча аларга баа бериңиз: 5. Абсолюттук макулмун 2. Макул эмесмин 4. Макулмун 1. Таптакыр макул эмесмин 3. Билбейм Материалдар Менин оюмча: Бул модулдун максаттары так аныкталган Материал түшүнүктүү жана системалуу берилген 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Маалыматтык камсыздоо Мен бул семинардан көп нерсени билдим Семинар мага маселени жакшы түшүнүүгө жардам берди 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Окутуунун методикасы Материалды түшүндүрүү так жана түшүнүктүү болду Окуу материалы билим берүүчү мүнөздө болду Талкуулар өтө пайдалуу болушту Мен бул семинарга активдүү катыштым жана өзүмдүн са- лымымды коштум 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Семинарды өткөрүү орду жана программасы Семинарды өткөрүү орду жана программасы рационалдуу аныкталган жана түзүлгөн Бардык керектүү материалдар сунушталды Семинардын техникалык камсыздалышы адекваттуу болду 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 Мындай семинарлардын натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн Сиз эмнени сунуштайт элеңиз_________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ РАХМАТ! 124 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук кљрсљтїлгљн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун їлгїлїк формасы. 1. Окуя тууралуу маалымдаманын мөөнөтү: ___________________________________ 2. Ким маалымдады: _______________________________________________________ Аты-жөнү Жабыр тарткан тарап ___ Окуучу ___ Ата-эне ___ Билим берүүчү мекеменин кызмат- кери___ Белгисиз___ Кантип маалымдады: ______________________________________________________ (оозеки, “ишеним кутусуна” кат жазуу аркылуу, телефон оюнча, директордун атына арыз аркылуу, ж.б., анонимдүү) Кимге маалымдады: _______________________________________________________ билим берүү мекемесинин кызматкеринин аты-жөнү маалымдоонун маңызы: ____________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүү мекемесинин, окуяны каттаган, кызматкеринин аты-жөнү _____________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 3. Окуянын болгон мөөнөтү жана убактысы _____________________________________ 4. Окуянын болгон орду _____________________________________________________ 5. Окуянын кыскача сүрөттөлүшү _____________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 6. Болгон окуяны зомбулук көрсөтүүнүн кайсы түрүнө киргизүүгө болот: Физикалык ___ Психологиялык ___ Сексуалдык ___ Опузалоо (зыян келтирүү) ____ Кибербуллинг ___ Гендердик негиздеги зомбулук ___ Дискриминациялык аракеттер же сөздөр ___ Бир жолку окуя ___ Системалык түрдө кайталанган зомбулук (буллинг) ___ 125 7. Окуянын катышуучулары жөнүндө маалыматтар: Жабыр тарап (жабыр тарткан тараптар)_____________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Кордогон тарап (кордогон тараптар)________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Күбө (күбөлөр)________________________________________________________ Аты-жөнү _________________________________________________________________________ класс / тобу (окуучу үчүн), кызматы (билим берүүчү мекеменин кызматкери үчүн) _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 8. Зомбулук аракеттердин натыйжалары (зыяны)________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 9. Жабыр тарткан тарапка алгачкы ___ жана (же) медициналык___ жардам көрсөтүл- дүбү: ооба ___ жок___ Ким тарабынан____________________________________________________________ билим берүүчү мекеменин кызматкеринин аты-жөнү Билим берүүчү мекеменин медициналык кызматкери тарабынан ____ Тез жардам кыз- маткери ____ Башка адам тарабынан ____ Алгачкы жардам кокустан болгон кырсыктарда, жарат алганда жана өмүргө менен саламаттыкка коркунуч жаратуучу башка абалдарда медициналык кызматкер кел- гичекти көрсөтүлөт _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуянын төгүнүн талдаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы ________________________ _____________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 126 10. Окуяны атайын иликтөө жүргүзүлдү беле: ооба____ жок____ Ким тарабынан____________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин аты-жөнү _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Корутунду жана сунуштар _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, окуяны иликтөөгө жооптуу, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _______________________ ___________________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 11. Зомбулуктун зыянын төмөндөтүү боюнча жабыр тарткан тарап менен жүргүзүлгөн иштер _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 12. Зомбулук көрсөткөн тарап (тараптар) менен жүргүзүлгөн иштер, кабыл алынган тарбиялык жана дисциплинардык чаралар _____________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _____________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 13. Күбө (күбөлөр) менен жүргүзүлгөн иштер ___________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 127 14. Окуянын катышуучуларына жардам көрсөтүү үчүн билим берүү мекемесинен тыш- кары түрдүү кызматтардын адистери тартылды беле: ооба ____ жок ____ Кызматтын (кызматтардын) аталышы _________________________________________ Ишке ашырылган чаралар ___________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ 15. Окуя тууралуу төмөнкүлөргө маалымдалды беле: жабыр тарткан тараптын (жабыр тарткан тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ зомбулук көрсөткөн тараптын (зомбулук көрсөткөн тараптардын) ата-энелерине ооба ____ жок ____ күбөнүн (күбөлөрдүн) ата-энелерине ооба ____ жок ____ билим берүү башкармалыгынын жогорку органына ооба ____ жок ____ аймактык администрацияга ооба ____ жок ____ ички иштер органдарына ооба ____ жок ____ башка инстанцияларга____________________ ооба ____ жок ____ 16.Кырдаалдын кийинки абалына көзөмөл жүргүзүү аракеттеринин планы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Билим берүүчү мекеменин, кабыл алынган чечимдерин каттаган, кызматкеринин аты-жөнү жана ээлеген кызматы _________________________ _______________________ Каттоо мөөнөтү кол тамга 128 ТИРКЕ МЕ 10 О куян ы (з о мб улук к љ рс љ тї лг љ н учур д у ) жан а каб ыл ал ын г ан ч еч имдерди ка т то о ч у жур н ал д ын ї лг ї л ї к фо р ма с ы . Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=18

Зордук-зомбулукту - бет 18

№ к /н Оку я- нын м өө нө тү уб ак ты- сы Оку я- нын орду О куя нын кыск ач а м аз м ун у Зо м бул ук арак ет- терд ин на тыйж а- сы ( зы я- ны) Жаб ыр тар тк ан тара пт ын ат ы -ж өнү , кл ас- сы/т об у ж е к ы з- м ат ы Кордо гон тара пт ын ат ы -ж өнү , кл ас- сы/т об у ж е к ы з- м ат ы Ал га чк ы ж ан а (ж е) м едиц и- на лык ж ард ам кө рсөт үү Оку я- ны ил ик- тө ө Жаб ыр тар тк ан тара п м ен ен и ш алы п б а- руу Корд о- го н т а- рап м е- не н и ш алы п бар уу Тыш кы кызм ат- тард ын адис те- рин та р- туу Тү рд үү инс та н- ция ларг а ок уя ж ө- нү ндө м аа лы м- доо О куя ны та лдоо бо юнч а ж ан а а нын кат ы- шууч ул ары м ен ен и ш алы п б а- руу га ж оо пт уу Зом бу лу к бо лг он ф ак ты ту ура луу м аа лым ат тар дын б аа рд ы гы ок уян ы кат то о ж урнал ына к ат та лат . О ку ял ар ды к атто о ж урнал ы номе рлен ип , боо өт көр үл үп , би ли м б ер үү м ек ем еси нин м өө рү ж ан а бу л ф ак ты лар б оюн ча Ал дын -алу учу к еңешти н ту ру ктуу к ат ы- шу уч ул ар ынын ко л та м галары м енен б ек ити ли ши кер ек . Жу рнал к үзө тчү адми нист ра то рдо б олот, ал ж урнал дын са кта лышы ж ана то л- ту ру лу шу үчүн ж ек е жоо пке рчи ли кте б ол от , ж урнал сей ф те сак та лат . Ин ци дентте р бо лб ог он учу рларда, м өө нөт тө р коюлу п, к үзө тч ү адми нист ра то р тара бы нан эч ка нд ай ок уял ар , к онф ли ктте р бо лг он ж ок д ег ен бел ги лем е ж аз ылат , ж ана анын к ол та м гасы к оюл ат . 129 ТИРКЕМЕ 11 Колдонулган жана сунушталган адабияттардын тизмеси: 1. Билим берүү мекемелеринде зомбулуктун алдын-алуу. Педагогикалык кызматкер- лер үчүн методикалык колдонмо. Л.А. Глазырина, М.А. Костенко; Т.А. Епояндын редакциясы алдында. - Москва, 2015. 2. “Биздин балдар жана биз” маалыматтык жыйнак, түзүүчүлөр Г.Т. Айтмурзаева, В.А. Горкина, Р.А. Кутанова. - Бишкек, 2013. 3. “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек?” мугалимдер үчүн колдонмо”. - ЮНЕСКО, 2011.. 4. Кравцова М.М. Куулган-балдар. Көйгөй менен психологиялык иш. – Москва, Гене- зис, 2005. 5. Кривцова С.В. Мектептеги буллинг VS көңүл кош эместердин биригүүсү. Тартип жана зомбулукту токтотуу маселелерин чечүү үчүн билим берүү мекмесинин уюш- туруучулук маданияты. - Москва. Билим берүүнү өнүктүрүүнүн федералдык инсти- туту, 2011. 6. Кривцова С.В. Буллинг – мекеме катары мектепке чакырык таштоо // Билим бе- рүүчүлүк саясат, 2011, № 5 (55), 36-42-бб. 7. Кривцова С.В. Методикалык сунуштамалар. “Окуучулар чөйрөсүндө зомбулуктун чыгышына каршы аракеттерди жасоо үчүн билим берүүчү мекеме жана коомдук институттардын мамилелеринин негизинде билим берүүчү мекемелерде психоло- гиялык жактан коопсуз атмосфераны калыптандыруунун модели”. - Москва, 2013. 8. “Зомбулуксуз мектеп” программасы боюнча класстан тышкаркы иш-чараларды өт- көрүү боюнча методикалык колдонмо. - Бишкек, 2013. 9. “Кыргызстандагы мектептерде балдарга карата зомбулукту жоюу” модулу. Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги. - Бишкек, 2015. 10. Кыргызстандын мектептериндеги зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ. - Бишкек, 2011. 11. Мектептеги кордоонун алдын-алуу. Мугалимдер, мектеп психологдору, социалдык педагогдор үчүн колдонмо. Түзүүчү О.Л. Романова. - Москва, 2005. 12. ЮНЕСКОнун эл аралык өз ара түшүнүшүү, кызматташтык жана тынтчтык духунда жана адам укуктарын жана негизги эркиндиктерди урматтоо духунда тарбиялоо жөнүндөгү сунуштамалары. - ЮНЕСКО, 1974. 13. Романова О.Л. Мектептеги кодулоону токтотуу. Мектеп мугалимдери, психологдор, социалдык педагогдор үчүн колдонмо. [Европа Союзунун колдоосу менен “Россия Федерациясынын билим берүү мекемелеринде саламаттыкка окутуу” долбоору]. – Москва, 2005. 14. Романова О.Л. (түзүүчү). Мектептеги зомбулуктун алдын-алуу. Тренерлер үчүн же- текчилик көрсөтмө. [Европа Союзунун колдоосу менен “Россия Федерациясынын билим берүү мекемелеринде саламаттыкка окутуу” долбоору]. - Москва. 2004. 15. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучулар- ды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын ток- том.[“Зомбулуксуз мектеп” программасы]. - Бишкек, 2013. 16. Жалпы билим берүүчү мекемелерде зомбулуктан коргоо боюнча билим берүү процессинин катышуучуларынын, билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин, окуучуларынын, ата-энелердин (мыйзамдуу өкүлдөрдүн) мамилелеринин тартиби жөнүндөгү типтүү жетекчилик көрсөтмө. [“Зомбулуксуз мектеп” программасы], - Бишкек, 2013. 130 17. Мектептик жараштыруу кызматтары. Методдор, изилдөөлөр, процедуралар. Материалдардын жыйнагы. – Москва, 2012. Билим берүү чөйрөсүндөгү зомбулуктун алдын-алуу маселелери боюнча ин- тернет-сайттар UNESCO HIV and Health Education Clearinghouse 18. http://hivhealthclearinghouse.unesco.org Ден-соолук жана АИВтин (ВИЧтин) алдын-алуу, адам укуктары, гендердик теңдик, буллинг, стигма жана дискриминация ж.б. тиешелүү маселелер боюнча билим берүүчүлүк, маалыматтык, адвокативдик, методикалык, нормативдик ресурстар- дын, изилдөөлөрдүн, декларациялардын, стратегиялардын жана илимий макала- лардын, практикалык көрсөтмөлөрдүн жана аудиовизуалдык материалдардын ке- ңири базасын, дүйнөнүн 50дөн ашык тилинде, анын ичинде Чыгыш Европа жана Борбордук Азия тилдеринде да, камтыйт. ЮНЕСКО тарабынан иштелип чыккан жана колдоого ээ болуп келет. 19. Алматыдагы ЮНЕСКОнун бюросу www.unesco. kz 20. Москвадагы ЮНЕСКОнун бюросу http://www.unesco.org/new/ru/moscow/ 21. Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги http://edu.gov.kg/ 131 Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=2

Зордук-зомбулукту - бет 2

Зордук-зомбулук тууралуу фактылар Балдарга карата зомбулук тууралуу Бүткүл дүйнөлүк дарста (докладда) дүйнө- дөгү ар бир онунчу окуучу мектептеги зомбулукка кабылгандыгы, жана бул көр- сөткүч жыл сайын өсүп жаткандыгын белгиленет. Зомбулук болгон окуяларды аныктоо татаал. Эреже катары, зомбулуктун демил- гечи (зомбулук көрсөткөндөр) - окуучулар – чоң адамдар жакын жерде жок бол- гон учурларда зомбулук көрсөтүшөт. Мына дал ошондуктан көп учурда чоңдор- дун көз алдына зомбулук көрсөткөн баланын жоруктары эмес, жабырлануучунун коргонуучу реакциясы кабылат (ал тартип бузуу катары көрүнөт). Жабырлануучулар көп учурда мугалимдерге же ата-энелерге аларга карата жа- салып жаткан агрессия тууралуу, анын күчөшүнөн коркуп же айланадагылардын көз алдында “ушакчы” же “сөз ташыгыч” катары көрүнүп калуудан качып, ал эми көбүнчө алар жөн гана кырдаалдын адилет чечилишине ишенбегендиктен, айт- пай коюшат. Өзгөчө коркунуч системалуу кайталануучу зомбулук – кодулоо же буллинг жара- тат. Окуучуну кодулоого бир адам (окуучу же мугалим), ошондой эле адамдар- дын тобу катышышы ыктымал. Интернетке кирүү мүмкүнчүлүгү жогорулаганды- гынан улам кыр көрсөтүү, жемелөө-виртуалдуу мейкиндикте да ишке аша баш- тады: ызалоочу билдирүүлөрдү жана коркутууларды жайылтуу, ошондой эле уюлдук байланыш аркылуу, электрондук почта жана социалдык тармактар (ки- бербуллинг) боюнча да сүрөттөр таркатылат. Мектептеги физикалык зомбулук, көбүнчө, медициналык кийлигишүүнү жана узак дарыланууну талап кылган жараттарга алып барган, мушташтарда ачылат. Мушташтар кичине жана орто курактагы (11-15) өспүрүмдөр арасында көбүрөөк жайылган. Чоңураак өспүрүмдөр көбүнчө зомбулуктун анчейин байкалбаган, би- рок өтө курчуган, сөз менен кордоо сыяктуу, формасына кабылышат. Психологиялык зомбулук ызалоо, коркутуу, балдардын кыжырын келтирген “ат- тарды” коюу, оюндарга же иш-чараларга катышууга тыюу салуу формасында кө- рүнөт. Зомбулук окуучулардын окуу жайга болгон тартылуусун начарлатат, аларда кор- куу сезимин жана коопсуздуктан кооптонууну жаратат, ал болсо өз учурунда өзү- 2 Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children, Ending legalized violence against children.Globalreport 2013. 11 нөн-өзү эле тарбиялоонун милдеттерине каршы келет, коопсуз жана жагымдуу чөйрөдө окуу укугуна каршы келет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук болгон учурлар көп учурда катталбайт жана көбүнчө көз жаздымда калышат. Айрым кырдаалдарда окуучулардын же мугалимдердин агрессиялык аракеттери сындалат, бирок билим берүү мекемесинин жетекчилиги алардын алдын-алуу жана токтотуу үчүн тиешелүү чараларды кабыл албайт. Билим берүү мекемелеринде зомбулуктан жабыр тарткан балдар тууралуу так статистика жок. Бул жабыр тарткан балдарды аныктоонун жеткиликтүү механиз- минин жоктугу менен, ошондой эле мектептеги зомбулук окуяларын каттоо жана кайра багыттоо системасынын анчейин өнүкпөгөндүгү менен байланышкан. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук менен байланышкан кырдаалдар боюн- ча түрдүү изилдөөлөр акыркы жылдары Арменияда, Беларуссияда. Казакстанда, Мол- дова Республикасында, Россия Федерациясында жана Украинада өткөрүлүп келген, алар бул көрүнүштүн жалпы өлкөдөгү жана анын айрым аймактарындагы масштабын жана мүнөзүн элестетүүгө мүмкүндү берди. Изилдөөлөрдүн маалыматтары боюнча, билим берүү мекемелериндеги зомбулук- ка кабылгандар: Арменияда 3 – сурамжылоого катышкан 9-12-класстардын окуучула- рынын жана жождордун биринчи курстарынын студенттеринин 19,7%, ал эми мугалим- дер тарабынан зомбулукка кабылгандар - 6,3%; Белорусияда 4 – мектептердин, ли- цейлердин, гимназиялардын 5-11-класстарынын сурамжылоого катышкан окуучулары- нын – 2,4%;Казахстанда 5 – билим берүү мекемелериндеги зомбулукка жана дискри- минацияга 5-10-класстын сурамжылоого катышкан окуучуларынын 66,2% кабылган. Россия Федерациясында 6 – балдарга жана өспүрүмдөргө карата жасалган зомбулук- тардын жалпы санынын 19,7%, башкача айтканда, анын бешинчи бөлүгү, мектепте жа- салган зомбулукка туура келет: окуялардын 27,2% – окуучуларга карата мугалимдер тарабынан жасалган зомбулук, 72,8% окуялар – окуучулар тарабынан өз классташта- рына карата жасалган зомбулук. Кыргыз Республикасында жалпы билим берүүчү мектептердин 5-11-класстарында зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча жүргүзүлгөн изилдөө 7 төмөнкүнү аныктады: сурамжылоого катышкан жогорку класстын окуучуларынын 30% жана орто звенодогу класстын окуучуларынын 23% түрдүү формадагы зомбулук көрүнүштөрүнө күбө, жабырлануучу же өздөрү зомбулук көрсөтүүчү катары катышышкан. Орто класс- тардын окуучулары жогорку класстын окуучуларына караганда акча жана буюмдарды опузалоо (21,7% жана 19,5% тиешелүү түрдө), ур-соккуга алуу, күч колдонуу менен ко- дулоо (15,3% жана11,0% тиешелүү түрдө), сексуалдык мүнөздөгү аракеттер (2,1% жа- на 0,5% тиешелүү түрдө) тууралуу көбүрөөк маалымдашкан. 3 Армения Республикасында балдарга карата зомбулуктун көрүнүштөрү. Изилдөөнүн жыйынтыктарын анализдөө жөнүндө жыйынтык маалыматтар. Авторлордун тобу. - Ереван, 2014. (армян тилинде). 4 Беларусь Республикасында балдарга карата зомбулук жасалган кырдаалдарды баалоо боюнча жалпы улуттук изилдөөнүн жыйынтык маалыматтары. /И.А.Фурманов [ж.б.]. - Минск: В.И. З.А.ГРУПП, 2010. - 156 б. 5 Казакстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013 6 Ф.Э. Шереги. Мектепте балдарга жана 14 жашка чейинки өспүрүмдөргө карата зомбулук. - 2011. . 7 Кыргызстандын мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалы- маттар. - ЮНИСЕФ, 2011-ж. Биздин мектепте Бишкек аскер мектебинин студенти У. Далай жолу 9-10-11- класстын окуучуларынан жол киреге жана өздүк керектөөлөрүнө акча чогулткан. 12 Теңтуштар менен оор жана кастык мамилелер тууралуу ортоңку муундагы класс- тын окуучуларынын 5,7% жана жогорку муундагы класстын окуучуларынын 4,2% маа- лымдашкан. Мугалимдер менен катуу жана кастык мамилелер болгондугун сурамжы- лоого катышкан жогорку класстын (сынаптын) окуучуларынын 11% жана орто класстын окуучуларынын 5,7% маалымдашкан. Мугалимдердин 6% аларга карата окуучулар та- рабынан басым жасалгандыгын билдиришкен. Бул изилдөө аныктагандай, мектептеги зомбулуктун себеби төмөнкүлөр болушу мүмкүн: ден-соолуктун абалы, материалдык абал, улут, баарлашуу тили жана башка айырмачылыктар. Билим берүү мекемесинде балдар арасындагы мамилелер, балдар менен чоң кишилердин ортосундагы мамилелер окуучулардын инсандыгын калыптануусуна жана алардын кийинки социалдашуусуна өтө чоң таасир тийгизет. Зомбулуктун натыйжала- ры адам баласынын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүндө, физикалык жана психикалык саламаттыгында жана жүрүм-турумунда чагылуу менен, анын кийинки жа- шоосуна таасир тийгизет. HBSC ар кайсыл жылдардагы изилдөөлөрүнүн маалыматта- ры боюнча, мектепте агрессивдүү жүрүм-турумун көрсөткөн жана мушташтарга катыш- кан балдар, тамеки чегүү, алкоголду өтө көп ичүү жана жараттарга кабылуудан улам, башкаларга караганда өзүнүн ден-соолугуна көбүрөөк коркунуч жаратышат; алар жа- шоого канааттануусунун төмөндүгү менен айырмаланышат 8 . Мектеп чөйрөсүндө адам- дын агрессивдүүлүгүнүн көрсөтүлүшү боюнча анын болочок жоруктарын: сексуалдык асылуу, үй-бүлөлүк турмуштагы агрессивдүү жүрүм-турум, балдарга жана карыларга карата ырайымсыз мамиле ж.б. божомолдоого болот 9 . Мамлекеттик жана коомдук ишмерлер, массалык-маалымат каражаттары билим берүү мекемелериндеги зомбулук темасына тиешелүү көңүл бурушпайт. Мектептерде- ги, куралды колдонуу, мушташ, бирөөлөрдү барымтага алуу менен байланышкан зом- булуктун формалары, үй-бүлөдөгү физикалык жана сексуалдык зомбулук окуялары эл арасына кеңири тарап жана коомдук резонансты жаратышат. Мектептеги зомбулук – өтө татаал көйгөй, жана аны чечүүдө өтө ар түрдүү фак- торлорду эске алуу керек. Билим берүү системасы зомбулуктун алдын-алуу үчүн ири мүмкүнчүлүктөргө ээ. Анын кесиптик жана уюштуруучулук ресурстары, анын социалдык таасир этүү тармагы бири-бирин урматтоого жана инсандар аралык мамилелерде жана биргелешкен иш- мердүүлүктөрдө зомбулукка жол бербөөгө негизделген жүрүм-турум моделин калып- тандыруу максатында билим берүү процессинин бардык катышуучуларына комплекс- түү жана системалуу таасир этүүгө мүмкүндүк берет. 8 HBSC изилдөөсү - 2010 9 Ошол эле жерде Изилдөөгө өлкөнүн бардык аймактарынан 55 мектеп тартылган, 1333 орто жана жогорку звенодогу окуучулар, ата-энелер, мугалимдер жана мектеп директорлору сурамжылоого катышкан. – бизде 8-класста түрдүү улуттагы балдар окушат. Ошондуктан класста (сынапта) мушташтар гана болбостон, акча өндүрүү, опузалоо да бар.... 13 1.2. БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕСИНДЕГИ ЗОМБУЛУКТУН ТЇРЛЉРЇ ЖАНА ФОРМАЛАРЫ Зомбулук - бул өзүнө же башка адамга же адамдардын тобуна багытталган, чы- ныгы же коркутуу түрүндөгү, атайылап физикалык күчтү же бийликти колдонуу, ал де- неге зыян келтирүүнү, психологиялык травманы, өлүмдү, жетилүүдөгү бузулууларды же башка зыяндарды алып келет же алып келиши толук ыктымал (Бүткүл дүйнөлүк са- ламаттыкты сактоо уюму) 10 . Зомбулук башка аракеттерден өзүнүн атайылаган мүнөзү менен айырмаланат. Кокусунан жыгылып кеткенде, жолдогу транспорттук окуядан улам алган дене жаракаттары же психологиялык травма зомбулукка жатпайт. Мушташ учурунда коргонуу максатында жасалган сокку да, капысынан болгондуктан, коргонуп жаткан адам атайылап физикалык жана/ же башка зыян келтирүүнү каалабаган учурда, зомбулук катары карала албайт. Зомбулуктук аракеттерге физикалык күч колдонулбастан, адамды бийлөө, башка- руу аракеттери көрүлгөн, башкача айтканда коркутуулар, мажбурлоолор, шантаж- доолор жана кодулоолор да кирет. Башка адамды башкарып туруу бийлигине ээ адам, андай адамдарга көңүл кош мамиле жасап, ага кам көрүүдөн жана жардам берүүдөн баш тартса, мындай аракеттер зомбулук катары каралат. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучулар- ды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомдун 8-беренесине ылайык 11 билим берүүчү мекемедеги зомбулук - бул окуучулар жана башка билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан билим берүүчү мекеме- нин окуучусуна карата билим берүүчү мекемеде жана анын сыртында жасалган эмо- ционалдык (психологиялык), физикалык жана сексуалдык зомбулук, ошондой эле жы- йынтыгында баланын ден-соолугуна зыян алып келген баланын негизги муктаждыкта- рына кайдыгер мамиле жасоо жана эксплуатациялоо зомбулук деп айтылат. ЗОМБУЛУКТУН ТААСИР ЭТЇЇ ООРДУГУНА КАРАТА БЉЛЇШТЇРЇЇ 12 9.1. IV деңгээлдеги таасир этүүгө берилген протоколдун 9.4.пунктунда көрсөтүл- гөн кесепеттерге алып келбеген учурда окуучунун муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо, баланы кара жумушка пайдалануу кирет. 9.2. III деңгээлдеги таасир этүүгө, коркутуу үркүтүү, шантаж болбогон жана узак убакыт аң сезимге зыян келтирүүчү кырдаалды жаратпаган, психологиялык залака жа- ратпаган жана анын өнүгүшүнө, өз жанын кыюуга жана башка бала үчүн оор психоло- гиялык кесепеттерге алып келбеген эмоционалдык зомбулук кирет. 9.3. II деңгээлдеги таасир этүүгө, ден соолукка залака тийгизбеген физикалык таасир этүү түрүндөгү физикалык зомбулук кирет. 9.4. I деңгээлдеги таасир этүү, коркутуп-үркүтүү, опузалап, окуучунун өздүк буюм- дарына жана акчасына кол салуу, ден соолукка зыян келтирүү, жыйынтыгында окуучу- нун денесинде (дененин сырты) сыйрылып көрүнүп турган канталаган, көгөргөн, кесик ж.б. тактарды калтырган жана ошол эле учурда дененин сыртында көрүнбөгөн ички ор- гандардын иштешине зыян келтирүүчү физикалык жана эмоционалдык зомбулук, жана дагы I деңгээлдеги таасир этүүгө сексуалдык зомбулуктун бардык түрлөрү кирет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук түрдүү табиятка жана мүнөзгө ээ, ал бир жолку зомбулук аракеттер формасында да, ошондой эле дайыма кемсинтүү, ма- 10 Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму (2003). Зомбулук жана анын саламаттыкка тийгизген таасири. Дүй- нөдөгү кырдаал тууралуу доклад. 11 Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтом. 12 Ошол эле жерде 14 зактоо, шылдыңдоо, кордоо жана системалык түрдө кайталанып туруучутийишип- кодулоо (буллинг) формасында да болот. Зомбулук физикалык жана сөз менен кордоо формасында болушу мүмкүн, зомбулук аракеттерде жана сексуалдык мүнөздөгү сөз- дөрдө чагылдырылышы мүмкүн, ачык же ачык эмес гендердик негизге ээ болушу ык- тымал, материалдык пайданы (опузалоо жана буюм менен акчаларды тартып алуу) көздөшү ыктымал жана дээрлик бардык учурда ал баланын жетилүүсү, саламаттыгы жана жашоосу үчүнжаман, терс гана таасирин тийгизет, балдарды көзөмөлдөөнүн жок- тугу балдардын укук бузууларын жаратат, агрессияны, жек көрүүнү, суициддик жорук- тарга ыктуулукту калыптандырат жана баланын социалдашуусуна тоскоолдук жаратат. 1- Сүрөттө зомбулуктун түрлөрү жана жаралуу мүнөзү (жыштыгы) боюнча анын классификациясы берилген. Эмоционалдык (психологиялык) зомбулук, бул физикалык күч колдо- нулбаган, бирок баланын беделин түшүрүүгө багытталган бардык мазактоо, кемсинтүү, намысына шек келтирүү, жаман аттарды коюу, адилетсиз мамиле жасоо, шылдыңдоо, бир тараптуу мамиле жасоо, коркутуу, коомдон сыртка бөлүү, кодулоо жана окуучуга карата нормативдик лексикага жооп бербеген тилди колдонуулар кирет. Зомбулук окуучудан мугалимге же теңтуштарга, ошондой эле мугалимден окуучуларга карата болушу мүмкүн. Көп учурда педагогдор бул баланын инсандыгына психологиялык зомбулук кылуу экендиги тууралуу эч ойлонбостон, окуучуну башкалар менен салыштырышат, анын тышкы келбети тууралуу одоно сын айтышат, шылдыңдашат, бурчка коюшат, демилге- ни басышат. 13 13 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 15 Физикалык жазалар Гендердик (гендердик негиздеги зомбулуктун түрлөрү) Каалаган белгилер боюнча дискриминациялоо Зомбулуктун бир жол ку кө р үнүштө р ү Си стема тика лык з омбу лу к - б улл инг К иб ербулл ин г Психологиялык зомбулук Сексуалдык зомбулук Физикалык зомбулук Физикалык зомбулук – бул атайылап адамга залака тийгизүү, аны менен бирге окуучуга денесине залака тийгизүү жана денесин жаралоо, денесинин бир жерин оорутуу, соккулар, тепкилер, желкеге чабуулар, уруп-сабоо, түртүү, жолун тозуу, буюм менен согуу, байлоо, эркиндигин чектөө, буюмун сындыруу же тартып алуулар физи- калык зомбулуктун катарына кирет. 14 Эксперттердин көз караштары боюнча, балдарга карата физикалык жана сек- суалдык зомбулук көрсөтүү учурлары, психологиялык зомбулукка жана опузалоого ка- раганда көбүрөөк аныкталышат. Сексуалдык зомбулук – бул күчкө салып жыныстык катнашка мажбурлоо же окуучуну бузуктук иштерге багыттоо, окуучунун уруксааты менен же анын жашы жете электигине байланыштуу анын түшүнбөстүгүнөн пайдаланып же ушул сыяктуу дагы башка себептер менен окуучуну жыныстык катнашка тартуу, чечинүүгө мажбурлоо, сү- рөткө тартуу, окуучуну сексуалдык талаптарын канааттандырууга мажбурлоо же мате- риалдык же ушул сыяктуу башка пайда көрүү амалында окуучуну колдонуу, сексуалдык мүнөздөгү кыймыл-аракеттерди, жөнү жок бирөөнүн денесине кол тийгизүү же жыныс- тык катнашка зордоо. Баланын негизги муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо – педагогдор (же болбосо билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери), ата- энелер, кам көргөн жана/же баланы тарбиялоого жооптуу болгон башка чоң кишилер тарабынан бала тууралуу кадыресе кам көрүүнүн жоктугу, анын натыйжасында бала- нын эмоционалдык абалы бузулат жана анын саламаттыгына же жетилүүсүнө коркунуч пайда болот. Эзїїчї (Эксплуатация) – окуучуну кара жумушка пайдалануу же башка кан- дайдыр бир ишкананын же адамдардын пайдасына иштетүү, жана дагы мектеп адми- нистрациясынын жана мектептин кызматкерлеринин билим берүү процессинин максат- тарына жана принциптерине жана белгиленген эрежелерге жана нормаларга каршы балдардын эмгегин колдонуусу. Мындай кадамдардын жыйынтыгы, окуучунун билимине, психикасына жана дене- сине жана дагы анын моралдык, социалдык, эмоционалдык өсүп жетилишине зыян алып келиши мүмкүн. 14 Ошол эле жерде. … башталгыч класстын (сынаптын) мугалимдери балдарды кемсинтет, аларды “койлор...” деп айтып кордойт 13 – биздин мектепте өткөн жылы 10- класстын окуучусу башка окуучуну кыз талашып бычак менен сайган 14 16 15 Билим берїї мекемесиндеги зыян келтирїї окуучулардын же кыз- маткерлердинмүлкүн, буюмдарын (кийим-кечек, мектептик буюмдар, жеке буюмдар, телефон ж.б.) талкалоо, бузуу жана/же алардын акчаларын, буюмдарын зомбулук ме- нен тартып алуу. Көбүнчө зомбулуктун бул түрү опузалоо аркылуу жүрөт – акчаны, буюмдарды күч менен жана мажбурлоо менен, физикалык күчтү колдонуу менен ур- соккуга алуу, кандайдыр-бир маалыматтарды жарыялоо, ушак-айыңдарды таратуу коркунучу менен, бир жолку же маал-маалы менен кайталанып туруучу зомбулук. Мындай аракеттердин материалдык гана эмес, ошондой эле, физикалык жана нрава- лык азап тартуулардан улам келтирилген моралдык зыяндары (азап тартуу, кор болуу) да болот. 16 Экономикалык зомбулуктун мектептеги түрлөрүнүн бири – опузалоо (рэкет) – өзү- нүн олуттуулугу боюнча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катар- га туруп, 2006-жылы Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кеңешинин талкуусунда болгон. 17 Дискриминация – адамга анын улутуна же этникалык тиешелүүлүгүнө, жыны- сына, гендердик окшоштуулугуна жана сексуалдык багытталмасына, социалдык- экономикалык абалына, диний ишенимине, инвалиддигине, жетилүүдөгү же жүрүм- турумдагы өзгөчөлүктөргө, оорунун же башка бир белгилердин болушуна жараша кооптонуп тартынган же айырмалоочу мамилелерди билдирет. 15 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 16 Ошол эле жерде 17 Ошол эле жерде. Балдардын эмгегин эксплуатациялоо фактыларынын болушу, мугалим/ директор окуучуларды өздөрүнүн жеке жер тилкелеринде же үйдө иштөө үчүн тартышат: жогорку класстын окуучуларынын 2.1% жана орто класстардын окуучуларынын 4.1% бул “көп учурда” болуп тургандыгын белгилешет. Алардын мектебинде “сейрек” болот деп жогорку класстын окуучуларынын 10.9% жана орто класстардын окуучуларынын 26.2% белгилешти. 15 Балыкчы шаарындагы бир өспүрүм курактагы кыз өтө көп убакыт бою бир канча мектепти коркутуп келген. Акчаны кыздардан гана эмес, ошондой эле балдардан да чогултуп келген. Андан баары коркуп турушчу. 16 Зомбулуктун мектепте көп учураган түрлөрү боюнча орто звенодогу класстын окуучулары акча жана бумдарды рэкет/опузалоону (21,7%) – биринчи орунга, ал эми жогорку класстын окуучулары – экинчи орунга (19,5%) коюшкан. 17 17 18 Дискриминация ар түрдүүчө болушу мүмкүн:ачык жана анык түрдө адамды кор- доочу жана кемсинтүүчү сөздөр, комментарийлер, тамашалар, атоолор жана тилдөө- лөр, оюндардан жана иш-чаралардан чыгарып таштоо аркылуу, ошондой эле жашы- руун түрдөэтибар албоо, тең эмес мамиле аркылуу. Сурамжылоого катышкандардын 50% дээрлик ар бир класста мектеп коомчулугу оолактаган, изоляциялагандар бар экендигин көрсөтүшкөн. Физикалык кемчиликтери бар балдарды жана аз камсыз бол- гон үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучуларды, жаңы келген окуучуларды баардыгы – класс- таштар да, жогорку класстын окуучулары да, мугалимдер да кемсинтиши мүмкүн. 19 АИВ (ВИЧ) менен жашаган адамдар, көп учурда билим берүү мекемелеринде дискриминацияга кабылышат. АИВтин (ВИЧ) жугуу жолдору тууралуу жаңылышуулар, билим берүү мекемесинде АИВ менен жашаган адамдын болушу башка окуучулардын жана кызматкерлердин саламаттыгына коркунуч жаратат деген ойлор педагогдордун, окуучулардын жана айрыкча ата-энелердин кооптонуусун жаратышы ыктымал. Мына ушуга байланыштуу АИВ менен жашаган балдар, өспүрүмдөр жана чоң кишилер, окуу- га же билим берүү мекемесине жумушка кирүүдө кыйынчылыктарга туш болушат жана жада калса алардын АВИ-статусу билинген учурда окуу жайды таштоого аргасыз бо- лушат 20 . Гендердик дискриминацияга кыздар да, ошондой эле балдар да кабылышат. Ген- дердик негизде дискриминациялоо көбүнчө байкалбастан жана аны көрсөткөн тарап- тар үчүн рефлекстелбестен өтөт. Ошентип, мугалим-эркектер окуучу-эркек балдарга карата өз бийлигин жана мырзанын авторитетин көрсөтүү жана бекемдөө менен, дис- циплинардык максаттарда физикалык жазалоолорду көбүрөөк колдонушу мүмкүн. Ал эми мугалим-аялдар болсо эркек балдарды жазалоонун мындай формаларынан, бал- дардын каршылык көрсөтүүсүнөн, агрессиясынан жана аялдардын басымдуулук кы- лышын кабылдабоосунан кооптонуп, качышат. Улуттук-маданий стереотиптерге жара- ша мугалимдер сабакта эркек балдарга же кыздарга, алардын биринин академиялык жетишкендигин башкаларга караганда маанилүү деп эсептегендиктен, көбүрөөк көңүл бурушу мүмкүн. Балдардын-өспүрүмдөрдүн чөйрөсүндө эркек балдар кыздардан бийик турат деген укук таанылышы ыктымал. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=2#Арменияда_3

Зордук-зомбулукту - бет 2

Зордук-зомбулук тууралуу фактылар Балдарга карата зомбулук тууралуу Бүткүл дүйнөлүк дарста (докладда) дүйнө- дөгү ар бир онунчу окуучу мектептеги зомбулукка кабылгандыгы, жана бул көр- сөткүч жыл сайын өсүп жаткандыгын белгиленет. Зомбулук болгон окуяларды аныктоо татаал. Эреже катары, зомбулуктун демил- гечи (зомбулук көрсөткөндөр) - окуучулар – чоң адамдар жакын жерде жок бол- гон учурларда зомбулук көрсөтүшөт. Мына дал ошондуктан көп учурда чоңдор- дун көз алдына зомбулук көрсөткөн баланын жоруктары эмес, жабырлануучунун коргонуучу реакциясы кабылат (ал тартип бузуу катары көрүнөт). Жабырлануучулар көп учурда мугалимдерге же ата-энелерге аларга карата жа- салып жаткан агрессия тууралуу, анын күчөшүнөн коркуп же айланадагылардын көз алдында “ушакчы” же “сөз ташыгыч” катары көрүнүп калуудан качып, ал эми көбүнчө алар жөн гана кырдаалдын адилет чечилишине ишенбегендиктен, айт- пай коюшат. Өзгөчө коркунуч системалуу кайталануучу зомбулук – кодулоо же буллинг жара- тат. Окуучуну кодулоого бир адам (окуучу же мугалим), ошондой эле адамдар- дын тобу катышышы ыктымал. Интернетке кирүү мүмкүнчүлүгү жогорулаганды- гынан улам кыр көрсөтүү, жемелөө-виртуалдуу мейкиндикте да ишке аша баш- тады: ызалоочу билдирүүлөрдү жана коркутууларды жайылтуу, ошондой эле уюлдук байланыш аркылуу, электрондук почта жана социалдык тармактар (ки- бербуллинг) боюнча да сүрөттөр таркатылат. Мектептеги физикалык зомбулук, көбүнчө, медициналык кийлигишүүнү жана узак дарыланууну талап кылган жараттарга алып барган, мушташтарда ачылат. Мушташтар кичине жана орто курактагы (11-15) өспүрүмдөр арасында көбүрөөк жайылган. Чоңураак өспүрүмдөр көбүнчө зомбулуктун анчейин байкалбаган, би- рок өтө курчуган, сөз менен кордоо сыяктуу, формасына кабылышат. Психологиялык зомбулук ызалоо, коркутуу, балдардын кыжырын келтирген “ат- тарды” коюу, оюндарга же иш-чараларга катышууга тыюу салуу формасында кө- рүнөт. Зомбулук окуучулардын окуу жайга болгон тартылуусун начарлатат, аларда кор- куу сезимин жана коопсуздуктан кооптонууну жаратат, ал болсо өз учурунда өзү- 2 Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children, Ending legalized violence against children.Globalreport 2013. 11 нөн-өзү эле тарбиялоонун милдеттерине каршы келет, коопсуз жана жагымдуу чөйрөдө окуу укугуна каршы келет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук болгон учурлар көп учурда катталбайт жана көбүнчө көз жаздымда калышат. Айрым кырдаалдарда окуучулардын же мугалимдердин агрессиялык аракеттери сындалат, бирок билим берүү мекемесинин жетекчилиги алардын алдын-алуу жана токтотуу үчүн тиешелүү чараларды кабыл албайт. Билим берүү мекемелеринде зомбулуктан жабыр тарткан балдар тууралуу так статистика жок. Бул жабыр тарткан балдарды аныктоонун жеткиликтүү механиз- минин жоктугу менен, ошондой эле мектептеги зомбулук окуяларын каттоо жана кайра багыттоо системасынын анчейин өнүкпөгөндүгү менен байланышкан. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук менен байланышкан кырдаалдар боюн- ча түрдүү изилдөөлөр акыркы жылдары Арменияда, Беларуссияда. Казакстанда, Мол- дова Республикасында, Россия Федерациясында жана Украинада өткөрүлүп келген, алар бул көрүнүштүн жалпы өлкөдөгү жана анын айрым аймактарындагы масштабын жана мүнөзүн элестетүүгө мүмкүндү берди. Изилдөөлөрдүн маалыматтары боюнча, билим берүү мекемелериндеги зомбулук- ка кабылгандар: Арменияда 3 – сурамжылоого катышкан 9-12-класстардын окуучула- рынын жана жождордун биринчи курстарынын студенттеринин 19,7%, ал эми мугалим- дер тарабынан зомбулукка кабылгандар - 6,3%; Белорусияда 4 – мектептердин, ли- цейлердин, гимназиялардын 5-11-класстарынын сурамжылоого катышкан окуучулары- нын – 2,4%;Казахстанда 5 – билим берүү мекемелериндеги зомбулукка жана дискри- минацияга 5-10-класстын сурамжылоого катышкан окуучуларынын 66,2% кабылган. Россия Федерациясында 6 – балдарга жана өспүрүмдөргө карата жасалган зомбулук- тардын жалпы санынын 19,7%, башкача айтканда, анын бешинчи бөлүгү, мектепте жа- салган зомбулукка туура келет: окуялардын 27,2% – окуучуларга карата мугалимдер тарабынан жасалган зомбулук, 72,8% окуялар – окуучулар тарабынан өз классташта- рына карата жасалган зомбулук. Кыргыз Республикасында жалпы билим берүүчү мектептердин 5-11-класстарында зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча жүргүзүлгөн изилдөө 7 төмөнкүнү аныктады: сурамжылоого катышкан жогорку класстын окуучуларынын 30% жана орто звенодогу класстын окуучуларынын 23% түрдүү формадагы зомбулук көрүнүштөрүнө күбө, жабырлануучу же өздөрү зомбулук көрсөтүүчү катары катышышкан. Орто класс- тардын окуучулары жогорку класстын окуучуларына караганда акча жана буюмдарды опузалоо (21,7% жана 19,5% тиешелүү түрдө), ур-соккуга алуу, күч колдонуу менен ко- дулоо (15,3% жана11,0% тиешелүү түрдө), сексуалдык мүнөздөгү аракеттер (2,1% жа- на 0,5% тиешелүү түрдө) тууралуу көбүрөөк маалымдашкан. 3 Армения Республикасында балдарга карата зомбулуктун көрүнүштөрү. Изилдөөнүн жыйынтыктарын анализдөө жөнүндө жыйынтык маалыматтар. Авторлордун тобу. - Ереван, 2014. (армян тилинде). 4 Беларусь Республикасында балдарга карата зомбулук жасалган кырдаалдарды баалоо боюнча жалпы улуттук изилдөөнүн жыйынтык маалыматтары. /И.А.Фурманов [ж.б.]. - Минск: В.И. З.А.ГРУПП, 2010. - 156 б. 5 Казакстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013 6 Ф.Э. Шереги. Мектепте балдарга жана 14 жашка чейинки өспүрүмдөргө карата зомбулук. - 2011. . 7 Кыргызстандын мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалы- маттар. - ЮНИСЕФ, 2011-ж. Биздин мектепте Бишкек аскер мектебинин студенти У. Далай жолу 9-10-11- класстын окуучуларынан жол киреге жана өздүк керектөөлөрүнө акча чогулткан. 12 Теңтуштар менен оор жана кастык мамилелер тууралуу ортоңку муундагы класс- тын окуучуларынын 5,7% жана жогорку муундагы класстын окуучуларынын 4,2% маа- лымдашкан. Мугалимдер менен катуу жана кастык мамилелер болгондугун сурамжы- лоого катышкан жогорку класстын (сынаптын) окуучуларынын 11% жана орто класстын окуучуларынын 5,7% маалымдашкан. Мугалимдердин 6% аларга карата окуучулар та- рабынан басым жасалгандыгын билдиришкен. Бул изилдөө аныктагандай, мектептеги зомбулуктун себеби төмөнкүлөр болушу мүмкүн: ден-соолуктун абалы, материалдык абал, улут, баарлашуу тили жана башка айырмачылыктар. Билим берүү мекемесинде балдар арасындагы мамилелер, балдар менен чоң кишилердин ортосундагы мамилелер окуучулардын инсандыгын калыптануусуна жана алардын кийинки социалдашуусуна өтө чоң таасир тийгизет. Зомбулуктун натыйжала- ры адам баласынын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүндө, физикалык жана психикалык саламаттыгында жана жүрүм-турумунда чагылуу менен, анын кийинки жа- шоосуна таасир тийгизет. HBSC ар кайсыл жылдардагы изилдөөлөрүнүн маалыматта- ры боюнча, мектепте агрессивдүү жүрүм-турумун көрсөткөн жана мушташтарга катыш- кан балдар, тамеки чегүү, алкоголду өтө көп ичүү жана жараттарга кабылуудан улам, башкаларга караганда өзүнүн ден-соолугуна көбүрөөк коркунуч жаратышат; алар жа- шоого канааттануусунун төмөндүгү менен айырмаланышат 8 . Мектеп чөйрөсүндө адам- дын агрессивдүүлүгүнүн көрсөтүлүшү боюнча анын болочок жоруктарын: сексуалдык асылуу, үй-бүлөлүк турмуштагы агрессивдүү жүрүм-турум, балдарга жана карыларга карата ырайымсыз мамиле ж.б. божомолдоого болот 9 . Мамлекеттик жана коомдук ишмерлер, массалык-маалымат каражаттары билим берүү мекемелериндеги зомбулук темасына тиешелүү көңүл бурушпайт. Мектептерде- ги, куралды колдонуу, мушташ, бирөөлөрдү барымтага алуу менен байланышкан зом- булуктун формалары, үй-бүлөдөгү физикалык жана сексуалдык зомбулук окуялары эл арасына кеңири тарап жана коомдук резонансты жаратышат. Мектептеги зомбулук – өтө татаал көйгөй, жана аны чечүүдө өтө ар түрдүү фак- торлорду эске алуу керек. Билим берүү системасы зомбулуктун алдын-алуу үчүн ири мүмкүнчүлүктөргө ээ. Анын кесиптик жана уюштуруучулук ресурстары, анын социалдык таасир этүү тармагы бири-бирин урматтоого жана инсандар аралык мамилелерде жана биргелешкен иш- мердүүлүктөрдө зомбулукка жол бербөөгө негизделген жүрүм-турум моделин калып- тандыруу максатында билим берүү процессинин бардык катышуучуларына комплекс- түү жана системалуу таасир этүүгө мүмкүндүк берет. 8 HBSC изилдөөсү - 2010 9 Ошол эле жерде Изилдөөгө өлкөнүн бардык аймактарынан 55 мектеп тартылган, 1333 орто жана жогорку звенодогу окуучулар, ата-энелер, мугалимдер жана мектеп директорлору сурамжылоого катышкан. – бизде 8-класста түрдүү улуттагы балдар окушат. Ошондуктан класста (сынапта) мушташтар гана болбостон, акча өндүрүү, опузалоо да бар.... 13 1.2. БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕСИНДЕГИ ЗОМБУЛУКТУН ТЇРЛЉРЇ ЖАНА ФОРМАЛАРЫ Зомбулук - бул өзүнө же башка адамга же адамдардын тобуна багытталган, чы- ныгы же коркутуу түрүндөгү, атайылап физикалык күчтү же бийликти колдонуу, ал де- неге зыян келтирүүнү, психологиялык травманы, өлүмдү, жетилүүдөгү бузулууларды же башка зыяндарды алып келет же алып келиши толук ыктымал (Бүткүл дүйнөлүк са- ламаттыкты сактоо уюму) 10 . Зомбулук башка аракеттерден өзүнүн атайылаган мүнөзү менен айырмаланат. Кокусунан жыгылып кеткенде, жолдогу транспорттук окуядан улам алган дене жаракаттары же психологиялык травма зомбулукка жатпайт. Мушташ учурунда коргонуу максатында жасалган сокку да, капысынан болгондуктан, коргонуп жаткан адам атайылап физикалык жана/ же башка зыян келтирүүнү каалабаган учурда, зомбулук катары карала албайт. Зомбулуктук аракеттерге физикалык күч колдонулбастан, адамды бийлөө, башка- руу аракеттери көрүлгөн, башкача айтканда коркутуулар, мажбурлоолор, шантаж- доолор жана кодулоолор да кирет. Башка адамды башкарып туруу бийлигине ээ адам, андай адамдарга көңүл кош мамиле жасап, ага кам көрүүдөн жана жардам берүүдөн баш тартса, мындай аракеттер зомбулук катары каралат. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучулар- ды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомдун 8-беренесине ылайык 11 билим берүүчү мекемедеги зомбулук - бул окуучулар жана башка билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан билим берүүчү мекеме- нин окуучусуна карата билим берүүчү мекемеде жана анын сыртында жасалган эмо- ционалдык (психологиялык), физикалык жана сексуалдык зомбулук, ошондой эле жы- йынтыгында баланын ден-соолугуна зыян алып келген баланын негизги муктаждыкта- рына кайдыгер мамиле жасоо жана эксплуатациялоо зомбулук деп айтылат. ЗОМБУЛУКТУН ТААСИР ЭТЇЇ ООРДУГУНА КАРАТА БЉЛЇШТЇРЇЇ 12 9.1. IV деңгээлдеги таасир этүүгө берилген протоколдун 9.4.пунктунда көрсөтүл- гөн кесепеттерге алып келбеген учурда окуучунун муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо, баланы кара жумушка пайдалануу кирет. 9.2. III деңгээлдеги таасир этүүгө, коркутуу үркүтүү, шантаж болбогон жана узак убакыт аң сезимге зыян келтирүүчү кырдаалды жаратпаган, психологиялык залака жа- ратпаган жана анын өнүгүшүнө, өз жанын кыюуга жана башка бала үчүн оор психоло- гиялык кесепеттерге алып келбеген эмоционалдык зомбулук кирет. 9.3. II деңгээлдеги таасир этүүгө, ден соолукка залака тийгизбеген физикалык таасир этүү түрүндөгү физикалык зомбулук кирет. 9.4. I деңгээлдеги таасир этүү, коркутуп-үркүтүү, опузалап, окуучунун өздүк буюм- дарына жана акчасына кол салуу, ден соолукка зыян келтирүү, жыйынтыгында окуучу- нун денесинде (дененин сырты) сыйрылып көрүнүп турган канталаган, көгөргөн, кесик ж.б. тактарды калтырган жана ошол эле учурда дененин сыртында көрүнбөгөн ички ор- гандардын иштешине зыян келтирүүчү физикалык жана эмоционалдык зомбулук, жана дагы I деңгээлдеги таасир этүүгө сексуалдык зомбулуктун бардык түрлөрү кирет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук түрдүү табиятка жана мүнөзгө ээ, ал бир жолку зомбулук аракеттер формасында да, ошондой эле дайыма кемсинтүү, ма- 10 Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму (2003). Зомбулук жана анын саламаттыкка тийгизген таасири. Дүй- нөдөгү кырдаал тууралуу доклад. 11 Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтом. 12 Ошол эле жерде 14 зактоо, шылдыңдоо, кордоо жана системалык түрдө кайталанып туруучутийишип- кодулоо (буллинг) формасында да болот. Зомбулук физикалык жана сөз менен кордоо формасында болушу мүмкүн, зомбулук аракеттерде жана сексуалдык мүнөздөгү сөз- дөрдө чагылдырылышы мүмкүн, ачык же ачык эмес гендердик негизге ээ болушу ык- тымал, материалдык пайданы (опузалоо жана буюм менен акчаларды тартып алуу) көздөшү ыктымал жана дээрлик бардык учурда ал баланын жетилүүсү, саламаттыгы жана жашоосу үчүнжаман, терс гана таасирин тийгизет, балдарды көзөмөлдөөнүн жок- тугу балдардын укук бузууларын жаратат, агрессияны, жек көрүүнү, суициддик жорук- тарга ыктуулукту калыптандырат жана баланын социалдашуусуна тоскоолдук жаратат. 1- Сүрөттө зомбулуктун түрлөрү жана жаралуу мүнөзү (жыштыгы) боюнча анын классификациясы берилген. Эмоционалдык (психологиялык) зомбулук, бул физикалык күч колдо- нулбаган, бирок баланын беделин түшүрүүгө багытталган бардык мазактоо, кемсинтүү, намысына шек келтирүү, жаман аттарды коюу, адилетсиз мамиле жасоо, шылдыңдоо, бир тараптуу мамиле жасоо, коркутуу, коомдон сыртка бөлүү, кодулоо жана окуучуга карата нормативдик лексикага жооп бербеген тилди колдонуулар кирет. Зомбулук окуучудан мугалимге же теңтуштарга, ошондой эле мугалимден окуучуларга карата болушу мүмкүн. Көп учурда педагогдор бул баланын инсандыгына психологиялык зомбулук кылуу экендиги тууралуу эч ойлонбостон, окуучуну башкалар менен салыштырышат, анын тышкы келбети тууралуу одоно сын айтышат, шылдыңдашат, бурчка коюшат, демилге- ни басышат. 13 13 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 15 Физикалык жазалар Гендердик (гендердик негиздеги зомбулуктун түрлөрү) Каалаган белгилер боюнча дискриминациялоо Зомбулуктун бир жол ку кө р үнүштө р ү Си стема тика лык з омбу лу к - б улл инг К иб ербулл ин г Психологиялык зомбулук Сексуалдык зомбулук Физикалык зомбулук Физикалык зомбулук – бул атайылап адамга залака тийгизүү, аны менен бирге окуучуга денесине залака тийгизүү жана денесин жаралоо, денесинин бир жерин оорутуу, соккулар, тепкилер, желкеге чабуулар, уруп-сабоо, түртүү, жолун тозуу, буюм менен согуу, байлоо, эркиндигин чектөө, буюмун сындыруу же тартып алуулар физи- калык зомбулуктун катарына кирет. 14 Эксперттердин көз караштары боюнча, балдарга карата физикалык жана сек- суалдык зомбулук көрсөтүү учурлары, психологиялык зомбулукка жана опузалоого ка- раганда көбүрөөк аныкталышат. Сексуалдык зомбулук – бул күчкө салып жыныстык катнашка мажбурлоо же окуучуну бузуктук иштерге багыттоо, окуучунун уруксааты менен же анын жашы жете электигине байланыштуу анын түшүнбөстүгүнөн пайдаланып же ушул сыяктуу дагы башка себептер менен окуучуну жыныстык катнашка тартуу, чечинүүгө мажбурлоо, сү- рөткө тартуу, окуучуну сексуалдык талаптарын канааттандырууга мажбурлоо же мате- риалдык же ушул сыяктуу башка пайда көрүү амалында окуучуну колдонуу, сексуалдык мүнөздөгү кыймыл-аракеттерди, жөнү жок бирөөнүн денесине кол тийгизүү же жыныс- тык катнашка зордоо. Баланын негизги муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо – педагогдор (же болбосо билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери), ата- энелер, кам көргөн жана/же баланы тарбиялоого жооптуу болгон башка чоң кишилер тарабынан бала тууралуу кадыресе кам көрүүнүн жоктугу, анын натыйжасында бала- нын эмоционалдык абалы бузулат жана анын саламаттыгына же жетилүүсүнө коркунуч пайда болот. Эзїїчї (Эксплуатация) – окуучуну кара жумушка пайдалануу же башка кан- дайдыр бир ишкананын же адамдардын пайдасына иштетүү, жана дагы мектеп адми- нистрациясынын жана мектептин кызматкерлеринин билим берүү процессинин максат- тарына жана принциптерине жана белгиленген эрежелерге жана нормаларга каршы балдардын эмгегин колдонуусу. Мындай кадамдардын жыйынтыгы, окуучунун билимине, психикасына жана дене- сине жана дагы анын моралдык, социалдык, эмоционалдык өсүп жетилишине зыян алып келиши мүмкүн. 14 Ошол эле жерде. … башталгыч класстын (сынаптын) мугалимдери балдарды кемсинтет, аларды “койлор...” деп айтып кордойт 13 – биздин мектепте өткөн жылы 10- класстын окуучусу башка окуучуну кыз талашып бычак менен сайган 14 16 15 Билим берїї мекемесиндеги зыян келтирїї окуучулардын же кыз- маткерлердинмүлкүн, буюмдарын (кийим-кечек, мектептик буюмдар, жеке буюмдар, телефон ж.б.) талкалоо, бузуу жана/же алардын акчаларын, буюмдарын зомбулук ме- нен тартып алуу. Көбүнчө зомбулуктун бул түрү опузалоо аркылуу жүрөт – акчаны, буюмдарды күч менен жана мажбурлоо менен, физикалык күчтү колдонуу менен ур- соккуга алуу, кандайдыр-бир маалыматтарды жарыялоо, ушак-айыңдарды таратуу коркунучу менен, бир жолку же маал-маалы менен кайталанып туруучу зомбулук. Мындай аракеттердин материалдык гана эмес, ошондой эле, физикалык жана нрава- лык азап тартуулардан улам келтирилген моралдык зыяндары (азап тартуу, кор болуу) да болот. 16 Экономикалык зомбулуктун мектептеги түрлөрүнүн бири – опузалоо (рэкет) – өзү- нүн олуттуулугу боюнча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катар- га туруп, 2006-жылы Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кеңешинин талкуусунда болгон. 17 Дискриминация – адамга анын улутуна же этникалык тиешелүүлүгүнө, жыны- сына, гендердик окшоштуулугуна жана сексуалдык багытталмасына, социалдык- экономикалык абалына, диний ишенимине, инвалиддигине, жетилүүдөгү же жүрүм- турумдагы өзгөчөлүктөргө, оорунун же башка бир белгилердин болушуна жараша кооптонуп тартынган же айырмалоочу мамилелерди билдирет. 15 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 16 Ошол эле жерде 17 Ошол эле жерде. Балдардын эмгегин эксплуатациялоо фактыларынын болушу, мугалим/ директор окуучуларды өздөрүнүн жеке жер тилкелеринде же үйдө иштөө үчүн тартышат: жогорку класстын окуучуларынын 2.1% жана орто класстардын окуучуларынын 4.1% бул “көп учурда” болуп тургандыгын белгилешет. Алардын мектебинде “сейрек” болот деп жогорку класстын окуучуларынын 10.9% жана орто класстардын окуучуларынын 26.2% белгилешти. 15 Балыкчы шаарындагы бир өспүрүм курактагы кыз өтө көп убакыт бою бир канча мектепти коркутуп келген. Акчаны кыздардан гана эмес, ошондой эле балдардан да чогултуп келген. Андан баары коркуп турушчу. 16 Зомбулуктун мектепте көп учураган түрлөрү боюнча орто звенодогу класстын окуучулары акча жана бумдарды рэкет/опузалоону (21,7%) – биринчи орунга, ал эми жогорку класстын окуучулары – экинчи орунга (19,5%) коюшкан. 17 17 18 Дискриминация ар түрдүүчө болушу мүмкүн:ачык жана анык түрдө адамды кор- доочу жана кемсинтүүчү сөздөр, комментарийлер, тамашалар, атоолор жана тилдөө- лөр, оюндардан жана иш-чаралардан чыгарып таштоо аркылуу, ошондой эле жашы- руун түрдөэтибар албоо, тең эмес мамиле аркылуу. Сурамжылоого катышкандардын 50% дээрлик ар бир класста мектеп коомчулугу оолактаган, изоляциялагандар бар экендигин көрсөтүшкөн. Физикалык кемчиликтери бар балдарды жана аз камсыз бол- гон үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучуларды, жаңы келген окуучуларды баардыгы – класс- таштар да, жогорку класстын окуучулары да, мугалимдер да кемсинтиши мүмкүн. 19 АИВ (ВИЧ) менен жашаган адамдар, көп учурда билим берүү мекемелеринде дискриминацияга кабылышат. АИВтин (ВИЧ) жугуу жолдору тууралуу жаңылышуулар, билим берүү мекемесинде АИВ менен жашаган адамдын болушу башка окуучулардын жана кызматкерлердин саламаттыгына коркунуч жаратат деген ойлор педагогдордун, окуучулардын жана айрыкча ата-энелердин кооптонуусун жаратышы ыктымал. Мына ушуга байланыштуу АИВ менен жашаган балдар, өспүрүмдөр жана чоң кишилер, окуу- га же билим берүү мекемесине жумушка кирүүдө кыйынчылыктарга туш болушат жана жада калса алардын АВИ-статусу билинген учурда окуу жайды таштоого аргасыз бо- лушат 20 . Гендердик дискриминацияга кыздар да, ошондой эле балдар да кабылышат. Ген- дердик негизде дискриминациялоо көбүнчө байкалбастан жана аны көрсөткөн тарап- тар үчүн рефлекстелбестен өтөт. Ошентип, мугалим-эркектер окуучу-эркек балдарга карата өз бийлигин жана мырзанын авторитетин көрсөтүү жана бекемдөө менен, дис- циплинардык максаттарда физикалык жазалоолорду көбүрөөк колдонушу мүмкүн. Ал эми мугалим-аялдар болсо эркек балдарды жазалоонун мындай формаларынан, бал- дардын каршылык көрсөтүүсүнөн, агрессиясынан жана аялдардын басымдуулук кы- лышын кабылдабоосунан кооптонуп, качышат. Улуттук-маданий стереотиптерге жара- ша мугалимдер сабакта эркек балдарга же кыздарга, алардын биринин академиялык жетишкендигин башкаларга караганда маанилүү деп эсептегендиктен, көбүрөөк көңүл бурушу мүмкүн. Балдардын-өспүрүмдөрдүн чөйрөсүндө эркек балдар кыздардан бийик турат деген укук таанылышы ыктымал. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=2#Белорусияда_4

Зордук-зомбулукту - бет 2

Зордук-зомбулук тууралуу фактылар Балдарга карата зомбулук тууралуу Бүткүл дүйнөлүк дарста (докладда) дүйнө- дөгү ар бир онунчу окуучу мектептеги зомбулукка кабылгандыгы, жана бул көр- сөткүч жыл сайын өсүп жаткандыгын белгиленет. Зомбулук болгон окуяларды аныктоо татаал. Эреже катары, зомбулуктун демил- гечи (зомбулук көрсөткөндөр) - окуучулар – чоң адамдар жакын жерде жок бол- гон учурларда зомбулук көрсөтүшөт. Мына дал ошондуктан көп учурда чоңдор- дун көз алдына зомбулук көрсөткөн баланын жоруктары эмес, жабырлануучунун коргонуучу реакциясы кабылат (ал тартип бузуу катары көрүнөт). Жабырлануучулар көп учурда мугалимдерге же ата-энелерге аларга карата жа- салып жаткан агрессия тууралуу, анын күчөшүнөн коркуп же айланадагылардын көз алдында “ушакчы” же “сөз ташыгыч” катары көрүнүп калуудан качып, ал эми көбүнчө алар жөн гана кырдаалдын адилет чечилишине ишенбегендиктен, айт- пай коюшат. Өзгөчө коркунуч системалуу кайталануучу зомбулук – кодулоо же буллинг жара- тат. Окуучуну кодулоого бир адам (окуучу же мугалим), ошондой эле адамдар- дын тобу катышышы ыктымал. Интернетке кирүү мүмкүнчүлүгү жогорулаганды- гынан улам кыр көрсөтүү, жемелөө-виртуалдуу мейкиндикте да ишке аша баш- тады: ызалоочу билдирүүлөрдү жана коркутууларды жайылтуу, ошондой эле уюлдук байланыш аркылуу, электрондук почта жана социалдык тармактар (ки- бербуллинг) боюнча да сүрөттөр таркатылат. Мектептеги физикалык зомбулук, көбүнчө, медициналык кийлигишүүнү жана узак дарыланууну талап кылган жараттарга алып барган, мушташтарда ачылат. Мушташтар кичине жана орто курактагы (11-15) өспүрүмдөр арасында көбүрөөк жайылган. Чоңураак өспүрүмдөр көбүнчө зомбулуктун анчейин байкалбаган, би- рок өтө курчуган, сөз менен кордоо сыяктуу, формасына кабылышат. Психологиялык зомбулук ызалоо, коркутуу, балдардын кыжырын келтирген “ат- тарды” коюу, оюндарга же иш-чараларга катышууга тыюу салуу формасында кө- рүнөт. Зомбулук окуучулардын окуу жайга болгон тартылуусун начарлатат, аларда кор- куу сезимин жана коопсуздуктан кооптонууну жаратат, ал болсо өз учурунда өзү- 2 Global Initiative to End All Corporal Punishment of Children, Ending legalized violence against children.Globalreport 2013. 11 нөн-өзү эле тарбиялоонун милдеттерине каршы келет, коопсуз жана жагымдуу чөйрөдө окуу укугуна каршы келет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук болгон учурлар көп учурда катталбайт жана көбүнчө көз жаздымда калышат. Айрым кырдаалдарда окуучулардын же мугалимдердин агрессиялык аракеттери сындалат, бирок билим берүү мекемесинин жетекчилиги алардын алдын-алуу жана токтотуу үчүн тиешелүү чараларды кабыл албайт. Билим берүү мекемелеринде зомбулуктан жабыр тарткан балдар тууралуу так статистика жок. Бул жабыр тарткан балдарды аныктоонун жеткиликтүү механиз- минин жоктугу менен, ошондой эле мектептеги зомбулук окуяларын каттоо жана кайра багыттоо системасынын анчейин өнүкпөгөндүгү менен байланышкан. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук менен байланышкан кырдаалдар боюн- ча түрдүү изилдөөлөр акыркы жылдары Арменияда, Беларуссияда. Казакстанда, Мол- дова Республикасында, Россия Федерациясында жана Украинада өткөрүлүп келген, алар бул көрүнүштүн жалпы өлкөдөгү жана анын айрым аймактарындагы масштабын жана мүнөзүн элестетүүгө мүмкүндү берди. Изилдөөлөрдүн маалыматтары боюнча, билим берүү мекемелериндеги зомбулук- ка кабылгандар: Арменияда 3 – сурамжылоого катышкан 9-12-класстардын окуучула- рынын жана жождордун биринчи курстарынын студенттеринин 19,7%, ал эми мугалим- дер тарабынан зомбулукка кабылгандар - 6,3%; Белорусияда 4 – мектептердин, ли- цейлердин, гимназиялардын 5-11-класстарынын сурамжылоого катышкан окуучулары- нын – 2,4%;Казахстанда 5 – билим берүү мекемелериндеги зомбулукка жана дискри- минацияга 5-10-класстын сурамжылоого катышкан окуучуларынын 66,2% кабылган. Россия Федерациясында 6 – балдарга жана өспүрүмдөргө карата жасалган зомбулук- тардын жалпы санынын 19,7%, башкача айтканда, анын бешинчи бөлүгү, мектепте жа- салган зомбулукка туура келет: окуялардын 27,2% – окуучуларга карата мугалимдер тарабынан жасалган зомбулук, 72,8% окуялар – окуучулар тарабынан өз классташта- рына карата жасалган зомбулук. Кыргыз Республикасында жалпы билим берүүчү мектептердин 5-11-класстарында зомбулуктун жайылуусу жана динамикасы боюнча жүргүзүлгөн изилдөө 7 төмөнкүнү аныктады: сурамжылоого катышкан жогорку класстын окуучуларынын 30% жана орто звенодогу класстын окуучуларынын 23% түрдүү формадагы зомбулук көрүнүштөрүнө күбө, жабырлануучу же өздөрү зомбулук көрсөтүүчү катары катышышкан. Орто класс- тардын окуучулары жогорку класстын окуучуларына караганда акча жана буюмдарды опузалоо (21,7% жана 19,5% тиешелүү түрдө), ур-соккуга алуу, күч колдонуу менен ко- дулоо (15,3% жана11,0% тиешелүү түрдө), сексуалдык мүнөздөгү аракеттер (2,1% жа- на 0,5% тиешелүү түрдө) тууралуу көбүрөөк маалымдашкан. 3 Армения Республикасында балдарга карата зомбулуктун көрүнүштөрү. Изилдөөнүн жыйынтыктарын анализдөө жөнүндө жыйынтык маалыматтар. Авторлордун тобу. - Ереван, 2014. (армян тилинде). 4 Беларусь Республикасында балдарга карата зомбулук жасалган кырдаалдарды баалоо боюнча жалпы улуттук изилдөөнүн жыйынтык маалыматтары. /И.А.Фурманов [ж.б.]. - Минск: В.И. З.А.ГРУПП, 2010. - 156 б. 5 Казакстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013 6 Ф.Э. Шереги. Мектепте балдарга жана 14 жашка чейинки өспүрүмдөргө карата зомбулук. - 2011. . 7 Кыргызстандын мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалы- маттар. - ЮНИСЕФ, 2011-ж. Биздин мектепте Бишкек аскер мектебинин студенти У. Далай жолу 9-10-11- класстын окуучуларынан жол киреге жана өздүк керектөөлөрүнө акча чогулткан. 12 Теңтуштар менен оор жана кастык мамилелер тууралуу ортоңку муундагы класс- тын окуучуларынын 5,7% жана жогорку муундагы класстын окуучуларынын 4,2% маа- лымдашкан. Мугалимдер менен катуу жана кастык мамилелер болгондугун сурамжы- лоого катышкан жогорку класстын (сынаптын) окуучуларынын 11% жана орто класстын окуучуларынын 5,7% маалымдашкан. Мугалимдердин 6% аларга карата окуучулар та- рабынан басым жасалгандыгын билдиришкен. Бул изилдөө аныктагандай, мектептеги зомбулуктун себеби төмөнкүлөр болушу мүмкүн: ден-соолуктун абалы, материалдык абал, улут, баарлашуу тили жана башка айырмачылыктар. Билим берүү мекемесинде балдар арасындагы мамилелер, балдар менен чоң кишилердин ортосундагы мамилелер окуучулардын инсандыгын калыптануусуна жана алардын кийинки социалдашуусуна өтө чоң таасир тийгизет. Зомбулуктун натыйжала- ры адам баласынын эмоционалдык жана когнитивдик жетилүүсүндө, физикалык жана психикалык саламаттыгында жана жүрүм-турумунда чагылуу менен, анын кийинки жа- шоосуна таасир тийгизет. HBSC ар кайсыл жылдардагы изилдөөлөрүнүн маалыматта- ры боюнча, мектепте агрессивдүү жүрүм-турумун көрсөткөн жана мушташтарга катыш- кан балдар, тамеки чегүү, алкоголду өтө көп ичүү жана жараттарга кабылуудан улам, башкаларга караганда өзүнүн ден-соолугуна көбүрөөк коркунуч жаратышат; алар жа- шоого канааттануусунун төмөндүгү менен айырмаланышат 8 . Мектеп чөйрөсүндө адам- дын агрессивдүүлүгүнүн көрсөтүлүшү боюнча анын болочок жоруктарын: сексуалдык асылуу, үй-бүлөлүк турмуштагы агрессивдүү жүрүм-турум, балдарга жана карыларга карата ырайымсыз мамиле ж.б. божомолдоого болот 9 . Мамлекеттик жана коомдук ишмерлер, массалык-маалымат каражаттары билим берүү мекемелериндеги зомбулук темасына тиешелүү көңүл бурушпайт. Мектептерде- ги, куралды колдонуу, мушташ, бирөөлөрдү барымтага алуу менен байланышкан зом- булуктун формалары, үй-бүлөдөгү физикалык жана сексуалдык зомбулук окуялары эл арасына кеңири тарап жана коомдук резонансты жаратышат. Мектептеги зомбулук – өтө татаал көйгөй, жана аны чечүүдө өтө ар түрдүү фак- торлорду эске алуу керек. Билим берүү системасы зомбулуктун алдын-алуу үчүн ири мүмкүнчүлүктөргө ээ. Анын кесиптик жана уюштуруучулук ресурстары, анын социалдык таасир этүү тармагы бири-бирин урматтоого жана инсандар аралык мамилелерде жана биргелешкен иш- мердүүлүктөрдө зомбулукка жол бербөөгө негизделген жүрүм-турум моделин калып- тандыруу максатында билим берүү процессинин бардык катышуучуларына комплекс- түү жана системалуу таасир этүүгө мүмкүндүк берет. 8 HBSC изилдөөсү - 2010 9 Ошол эле жерде Изилдөөгө өлкөнүн бардык аймактарынан 55 мектеп тартылган, 1333 орто жана жогорку звенодогу окуучулар, ата-энелер, мугалимдер жана мектеп директорлору сурамжылоого катышкан. – бизде 8-класста түрдүү улуттагы балдар окушат. Ошондуктан класста (сынапта) мушташтар гана болбостон, акча өндүрүү, опузалоо да бар.... 13 1.2. БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕСИНДЕГИ ЗОМБУЛУКТУН ТЇРЛЉРЇ ЖАНА ФОРМАЛАРЫ Зомбулук - бул өзүнө же башка адамга же адамдардын тобуна багытталган, чы- ныгы же коркутуу түрүндөгү, атайылап физикалык күчтү же бийликти колдонуу, ал де- неге зыян келтирүүнү, психологиялык травманы, өлүмдү, жетилүүдөгү бузулууларды же башка зыяндарды алып келет же алып келиши толук ыктымал (Бүткүл дүйнөлүк са- ламаттыкты сактоо уюму) 10 . Зомбулук башка аракеттерден өзүнүн атайылаган мүнөзү менен айырмаланат. Кокусунан жыгылып кеткенде, жолдогу транспорттук окуядан улам алган дене жаракаттары же психологиялык травма зомбулукка жатпайт. Мушташ учурунда коргонуу максатында жасалган сокку да, капысынан болгондуктан, коргонуп жаткан адам атайылап физикалык жана/ же башка зыян келтирүүнү каалабаган учурда, зомбулук катары карала албайт. Зомбулуктук аракеттерге физикалык күч колдонулбастан, адамды бийлөө, башка- руу аракеттери көрүлгөн, башкача айтканда коркутуулар, мажбурлоолор, шантаж- доолор жана кодулоолор да кирет. Башка адамды башкарып туруу бийлигине ээ адам, андай адамдарга көңүл кош мамиле жасап, ага кам көрүүдөн жана жардам берүүдөн баш тартса, мындай аракеттер зомбулук катары каралат. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучулар- ды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомдун 8-беренесине ылайык 11 билим берүүчү мекемедеги зомбулук - бул окуучулар жана башка билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан билим берүүчү мекеме- нин окуучусуна карата билим берүүчү мекемеде жана анын сыртында жасалган эмо- ционалдык (психологиялык), физикалык жана сексуалдык зомбулук, ошондой эле жы- йынтыгында баланын ден-соолугуна зыян алып келген баланын негизги муктаждыкта- рына кайдыгер мамиле жасоо жана эксплуатациялоо зомбулук деп айтылат. ЗОМБУЛУКТУН ТААСИР ЭТЇЇ ООРДУГУНА КАРАТА БЉЛЇШТЇРЇЇ 12 9.1. IV деңгээлдеги таасир этүүгө берилген протоколдун 9.4.пунктунда көрсөтүл- гөн кесепеттерге алып келбеген учурда окуучунун муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо, баланы кара жумушка пайдалануу кирет. 9.2. III деңгээлдеги таасир этүүгө, коркутуу үркүтүү, шантаж болбогон жана узак убакыт аң сезимге зыян келтирүүчү кырдаалды жаратпаган, психологиялык залака жа- ратпаган жана анын өнүгүшүнө, өз жанын кыюуга жана башка бала үчүн оор психоло- гиялык кесепеттерге алып келбеген эмоционалдык зомбулук кирет. 9.3. II деңгээлдеги таасир этүүгө, ден соолукка залака тийгизбеген физикалык таасир этүү түрүндөгү физикалык зомбулук кирет. 9.4. I деңгээлдеги таасир этүү, коркутуп-үркүтүү, опузалап, окуучунун өздүк буюм- дарына жана акчасына кол салуу, ден соолукка зыян келтирүү, жыйынтыгында окуучу- нун денесинде (дененин сырты) сыйрылып көрүнүп турган канталаган, көгөргөн, кесик ж.б. тактарды калтырган жана ошол эле учурда дененин сыртында көрүнбөгөн ички ор- гандардын иштешине зыян келтирүүчү физикалык жана эмоционалдык зомбулук, жана дагы I деңгээлдеги таасир этүүгө сексуалдык зомбулуктун бардык түрлөрү кирет. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук түрдүү табиятка жана мүнөзгө ээ, ал бир жолку зомбулук аракеттер формасында да, ошондой эле дайыма кемсинтүү, ма- 10 Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму (2003). Зомбулук жана анын саламаттыкка тийгизген таасири. Дүй- нөдөгү кырдаал тууралуу доклад. 11 Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтом. 12 Ошол эле жерде 14 зактоо, шылдыңдоо, кордоо жана системалык түрдө кайталанып туруучутийишип- кодулоо (буллинг) формасында да болот. Зомбулук физикалык жана сөз менен кордоо формасында болушу мүмкүн, зомбулук аракеттерде жана сексуалдык мүнөздөгү сөз- дөрдө чагылдырылышы мүмкүн, ачык же ачык эмес гендердик негизге ээ болушу ык- тымал, материалдык пайданы (опузалоо жана буюм менен акчаларды тартып алуу) көздөшү ыктымал жана дээрлик бардык учурда ал баланын жетилүүсү, саламаттыгы жана жашоосу үчүнжаман, терс гана таасирин тийгизет, балдарды көзөмөлдөөнүн жок- тугу балдардын укук бузууларын жаратат, агрессияны, жек көрүүнү, суициддик жорук- тарга ыктуулукту калыптандырат жана баланын социалдашуусуна тоскоолдук жаратат. 1- Сүрөттө зомбулуктун түрлөрү жана жаралуу мүнөзү (жыштыгы) боюнча анын классификациясы берилген. Эмоционалдык (психологиялык) зомбулук, бул физикалык күч колдо- нулбаган, бирок баланын беделин түшүрүүгө багытталган бардык мазактоо, кемсинтүү, намысына шек келтирүү, жаман аттарды коюу, адилетсиз мамиле жасоо, шылдыңдоо, бир тараптуу мамиле жасоо, коркутуу, коомдон сыртка бөлүү, кодулоо жана окуучуга карата нормативдик лексикага жооп бербеген тилди колдонуулар кирет. Зомбулук окуучудан мугалимге же теңтуштарга, ошондой эле мугалимден окуучуларга карата болушу мүмкүн. Көп учурда педагогдор бул баланын инсандыгына психологиялык зомбулук кылуу экендиги тууралуу эч ойлонбостон, окуучуну башкалар менен салыштырышат, анын тышкы келбети тууралуу одоно сын айтышат, шылдыңдашат, бурчка коюшат, демилге- ни басышат. 13 13 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 15 Физикалык жазалар Гендердик (гендердик негиздеги зомбулуктун түрлөрү) Каалаган белгилер боюнча дискриминациялоо Зомбулуктун бир жол ку кө р үнүштө р ү Си стема тика лык з омбу лу к - б улл инг К иб ербулл ин г Психологиялык зомбулук Сексуалдык зомбулук Физикалык зомбулук Физикалык зомбулук – бул атайылап адамга залака тийгизүү, аны менен бирге окуучуга денесине залака тийгизүү жана денесин жаралоо, денесинин бир жерин оорутуу, соккулар, тепкилер, желкеге чабуулар, уруп-сабоо, түртүү, жолун тозуу, буюм менен согуу, байлоо, эркиндигин чектөө, буюмун сындыруу же тартып алуулар физи- калык зомбулуктун катарына кирет. 14 Эксперттердин көз караштары боюнча, балдарга карата физикалык жана сек- суалдык зомбулук көрсөтүү учурлары, психологиялык зомбулукка жана опузалоого ка- раганда көбүрөөк аныкталышат. Сексуалдык зомбулук – бул күчкө салып жыныстык катнашка мажбурлоо же окуучуну бузуктук иштерге багыттоо, окуучунун уруксааты менен же анын жашы жете электигине байланыштуу анын түшүнбөстүгүнөн пайдаланып же ушул сыяктуу дагы башка себептер менен окуучуну жыныстык катнашка тартуу, чечинүүгө мажбурлоо, сү- рөткө тартуу, окуучуну сексуалдык талаптарын канааттандырууга мажбурлоо же мате- риалдык же ушул сыяктуу башка пайда көрүү амалында окуучуну колдонуу, сексуалдык мүнөздөгү кыймыл-аракеттерди, жөнү жок бирөөнүн денесине кол тийгизүү же жыныс- тык катнашка зордоо. Баланын негизги муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо – педагогдор (же болбосо билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери), ата- энелер, кам көргөн жана/же баланы тарбиялоого жооптуу болгон башка чоң кишилер тарабынан бала тууралуу кадыресе кам көрүүнүн жоктугу, анын натыйжасында бала- нын эмоционалдык абалы бузулат жана анын саламаттыгына же жетилүүсүнө коркунуч пайда болот. Эзїїчї (Эксплуатация) – окуучуну кара жумушка пайдалануу же башка кан- дайдыр бир ишкананын же адамдардын пайдасына иштетүү, жана дагы мектеп адми- нистрациясынын жана мектептин кызматкерлеринин билим берүү процессинин максат- тарына жана принциптерине жана белгиленген эрежелерге жана нормаларга каршы балдардын эмгегин колдонуусу. Мындай кадамдардын жыйынтыгы, окуучунун билимине, психикасына жана дене- сине жана дагы анын моралдык, социалдык, эмоционалдык өсүп жетилишине зыян алып келиши мүмкүн. 14 Ошол эле жерде. … башталгыч класстын (сынаптын) мугалимдери балдарды кемсинтет, аларды “койлор...” деп айтып кордойт 13 – биздин мектепте өткөн жылы 10- класстын окуучусу башка окуучуну кыз талашып бычак менен сайган 14 16 15 Билим берїї мекемесиндеги зыян келтирїї окуучулардын же кыз- маткерлердинмүлкүн, буюмдарын (кийим-кечек, мектептик буюмдар, жеке буюмдар, телефон ж.б.) талкалоо, бузуу жана/же алардын акчаларын, буюмдарын зомбулук ме- нен тартып алуу. Көбүнчө зомбулуктун бул түрү опузалоо аркылуу жүрөт – акчаны, буюмдарды күч менен жана мажбурлоо менен, физикалык күчтү колдонуу менен ур- соккуга алуу, кандайдыр-бир маалыматтарды жарыялоо, ушак-айыңдарды таратуу коркунучу менен, бир жолку же маал-маалы менен кайталанып туруучу зомбулук. Мындай аракеттердин материалдык гана эмес, ошондой эле, физикалык жана нрава- лык азап тартуулардан улам келтирилген моралдык зыяндары (азап тартуу, кор болуу) да болот. 16 Экономикалык зомбулуктун мектептеги түрлөрүнүн бири – опузалоо (рэкет) – өзү- нүн олуттуулугу боюнча экологиялык жана энергетикалык коопсуздук менен бир катар- га туруп, 2006-жылы Кыргыз Республикасынын Коопсуздук Кеңешинин талкуусунда болгон. 17 Дискриминация – адамга анын улутуна же этникалык тиешелүүлүгүнө, жыны- сына, гендердик окшоштуулугуна жана сексуалдык багытталмасына, социалдык- экономикалык абалына, диний ишенимине, инвалиддигине, жетилүүдөгү же жүрүм- турумдагы өзгөчөлүктөргө, оорунун же башка бир белгилердин болушуна жараша кооптонуп тартынган же айырмалоочу мамилелерди билдирет. 15 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 16 Ошол эле жерде 17 Ошол эле жерде. Балдардын эмгегин эксплуатациялоо фактыларынын болушу, мугалим/ директор окуучуларды өздөрүнүн жеке жер тилкелеринде же үйдө иштөө үчүн тартышат: жогорку класстын окуучуларынын 2.1% жана орто класстардын окуучуларынын 4.1% бул “көп учурда” болуп тургандыгын белгилешет. Алардын мектебинде “сейрек” болот деп жогорку класстын окуучуларынын 10.9% жана орто класстардын окуучуларынын 26.2% белгилешти. 15 Балыкчы шаарындагы бир өспүрүм курактагы кыз өтө көп убакыт бою бир канча мектепти коркутуп келген. Акчаны кыздардан гана эмес, ошондой эле балдардан да чогултуп келген. Андан баары коркуп турушчу. 16 Зомбулуктун мектепте көп учураган түрлөрү боюнча орто звенодогу класстын окуучулары акча жана бумдарды рэкет/опузалоону (21,7%) – биринчи орунга, ал эми жогорку класстын окуучулары – экинчи орунга (19,5%) коюшкан. 17 17 18 Дискриминация ар түрдүүчө болушу мүмкүн:ачык жана анык түрдө адамды кор- доочу жана кемсинтүүчү сөздөр, комментарийлер, тамашалар, атоолор жана тилдөө- лөр, оюндардан жана иш-чаралардан чыгарып таштоо аркылуу, ошондой эле жашы- руун түрдөэтибар албоо, тең эмес мамиле аркылуу. Сурамжылоого катышкандардын 50% дээрлик ар бир класста мектеп коомчулугу оолактаган, изоляциялагандар бар экендигин көрсөтүшкөн. Физикалык кемчиликтери бар балдарды жана аз камсыз бол- гон үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучуларды, жаңы келген окуучуларды баардыгы – класс- таштар да, жогорку класстын окуучулары да, мугалимдер да кемсинтиши мүмкүн. 19 АИВ (ВИЧ) менен жашаган адамдар, көп учурда билим берүү мекемелеринде дискриминацияга кабылышат. АИВтин (ВИЧ) жугуу жолдору тууралуу жаңылышуулар, билим берүү мекемесинде АИВ менен жашаган адамдын болушу башка окуучулардын жана кызматкерлердин саламаттыгына коркунуч жаратат деген ойлор педагогдордун, окуучулардын жана айрыкча ата-энелердин кооптонуусун жаратышы ыктымал. Мына ушуга байланыштуу АИВ менен жашаган балдар, өспүрүмдөр жана чоң кишилер, окуу- га же билим берүү мекемесине жумушка кирүүдө кыйынчылыктарга туш болушат жана жада калса алардын АВИ-статусу билинген учурда окуу жайды таштоого аргасыз бо- лушат 20 . Гендердик дискриминацияга кыздар да, ошондой эле балдар да кабылышат. Ген- дердик негизде дискриминациялоо көбүнчө байкалбастан жана аны көрсөткөн тарап- тар үчүн рефлекстелбестен өтөт. Ошентип, мугалим-эркектер окуучу-эркек балдарга карата өз бийлигин жана мырзанын авторитетин көрсөтүү жана бекемдөө менен, дис- циплинардык максаттарда физикалык жазалоолорду көбүрөөк колдонушу мүмкүн. Ал эми мугалим-аялдар болсо эркек балдарды жазалоонун мындай формаларынан, бал- дардын каршылык көрсөтүүсүнөн, агрессиясынан жана аялдардын басымдуулук кы- лышын кабылдабоосунан кооптонуп, качышат. Улуттук-маданий стереотиптерге жара- ша мугалимдер сабакта эркек балдарга же кыздарга, алардын биринин академиялык жетишкендигин башкаларга караганда маанилүү деп эсептегендиктен, көбүрөөк көңүл бурушу мүмкүн. Балдардын-өспүрүмдөрдүн чөйрөсүндө эркек балдар кыздардан бийик турат деген укук таанылышы ыктымал. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3#Байкоочулардын_катышуусу

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3#Биринчи_топ–_жүрүм-турумдук_башкарып_алуу

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3#Орун_жана_убакыт

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3#Үчүнчү_топ

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=3#Экинчи_топ–_эмоционалдык_башкарып_алуу

Зордук-зомбулукту - бет 3

Көпчүлүк учурларда сексуалдык мүнөздөгү сөздөр жана кодулоолор эрезеге жете электерди коркутат, кемсинтет жана алардын өзүн-өзү сыйлоо сезимин начарлатат жана мектептен же окуу жайдан мөөнөтүнөн эрте чыгышын шартташы ыкты- 18 Ошол эле жерде. 19 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 20 ЮНЕСКО, МОТ (2011)АИВ менен жашаган же АИВ-инфекциясына (ВИЧ-инфекциясына) кабылган окуучуларды жана билим берүү кызматкерлерин окутуу, колдоо жана коргоо. Чыгыш Европа жана Борбордук Азия өлкөлөрүнүн билим берүү системасында АИВ-инфекцияга карата мамиле кылуунун саясатын ишке ашыруу боюнча практикалык сунуштамалар. Биздин мектепте мушташ болгон, бешинчи класстын окуучулары улутчулдуктун негизинде согуша кетишкен, андан кийин алардын улу агалары келишип, “дубалга дубал” мушташы башталган. 18 – Мен башка мектептен которулуп келгем, бул жерде мен жаӊы окуучумун, бул жерде баары мени кодулашат, танапис учурунда түрткүлөшөт. Мен мектепке баргым келбейт. 19 18 мал.Мындай окуяларга айрыкча көп учурда кыздар жана гендердик ылайык эмес эркек балдар жана кыздар туш болушат. 21 Гендердик зомбулук психологиялык, физикалык же сексуалдык зомбулук формасында болушу ыктымал, анын негизинде күчтөрдүн дисбалансы жана гендердик стереотиптер жатат. Гендердик негизде, анын ичинде гендердик окшоштукту жана адамдын сексуалдык багытталмасын кабылдабоо боюнча, жүзөгө ашырылган бардык формадагы зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттер гендердик зомбулуктун көрсөтүлүшү болуп саналат. Гендердик жана сексуалдык зомбулук көп учурда кыздарга жана аялдарга карата, айрыкча аялдар салттуу түрдө баш ийген абалдагы коомдо, болот. Эркектер бийик абалын бекемдеген жана бруталдуулукту бийик карманган, социалдык нормалар бал- дардын агрессивдүү жүрүм-турумун шартташы мүмкүн. Кыздар тарабынан баш ийүүнү жана багынууну күтүү менен, эркек балдар аларды басынтып, күч жана мажбурлоону көрсөтүшү мүмкүн. Өзүнүн кайраттуулугун көрсөтүү менен, алар өздөрүнөн алсызы- раак болгондорду, гендердик нормаларга төп келбегендерди, айрыкча гомосексуалдык багытталмадагы катары кабыл алынган балдарды, кодулап, кордоп жана физикалык, жада калса сексуалдык зомбулукка кабылтышы мүмкүн. Гендердик жана сексуалдык зомбулук АИВ (ВИЧ) инфекцияга кабылуу коркунучу менен байланышкан. Өзүнүн түрлөрүнө жана формаларына карабастан, зомбулук аракеттер бир жолку же дайыма бир эле адамга карата кайталануучу болушу мүмкүн. Качан зомбулук сис- темалык кайталануучу мүнөзгө ээ болгондо жана жабырлануучуну өзүнүн алдында жа- на башкалардын алдында кемсинтип, кордоонун эсебинен бийликти жана авторитетти бекемдөөнү өз максаты катары көздөгөндө, аны атоо үчүн “буллинг” же “кодулоо” тер- минине колдонушат. Буллинг – бул өзүн коргой албаган инсанга карата, зомбулуктун жана коду- лоонун жогоруда сүрөттөлгөн түрлөрүнүн бир адам же адамдардын тобу тарабынан кайталанып туруучу актысы. Буллинг бирдей физикалык мүмкүнчүлүктөгү эки окуучу талашып-тартышып же күрөшүп жатканда, бири-бирине тийишип ойноп кодулап жаткан учурда болбойт. Буллинг дайыма жабырлануучуну коркутуу, анын жүрөгүнүн үшүн алуу, моралдык жактан басынтуу, кордоо, баш ийдирүү максатын көздөйт. Билим берүү мекемелеринде буллинг теңтуштар арасында жолугат жана көп учурда кенже класста- гы окуучуларга карата алардан улуу окуучулар тарабына болот. Буллинге билим берүү мекемесинин кызматкерлери да кабылышы ыктымал. Көп учурда буллинг – бул аң-сезимдүү түрдө пландалган убакыт ичинде улануучу физикалык жана (же) психологиялык зомбулук, аны токтотуу үчүнчү тараптардын – мектептин (окуу жайдын) директорунун, мугалимдеринин, башка кызматкерлеринин, окуучулардын, ата-энелердин, ал эми айрым учурларда укук коргоо органдарынын өкүлдөрүнүн катышуусун талап кылат. 21 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. “Жогорку класстын окуучуларынын 9,5% тартып ортонку класстардын окуучуларынын 14,4% чейинкилери мугалим-эркектер жана мектептин коопсуздук кызматынын кызматкерлери көп учурда же кээде жогорку класстын окуучуларына орой тамашалары менен тийише тургандыгын билдиришет” 21 . 19 Буллингдин айрым төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн бөлүп көрсөтүүгө болот, алар: ассиметриялуулук - физикалык жана/же психологиялык күч түрүндөгү бийлик- ке ээ болгон, зомбулук көрсөткөн тарап, ал эми экинчи жагынан – мындай күч- кө ээ болбогон жана үчүнчү тараптардын колдоосуна жана жардамына өтө муктаж болгон жабырлануучу турат; алдын-ала ниеттенүүчүлүк – бута - максат катары тандалган адамга физика- лык жана жан дүйнө азаптарын тарттырууга багытталган; жабырлануучулардын өзүнө болгон ишенимин, өзүнө болгон урматтоосун жа- на адамдык кадырын төмөндөтөт; жабырлануучуну гана камтыбастан, ошондой эле зомбулуктун күбөлөрүн да, зомбулук болгон жер - бүтүндөй классты (топту) да камтыган топтук процесс; эч качан өзүнөн-өзү токтоп калбайт, жана дайыма жабырлануучуларга да, буллингдин демилгечилерине да (зомбулук көрсөткөн тарап) жана күбөлөргө да коргоо жана жардам талап кылынат Буллинг ар түрдүү формада болот. Бир учурда ал системалуу түрдө сөз менен кордоо, инсандын айрым өзгөчөлүктөрүн: сүйлөө манерасын, кийимин, анын ичинде, оорулар же инвалиддик менен шартталган басыгын, жесттерин (кекечтенип сүйлөө, аксап басуу), этникалык тиешелүүлүгүн сындап шылдыңдоо болушу мүмкүн. Ал эми экинчи учурда кодулоолор буюмдарды тартып алуу же талкалоодо, адамдык кадырын басмырлоодо, мисалы, кандайдыр-бир ызалоочу аракеттерди аткарууга же үчүнчү та- раптарга карата зомбулук актыларын жасоого мажбурлоодо жатат. Бул сыяктуу физи- калык жана сөз менен айтуу аракеттери түз буллингди мүнөздөшөт. Кыйыр буллинг – манипуляциялоо – жалган маалыматтарды, сөздөрдү жана ушактарды таратуу, адам- ды аралашып жүргөн чөйрөсүнөн, биргелешкен иштерден, оюндардан чыгарып таш- тоо, куугунтуктоо, этибар албоо, бойкот. Буллинг өзүнүн турушунда бир нече стадия- ларды басып өтөт. Биринчи баскыч – бул буллинг-топтордун жаралышы.Балалык-өспүрүмдүк жа- маатта өзүнүн физикалык күчүн же бийлигин көрсөтүү аркылуу өзүнүн ордун бекемдөө- гө умтулган, “лидердин” айланасында ошондой эле үстөмдүк кылууга же анын кор- гоосуна жана карамагында болууга умтулган “жактоочулардын” тобу түзүлөт. Эгер зомбулуктун биринчи эле белгилери байкалганда, алар курч жана чечкиндүү түрдө бө- гөттөлбөсө, анда алардын башкы демилгечиси – “лидер” өзүнүн жазаланбай турганды- гына ынанат, бул болсо анын жактоочуларынын арасындагы аброюн жогорулатат жана топту бекемдейт. Экинчи баскыч – конфликттин өнүгүүсү. Мугалимдердин кийлигишпөөсү, класс- таштардын көңүл коштугу зомбулук аракеттердин кайталанышына жол берет, ал эми ага кабылган окуучу акырындап отуруп каршылык көрсөтүүгө болгон жөндөмүн жана эркин жоготот. Ал зомбулукту өтө сезимталдык менен кабыл алгандыктан, кийинки зомбулуктар үчүн шылтоо жаратат. Үчүнчү баскыч – деструктивдик жүрүм-турум. Дайыма зомбулукка кабылган окуу- чуга курмандык статусу бекилип калат. Айланасындагылар бул адамды дайыма коду- лоого көнүп калышып, анын өзүн келип чыккан кырдаал үчүн күнөөлөшөт. Ал адам өзү бул кодулоолорго өзү күнөөлү экендигине ишене баштайт. Ал өзүнүн күчү менен эми бул кырдаалды жеңип чыга албайт, ал басмырланган, ал катуу коркутулган жана мо- ралдык жактан басынган абалда болот. Төртүнчү баскыч – куугунтуктоо. Айласы түгөнгөн жана жалгыздыктын акыркы чегине жеткен, жабыр тарткан окуучулар, зомбулук көрсөткөндөр менен жолугушуп калуудан жана кошумча жаракат алуудан коркуп, маал-маалы менен сабактарды кал- тыра башташат же таптакыр эле билим берүү мекемесине барбай калышат. Бул көрү- нүш “буллингдин академиялык зыяны” деген аталышка ээ болгон. Буллингдик кыр- 20 даалга чоңдордун (ата-энелер жана/же мугалимдер, билим берүү мекемесинин адми- нистрациясы) аралашуусунан улам, жабыр тарткан окуучуларды, көп учурда аларга зарыл социалдык-психологиялык жардам көрсөтпөстөн, башка класска же мектепке ко- торушат. Узак убакыт бою зомбулукка кабылуунун натыйжасында келип чыккан психо- логиялык травма жабырлануучунун жаңы окуу жамаатында кийинки ийгиликтүү интег- рацияланышына жана социалдашашуусуна тоскоолдук жаратышы ыктымал жана “жа- ңы жерде” буллингдин кайталануусун себеби болушу мүмкүн. Колдоону сезбей жана зомбулук кырдаалынан чыгуу жолун таппай, буллингден жабыр тарткан балдар, өздө- рүнө зыян келтире башташы мүмкүн, суицид тууралуу ойлоно башташы жана аны ишке ашыра башташы мүмкүн. Буллингдин түрлөрүнүн бири - хейзинг (мектеп “дедовщинасы”) – де- милгелөөнүн формалдуу эмес зомбулуктук ырым-жырымы сыяктуу көрүнүш менен байланышкан. Мындай ырым-жырымдар көбүнчө жабык мекемелер (аскерий, интер- 21 Буллиндин өөрчүшү: Буллингден жабыр тарткан ар бир адам, эреже катары, өзүнүн абалын кабыл алуунун үч негизги фазасын башынан кечирет. Виктимизациянын – курмандыкка айлануу жана бул ролго көнүп калуунун натыйжасында – жабырлануучунун ула- нып жаткан зомбулук кырдаалында бир нерсени өзгөртүү мүмкүнчүлүктөрү жана ресурстарыкыйла азаят. Биринчи топ– жүрүм-турумдук башкарып алуу – жабырлануучу зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка активдүү каршылык көрсөтүшү же ал тарабынан боору ооруйт деген ишенимге ишениши, зомбулук көрсөткөн адамды ынандыруу, корку- туу , ынандыруу, сатып алуу аракеттерин көрүшү мүмкүн. Эреже катары, мындай аракеттер зомбулук болгон кырдаалды андан ары гана ырбатат. Жабырлануучу ошондой эле үчүнчү тараптардын колдоосун жана жардамын активдүү издей баш- ташы мүмкүн. Бирок жардам өз убагында келбесе жана зомбулук токтобосо, жа- бырлануучу коргонуучу жүрүм-турумдук реакцияга – мурда, балким, ага тиешелүү эмес , кандайдыр-бир ишмердүүлүктүн түрүнө кызыгуу аркылуу көйгөйдөн чыгууга өтүшү мүмкүн. Бул виртуалдык компьютердик дүйнөгө максималдуу түрдө кирип кетиши же жаштардын субмаданиятына ыктап кетиши, ал эми өтө коркунучтуусу – алкоголь жана баңги заттарды пайдаланууга тартылып кетиши мүмкүн. Экинчи топ– эмоционалдык башкарып алуу – дайыма тынчсыздануудан, коркуудан , кайгыруудан келип чыккан, күчү жана сапаты боюнча ар түрдүү эмоционалдык толгонууларда көрүнө. Бул толгонуулар ызакор болуудан, агрессивдүүлүктөн , кыжырдануудан, жинденүүдөн жана таарынчактыктан, же, тескерисинче , - эмоционалдык оолактоодон, муздактыктан жана түнтүүлүктөн көрүнүшү мүмкүн.Алар организмдин психосоматикалык коргонуучу реакциясынын себеби да болушу мүмкүн – кекечтенүү, түнкүсүн заараны кармана албай калуу (энурез). Акырындап отуруп мындайча айтканда “катастрофалык ой жүгүртүү” өнүгүшү мүмкүн, ал тоталдык үмүтсүздүккө жана айласыздыкка алып барат. Үчүнчү топ– интеллектуалдык башкарып алуу – жабырлануучуда, күнүмдүк тиричиликтин атрибуту болуп калган, буллинг кырдаалынын аргасыздыгын жана басып өтүүгө мүмкүн эместигин сезүү сезими, калыптанат. Жабырлануучу аны менен болуп жаткандар үчүн өзүн күнөөлөшү (“мен баарына өзүм күнөөлүмүн”) жана тегерегиндегилерди душман катары кабыл алышы мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү мүмкүнчүлүгүн көрбөй, жабырлануучу жашоонун маңызынан күмөн санай баштайт жана суицид аракетин көрүшү мүмкүн. наттык, пенитенциардык) үчүн мүмкүн, бирок ошондой эле кадыресе мектептерде, ин- тернаттарда, балдар үйлөрүндө да жолугушу ыктымал. Жаңы келгендерге алардын классташтары же алардан жогорку класстын (курстардын) окуучулары адамдык кадыр- ды кемсинткен (эл алдынан жылаңач басып өтүү, жугундуларды өзүнө куйдуруу, даа- раткананын полун тиш щетка менен жууп чыгуу ж.б.) аракеттерди таңуулашат, аларга карата катуу физикалык жана жада калса сексуалдык зомбулук актылар көрүлүшү мүм- күн. Хейзинг, буллинг сыяктуу эле, көп учурда жашыруун же ачык гендердик жана сек- суалдык подтекстке ээ болот. Заманбап маалыматтык технологиялардын өнүгүшү менен буллингдин дагы бир түрү – кибербуллинг – адамдын артынан түшүү үчүн, ал тууралуу конфиденциал- дык маалыматтарды, сөздөрдү, ушактарды, кордоочу жана ызалоочу билдирүүлөрдү жайылтуу үчүн мобилдик телефондорду, электрондук почтаны, Интернетти, социалдык тармактарды, блогдорду, чаттарды колдонуу жайылды. Кибербуллинг курч, одоно же каардуу тексттик билдирүүлөрдү көрсөтүү жана жөнөтүү, он-лайн режиминде курман- дык болуп тандалган адамды шылдыңдоо, ага зыян келтирүү же уяткаруу максатында жеке маалыматтарды, фото же видеолорду ачык кирүү мүмкүндүгү болгон режимде жайгаштыруу аркылуу болушу мүмкүн, ошондой эле социалдык тармактарда, элект- рондук почтада, веб-баракчада, курмандык болуп тандалган адамдын атынан башка- ларды шылдыңдоо жана кордоо үчүн, жалган каттоочу жазууларды түзүшү ыктымал. Кибербуллингдин зомбулуктун башка түрлөрүнөн айырмасы, ал зомбулук көрсөтүп жаткан тарапка анонимдүүлүктү сактоого мүмкүндүк берет. Агрессор өзүнүн курманды- гы менен түздөн-түз, бетме-бет кагылышпагандыктан, каны кармоо мүмкүндүгү да азаят, а демек, өзүнүн жоругу үчүн жоопкерчиликти сезүү сезими да жоголот. 1.3. ЗОМБУЛУКТУН ФАКТОРЛОРУ Зомбулук болгон окуялардын жаралышына көптөгөн факторлор таасир тийгизет. Ошондуктан алардын алдын-алуу үчүн индивидуалдык, топтук, социалдык, маданий факторлордун өз ара аракеттешүүсүн, ошондой эле айлана-чөйрөнү да эске алуу ке- рек. 2-сүрөт. Зомбулуктун факторлорунун экологиялык модели . 22 Инсандык факторлор Үй-бүлөлүк факторлор Чөйрө факторлору жана кырдаалдык факторлор Социалдык факторлор: маданий нормалар жана мыйзамдар, гендердик стереотиптер, социалдык- экономикалык те ӊсиздик Инсандык факторлор Эреже катары, зомбулуктук аракеттерди жасап жаткан, өздөрүн агрессивдүү алып жүргөн балдар жана өспүрүмдөр, айрым индивидуалдык, психологиялык өзгөчөлүктөр: гиперактивдүүлүгү, импульсивдүүлүгү, өзүнүн жүрүм-турумун жана эмоциясын көзө- мөлдөөнүн төмөнкү деңгээли, элеңдегендиги, мектептеги сабакка жетишүүсүнүн төмөн деңгээли, тез ачууга алдырып жиберүүсү менен айырмаланышат. Окуучулар система- луу түрдө дайыма теңтуштарын кемсинтишет, ал эми кээде мугалимдерди да шылдың- га алышат, алар муну, эреже катары, өзүнүн кыйындыгын, бийлигин көсөтүү үчүн, өзүн кыйын сезүү үчүн, өзүн көрсөтүү үчүн аң-сезимдүү түрдө жасашат. Алардын агрессия- сы өздөрүнүн жинин башкара албай калуудан эмес, жазалоо коркунучу жок болгон шарттарда башкаларды коркутуу, запкы көрсөтүү жана азапка салуу каалоосу менен жаралат. Айрым зомбулук көрсөтүүчүлөрдө түрдүү психологиялык бузулуулар байка- лышы мүмкүн. Виктимизациянын себеби “айырмачылык, окшошпогондук фактору” болушу мүм- күн – көпчүлүк курдаштарынан кандайдыр-бир айырмачылыктардын болушу, мисалы, жетилүүдөгү же тышкы келбеттеги, мүнөздөгү, жүрүм-турумдагы өзгөчөлүктөр (бузу- луулар). Көп учурда мындай балдардын достору жок болот жана алар курдаштарынын коргоосуна ээ болушпайт, ошондуктан алар зомбулук көсөтүүчү тарап үчүн оңой бутага айланышат. А бирок зомбулуктан жана кодулоодон мамилечил, достору бар балдар да азап чегип келишет. Мисалы, буллингке кээде жөндөмдүү балдар (мыкты баага окуган же мыкты интеллектуалдык жөндөмдүүлүктөргө ээ болгон балдар) кабылышат, алар өздөрүнүн шыктуулугу менен корреляцияланган, өтө сезимталдуу болушкандыктан ко- дулоону өтө оор кабылдашат. Көпчүлүк учурларда зомбулукка жана кемсинтүүгө ка- былгандар өздөрүн физикалык жактан коргой алышпаган, жан дүйнөсүндө каршылык көрсөтүүгө күч таба албаган жана теңтуштар, чоңдор (ата-энелер, мугалимдер) ара- сында колдоо балдар туш болушат. Їй-бїлљлїк факторлор Билим берүү мекемесинде зомбулуктун көрсөтүлүшүн жогорулатуучу, маанилүү фактор болуп окуучунун үй-бүлөсүндөгү кырдаал саналат: Социалдык-психологиялык абалдын оң эместиги, Ата-эне тарабынан баланы көзөмөлдөөнүн жоктугу, Үй-бүлөдөгү зомбулук, Ата-эне менен жылуу ишенимдүү мамилелердин жоктугу, эмоционалдык муз- дактык жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн биримдүүлүгүнүн төмөнкү даражасы, өз ара колдоо көсөтүүнүн жоктугу. Үй-бүлөдөгү зомбулук: ата-энелер ортосундагы жана ата-энелер тарабынан бал- дарга карата зомбулук мектептеги балдардын инсандар аралык өз ара мамилелеринин парадигмасын тапшырыкташы мүмкүн. Көбүнчө ата-энелери тарабынан, өзүн башка- лардан бийик, башкаларды басынтуу жана өз кызыкчылыктарын бардык аракеттер ме- нен коргоого үйрөтүлгөн балдар зомбулук көрсөтүүчүлөр болуп чыга келишет. ЮНИ- СЕФтин 2009-жылы жүргүзгөн изилдөөлөрү көрсөткөндөй, зомбулуктун тигил же бул формадагы түрү Кыргызстанда ар бир үчүнчү үй-бүлөдө орун алып келет. Балдардын 72 % зомбулуктун формаларынын бирине кабылганын айтышкан. 50 % үй-бүлөнүн башка мүчөлөрү тарабынан оозеки кордоолорго туш болушканын, 39 % психикалык зомбулукка, 37 % - физикалык, ал эми 1,6 % - сексуалдык зомбулукка кабылышканын айтышкан. 23 Балдардын көйгөйлөрүнө карата ата-энелердин анчейин көңүл бурбагандыгы жа- на үй-бүлөлүк-тиричиликтик мамилелер, бойго жете элек баланын психикасына терс таасирин тийгизет, жана суициддерге алып барат. 2015-жылдын 5 айында Кыргызстанда бойго жете элек өспүрүмдөрдүн суициди- нин 58 фактысы катталган (2014 - 47), мурунку жылга салыштырмалуу 23,4% жогору, анын ичинде 45и жалпы билим берүүчү мекемелердин окуучулары, ал суициддердин жалпы санынын 77% түзөт. Катталган суициддердин 78% фактысы – бул толук (биринчи караганда) жана жакшы камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдары. Суициддерге баруунун негизги себеп- тери болуп үй-бүлөдөгү чыр-чатактар (ата-энелердин ажырашуусу, балдар алыскы туу- гандардын же башка эле адамдардын кароосунда калышкан, ички жана тышкы мигра- ция) саналат. Чљйрљ факторлору Билим берүү мекемесиндеги жагымсыз социалдык-психологиялык климат, окуу жана теңтуштар жана мугалимдер менен болгон мамилелерден улам келип чыккан ст- ресс, мугалимдер тарабынан тиешелүү көзөмөлдүн жоктугу, алардын зомбулуктун ай- рым көрүнүштөрү менен күрөшүүгө каалоосунун жоктугу жана зомбулуктун катышуучу- ларына адекваттуу жана өз убагында жардам көрсөтө албоосу, ошондой эле болуп жаткан көрүнүштөргө карата окуучулардын жана алардын ата-энелеринин көӊүл кош мамилеси зомбулуктун жаралышына жана кайталанышына жана алардын системалуу түрдөгү кодулоого айланышына ыңгайлуу чөйрөнү түзүшөт. Окутуучулар, билим берүү мекемесинин башка кызматкерлери окуучулардын ара- сындагы зомбулуктук жүрүм-турумду, аларга карата зомбулук жасоо менен: ур-сокку менен жазалоону колдонуу менен, абройго шек келтирген одоно, кемсинтүүчү сөздөр, кыйкырыктар жана кордоочу сөздөрдү айтуу менен, дискриминацияга кабылтуу менен, окуучулардын жашоо-тиричилигинин бардык аспекттерин катуу жөнгө салууга аракет- тенүү менен, окуу жана тартип боюнча жогорулатылган талаптарды талап кылуу ме- нен, жагымсыз жүрүм-туруму үчүн жазалоо катарында бааларды төмөндөтүү менен, көкүтүшү мүмкүн. Окуучу тарабынан билим берүү мекемесин терс кабылдоо анын аг- рессивдүү жүрүм-турумун ого бетер күчтөндүрөт. Окуучулардын агрессивдүү реакция- сын педагог тарабынан алардын биринин өтө эле көп ирет оң же терс мисал катары бөлүп көрсөтүлүшү, ошондой эле алардын ортосунда кызматташтыкка зыян келтирүү менен, атаандаштыкка демилгелөө шартташы мүмкүн. Билим берүү мамилелеринин катышуучуларынын баардыгы үчүн өтө татаал жана оор кырдаал, мектеп жетекчилиги жана педагогикалык жамаат зомбулук болгон фак- тыларды таануудан баш тартып, болгон окуя үчүн күнөөнү жабырлануунун өзүнө кой- гон учурда, ата-энелерди укук коргоо органдарына кайрылуудан таш тартууга ынан- дырган учурда жаралат. Мындай аракеттер зомбулук көрсөтүүчүнүн жазаланбастык сезимин курчутат, ал эми жабырлануучуну айласыздыкка жана ишенимсиздикке туш кылат, зомбулуктун эскалациясына жана көбүнчө трагедиялык натыйжаларга алып ба- рат. Кырдаалдык факторлор Зомбулук аракеттерди жасоого белгилүү бир, мындайча айтканда, кырдаалдык факторлор шартташы же тоскоолдук жаратышы мүмкүн, алардын катарына төмөнкү- лөр кирет: Орун жана убакыт: көп учурда зомбулук танапис учурунда коридорлордо, дааратканаларда, оюн аянтчаларында, физкультура сабагынын алдында жа- 24 на андан кийин кийинүүчү бөлмөдө, ошондой эле чоңдор жок далдоо жер- лерде жүзөгө ашырылат; Байкоочулардын катышуусу: зомбулук көрсөтүүчү үчүн башкы мотив өзүн көрсөтүү жана бийлигин көрсөтүү, зомбулуктук аракеттерди күбөлөрү жок жа- соо маанисин жоготот; ошол эле учурда күбөлөр болгон учурда зомбулук ак- тылары көбүрөөк жана жабырлануучу үчүн өтө катуу травматизациялуулук менен жүрөт; чоңдордун катышуусу зомбулуктун алдын-алышы же токтотушу мүмкүн; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=4

Ичкиликти,  баңги  заттарды  колдонуу  же  куралдын  болушу

Ичкиликти, баңги заттарды колдонуу же куралдын болушу: зомбулук көрсөтүүчүлөр башка окуучуларга караганда көбүрөөк спирт ичимдиктерин колдонушат жана жанына курал алып жүрүшөт 22 ; мындан тышкары. Алкогол- дук же наркотикалык мас болуу абалынан башка учурларда аффективдик реакцияларды күчөтөт, ал эми куралдын болушу оор жараттардын тобокелин жогорулатат. Социалдык факторлор Билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун мүнөзү жана жайылышы жалпы эле коомдогу зомбулукту чагылдырат, ал өз учурунда, социалдык-экономикалык жана сая- сий шарттарды, маданий нормаларды, салттарды жана баалуулуктарды, мыйзамдар- ды жана алардын сакталышын чагылдырат. Социалдык жана экономикалык тењсиздик – бул билим берүү меке- месиндеги зомбулуктун жана кодулоонун дагы бир жайылган себеби.Жакшы камсыз болгон же жогорку социалдык статустагы үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучулар аз камсыз болгон үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучуларга теңине албагандык менен мамиле жасашат. Мигранттар жана этникалык азчылыктын өкүлдөрү мектепте башкаларга караганда кө- бүрөөк кодулоого туш болушат. Өз учурунда, башкалар теңине албаган балдар өздө- рүнүн таарынтуучуларына физикалык зомбулук менен жооп беришет. Маргиналдашкан балдар жана өспүрүмдөр үчүн башкаларга карата жасаган физикалык кысымы жана психологиялык басымы социалдык адилеттүүлүктү калыбына келтирүүнүн жана өзүн- өзү ырастоонун ыкмасы болуп келет. Көпчүлүк эксперттердин ою боюнча, Кыргызстандагы балдарга карата зомбулук- тун негизги себептеринин бири болуп калктын кыжырдануусуна жана деградациясына, ошондой эле жогорку жумушсуздукка алып келген, анын азабынан кыргызстандыктар өз балдарын карып калган ата-энелеринин, туугандарынын, аз тааныш адамдардын кароосуна калтырып, акча табыш үчүн кетүүгө аргасыз кылган, жакырчылык саналат. Ата-энелердин башка категориясы, экономикалык жана социалдык көйгөйлөрдөн улам, алкоголь ичип жана жиндерин балдарынан чыгара башташат. Гендердик кљрїнїштљр - далай ирет билим берүү мекемесиндеги зомбу- луктун себеби болуп чыгат. Эркектердин бийик болушу жана аялдардын баш ийип ту- рушу тууралуу салттык көз караштар кыздарга карата гендердик зомбулуктун себеби болуп чыгат. Чыныгы же таңууланган сексуалдык багытталма жана/ же гендердик ок- шоштук көптөгөн системалуу түрдөгү кемсинтүүлөрдүн, өспүрүмдөрдү дайыма кайта- лануучу жана улануучу кодулоонун негизинде жатат. Шылдыңдын, кодулоонун, физи- калык жана сексуалдык зомбулуктун, анын ичинде зордуктоого чейинки зомбулуктар- дын, объекттери, эреже катары, өз курдаштарына караганда физикалык жактан начар жетилген, жүрүм-туруму кайраттуулук жана “туура” мырзалык жүрүм-турум жөнүндөгү 22 Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун Европалык аймактык бюросу (2012). «Мектеп курагындагыбал- дардын саламаттыкка карата мамилеси» изилдөө: изилдөөнүн жыйынтыктары боюнча эл аралык жыйынтык маа- лымат. 2009/2010-жж. 25 кеңири тараган көз караштарга төп келбеген, жүрүм-турумдагы эркек балдар болушат. Мындай зомбулукка, тышкы келбети жана жүрүм-туруму кыздар жана назиктик жөнүн- дөгү “салттуу” караштарга төп келбеген же аларды “туура эмес” сексуалдык багыттал- мадагы адам катары шек саноого мүмкүндү берген, кыздар да туш болушат. Зомбулук мындай учурларда дайыма кайталануучу мүнөздө болуп калат, себеби жабырлануучу каршылык көрсөтө албайт жана өзүнүн гендердик төп келбегендиги үчүн айыптоодон жана мурункудан да чоң зомбулукка кабылуудан кооптонуп, арыздануудан коркот. Көп учурда гендердик зомбулук гендердик төп келбеген окуучуларга карата билим берүү мекемесинин жетекчилиги, окутуучулары, кызматкерлери тарабынан жасалган дискри- минациялык мамилелер менен көкүтүлөт. Билим берїї мекемесинин жайгашкан жери да андагы зомбулук- тун жайылыш даражасына таасирин тийгизет. Шаардын же айылдын социалдык жак- тан жакшы эмес, кылмыштуулук абалынын өтө жогорку деңгээли белгиленген райо- нунда жайгашкан мектептерде зомбулук актылары көбүрөөк жасалат. Массалык-маалымат каражаттарында зомбулукту кљп ирет кайталоо жана кљрсљтїї, кинодо жана жарнамада зомбулукту бийик тутуу, по- пулярдуу компьютер оюндарында зомбулук камтылган сюжеттерди колдонуу жана порнографиянын көзөмөлсүз жайылтылышыжалпы эле адамдардын, жана балдар ме- нен өспүрүмдөрдүн да агрессивдүүлүгүн жогорулатат. Эрезеге жете элек балдар – массалык-маалымат каражаттарын, оюн-зоокторду жана жарнаманы керектөөчүлөрдүн эң маанилүү бөлүгү. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, массалык-маалымат каражаттарынан элес сүрөттөрдү кабыл алуу балдардын досторуна жана классташтарына карата аг- рессивдүү жүрүм-турумун жогорулатат. Жогоруда саналып өткөн факторлордун бири да, өзүнчө болгондо, эмне үчүн бир адам өзүн мынчалык агрессивдүү алып жүргөнүн, ал эми экинчиси андай эмес экендигин, же эмне үчүн бир окуу жайда, экинчисине караганда зомбулук актылары көбүрөөк жасалгандыгын, түшүндүрүп бере албайт. Билим берүү мекемесиндеги зом- булук – бул инсандык, үй-бүлөлүк жан социалдык факторлордун татаал өз ара араке- тинин натыйжасы. Бул факторлордун баары конкреттүү мектептеги зомбулук менен байланышканын түшүнүү – анын алдын-алуу, токтотуу үчүн маанилүү кадам. Балдарга карата зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылуунун негизги тоскоол- дугу болуп, ага мурункудай эле жол бериле бериши саналат. Кыргызстанда, эгер ба- ланын социалдык статусу төмөн болсо, ал коомдун толук кандуу мүчөсү боло албайт деп эсептелинет. Коомдо орун алган көз караш боюнча, балага зомбулук көрсөтүү – тарбиялоонун жана тартипти кармап туруунун кадыресе 0431өлүгү болуп саналат. Анын үстүнө, билим берүү мекемелериндеги зомбулук фактылары көп учурда жетек- чилер, педагогдор жана конфликттин катышуучуларынын өздөрү тарабынан жашыры- лат. Көпчүлүк ата-энелер педагогдордун аракеттерин туура деп эсептешет жана өздө- рүнүн баласын коргоо максатында эч бир чара көрүшпөйт. 26 1.4. ЗОМБУЛУКТУН КАТЫШУУЧУЛАРЫ: 3-сүрөт. Зомбулуктун катышуучулары – багытча (стрелка) зомбулук кимден жана кимге багытталгандыгын көр- сөтүп турат. Ролдорду бљлїштїрїї Билим берүү мекемелеринде болуп жаткан зомбулук, шылдыңдоо жана кодулоо актыларында, эреже катары, зомбулук көрсөтүүчү менен (коркутуучу же агрес- сор) жана жабырлануучу (коркутулган же курмандык) менен катар күбөлөр (бай- коочулар) да катышышат. Көбүнчө зомбулук көрсөтүүчү тарап жалгыз эмес болот, башкы бирөөнүн айланасында жактоочулардын тобу топтолот; зомбулуктук аракеттер бир гана окуучуга же мугалимге (билим берүү мекемесинин кызматкерине) багыттал- бастан, ошондой эле бир нече тараптарга багытталышы ыктымал. Зомбулук көрсө- түүчү тарап дайыма эле өзүнүн аракеттерин жашыруун сактоого умтулбайт, тескери- синче, ал көп учурда эл алдында көрүнүп агрессивдүү алып жүрөт. Эгер зомбулук да- йыма кайталануучу болуп калса, анда милдеттүү түрдө анын, бир нече адамдан тар- тып бүтүндөй класска чейин, күбөлөрү болот. Зомбулуктун демилгечиси катары, зом- булуктун объекттери катары окуучулар да, ошондой эле билим берүү мекемесинин пе- дагогдору, жетекчилери жана башка кызматкерлер да чыгышы мүмкүн. 4-сүрөттө зом- булуктун түрдүү кырдаалдарындагы катышуучулардын сандык бөлүштүрүлүшү берил- ген. Мугалим, билим берүүчү мекеме- нин кызматкери Окуучу же окуучу- лардын тобу Окуучулардын ата- энелери Директор, мугалим, билим берүүчү меке- менин кызматкери Окуучу же окуучулардын тобу Окуучулар- дын ата- энелери Зомбулук кылган субъект (демилгечи) Зомбулукка кабылган объект (жабыр тарткан тарап) 27 4-сүрөт. Зомбулуктун катышуучулары: зомбулук көрсөткөндөр, жабырлануучулар, күбөлөр. – зомбулук көрсөткөндөр – жабырлануучулар – күбөлөр – багытча (стрелка) зомбулук кимге багытталгандыгын көрсөтөт. Зомбулук көрсөтүүчүлөрдүн арасынан лидер жана зомбулуктук аракеттерге кара- та оң мамиледе болгон жана аларда активдүү катышкан, бирок зомбулуктун демилге- чиси болбогон жана жетектөөчү ролду ойнобогон, бир же бир нече жактоочулар бөлү- нүп көрүнүшөт. Зомбулук көрсөтүүчүлөргө анык жактоочулар жакындашат, алар зомбулукту ачык жана активдүү колдошот, мисалы, күлкү менен же кырдаалга көңүл бурдуруу менен, бирок өздөрү ага катышышпайт, жана пассивдүү жактоочулар да ыкташат, аларга кодулоо жагат, бирок алар колдоонун ачык белгилерин көрсөтүшпөйт. Байкоочулардын арасынан көңүл кош байкоочуларды бөлүп көрсөтүүгө болот, алар зомбулук процессине тартылышпайт жана белгилүү бир позицияны ээлешпейт. Зомбулук көрсөтүүчүнүн жактоочулары жана көңүл кош байкоочулар көп учурда өздөрү курмандыктын ролунда болуудан коркушат, ошондуктан жабырлануучуга карата эч бир коргоочу аракеттерди жасашпайт. Жабырлануучу тарапта ага жардам берүү керек деп эсептеген, бирок активдүү аракеттерди жасоого чечилбеген потенциалдуу (мүмкүн болгон) коргоочулар бо- лушу мүмкүн, ошондой эле жардам берүүгө аракеттенген, зомбулукту токтотууга кий- лигише алган чыныгы коргоочулар да болот. Ошентип, жабырлануучунун тегерегинде зомбулуктун башка катышуучуларынын бүтүндөй тобу түзүлөт жана, эреже катары, чоңдордун кийлигишүүсүз (билим берүү мекемесинин кызматкерлери же ата-энелердин), потенциалдуу жана чыныгы коргоочу- лардын арасынан (курдаштар же чоңураак окуучулардын)зомбулук көрсөтүүчүнүн жана анын жактоочуларынын аракеттерин бөгөттөө үчүн жетишээрлик күчтүү тараптар бол- бой калганда, зомбулуктун айлампасын үзүүгө мүмкүн болбогон өз ара мамилелердин системасы түзүлөт. 5-сүрөттө зомбулуктун катышуучуларынын ортосундагы өз ара ма- милелер схемалык түрдө берилген. 28 5-сүрөт. Зомбулуктун катышуучуларынын ортосундагы мамилелер Зомбулуктун түзүлүшүндө окуучунун туруктуу ролу класстын түзүлүшүнөн көз ка- ранды: ал канчалык катуу болсо, окуучуга өз ролунан кутулуу ошончолук кыйын болот. Зомбулук түзүлүшүндө төмөнкү класстагы бекилип калган ролдук позициялар көп учурда мектепти аяктаганга чейин сакталып калат. Инсандык мїнљздљмљлљр Билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучулары, кандайдыр-бир артыкчылык- тар жок эле, кырдаалга жараша, зомбулукка катышып калышы ыктымал. Ар бир окуучу зомбулуктун потенциалдуу жабырлануучусу, зомбулук көрсөтүүчү же анын күбөсү бо- лушу мүмкүн. Ошого карабастан, зомбулук көрсөткөн тарап үчүн, жабырлануучу жана окуянын күбөлөрү үчүн мүнөздүү болгон эң эле типтүү инсандык өзгөчөлүктөрдү бөлүп көрсөтүүгө болот. Зомбулук кљрсљткљндљр Эреже катары, зомбулук көрсөткөн тарап болгон балдар, - бул өздөрүнө ишенген, топто башкарууга жана башкаларды баш ийдирүүгө шыктуу, моралдык жана физика- лык жактан күчтүү, эмоционалдык импульсивдүү жана тез эле каарданууга жана агрес- сияга өтүп кеткен, өз курмандыктарына карата эмпатиянын төмөн деңгээлине ээ бол- гон, көп учурда өз теңтуштарын жана өзүнөн кичүүлөрдү гана “бурчка такабастан”, ошондой эле чоңдорду да (мугалимдерди, ата-энелерди, тартипти сактоо органдары- нын өкүлдөрүн) кыжырданткан балдар. Үй-бүлөлүк абалдын начардыгы, ата-энелер менен болгон оор мамилелер, окууга болгон жетишүүчүлүк жана жакшы үй-бүлөдөн Жабырлануучу Зомбулук көрсөткөндөр Жолун улантуучу жана чыныгы жактоочу Пассивдүү жактоочу Кө ӊүл кош күбө Потенциалдуу коогоочу Чыныгы коргоочу 29 чыкканийгиликтүүрөөк балдарга карата көз артуулар менен шартталган тынчсыздануу доминанттык балдардын статусуна коркунуч жаратышыш мүмкүн. Зомбулукка кайры- луу мындай балдар үчүн класстагы же топтогу, мектептеги же окуу жайдагы өз стату- сун күч, мугалимдердин чакыруусу, курдаштарын же кичинекейлерди кемсинтүү, ал эми айрым учурларда жогорку класстын окуучуларын, баардыгын коркуу абалында кармап туруу менен, бекемдөөгө мүмкүндүк берет. Алар өздөрүнүн жазаланбастыгына ишенишет, жана аларга өз күчүн, бийлигин, “кыйындыгын” көрсөтүү үчүн күбөлөр ке- рек. Көп учурда зомбулук көрсөтүүчүлөрдүн кумирлери – мыйзамдан, жүрүм-турум жа- на мораль нормаларынан жогору болгон “күчтүү инсандар”. Жабырлануучулар Зомбулук көрсөтүүчүлөргө карма-каршы зомбулуктан жабыр тарткандарга, өзүнө ишенбестик, өзүн барктабагандык, турмуштун кыйынчылыктарына жана стресстерине өтө сезимтал болуу, жогорулатылган инсандык жана кырдаалдык тынчсыздануучулук, зомбулукка каршылык көрсөтө албоо, өзүн коргой албоо жана теңтуштар менен на- тыйжалуу сүйлөшө албоо мүнөздүү. Көп учурда – бул физикалык начар жетилген же коркок балдар жана өзүнө болгон ишенимин көрсөтө албаган жана коркуу жана тынч- сыздануу сезимин жарыла албаган өспүрүмдөр Зомбулукту баланын же өспүрүмдүн ар түрдүү өзгөчөлүктөрү көкүтүшү мүмкүн: физикалык кемчиликтер (кекечтенүү, чалыр көздүүлүк, начар угуу, кыймылдык бузу- луулар); дене түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү (ашыкча салмактуулук же өтө арык болуу, мурундун, кулактын формасы, чачтын өңү, бойдун өтө кичинекей же өтө узун болушу); жүрүм-турум өзгөчөлүктөрү (сүйлөшүүдөн качуу, түнттүүлүк, уяңдык шалаакылык, жаш- тардын кайсыл-бир субмаданиятына тиешелүүлүк, гендердик төп келишпөө); этника- лык тиешелүүлүк (теринин өңү, көздүн тилкеси, тилдик акцент, улуттук кийим ж.б.); со- циалдык-экономикалык статус (үй-бүлөлүк абалдын оң эместиги, мисалы, ичкилик ич- кен ата-энелер, үй-бүлөөнүн кирешесинин аздыгы, абройлуу буюмдардын жоктугу ж.б.); окуудагы көрсөткүчтөрдүн жогорку жетишкендиктери же төмөнкү даражасы, анын ичинде жетилүүдөгү бузулуулар. Сабактагы жогорку жетишкендиктерге ээ болгон жана таланттуу балдарга карата кемсинтүүчү жана кордоочу аттарды берүүдө, акцент баа- рынан мурун алардын таланттуулугуна эмес, тышкы келбетинин же жүрүм-турумунун өзгөчөлүктөрүнө: “очкарик”, “ботаник” жасалат. Класста же топто жакын достору жок жана окуучулук жамааттын күчтүү жана жо- горку статустагы мүчөлөрү тарабынан табигый социалдык колдоого ээ болбогон окуу- чулар, башкаларга караганда көбүрөөк зомбулуктун объектиси болушат, себеби, зом- булуктун объектиси теңтуштардын коргоосуна жана колдоосуна таяна алышпайт. Мындан тышкары, мугалимдер жана билим берүү мекемесинин башка кызматкер- лери тарабынан этибар албаган мамиле жасалган балдардын зомбулуктун курманды- гы болуу коркунучу бар. Айрым окуучуларга карата чоңдордун ачык жактырбоосу, алардын дискриминациялык мүнөздөгү кемсинтүүчү сөздөрү жана аракеттери, ошол окуучуларды куулган балдардын катарына коюп, аларды зомбулуктун жана кодулоонун бутасына айлантат. Гендердик љзгљчљлїктљр Дээрлик бардык өлкөлөрдө эркек балдар кыздарга караганда зомбулук кырдаал- дарына – мушташтарга, кодулоого, түз буллингке - зомбулук көрсөтүүчүнүн ролунда да, жабырлануучунун ролунда да, күбөнүн ролунда да - көбүрөөк аралашышат. Эркек балдар физикалык агрессияга көбүрөөк барышат, ал эми кыздар болсо вербалдык 30 зомбулукка ыкташат. Бул эркек балдар менен кыздардын гендердик социалдашуусу- нун өзгөчөлүктөрү менен байланышкан. Кичинекей куракта агрессивдүү балдарды (эркек балдар да, кыздар да) курдаш- тары бөлүп салышат. Бирок кичи өспүрүм куракта эркек балдардын башка эркек бал- дардын арасындагы популярдуулугу анын физикалык күчү, өжөрлүгү, “кыйындыгы” ме- нен аныктала баштайт. Физикалык басымдуулук – бул эркек балдар чөйрөсүндө нор- мативдик өз ара мамилелердин өзгөчө формасы. Орто өспүрүм куракта кыздардын кө- ӊүлүн физикалык жактан жетилген, өздөрүн кыйынсынып алып жүргөн уландар кызык- тырат; алар карма-каршы жыныстагылар менен баарлашуу жана достошуу тажрыйба- сына да эртерээк ээ болушат, сексуалдык байланыштарга да эртерээк киришишет. Ошентип, эркек балдардын агрессивдүү жүрүм-туруму кандайдыр бир деңгээлде кур- даштарынын социалдык күтүүлөрү тарабынан стимулдашып турат. Ошол эле учурда, кыздар тарабынан көрсөтүлгөн агрессия кыздар арамында да, ошондой эле эркек балдар арасында да алардын популярдуулугун азайтат. Ошондук- тан кыздар көбүнчө кыйыр формадагы буллингке барышат. Алардын агрессиясы жа- шыруун формада жана негизинен вербалдык мүнөздө болушу мүмкүн. Алар шылдың- дашат, манипуляциялашат, ушактарды таратышат, курмандыкты аралашкан чөйрөсү- нөн чыгарып таштоо үчүн шарттарды түзүшөт, башка балдарды да тукурушат. Назик- тик тууралуу салттуу көз караштардын таасириастында кыздар өзүнүн “алсыздыгын” жана “жардамга муктаждыгын” өздөрүнө балдардын көӊүлүн бурдуруу үчүн гана эмес, ошондой эле алардын коргоочу жана колдоочу катары чыгуу ниеттерин билүү менен, балдарды үчүнчү тараптарга каршы физикалык зомбулукту жүзөгө ашырууга тартышы мүмкүн. А бирок бул кыздар өздөрү мушташпайт жана балдарга кол салбайт дегенди билдирбейт. 23 Аны менен катар зомбулук көрсөткөн-кыздар агрессиялык жүрүм-турумдарын, ата-энелердин терс көз карашынан улам жана мугалим тарабынан зомбулукка карата мамиледен улам, коррекциялоого шыктуураак болушат. Зомбулуктан жабыр тарткан кыздар, балдарга караганда, үчүнчү тараптардын жардамын издөөгө жана алууга ба- гытталган, ошондой эле алар баштарынан кечирген зомбулук тууралуу чоңдорго көбү- рөөк айтып беришет. Гендердик тиешелүүлүктүн калыптанышы эрте жашта башталар жана балдарга, же кыздарга карата тиешелүүлүк субъективдүү сезимден көрүнөт. Үч жашка келгенде эркек балдар эркек балдар менен, ал эми кыздар менен ойногонду каалашат. Кичине- кей өспүрүм куракта балдар өздөрүнүн дене булчуңдарын бардык феминисттиктен – кыздардан, алардын баарлашуу манерасынан, жүрүм-турумунан, кызыкчылыктарынан обочолонуу аркылуу түзүшөт. Мындай көз караштын жүрүм-турум деңгээлинде бекем- делиши кыздардын гендердик дискриминациясына алып барат жана, анын натыйжасы катары, сексуалдык зомбулукту көкүтүшү мүмкүн. Жаш уландын зомбулук көрсөтүүчү катары жүрүм-туруму “чыныгы мырза” образы аркылуу социалдык колдоого ээ болгон- до, мындай жаш жигит кийин кыздар менен жыныстардын теңдиги шартында өз ара аракеттеше албайт тургандыгынын, ал эми келип чыккан конфликттерди (мисалы, үй- бүлөдө) күчтүн жардамы менен чечет деген коркунуч жогорулайт. 23 Казакстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013. “Кыздар бири-биринен ачка талап кылышат жана мушташтарды башташат. Алар жөн эле мушташышат жана бири-бирин чачтан алып мушташышат, жана да кол менен урушат, беттерди тытышат”. 23 31 Курактык айырмачылыктар Зомбулукка карата (инициациялар жана реакциялар, формалар жана түрлөр) түрдүү курактагы балдар менен өспүрүмдөрдүн жүрүм-туруму айырмаланат. Орто жана жогорку өспүрүм курактагы балдар арасында зомбулуктун өтө көп кө- рүнүшү бул куракта балдарда теңтуштардын жүрүм-турумуна жана ойлоруна багыт алуу менен жана чоңдордун авторитетинин – үй-бүлөнүн, педагогдордун авторитети- нин төмөндөшү менен түшүндүрүлөт. 10-12 жаш курактан баштап эмоционалдык зом- булук басымдуу болот. Ошол эле куракта, 14-16 жаштагы (эркек балдар үчүн 17-18 жашка чейин) куракка мүнөздүү болгон, физикалык зомбулук да байкалат. Жыныстык, этникалык жана диний белгилери боюнча дискриминациялоо, эреже катары, 14-15 жаш куракта байкала баштайт. Болжол менен ошол эле курактагы эркек балдар менен кыз- дардын ортосундагы “мыктылардын” популярдуулугу жогорулайт, ал агрессивдүү жү- рүм-турумдун өсүшүнө алып барып такайт. А бирок, зомбулуктун айрым учурлары, анын ичинде, буллинг мектепке чейинки да, жана баштапкы мектеп курагында да байкалууда, бул балдар бакчасында жакшы оюнчуктар, ойноо орду, оюн ишмердүүлүгүндө ролдук позиция, ал эми баштапкы мек- тепте – окуу ишмердүүлүгүн жардамдашуу үчүн, мугалимдердин жана популярдуу тең- туштардынкөңүлү үчүн атаандаштык процессинде келип чыккан социалдык иерархия- нын калыптанышы менен түшүндүрүлөт. 1.5. ЗОМБУЛУК КЉРСЉТЇЇ ФАКТЫЛАРЫНА ЖООП КАЙТАРУУ ЖАНА АНЫН КЕСЕПЕТТЕРИ Мыйзамдык негизде жљнгљ салуу Борбордук Азия өлкөлөрүндө, анын ичинде Кыргыз Республикасында да, билим берүүчү мекемелер билим берүү жөнүндөгү улуттук мыйзамдарга жана балдардын укуктарын корго жөнүндөгү мыйзамдарга ылайык билим берүү процесси учурунда окуучулардын жана окуу жайдын кызматкерлеринин өмүрү жана саламаттыгы, укукта- рын жана эркиндиктерин коргоо үчүн жоопкерчиликте болот. Билим берүү мекемеле- ринде ур-сокку менен жазалоолорго жол берилбейт, дисциплинардык чаралар тарбия- лык жана коррекциялык мүнөзгө ээ болушат, уставдар жана жүрүм-турум эрежелери окуу жайларда зомбулуктук жана башка абройду кемсинтүүчү жана адамдын өмүрүнө зыян келтирүүчү аракеттерге жол бербейт. Кыргыз Республикасы Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвенцияга кошулган жа- на балдарды коргоо боюнча, анын ичинде мектептик зомбулуктан коргоо боюнча, бар- дык нормалардын аткарылышы боюнча милдеттемелерди кабыл алган. Балдардын укуктарын камсыздоо жана коргоо Кыргыз Республикасынын Консти- туциясы тарабынан каралган. Кыргызстанда балдардын укуктарын коргоо боюнча маа- нилүү мыйзамдык акты болуп, 2006-жылдын 7-августунда кабыл алынган, Кыргыз Рес- публикасынын Балдар жөнүндөгү Кодекси саналат. Кодексте төмөндөй деп көрсөтүл- гөн: “билим берүүчү мекеме окуучунун укуктарын жана эркиндиктерин жана кадырын эске алуу менен, кордоону жана кемсинтүүнү жокко чыгарган, тарбиялык мүнөздөгү ча- ралар менен тартипти жана дисциплинаны камсыздайт”. Кодекс балдарды жазалоонун бардык денеге залака келтирген формаларына тыюу салат: денеге залака келтирген учурда, жазалоону жүзөгө ашырган тарап, ошондой эле билим берүү мекемесинин же- текчиси КРнын Мыйзамдары тарабынан каралган жоопкерчиликти көтөрүшөт”. Кодекс- те ошондой эле балдардын укуктарын коргоо боюнча мамлекеттик жана жергиликтүү органдарынын негизги милдеттери аныкталган. Балдардын жеке кадырын кордоого Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=4#Потенциалдуу_коогоочу_Чыныгы_коргоочу__29

Ичкиликти,  баңги  заттарды  колдонуу  же  куралдын  болушу

Ичкиликти, баңги заттарды колдонуу же куралдын болушу: зомбулук көрсөтүүчүлөр башка окуучуларга караганда көбүрөөк спирт ичимдиктерин колдонушат жана жанына курал алып жүрүшөт 22 ; мындан тышкары. Алкогол- дук же наркотикалык мас болуу абалынан башка учурларда аффективдик реакцияларды күчөтөт, ал эми куралдын болушу оор жараттардын тобокелин жогорулатат. Социалдык факторлор Билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун мүнөзү жана жайылышы жалпы эле коомдогу зомбулукту чагылдырат, ал өз учурунда, социалдык-экономикалык жана сая- сий шарттарды, маданий нормаларды, салттарды жана баалуулуктарды, мыйзамдар- ды жана алардын сакталышын чагылдырат. Социалдык жана экономикалык тењсиздик – бул билим берүү меке- месиндеги зомбулуктун жана кодулоонун дагы бир жайылган себеби.Жакшы камсыз болгон же жогорку социалдык статустагы үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучулар аз камсыз болгон үй-бүлөлөрдөн чыккан окуучуларга теңине албагандык менен мамиле жасашат. Мигранттар жана этникалык азчылыктын өкүлдөрү мектепте башкаларга караганда кө- бүрөөк кодулоого туш болушат. Өз учурунда, башкалар теңине албаган балдар өздө- рүнүн таарынтуучуларына физикалык зомбулук менен жооп беришет. Маргиналдашкан балдар жана өспүрүмдөр үчүн башкаларга карата жасаган физикалык кысымы жана психологиялык басымы социалдык адилеттүүлүктү калыбына келтирүүнүн жана өзүн- өзү ырастоонун ыкмасы болуп келет. Көпчүлүк эксперттердин ою боюнча, Кыргызстандагы балдарга карата зомбулук- тун негизги себептеринин бири болуп калктын кыжырдануусуна жана деградациясына, ошондой эле жогорку жумушсуздукка алып келген, анын азабынан кыргызстандыктар өз балдарын карып калган ата-энелеринин, туугандарынын, аз тааныш адамдардын кароосуна калтырып, акча табыш үчүн кетүүгө аргасыз кылган, жакырчылык саналат. Ата-энелердин башка категориясы, экономикалык жана социалдык көйгөйлөрдөн улам, алкоголь ичип жана жиндерин балдарынан чыгара башташат. Гендердик кљрїнїштљр - далай ирет билим берүү мекемесиндеги зомбу- луктун себеби болуп чыгат. Эркектердин бийик болушу жана аялдардын баш ийип ту- рушу тууралуу салттык көз караштар кыздарга карата гендердик зомбулуктун себеби болуп чыгат. Чыныгы же таңууланган сексуалдык багытталма жана/ же гендердик ок- шоштук көптөгөн системалуу түрдөгү кемсинтүүлөрдүн, өспүрүмдөрдү дайыма кайта- лануучу жана улануучу кодулоонун негизинде жатат. Шылдыңдын, кодулоонун, физи- калык жана сексуалдык зомбулуктун, анын ичинде зордуктоого чейинки зомбулуктар- дын, объекттери, эреже катары, өз курдаштарына караганда физикалык жактан начар жетилген, жүрүм-туруму кайраттуулук жана “туура” мырзалык жүрүм-турум жөнүндөгү 22 Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун Европалык аймактык бюросу (2012). «Мектеп курагындагыбал- дардын саламаттыкка карата мамилеси» изилдөө: изилдөөнүн жыйынтыктары боюнча эл аралык жыйынтык маа- лымат. 2009/2010-жж. 25 кеңири тараган көз караштарга төп келбеген, жүрүм-турумдагы эркек балдар болушат. Мындай зомбулукка, тышкы келбети жана жүрүм-туруму кыздар жана назиктик жөнүн- дөгү “салттуу” караштарга төп келбеген же аларды “туура эмес” сексуалдык багыттал- мадагы адам катары шек саноого мүмкүндү берген, кыздар да туш болушат. Зомбулук мындай учурларда дайыма кайталануучу мүнөздө болуп калат, себеби жабырлануучу каршылык көрсөтө албайт жана өзүнүн гендердик төп келбегендиги үчүн айыптоодон жана мурункудан да чоң зомбулукка кабылуудан кооптонуп, арыздануудан коркот. Көп учурда гендердик зомбулук гендердик төп келбеген окуучуларга карата билим берүү мекемесинин жетекчилиги, окутуучулары, кызматкерлери тарабынан жасалган дискри- минациялык мамилелер менен көкүтүлөт. Билим берїї мекемесинин жайгашкан жери да андагы зомбулук- тун жайылыш даражасына таасирин тийгизет. Шаардын же айылдын социалдык жак- тан жакшы эмес, кылмыштуулук абалынын өтө жогорку деңгээли белгиленген райо- нунда жайгашкан мектептерде зомбулук актылары көбүрөөк жасалат. Массалык-маалымат каражаттарында зомбулукту кљп ирет кайталоо жана кљрсљтїї, кинодо жана жарнамада зомбулукту бийик тутуу, по- пулярдуу компьютер оюндарында зомбулук камтылган сюжеттерди колдонуу жана порнографиянын көзөмөлсүз жайылтылышыжалпы эле адамдардын, жана балдар ме- нен өспүрүмдөрдүн да агрессивдүүлүгүн жогорулатат. Эрезеге жете элек балдар – массалык-маалымат каражаттарын, оюн-зоокторду жана жарнаманы керектөөчүлөрдүн эң маанилүү бөлүгү. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, массалык-маалымат каражаттарынан элес сүрөттөрдү кабыл алуу балдардын досторуна жана классташтарына карата аг- рессивдүү жүрүм-турумун жогорулатат. Жогоруда саналып өткөн факторлордун бири да, өзүнчө болгондо, эмне үчүн бир адам өзүн мынчалык агрессивдүү алып жүргөнүн, ал эми экинчиси андай эмес экендигин, же эмне үчүн бир окуу жайда, экинчисине караганда зомбулук актылары көбүрөөк жасалгандыгын, түшүндүрүп бере албайт. Билим берүү мекемесиндеги зом- булук – бул инсандык, үй-бүлөлүк жан социалдык факторлордун татаал өз ара араке- тинин натыйжасы. Бул факторлордун баары конкреттүү мектептеги зомбулук менен байланышканын түшүнүү – анын алдын-алуу, токтотуу үчүн маанилүү кадам. Балдарга карата зомбулукту түп-тамырынан бери жок кылуунун негизги тоскоол- дугу болуп, ага мурункудай эле жол бериле бериши саналат. Кыргызстанда, эгер ба- ланын социалдык статусу төмөн болсо, ал коомдун толук кандуу мүчөсү боло албайт деп эсептелинет. Коомдо орун алган көз караш боюнча, балага зомбулук көрсөтүү – тарбиялоонун жана тартипти кармап туруунун кадыресе 0431өлүгү болуп саналат. Анын үстүнө, билим берүү мекемелериндеги зомбулук фактылары көп учурда жетек- чилер, педагогдор жана конфликттин катышуучуларынын өздөрү тарабынан жашыры- лат. Көпчүлүк ата-энелер педагогдордун аракеттерин туура деп эсептешет жана өздө- рүнүн баласын коргоо максатында эч бир чара көрүшпөйт. 26 1.4. ЗОМБУЛУКТУН КАТЫШУУЧУЛАРЫ: 3-сүрөт. Зомбулуктун катышуучулары – багытча (стрелка) зомбулук кимден жана кимге багытталгандыгын көр- сөтүп турат. Ролдорду бљлїштїрїї Билим берүү мекемелеринде болуп жаткан зомбулук, шылдыңдоо жана кодулоо актыларында, эреже катары, зомбулук көрсөтүүчү менен (коркутуучу же агрес- сор) жана жабырлануучу (коркутулган же курмандык) менен катар күбөлөр (бай- коочулар) да катышышат. Көбүнчө зомбулук көрсөтүүчү тарап жалгыз эмес болот, башкы бирөөнүн айланасында жактоочулардын тобу топтолот; зомбулуктук аракеттер бир гана окуучуга же мугалимге (билим берүү мекемесинин кызматкерине) багыттал- бастан, ошондой эле бир нече тараптарга багытталышы ыктымал. Зомбулук көрсө- түүчү тарап дайыма эле өзүнүн аракеттерин жашыруун сактоого умтулбайт, тескери- синче, ал көп учурда эл алдында көрүнүп агрессивдүү алып жүрөт. Эгер зомбулук да- йыма кайталануучу болуп калса, анда милдеттүү түрдө анын, бир нече адамдан тар- тып бүтүндөй класска чейин, күбөлөрү болот. Зомбулуктун демилгечиси катары, зом- булуктун объекттери катары окуучулар да, ошондой эле билим берүү мекемесинин пе- дагогдору, жетекчилери жана башка кызматкерлер да чыгышы мүмкүн. 4-сүрөттө зом- булуктун түрдүү кырдаалдарындагы катышуучулардын сандык бөлүштүрүлүшү берил- ген. Мугалим, билим берүүчү мекеме- нин кызматкери Окуучу же окуучу- лардын тобу Окуучулардын ата- энелери Директор, мугалим, билим берүүчү меке- менин кызматкери Окуучу же окуучулардын тобу Окуучулар- дын ата- энелери Зомбулук кылган субъект (демилгечи) Зомбулукка кабылган объект (жабыр тарткан тарап) 27 4-сүрөт. Зомбулуктун катышуучулары: зомбулук көрсөткөндөр, жабырлануучулар, күбөлөр. – зомбулук көрсөткөндөр – жабырлануучулар – күбөлөр – багытча (стрелка) зомбулук кимге багытталгандыгын көрсөтөт. Зомбулук көрсөтүүчүлөрдүн арасынан лидер жана зомбулуктук аракеттерге кара- та оң мамиледе болгон жана аларда активдүү катышкан, бирок зомбулуктун демилге- чиси болбогон жана жетектөөчү ролду ойнобогон, бир же бир нече жактоочулар бөлү- нүп көрүнүшөт. Зомбулук көрсөтүүчүлөргө анык жактоочулар жакындашат, алар зомбулукту ачык жана активдүү колдошот, мисалы, күлкү менен же кырдаалга көңүл бурдуруу менен, бирок өздөрү ага катышышпайт, жана пассивдүү жактоочулар да ыкташат, аларга кодулоо жагат, бирок алар колдоонун ачык белгилерин көрсөтүшпөйт. Байкоочулардын арасынан көңүл кош байкоочуларды бөлүп көрсөтүүгө болот, алар зомбулук процессине тартылышпайт жана белгилүү бир позицияны ээлешпейт. Зомбулук көрсөтүүчүнүн жактоочулары жана көңүл кош байкоочулар көп учурда өздөрү курмандыктын ролунда болуудан коркушат, ошондуктан жабырлануучуга карата эч бир коргоочу аракеттерди жасашпайт. Жабырлануучу тарапта ага жардам берүү керек деп эсептеген, бирок активдүү аракеттерди жасоого чечилбеген потенциалдуу (мүмкүн болгон) коргоочулар бо- лушу мүмкүн, ошондой эле жардам берүүгө аракеттенген, зомбулукту токтотууга кий- лигише алган чыныгы коргоочулар да болот. Ошентип, жабырлануучунун тегерегинде зомбулуктун башка катышуучуларынын бүтүндөй тобу түзүлөт жана, эреже катары, чоңдордун кийлигишүүсүз (билим берүү мекемесинин кызматкерлери же ата-энелердин), потенциалдуу жана чыныгы коргоочу- лардын арасынан (курдаштар же чоңураак окуучулардын)зомбулук көрсөтүүчүнүн жана анын жактоочуларынын аракеттерин бөгөттөө үчүн жетишээрлик күчтүү тараптар бол- бой калганда, зомбулуктун айлампасын үзүүгө мүмкүн болбогон өз ара мамилелердин системасы түзүлөт. 5-сүрөттө зомбулуктун катышуучуларынын ортосундагы өз ара ма- милелер схемалык түрдө берилген. 28 5-сүрөт. Зомбулуктун катышуучуларынын ортосундагы мамилелер Зомбулуктун түзүлүшүндө окуучунун туруктуу ролу класстын түзүлүшүнөн көз ка- ранды: ал канчалык катуу болсо, окуучуга өз ролунан кутулуу ошончолук кыйын болот. Зомбулук түзүлүшүндө төмөнкү класстагы бекилип калган ролдук позициялар көп учурда мектепти аяктаганга чейин сакталып калат. Инсандык мїнљздљмљлљр Билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучулары, кандайдыр-бир артыкчылык- тар жок эле, кырдаалга жараша, зомбулукка катышып калышы ыктымал. Ар бир окуучу зомбулуктун потенциалдуу жабырлануучусу, зомбулук көрсөтүүчү же анын күбөсү бо- лушу мүмкүн. Ошого карабастан, зомбулук көрсөткөн тарап үчүн, жабырлануучу жана окуянын күбөлөрү үчүн мүнөздүү болгон эң эле типтүү инсандык өзгөчөлүктөрдү бөлүп көрсөтүүгө болот. Зомбулук кљрсљткљндљр Эреже катары, зомбулук көрсөткөн тарап болгон балдар, - бул өздөрүнө ишенген, топто башкарууга жана башкаларды баш ийдирүүгө шыктуу, моралдык жана физика- лык жактан күчтүү, эмоционалдык импульсивдүү жана тез эле каарданууга жана агрес- сияга өтүп кеткен, өз курмандыктарына карата эмпатиянын төмөн деңгээлине ээ бол- гон, көп учурда өз теңтуштарын жана өзүнөн кичүүлөрдү гана “бурчка такабастан”, ошондой эле чоңдорду да (мугалимдерди, ата-энелерди, тартипти сактоо органдары- нын өкүлдөрүн) кыжырданткан балдар. Үй-бүлөлүк абалдын начардыгы, ата-энелер менен болгон оор мамилелер, окууга болгон жетишүүчүлүк жана жакшы үй-бүлөдөн Жабырлануучу Зомбулук көрсөткөндөр Жолун улантуучу жана чыныгы жактоочу Пассивдүү жактоочу Кө ӊүл кош күбө Потенциалдуу коогоочу Чыныгы коргоочу 29 чыкканийгиликтүүрөөк балдарга карата көз артуулар менен шартталган тынчсыздануу доминанттык балдардын статусуна коркунуч жаратышыш мүмкүн. Зомбулукка кайры- луу мындай балдар үчүн класстагы же топтогу, мектептеги же окуу жайдагы өз стату- сун күч, мугалимдердин чакыруусу, курдаштарын же кичинекейлерди кемсинтүү, ал эми айрым учурларда жогорку класстын окуучуларын, баардыгын коркуу абалында кармап туруу менен, бекемдөөгө мүмкүндүк берет. Алар өздөрүнүн жазаланбастыгына ишенишет, жана аларга өз күчүн, бийлигин, “кыйындыгын” көрсөтүү үчүн күбөлөр ке- рек. Көп учурда зомбулук көрсөтүүчүлөрдүн кумирлери – мыйзамдан, жүрүм-турум жа- на мораль нормаларынан жогору болгон “күчтүү инсандар”. Жабырлануучулар Зомбулук көрсөтүүчүлөргө карма-каршы зомбулуктан жабыр тарткандарга, өзүнө ишенбестик, өзүн барктабагандык, турмуштун кыйынчылыктарына жана стресстерине өтө сезимтал болуу, жогорулатылган инсандык жана кырдаалдык тынчсыздануучулук, зомбулукка каршылык көрсөтө албоо, өзүн коргой албоо жана теңтуштар менен на- тыйжалуу сүйлөшө албоо мүнөздүү. Көп учурда – бул физикалык начар жетилген же коркок балдар жана өзүнө болгон ишенимин көрсөтө албаган жана коркуу жана тынч- сыздануу сезимин жарыла албаган өспүрүмдөр Зомбулукту баланын же өспүрүмдүн ар түрдүү өзгөчөлүктөрү көкүтүшү мүмкүн: физикалык кемчиликтер (кекечтенүү, чалыр көздүүлүк, начар угуу, кыймылдык бузу- луулар); дене түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү (ашыкча салмактуулук же өтө арык болуу, мурундун, кулактын формасы, чачтын өңү, бойдун өтө кичинекей же өтө узун болушу); жүрүм-турум өзгөчөлүктөрү (сүйлөшүүдөн качуу, түнттүүлүк, уяңдык шалаакылык, жаш- тардын кайсыл-бир субмаданиятына тиешелүүлүк, гендердик төп келишпөө); этника- лык тиешелүүлүк (теринин өңү, көздүн тилкеси, тилдик акцент, улуттук кийим ж.б.); со- циалдык-экономикалык статус (үй-бүлөлүк абалдын оң эместиги, мисалы, ичкилик ич- кен ата-энелер, үй-бүлөөнүн кирешесинин аздыгы, абройлуу буюмдардын жоктугу ж.б.); окуудагы көрсөткүчтөрдүн жогорку жетишкендиктери же төмөнкү даражасы, анын ичинде жетилүүдөгү бузулуулар. Сабактагы жогорку жетишкендиктерге ээ болгон жана таланттуу балдарга карата кемсинтүүчү жана кордоочу аттарды берүүдө, акцент баа- рынан мурун алардын таланттуулугуна эмес, тышкы келбетинин же жүрүм-турумунун өзгөчөлүктөрүнө: “очкарик”, “ботаник” жасалат. Класста же топто жакын достору жок жана окуучулук жамааттын күчтүү жана жо- горку статустагы мүчөлөрү тарабынан табигый социалдык колдоого ээ болбогон окуу- чулар, башкаларга караганда көбүрөөк зомбулуктун объектиси болушат, себеби, зом- булуктун объектиси теңтуштардын коргоосуна жана колдоосуна таяна алышпайт. Мындан тышкары, мугалимдер жана билим берүү мекемесинин башка кызматкер- лери тарабынан этибар албаган мамиле жасалган балдардын зомбулуктун курманды- гы болуу коркунучу бар. Айрым окуучуларга карата чоңдордун ачык жактырбоосу, алардын дискриминациялык мүнөздөгү кемсинтүүчү сөздөрү жана аракеттери, ошол окуучуларды куулган балдардын катарына коюп, аларды зомбулуктун жана кодулоонун бутасына айлантат. Гендердик љзгљчљлїктљр Дээрлик бардык өлкөлөрдө эркек балдар кыздарга караганда зомбулук кырдаал- дарына – мушташтарга, кодулоого, түз буллингке - зомбулук көрсөтүүчүнүн ролунда да, жабырлануучунун ролунда да, күбөнүн ролунда да - көбүрөөк аралашышат. Эркек балдар физикалык агрессияга көбүрөөк барышат, ал эми кыздар болсо вербалдык 30 зомбулукка ыкташат. Бул эркек балдар менен кыздардын гендердик социалдашуусу- нун өзгөчөлүктөрү менен байланышкан. Кичинекей куракта агрессивдүү балдарды (эркек балдар да, кыздар да) курдаш- тары бөлүп салышат. Бирок кичи өспүрүм куракта эркек балдардын башка эркек бал- дардын арасындагы популярдуулугу анын физикалык күчү, өжөрлүгү, “кыйындыгы” ме- нен аныктала баштайт. Физикалык басымдуулук – бул эркек балдар чөйрөсүндө нор- мативдик өз ара мамилелердин өзгөчө формасы. Орто өспүрүм куракта кыздардын кө- ӊүлүн физикалык жактан жетилген, өздөрүн кыйынсынып алып жүргөн уландар кызык- тырат; алар карма-каршы жыныстагылар менен баарлашуу жана достошуу тажрыйба- сына да эртерээк ээ болушат, сексуалдык байланыштарга да эртерээк киришишет. Ошентип, эркек балдардын агрессивдүү жүрүм-туруму кандайдыр бир деңгээлде кур- даштарынын социалдык күтүүлөрү тарабынан стимулдашып турат. Ошол эле учурда, кыздар тарабынан көрсөтүлгөн агрессия кыздар арамында да, ошондой эле эркек балдар арасында да алардын популярдуулугун азайтат. Ошондук- тан кыздар көбүнчө кыйыр формадагы буллингке барышат. Алардын агрессиясы жа- шыруун формада жана негизинен вербалдык мүнөздө болушу мүмкүн. Алар шылдың- дашат, манипуляциялашат, ушактарды таратышат, курмандыкты аралашкан чөйрөсү- нөн чыгарып таштоо үчүн шарттарды түзүшөт, башка балдарды да тукурушат. Назик- тик тууралуу салттуу көз караштардын таасириастында кыздар өзүнүн “алсыздыгын” жана “жардамга муктаждыгын” өздөрүнө балдардын көӊүлүн бурдуруу үчүн гана эмес, ошондой эле алардын коргоочу жана колдоочу катары чыгуу ниеттерин билүү менен, балдарды үчүнчү тараптарга каршы физикалык зомбулукту жүзөгө ашырууга тартышы мүмкүн. А бирок бул кыздар өздөрү мушташпайт жана балдарга кол салбайт дегенди билдирбейт. 23 Аны менен катар зомбулук көрсөткөн-кыздар агрессиялык жүрүм-турумдарын, ата-энелердин терс көз карашынан улам жана мугалим тарабынан зомбулукка карата мамиледен улам, коррекциялоого шыктуураак болушат. Зомбулуктан жабыр тарткан кыздар, балдарга караганда, үчүнчү тараптардын жардамын издөөгө жана алууга ба- гытталган, ошондой эле алар баштарынан кечирген зомбулук тууралуу чоңдорго көбү- рөөк айтып беришет. Гендердик тиешелүүлүктүн калыптанышы эрте жашта башталар жана балдарга, же кыздарга карата тиешелүүлүк субъективдүү сезимден көрүнөт. Үч жашка келгенде эркек балдар эркек балдар менен, ал эми кыздар менен ойногонду каалашат. Кичине- кей өспүрүм куракта балдар өздөрүнүн дене булчуңдарын бардык феминисттиктен – кыздардан, алардын баарлашуу манерасынан, жүрүм-турумунан, кызыкчылыктарынан обочолонуу аркылуу түзүшөт. Мындай көз караштын жүрүм-турум деңгээлинде бекем- делиши кыздардын гендердик дискриминациясына алып барат жана, анын натыйжасы катары, сексуалдык зомбулукту көкүтүшү мүмкүн. Жаш уландын зомбулук көрсөтүүчү катары жүрүм-туруму “чыныгы мырза” образы аркылуу социалдык колдоого ээ болгон- до, мындай жаш жигит кийин кыздар менен жыныстардын теңдиги шартында өз ара аракеттеше албайт тургандыгынын, ал эми келип чыккан конфликттерди (мисалы, үй- бүлөдө) күчтүн жардамы менен чечет деген коркунуч жогорулайт. 23 Казакстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013. “Кыздар бири-биринен ачка талап кылышат жана мушташтарды башташат. Алар жөн эле мушташышат жана бири-бирин чачтан алып мушташышат, жана да кол менен урушат, беттерди тытышат”. 23 31 Курактык айырмачылыктар Зомбулукка карата (инициациялар жана реакциялар, формалар жана түрлөр) түрдүү курактагы балдар менен өспүрүмдөрдүн жүрүм-туруму айырмаланат. Орто жана жогорку өспүрүм курактагы балдар арасында зомбулуктун өтө көп кө- рүнүшү бул куракта балдарда теңтуштардын жүрүм-турумуна жана ойлоруна багыт алуу менен жана чоңдордун авторитетинин – үй-бүлөнүн, педагогдордун авторитети- нин төмөндөшү менен түшүндүрүлөт. 10-12 жаш курактан баштап эмоционалдык зом- булук басымдуу болот. Ошол эле куракта, 14-16 жаштагы (эркек балдар үчүн 17-18 жашка чейин) куракка мүнөздүү болгон, физикалык зомбулук да байкалат. Жыныстык, этникалык жана диний белгилери боюнча дискриминациялоо, эреже катары, 14-15 жаш куракта байкала баштайт. Болжол менен ошол эле курактагы эркек балдар менен кыз- дардын ортосундагы “мыктылардын” популярдуулугу жогорулайт, ал агрессивдүү жү- рүм-турумдун өсүшүнө алып барып такайт. А бирок, зомбулуктун айрым учурлары, анын ичинде, буллинг мектепке чейинки да, жана баштапкы мектеп курагында да байкалууда, бул балдар бакчасында жакшы оюнчуктар, ойноо орду, оюн ишмердүүлүгүндө ролдук позиция, ал эми баштапкы мек- тепте – окуу ишмердүүлүгүн жардамдашуу үчүн, мугалимдердин жана популярдуу тең- туштардынкөңүлү үчүн атаандаштык процессинде келип чыккан социалдык иерархия- нын калыптанышы менен түшүндүрүлөт. 1.5. ЗОМБУЛУК КЉРСЉТЇЇ ФАКТЫЛАРЫНА ЖООП КАЙТАРУУ ЖАНА АНЫН КЕСЕПЕТТЕРИ Мыйзамдык негизде жљнгљ салуу Борбордук Азия өлкөлөрүндө, анын ичинде Кыргыз Республикасында да, билим берүүчү мекемелер билим берүү жөнүндөгү улуттук мыйзамдарга жана балдардын укуктарын корго жөнүндөгү мыйзамдарга ылайык билим берүү процесси учурунда окуучулардын жана окуу жайдын кызматкерлеринин өмүрү жана саламаттыгы, укукта- рын жана эркиндиктерин коргоо үчүн жоопкерчиликте болот. Билим берүү мекемеле- ринде ур-сокку менен жазалоолорго жол берилбейт, дисциплинардык чаралар тарбия- лык жана коррекциялык мүнөзгө ээ болушат, уставдар жана жүрүм-турум эрежелери окуу жайларда зомбулуктук жана башка абройду кемсинтүүчү жана адамдын өмүрүнө зыян келтирүүчү аракеттерге жол бербейт. Кыргыз Республикасы Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвенцияга кошулган жа- на балдарды коргоо боюнча, анын ичинде мектептик зомбулуктан коргоо боюнча, бар- дык нормалардын аткарылышы боюнча милдеттемелерди кабыл алган. Балдардын укуктарын камсыздоо жана коргоо Кыргыз Республикасынын Консти- туциясы тарабынан каралган. Кыргызстанда балдардын укуктарын коргоо боюнча маа- нилүү мыйзамдык акты болуп, 2006-жылдын 7-августунда кабыл алынган, Кыргыз Рес- публикасынын Балдар жөнүндөгү Кодекси саналат. Кодексте төмөндөй деп көрсөтүл- гөн: “билим берүүчү мекеме окуучунун укуктарын жана эркиндиктерин жана кадырын эске алуу менен, кордоону жана кемсинтүүнү жокко чыгарган, тарбиялык мүнөздөгү ча- ралар менен тартипти жана дисциплинаны камсыздайт”. Кодекс балдарды жазалоонун бардык денеге залака келтирген формаларына тыюу салат: денеге залака келтирген учурда, жазалоону жүзөгө ашырган тарап, ошондой эле билим берүү мекемесинин же- текчиси КРнын Мыйзамдары тарабынан каралган жоопкерчиликти көтөрүшөт”. Кодекс- те ошондой эле балдардын укуктарын коргоо боюнча мамлекеттик жана жергиликтүү органдарынын негизги милдеттери аныкталган. Балдардын жеке кадырын кордоого Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=5

Зордук-зомбулукту - бет 5

32 жана денеге залал келтирүүгө болгон тыюулар башка да нормативдик-укуктук акты- ларда жана жоболордо каралган (КРнын “Билим берүү”, “Мугалимдин кадыры жөнүн- дө”, жалпы билим берүүчү мекемелер жөнүндөгү типтүү жобо, Балдар иштери боюнча Комиссия жөнүндөгү типтүү жобо, Жалпы билим берүүчү мекемелердин жана мектепке чейинки мекемелердин педагогикалык жана жетектөөчү кызматкерлерине карата Ква- лификациялык талаптар). КРнын “Билим берүү жөнүндөгү” мыйзамына ылайык билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин кызматкерлери “окуучуларга карата физикалык жана моралдык зомбулукту колдонбоого” милдеттүү. Кыргыз Республикасынын Кылмыш жана Адми- нистративдик кодекстеринде чоңдорго, ошондой эле балдарга да тиешелүү болгон, зомбулуктун тигил же бул формасы үчүн жоопкерчиликтин ар түрдүү нормалары ка- ралган. Кыргызстандын мыйзамдары тарабынан эмоционалдык зомбулук үчүн да жоопкерчилик каралган (коркутуу, ырайымсыз мамиле жасоо же жеке кадырды систе- малуу түрдө кордоо жолу менен адамды өзүн-өзү өлтүрүүгө же өзүнө кол салууга алып барган). Ошол эле жосун, күнөөкөрдөн көз каранды тарапка карата жасалган жосун (мугалим - окуучу, же окуучу жана мектеп администрациясы, качан окуучу көз каранды абалда болгондо) кылмыштын квалификацияланган курамы болуп саналат. Мектептеги зомбулук үчүн мугалимдер да, ошондой эле кылмыш курагына жет- кен(16 жаш жана белгилүү бир учурларда 14 жаш) же административдик (16 жаш) жоопкерчиликке жеткен курактагы окуучулар да тартылат. Эгер укук бузуучу кылмыш же административдик жоопкерчилик курагына толо элек учурларда, ал Эрезеге жете электер менен иштөө инспекциясына жана үй-бүлө жана балдарды коргоо боюнча бө- лүмгө каттоого тургузулат, алар аны менен алдын-алуучу иштерди жүргүзүшөт. Кыргыз Республикасынын Кылмыш кодексинин 65-беренеси, билим берүү мекемелериндеги зомбулукка түздөн-түз тиешелүү, анда мындай деп айтылат: эрезеге жете элек өспү- рүмгө, көзөмөл жасоого милдеттүү, педагог же билим берүүчү мекеменин башка кыз- маткерлери тарабынан өспүрүмдү тарбиялоо жана окутуу боюнча милдеттерди аткар- боо же тиешелүү түрдө аткарбоо жазалоону шарттайт. Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 161-беренесине ылайык (28.07.2015-ж. абалга карата өзгөртүүлөр жана толуктоолор менен) эрезеге жете элек өспүрүмгө көзөмөл жасоого милдеттүү ата-эне же бул милдеттер жүктөлгөн, педагог же билим берүү, тарбиялоо, дарылоо де башка бир мекемелердин, эрезеге жете элек өспүрүмдү тарбиялоо боюнча милдеттерди аткарбагандыгы же жакшы аткарбагандыгы үчүн, эгер бул жорук ырайымсыз мамиле кылуу менен байланышса, элүүдөн эсептик көрсөткүчтөн жүз эсептик көрсөткүчө барабар көлөмдөгү айып пул түрүндөгү, же эки жылга чейин оңдоочу иштер, же эки жылга эркинен ажыратуу же эркинен эки жылга ажыратуу менен белгилүү бир кызматтык орундарды ээлөө укугунан ажыроо укугун менен же үч жылдын беш жылга чейин белгилүү бир ишмердүүлүк менен алектенүү укугунан ажыраткан жазалардын түрү колдонулат. Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 80-беренесине ылайык (28.07.2015-ж. абалга карата өзгөртүүлөр жана толуктоолор менен) эрезеге жете элек укук бузуучуга коомдук иштерди аткаруу жүктөлүшү мүмкүн, мөөнөтү кырк сааттан жүз жыйырма саатка чейин, эрезеге жете элек өспүрүм аткара ал турган, анын окуудан ки- йинки же негизги жумушунан кийинки бош убактысында аткарылат. Жазалоонун бул түрүн аткаруунун узактыгы он төрт жаштан он алты жашка чейинки тараптарга күнүнө эки сааттан ашпашы керек, ал эми он алты жаштан он сегиз жашка чейинкилер – күнү- нө үч саатка чейин аткарышат. Кыргыз Республикасынын Кылмыш кодексинин 80-1 беренеси менен (28.07.2015-ж. карата абалы боюнча өзгөртүүлөр жана кошумчалоолор менен )тартипти 33 бузганэрезеге жете элек өспүрүмгө карата айып пул төлөөнүн төмөнкү тартиби жана көлөмү бекитилген: (1) Айып, он алты жашка чыккан, эрезеге жете элек өспүрүмгө карата колдонулат. Айып жыйырмадан тартып отузга чейинки эсептик көрсөткүчтөрдүн көлөмүндө бекити- лет. (2) Айып, эрезеге жете элек соттолгон өспүрүмдүн өз алдынча акча табуу мүмкүн- чүлүгү болгон учурда же айып коюла турган мүлкү болгон учурда, дайындалат. Эрезеге жете элек өспүрүмдөргө дайындалган айып пул, соттун чечими боюнча анын ата-энеси тарабынан же башка мыйзамдуу өкүлдөрү тарабынан төлөнүшү мүм- күн. Кыргыз Республикасынын “Үй-бүлөдөгү зомбулуктан социалдык-укуктук коргоо жөнүндөгү” мыйзамында (2003-ж.) түздөн-түз балдарга тиешелүү болгон, үй-бүлөдөгү зомбулук жөнүндө түшүнүк берилет жана үй-бүлөдөгү зомбулуктан балдарды коргоо каралган. Окуучуларды жана билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин коопсуздугу жа- на зомбулуктан коргоо маселелерин мыйзамдык жана нормативдик жөнгө салынганы- на карабастан, алардын көпчүлүгү күн сайын сабак учурунда, танапис учурунда, спорт менен машыгууда жана билим берүүчү мекемелеринде өткөрүлүп жаткан башка иш- чаралар учурунда түрдүү мүнөздөгү зомбулуктун аракеттерге кабылышат. Кыргыз Республикасында балдарга карата зомбулукту жоюу Кыргыз Республикасынын Өкмөтү тарабынан “Кыргыз Республикасынын калкын социалдык коргоонун өнүгүшүнүн стратегиясы” бекитилген 24 , анда зомбулукка кабыл- ган балдарга жардам берүүчү атайын социалдыккызматтардын системасын түзүү өзүнчө белгиленген. Кыргыз Республикасынын 8 министрлиги жана мекемелери, коопсуз билим бе- рүүчү мейкиндикти түзүүнүн зарылдыгын таанып, 2013-жылы Кыргыз Республикасы- нын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча мекеме- лер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомду иштеп чыгышкан жана кол коюшкан. Протокол эгер эмоционалдык, психологиялык, физикалык, сексуалдык зом- булук, окуучулардын муктаждыктарына маани бербөө, аларды эксплуатациялоо – фак- тылары байкалган болсо, ар бир мамлекеттик органдын жооп кайтаруу алгоритмин аныктайт (Билим берүү министрлиги, Ички иштер министрлиги, Социалдык өнүктүрүү министрлиги, Саламаттыкты сактоо министрлиги, Эмгек, миграция жана жаштар ми- нистрлиги, Омбудсмен, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу иштери боюнча жана КРнын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мамилелер Мамлекеттик агенттиктери). Атайын про- токол зомбулуктун курмандыктары жана күбөлөрү болгон балдардын көрсөтмөлөрүн тааныйт, мектеп психологдорунун жыйынтыктарына, жарандык сектордун баланын мектепте ур-соккуга алынгандыгынын белгилери менен келиши тууралуу маалыматта- рына таянат. Зомбулуктун бардык фактылары зомбулуктун даражасына жараша клас- сификацияланышат (1-4 даражалар), ошого жараша мамлекеттик органдар тарабынан белгилүү бир жооптук аракеттер жасалат. КРнын Омбудсмени тарабынан демилгеленген жана “Баланын укуктарын кор- гоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан Билим берүү министрлиги, Ички иштер министрлиги, Социалдык өнүктүрүү министрлиги, Саламаттыкты сактоо министрлиги, Эмгек, миграция жана жаштар министрлиги, Омбудсмен, жергиликтүү өзүн-өзү башка- руу иштери боюнча жана КРнын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мамилелер Мамле- 24 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2011-жылдын 13-декабрындагы №755“«2012-2014-жж. Кыргыз Республика- сынын калкын социалдык коргоону өнүктүрүү Стратегиясы жөнүндө” токтому 34 кеттик агенттиктери менен биргеликте, БУУнун Балдар фондунун (ЮНИСЕФ) түздөн- түз колдоосу менен ишке киргизилип жаткан “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасынын алкагында Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулуктан коргоо боюнча билим берүү процессинин катышуучуларынын, жалпы би- лим берүүчү мектептердин окуучуларынын, ата-энелердин (мыйзамдуу өкүлдөрдүн) өз ара аракеттешүүсүнүн тартиби жөнүндөгү КРнын билим берүү мекемелеринде Типтүү Жетекчилик көрсөтмө (мындан ары Жетекчилик Көрсөтмө) иштелип чыккан жана беки- тилген. Бул жетекчилик көрсөтмө жалпы билим берүүчү мекемелерде зомбулук фактыла- ры аныкталган учурларда билим берүү процессинин катышуучуларынын, жалпы би- лим берүүчү мекемелердин кызматкерлеринин, окуучуларынын, ата-энелердин (мый- замдуу өкүлдөрдүн) өз ара аракеттешүү эрежелерин, механизмдерин жана тартибин аныктайт. Балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну жана зомбулук- ту токтотуу максатында КРнын Билим берүү жана илим Министрлиги тарабынан 2015- жылдын 2-апрелиндеги №327/1 буйругу менен, Билим берүү мекемелеринде Баланын укуктары тууралуу Конвенцияны сактоого, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүүгө, мектеп окуучуларынын билим алуучулук жана тарбиялык деңгээлин жогорулатууга ба- гытталган иш-чаралардын планы бекитилген. Алматадагы Юнесконун Кластердик бюросунун колдоосу менен “Кыргызстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту азайтуу” модулу иштелип чыккан. 2014-2015-окуу жылына карата укук бузуулардын алдын-алуу боюнча мекемелер аралык буйруктун алкагында саламаттыкты сактоо органдары тарабынан билим берүү мекемелериндеги врачтар жана мугалимдер үчүн “Суицидалдык жүрүм-турум жана анын превенциясы” аттуу окуу-методикалык колдонмосу боюнча иштер жүргүзүлүп жа- тат. 2010-жылы Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги, Ом- будсмендин Аппараты менен кызматташтыкта Кыргызстандын мектептериндеги зом- булуктун жайылышы жана анын динамикасын масштабдуу улуттук изилдөө жүргүзүл- гөн 25 . Алынган жыйынтыктар, Кыргыз Республикасынын Омбудсмени тарабынан демил- геленген, “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасын иштеп чыгууда жана апробациялоодо колдонулган. Акыркы төрт жылдын аралыгында “Баланын укуктарын коргоочулар Лигасы” коомдук фонду ЮНИСЕФтин колдоосу менен жана Билим берүү, Ички иштер, Социалдык өнүгүү, Саламаттыкты сактоо, Эмгек, миграция жана жаштар министрликтери жана Жергиликтүү өзүн-өзү башкаруунун иштери боюнча мамлекет- тик агенттиги жана Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мами- лелер Мамлекеттик агенттиги менен бирге бул программаны 38 пилоттук жалпы билим берүүчү мектептерге киргизип келүүдө. Бул мектептерде кызматкерлер жана окуучулар үчүн тренингдер өткөрүлгөн, зомбулуктун болушу тууралуу маалымдоонун механизм- дери жана аларга жооп кайтаруунун алгоритмдери иштелип чыккан жана ишке кийи- рилген, конфликттик кырдаалдарды чечүү үчүн педагогдор менен балдардын каты- шуусу менен жараштыруу кызматтары түзүлгөн, зомбулукту токтотуу боюнча маалы- маттык стенддер жасалгаланган, кызуу линия телефондору, ишеним почтасы иш алып барууда. Программанын алкагында “Зомбулуксуз мектеп” программасы боюнча класс- тан тышкаркы иш-чараларды өткөрүү боюнча методикалык колдонмо, “Зомбулуксуз мектеп кызматы” практикалык жетекчилик көрсөтмө иштелип чыккан. 25 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 35 “Зомбулуксуз мектеп” программасынын ишке кийирилиши менен окуучулар конф- ликттик кырдаалдарды өз алдынча чечүү көндүмдөрүнө, жамааттык иш алып баруу көндүмдөрүнө, бири-бирин активдүү колдоо жана урматтоо көндүмдөрүнө, өз көз ка- рашын билдирүү көндүмдөрүнө үйрөнүштү. Мектептерде мугалимдер жана окуучулар менен биргеликте жүргүзүлүп жаткан изилдөөчүлүк иштер, ролдук оюндар, сурамжы- лоолор, ата-энелер чогулушу, класстык сааттар эмоционалдык чыңалууну чыгарып таштоого, ишенимдүү жүрүм-турумду иштеп чыгууга жардам берет, өзүн тарбиялоо көндүмдөрүнө үйрөтүшөт, ар бир баланын инсандыгын, алардын индивидуалдык өзгө- чөлүктөрүн эске алуу менен жана аларга туура келген мамилелерди жасоо менен, ур- маттоого багытталган. “Зомбулуксуз мектеп” долбоорунун алкагында ички иштер, са- ламаттыкты сактоо, социалдык коргоо, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук уюмдардын, окуу жайлардын, ата-энелер коомчулугунун өз ара аракеттешүүсү бекемделген, ал балдар менен өспүрүмдөргө карата зомбулукту азайтуу боюнча иш- мердүүлүктөгү комплекстик мамилени ишке кийирүүгө мүмкүндүк берди. Программага катышкан пилоттук мектептер, программаны өз аймактарында жайылтуу боюнча ре- сурстук аянтча болуп калышты 26 . Республиканын мектептеринде педагогикалык жамааттын өкүлдөрү, эрезеге жете электер менен иштөө боюнча инспекторлорунун, ата-энелердин жана жогорку класс- тын окуучуларынын катышуусу менен 1759 Алдын-алуу кеңештери түзүлгөн, 1650 ал- дын-алуучу бөлмөлөр иштөөдө. Бардык жалпы билим берүүчү мекемелерде маал-маалы менен ички иштер ми- нистрлигинин, саламаттыкты сактоо органдарынын, үй-бүлө жана балдарды колдоо боюнча бөлүмдөрүнүн, эрезеге жете электердин арасында укук бузууларды жана ка- роосуз калууну алдын-алуу боюнча бөлүмдөрүнүн кызматкерлеринин катышуусунда сүйлөшүүлөр, класстык сааттар, лекциялар, талкуулар, окуучулар, алардын ата- энелери, жаштар жана коомчулук менен жолугушуулар өткөрүлөт. Балдарга карата коркунуч жаралуусу тууралуу же зомбулук көрсөтүлгөн фактылар тууралуу маалыматтарга ыкчам чараларды көрүү үчүн түрдүү шаардык кызматтардын өкүлдөрүнөн турган, атайын мекемелер аралык командалар Бишкекте уюштурулган. 2011-жылдан тартып шаарда зомбулуктан жана ырайымсыз мамиледен жабыр тарткан балдарга жардам берүү Борбору иштеп келет, ал акысыз социалдык, психологиялык жана юридикалык кызматтарды көрсөтөт.Борбордун базасында ишеним телефону иш- тейт, балдар жана чоӊ кишилер зомбулуктан коргоону үчүн жардам алууга жана адис- тердин кеңешин алуу үчүн ага кайрыла алышат. 2014-жылы БУУнун (ЮНИСЕФ) Бал- дар фондунун колдоосу менен бул сыяктуу Борборлор Каракол шаарында жана Түп айылында ачылган. Социалдык педагогдор, класс жетекчилер, психологдор социологиялык, психоло- гиялык диагностикалык методикаларды, тесттерди, сурамжылоолорду колдонуу менен балдардын кызыкчылыктарын, алардын муктаждыктарын, кыйынчылыктарын жана көйгөйлөрүн, конфликттик кырдаалдарды, жүрүм-турумдагы артта калууларды, үй- бүлөлөрдүн типологиясын аныкташат. Алар үчүн ошондой эле окуучуларды диагности- калоонун жыйынтыктары менен тааныштыруу жана үй-бүлөлүк зомбулукка кабылган балдарга жардам көсөтүү боюнча пландуу жетекчилик көрсөтмө берүү жүргүзүлө, анын ичинде төмөнкүлөр да бар: а) татаал турмуштук кырдаалга кабылган бала менен иштөө боюнча педагогдун аракеттери; б) мугалим жана окуучулар ортосундагы мамилелерди уюштуруунун психология- лык-педагогикалык эрежелери; 26 «Зомбулуксуз мектеп» программасы тууралуу кененирээк маалыматтарды Балдардын укуктарын коргоочулардын лигасынын сайтынан караңыз: http://crdl1.kloop.kg/?page_id=26 36 в) ата-энелердин жүрүм-турумунун өзгөчөлүктөрү жөнүндө педагогго эмнени би- лүү керек; г) үй-бүлөлүк зомбулук менен байланышкан травманы башынан кечирген балдар тууралуу ата-энелер эмнени билиши керек. Социалдык коргоо министрлигинин демилгеси менен балдарды ырайымсыз ма- милелерден жана зомбулуктан коргоо үчүн он мекеме жана Бишкек менен Ош шаар- ларынын мэрияларыөзгөчө чаралардын планына кол коюшкан. 528 штаб түзүлгөн, алардын курамына саламаттыкты сактоо, билим берүү, ички иштер министрлигинин, социалдык өнүктүрүүнүн, бийликтин жергиликтүү органдарынын өкүлдөрү киришкен. Штабдар тарабынан үйлөрдү кыдыруу уюштурулган, анын жыйынтыгында үй-бүлөнү татаал турмуштук кырдаалдан чыгаруу боюнча жеке иштердин 3 638 планы жана ба- ланы жеке коргоо боюнча 967 план түзүлгөн. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулукту азайтуу боюн- ча иште негизги көйгөй болуп улуттук мыйзамдарда “Зомбулуксуз мектеп” деген түшү- нүктүн жоктугу (кайсыл аракеттер, жоруктар зомбулук болуп, ал эми кайсылары кыл- мыштуу болуп эсептелери тууралуу так көз караштардын жоктугу), укук жана коргоо тууралуу калктын жетиштүүмаалымдалбагандыгы, мектептерде зомбулукка каршы ту- руу боюнча иш-чараларды натыйжасыздыгы, анын аркасында педагогдордо конфликт- терди конструктивдүүчечүү жөндөмдөрүнүн жоктугу, мектептеги зомбулуктун алдын- алуу боюнча атайын программалардын, атайын курстардын жоктугу саналат. Балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча негизги багыттар: мектеп зомбулугу тармагында балдарды коргоо боюнча нормативдик-укуктук ба- заны өнүктүрүү; 2020-жылга чейин Кыргызстандын окуган жаштарын тарбиялоо Концепциясын кийрүү; 2014-2015-жж. жашы жете электердин арасында укук бузуулардын алдын-алуу боюнча Мамлекеттик мекемелер аралык программаны ишке ашыруу; өлкөнүн бардык жалпы билим берүүчү мектептерине “Зомбулуксуз мектеп” пи- лоттук Программасын кийирүү; балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук маселелери боюнча дипломго че- йинки жана дипломдон кийинки деңгээлдер үчүн окутуунун дисциплиналар ара- лык программасын иштеп чыгуу жана кийирүү; жагымдуу билим берүүчү чөйрө түзүү, окутуунун демократиялык методикаларын кийирүү боюнча педагогикалык жамааттар үчүн окутуучу программаларды өткө- рүү; мектеп окуучуларында талаштарды конфликтсиз чечүү көндүмдөрүн, татаал кырдаалдардагы жүрүм-турум көндүмдөрүн өнүктүрүү боюнча окуу программа- ларын кийирүү; балдар жана өспүрүмдөр арасында зомбулуктун алдын-алуу боюнча коомчулук- ту, ата-энелерди жана окуучуларды агартуу программаларын иштеп чыгуу; зомбулук маселелери боюнча видеофильмдерди, клиптерди жана роликтерди чыгаруу. 37 Билим берїї мекемелеринин иштљљ тартиби Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринин ички документтери (жобо- лор, буйруктар, жетекчилик көрсөтмөлөр) окуу-тарбиялык ишмердүүлүктү жана тартип- ти жана коопсуздукту кармап туруу боюнча чараларды жөнгө салат. Алар окуучулар үчүн билим берүү мекемесинин аймагындагы жана бөлмөлөрүндөгү, сабактардагы жа- на машыгуулардагы жүрүм-турум эрежелерин аныктайт, куралды алып жүрүүгө, түрдүү мүнөздөгү зомбулуктук аракеттерди жасоого тыюу салат жана тартипти бузуу үчүн санкцияларды карайт. Окуу жайдын кызматкерлери үчүн эмгек тартибинин эрежелери окуучунун инсандыгына физикалык жана (же) психологиялык зомбулук менен байла- нышкан, тарбиялоо ыкмаларын колдонууга тыюу салат. Кызматтык жетекчилик көр- сөтмөлөр окутуучунун милдеттемелерине окуучулардын ортосундагы жана окуучулар менен билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин ортосундагы мамилелерди гума- низациялоо жана гармонизациялоону, окуучулардын укуктарын жана кызыкчылыкта- рын коргоону, аларды адам укуктарын коргоо духунда тарбиялоону кошуп келет. Мек- тептердин уставдары тартипти бузгандар (зомбулук көрсөткөндөр) үчүн жазалоонун – мектептен чыгарууга чейинки түрдүү формаларын камтыйт. А бирок билим берүү мекемелеринин тигил же бул документтеринде көбүнчө зомбулуктун (анын түрлөрүнүн жана формаларынын) жумушчу аныктамасы 27 жаназом- булук окуяларынын алдын-алуу, аныктоо, каттоо, зомбулук фактыларын талдоо, тар- биялык жана дисциплинардык чараларды көрүү жана бардык катышуучуларга (жабыр- лануучуларга, күбөлөргө жана зомбулук көрсөткөндөргө) жардам берүү боюнча кыз- маткерлердин, мугалимдердин жана окуучулардын аракеттеринин регламенти жок бо- луп келет. Иш жїзїндљгї практикалар Кыргызстандын билим берүү мекемелеринде зомбулук болгон фактылар тууралуу маалымдоонун натыйжалуу (конфиденциалдуулукту жана коопсуздукту кепилдеген) механизмдери практикалык колдонууга ээ эмес; зомбулук болгондугу тууралуу окуялар аныкталган күндө да, эреже катары, катталбайт, ал эми көрүлгөн чаралардын натый- жалуулугу системалуу түрдө көзөмөлдөнбөй келет. Көп эле учурда, зомбулук болгон окуялар этибар алынбайт, зомбулук көрсөткөндөр жазасыз калышууда, ал эми жабыр тарткандар мурдагыдан да чоӊ жана шумдуктуу кодулоолорго кабылып келүүдө. 28 27 Окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелеринде тыюу салынган аракеттер, көбү зомбулук менен байланышкан ара- кеттер, саналат. Билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин ишмердүүлүгүн жөнгө салган документтерде, эреже катары, окуучуларга карата тыюу салынган зомбулук аракеттеринин, анын ичинде тыюу салынган дисциплинардык чаралардын тизмеси берилбейт. 28 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. Бул кайгылуу окуяны иликтөөгө Бойго жете элек балдар менен иштөө боюнча инспекторлор да тартылган, бирок күнөөлүүлөр табылган жок... Мугалимдерге ишенбестен жана алардын жардамына таянбастан, зомбулукка кабылган, көптөгөн балдар зомбулук фактылары тууралуу маалымдашпайт. 28 38 Кыргызстанда статистикалык маалыматтар үй-бүлөдөгү жана мектептеги зомбу- лук маселелеринин масштабын чагылдыра албайт. Мындай жыйынтыктарга, бул ма- селе боюнча базалык изилдөө жасаган, балдарды коргоо Борбору келген. Сурамжылоо жаңы конуштардын мектептеринин окуучуларынын - 600 баланын жана 100 ата-эненин арасында жүргүзүлгөн. Окуучулар арасындагы зомбулук фактыларына тиешелүү даражада маани бер- бестен, билим берүү мекемесинин кызматкерлери өздөрү көп учурда балдарга карата түрдүү зомбулуктук аракеттерге жол беришет, ур-соку менен жазалоону жана психоло- гиялык зомбулукту тартипти кармап туруунун чаралар катарында колдонушат. 39 Көп учурларда үй-бүлөдөгү же мектептеги зомбулук окуялары жашырылат жана ошондуктан статистикалык маалыматтар маселенин чыныгы масштабын чагыл- дыра албайт. Балдардын көпчүлүгү (64% эркек балдар жана 62% кыздар) жардам сурап кайры- луу ушактаганга, сөз ташыганга барабар деп эсептешет, муну сурамжылоого ка- тышкан балдар алсыздык катары эсептешет. Кыздардын 32% көчөдөгү зомбулук- тун – мектептеги, курдаштар арасындагы, кошуналар арасындагы зомбулуктун баарына белгилүү болушунан кооптонушат. Балдар баарына белгилүү болуп ка- лышынан азыраак кооптонушат 10,8%. Болжол менен окуялардын жарымында балдар , аларга карата жасалган көчөдөгү зомбулук тууралуу айтуудан уялышат жана өздөрүн ыңгайсыз абалда сезишет (30% кыздар, 26,2% балдар). Ишеним жок жана ишенбейм деп сурамжылоого катышкандардын (“баары бир эч нерсе өзгөрүлбөйт”) 18,5% эркек балдар, жана 12% кыздар билдиришкен. Маалы- маттардын ачылып, билинип калышынан корккондор 10% кыздар жана 9,2% эркек балдар . Коркууга кошумча, кайда барып кайрылуу керектигин билбегендик жатат. Маалыматтарга караганда респонденттердин 7,7% жана 6% тиешелүү түрдө, аларгакарата көчөдөгү зомбулук жасалган учурларда кайда барып, кимге кайры- ларын билбегендиктерин тастыкташты. Зомбулукка кабылган балдарды аныктоонун дагы бир көйгөйү баланын укуктарын коргоо ыйгарым укуктуу органдарынын начар потенциалы болуп саналат. Зомбу- лук жасалган учурларда сурамжылоого катышкан балдар жана алардын ата- энелери же досторуна, же мугалимдерге кайрылышат, же болбосо эч кимге кай- рылышпайт . “Бул болсо милиция, социалдык коргоонун аймактык башкармалыгы, психологдор жана социалдык педагогдор сыяктуу ыйгарым укуктуу органдар зомбулук маселелерин чечүү үчүн тиешелүү авторитетке ээ эмес”, - деп изилдөө жүргүзгөн мекемеде түшүндүрүштү. 29 Ата-энелердин мындай аракеттери дайыма эле канааттандырылбайт – билим бе- рүү мекемесинин жетекчилиги, эреже катары, мугалимдер тарабынан жасалган зомбу- лук тууралуу фактыларды четке кагышат. Педагогдор же окуучулар тарабынан жасал- ган зомбулукту жашыруу билим берүү мекемесинин жетекчилигинин окуу жайдын имиджине, аброюна зыян келтирүүнү, көзөмөлдөөчү органдардын көңүлүн бурдурууну, болгон окуя үчүн жоопкерчиликти алууну каалабагандык менен түшүндүрүлөт. Билим берүү мекемелерин. Анын жетекчилерин жана кызматкерлерин баалоонун учурдагы системасы зомбулук болгон фактыларды каттоо жана эсепке алуу маселесинин ачык- тыгына көмөктөшпөйт – ар бир окуя жетекчиликтин жана педагогикалык жамааттын ка- нааттандырбаган ишинин жыйынтыгы катары каралат жана административдик айып- тар үчүн себеп болот. Практика көрсөткөндөй, зомбулукка кабылган балдар менен, мугалимдер болгон окуяны талкуулашат, чатакташкан тараптарды жараштырууга аракет жасашат, зомбу- лук көрсөтүүчүгө дисциплинардык чараларды, ал эми жабырлануучуну, эгер алар би- лим берүү мекемесинде бар болгон болсо, социалдык педагогго же психологго жөнө- түшөт. Бул учурда жетекчилер да, мугалимдер да, психологдор да, социалдык педа- гогдор да дайыма эле зомбулуктун катышуучуларына натыйжалуу психологиялык жар- дам көрсөтүү көндүмдөрүнө ээ болушпайт. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=5#Кыргыз_Республикасынын_Кылмыш_кодексинин_80-1_беренеси_менен_(28.07.2015-ж._карата_абалы_боюнча_өзгөртүүлөр_жана_кошумчалоолор_менен_)

Зордук-зомбулукту - бет 5

32 жана денеге залал келтирүүгө болгон тыюулар башка да нормативдик-укуктук акты- ларда жана жоболордо каралган (КРнын “Билим берүү”, “Мугалимдин кадыры жөнүн- дө”, жалпы билим берүүчү мекемелер жөнүндөгү типтүү жобо, Балдар иштери боюнча Комиссия жөнүндөгү типтүү жобо, Жалпы билим берүүчү мекемелердин жана мектепке чейинки мекемелердин педагогикалык жана жетектөөчү кызматкерлерине карата Ква- лификациялык талаптар). КРнын “Билим берүү жөнүндөгү” мыйзамына ылайык билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин кызматкерлери “окуучуларга карата физикалык жана моралдык зомбулукту колдонбоого” милдеттүү. Кыргыз Республикасынын Кылмыш жана Адми- нистративдик кодекстеринде чоңдорго, ошондой эле балдарга да тиешелүү болгон, зомбулуктун тигил же бул формасы үчүн жоопкерчиликтин ар түрдүү нормалары ка- ралган. Кыргызстандын мыйзамдары тарабынан эмоционалдык зомбулук үчүн да жоопкерчилик каралган (коркутуу, ырайымсыз мамиле жасоо же жеке кадырды систе- малуу түрдө кордоо жолу менен адамды өзүн-өзү өлтүрүүгө же өзүнө кол салууга алып барган). Ошол эле жосун, күнөөкөрдөн көз каранды тарапка карата жасалган жосун (мугалим - окуучу, же окуучу жана мектеп администрациясы, качан окуучу көз каранды абалда болгондо) кылмыштын квалификацияланган курамы болуп саналат. Мектептеги зомбулук үчүн мугалимдер да, ошондой эле кылмыш курагына жет- кен(16 жаш жана белгилүү бир учурларда 14 жаш) же административдик (16 жаш) жоопкерчиликке жеткен курактагы окуучулар да тартылат. Эгер укук бузуучу кылмыш же административдик жоопкерчилик курагына толо элек учурларда, ал Эрезеге жете электер менен иштөө инспекциясына жана үй-бүлө жана балдарды коргоо боюнча бө- лүмгө каттоого тургузулат, алар аны менен алдын-алуучу иштерди жүргүзүшөт. Кыргыз Республикасынын Кылмыш кодексинин 65-беренеси, билим берүү мекемелериндеги зомбулукка түздөн-түз тиешелүү, анда мындай деп айтылат: эрезеге жете элек өспү- рүмгө, көзөмөл жасоого милдеттүү, педагог же билим берүүчү мекеменин башка кыз- маткерлери тарабынан өспүрүмдү тарбиялоо жана окутуу боюнча милдеттерди аткар- боо же тиешелүү түрдө аткарбоо жазалоону шарттайт. Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 161-беренесине ылайык (28.07.2015-ж. абалга карата өзгөртүүлөр жана толуктоолор менен) эрезеге жете элек өспүрүмгө көзөмөл жасоого милдеттүү ата-эне же бул милдеттер жүктөлгөн, педагог же билим берүү, тарбиялоо, дарылоо де башка бир мекемелердин, эрезеге жете элек өспүрүмдү тарбиялоо боюнча милдеттерди аткарбагандыгы же жакшы аткарбагандыгы үчүн, эгер бул жорук ырайымсыз мамиле кылуу менен байланышса, элүүдөн эсептик көрсөткүчтөн жүз эсептик көрсөткүчө барабар көлөмдөгү айып пул түрүндөгү, же эки жылга чейин оңдоочу иштер, же эки жылга эркинен ажыратуу же эркинен эки жылга ажыратуу менен белгилүү бир кызматтык орундарды ээлөө укугунан ажыроо укугун менен же үч жылдын беш жылга чейин белгилүү бир ишмердүүлүк менен алектенүү укугунан ажыраткан жазалардын түрү колдонулат. Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 80-беренесине ылайык (28.07.2015-ж. абалга карата өзгөртүүлөр жана толуктоолор менен) эрезеге жете элек укук бузуучуга коомдук иштерди аткаруу жүктөлүшү мүмкүн, мөөнөтү кырк сааттан жүз жыйырма саатка чейин, эрезеге жете элек өспүрүм аткара ал турган, анын окуудан ки- йинки же негизги жумушунан кийинки бош убактысында аткарылат. Жазалоонун бул түрүн аткаруунун узактыгы он төрт жаштан он алты жашка чейинки тараптарга күнүнө эки сааттан ашпашы керек, ал эми он алты жаштан он сегиз жашка чейинкилер – күнү- нө үч саатка чейин аткарышат. Кыргыз Республикасынын Кылмыш кодексинин 80-1 беренеси менен (28.07.2015-ж. карата абалы боюнча өзгөртүүлөр жана кошумчалоолор менен )тартипти 33 бузганэрезеге жете элек өспүрүмгө карата айып пул төлөөнүн төмөнкү тартиби жана көлөмү бекитилген: (1) Айып, он алты жашка чыккан, эрезеге жете элек өспүрүмгө карата колдонулат. Айып жыйырмадан тартып отузга чейинки эсептик көрсөткүчтөрдүн көлөмүндө бекити- лет. (2) Айып, эрезеге жете элек соттолгон өспүрүмдүн өз алдынча акча табуу мүмкүн- чүлүгү болгон учурда же айып коюла турган мүлкү болгон учурда, дайындалат. Эрезеге жете элек өспүрүмдөргө дайындалган айып пул, соттун чечими боюнча анын ата-энеси тарабынан же башка мыйзамдуу өкүлдөрү тарабынан төлөнүшү мүм- күн. Кыргыз Республикасынын “Үй-бүлөдөгү зомбулуктан социалдык-укуктук коргоо жөнүндөгү” мыйзамында (2003-ж.) түздөн-түз балдарга тиешелүү болгон, үй-бүлөдөгү зомбулук жөнүндө түшүнүк берилет жана үй-бүлөдөгү зомбулуктан балдарды коргоо каралган. Окуучуларды жана билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин коопсуздугу жа- на зомбулуктан коргоо маселелерин мыйзамдык жана нормативдик жөнгө салынганы- на карабастан, алардын көпчүлүгү күн сайын сабак учурунда, танапис учурунда, спорт менен машыгууда жана билим берүүчү мекемелеринде өткөрүлүп жаткан башка иш- чаралар учурунда түрдүү мүнөздөгү зомбулуктун аракеттерге кабылышат. Кыргыз Республикасында балдарга карата зомбулукту жоюу Кыргыз Республикасынын Өкмөтү тарабынан “Кыргыз Республикасынын калкын социалдык коргоонун өнүгүшүнүн стратегиясы” бекитилген 24 , анда зомбулукка кабыл- ган балдарга жардам берүүчү атайын социалдыккызматтардын системасын түзүү өзүнчө белгиленген. Кыргыз Республикасынын 8 министрлиги жана мекемелери, коопсуз билим бе- рүүчү мейкиндикти түзүүнүн зарылдыгын таанып, 2013-жылы Кыргыз Республикасы- нын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча мекеме- лер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомду иштеп чыгышкан жана кол коюшкан. Протокол эгер эмоционалдык, психологиялык, физикалык, сексуалдык зом- булук, окуучулардын муктаждыктарына маани бербөө, аларды эксплуатациялоо – фак- тылары байкалган болсо, ар бир мамлекеттик органдын жооп кайтаруу алгоритмин аныктайт (Билим берүү министрлиги, Ички иштер министрлиги, Социалдык өнүктүрүү министрлиги, Саламаттыкты сактоо министрлиги, Эмгек, миграция жана жаштар ми- нистрлиги, Омбудсмен, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу иштери боюнча жана КРнын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мамилелер Мамлекеттик агенттиктери). Атайын про- токол зомбулуктун курмандыктары жана күбөлөрү болгон балдардын көрсөтмөлөрүн тааныйт, мектеп психологдорунун жыйынтыктарына, жарандык сектордун баланын мектепте ур-соккуга алынгандыгынын белгилери менен келиши тууралуу маалыматта- рына таянат. Зомбулуктун бардык фактылары зомбулуктун даражасына жараша клас- сификацияланышат (1-4 даражалар), ошого жараша мамлекеттик органдар тарабынан белгилүү бир жооптук аракеттер жасалат. КРнын Омбудсмени тарабынан демилгеленген жана “Баланын укуктарын кор- гоочулар лигасы” коомдук фонду тарабынан Билим берүү министрлиги, Ички иштер министрлиги, Социалдык өнүктүрүү министрлиги, Саламаттыкты сактоо министрлиги, Эмгек, миграция жана жаштар министрлиги, Омбудсмен, жергиликтүү өзүн-өзү башка- руу иштери боюнча жана КРнын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мамилелер Мамле- 24 Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2011-жылдын 13-декабрындагы №755“«2012-2014-жж. Кыргыз Республика- сынын калкын социалдык коргоону өнүктүрүү Стратегиясы жөнүндө” токтому 34 кеттик агенттиктери менен биргеликте, БУУнун Балдар фондунун (ЮНИСЕФ) түздөн- түз колдоосу менен ишке киргизилип жаткан “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасынын алкагында Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулуктан коргоо боюнча билим берүү процессинин катышуучуларынын, жалпы би- лим берүүчү мектептердин окуучуларынын, ата-энелердин (мыйзамдуу өкүлдөрдүн) өз ара аракеттешүүсүнүн тартиби жөнүндөгү КРнын билим берүү мекемелеринде Типтүү Жетекчилик көрсөтмө (мындан ары Жетекчилик Көрсөтмө) иштелип чыккан жана беки- тилген. Бул жетекчилик көрсөтмө жалпы билим берүүчү мекемелерде зомбулук фактыла- ры аныкталган учурларда билим берүү процессинин катышуучуларынын, жалпы би- лим берүүчү мекемелердин кызматкерлеринин, окуучуларынын, ата-энелердин (мый- замдуу өкүлдөрдүн) өз ара аракеттешүү эрежелерин, механизмдерин жана тартибин аныктайт. Балдарга жана өспүрүмдөргө карата ырайымсыз мамиле кылууну жана зомбулук- ту токтотуу максатында КРнын Билим берүү жана илим Министрлиги тарабынан 2015- жылдын 2-апрелиндеги №327/1 буйругу менен, Билим берүү мекемелеринде Баланын укуктары тууралуу Конвенцияны сактоого, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрөнү түзүүгө, мектеп окуучуларынын билим алуучулук жана тарбиялык деңгээлин жогорулатууга ба- гытталган иш-чаралардын планы бекитилген. Алматадагы Юнесконун Кластердик бюросунун колдоосу менен “Кыргызстандын мектептеринде балдарга карата зомбулукту азайтуу” модулу иштелип чыккан. 2014-2015-окуу жылына карата укук бузуулардын алдын-алуу боюнча мекемелер аралык буйруктун алкагында саламаттыкты сактоо органдары тарабынан билим берүү мекемелериндеги врачтар жана мугалимдер үчүн “Суицидалдык жүрүм-турум жана анын превенциясы” аттуу окуу-методикалык колдонмосу боюнча иштер жүргүзүлүп жа- тат. 2010-жылы Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги, Ом- будсмендин Аппараты менен кызматташтыкта Кыргызстандын мектептериндеги зом- булуктун жайылышы жана анын динамикасын масштабдуу улуттук изилдөө жүргүзүл- гөн 25 . Алынган жыйынтыктар, Кыргыз Республикасынын Омбудсмени тарабынан демил- геленген, “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасын иштеп чыгууда жана апробациялоодо колдонулган. Акыркы төрт жылдын аралыгында “Баланын укуктарын коргоочулар Лигасы” коомдук фонду ЮНИСЕФтин колдоосу менен жана Билим берүү, Ички иштер, Социалдык өнүгүү, Саламаттыкты сактоо, Эмгек, миграция жана жаштар министрликтери жана Жергиликтүү өзүн-өзү башкаруунун иштери боюнча мамлекет- тик агенттиги жана Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн алдындагы этникалык мами- лелер Мамлекеттик агенттиги менен бирге бул программаны 38 пилоттук жалпы билим берүүчү мектептерге киргизип келүүдө. Бул мектептерде кызматкерлер жана окуучулар үчүн тренингдер өткөрүлгөн, зомбулуктун болушу тууралуу маалымдоонун механизм- дери жана аларга жооп кайтаруунун алгоритмдери иштелип чыккан жана ишке кийи- рилген, конфликттик кырдаалдарды чечүү үчүн педагогдор менен балдардын каты- шуусу менен жараштыруу кызматтары түзүлгөн, зомбулукту токтотуу боюнча маалы- маттык стенддер жасалгаланган, кызуу линия телефондору, ишеним почтасы иш алып барууда. Программанын алкагында “Зомбулуксуз мектеп” программасы боюнча класс- тан тышкаркы иш-чараларды өткөрүү боюнча методикалык колдонмо, “Зомбулуксуз мектеп кызматы” практикалык жетекчилик көрсөтмө иштелип чыккан. 25 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 35 “Зомбулуксуз мектеп” программасынын ишке кийирилиши менен окуучулар конф- ликттик кырдаалдарды өз алдынча чечүү көндүмдөрүнө, жамааттык иш алып баруу көндүмдөрүнө, бири-бирин активдүү колдоо жана урматтоо көндүмдөрүнө, өз көз ка- рашын билдирүү көндүмдөрүнө үйрөнүштү. Мектептерде мугалимдер жана окуучулар менен биргеликте жүргүзүлүп жаткан изилдөөчүлүк иштер, ролдук оюндар, сурамжы- лоолор, ата-энелер чогулушу, класстык сааттар эмоционалдык чыңалууну чыгарып таштоого, ишенимдүү жүрүм-турумду иштеп чыгууга жардам берет, өзүн тарбиялоо көндүмдөрүнө үйрөтүшөт, ар бир баланын инсандыгын, алардын индивидуалдык өзгө- чөлүктөрүн эске алуу менен жана аларга туура келген мамилелерди жасоо менен, ур- маттоого багытталган. “Зомбулуксуз мектеп” долбоорунун алкагында ички иштер, са- ламаттыкты сактоо, социалдык коргоо, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын, коомдук уюмдардын, окуу жайлардын, ата-энелер коомчулугунун өз ара аракеттешүүсү бекемделген, ал балдар менен өспүрүмдөргө карата зомбулукту азайтуу боюнча иш- мердүүлүктөгү комплекстик мамилени ишке кийирүүгө мүмкүндүк берди. Программага катышкан пилоттук мектептер, программаны өз аймактарында жайылтуу боюнча ре- сурстук аянтча болуп калышты 26 . Республиканын мектептеринде педагогикалык жамааттын өкүлдөрү, эрезеге жете электер менен иштөө боюнча инспекторлорунун, ата-энелердин жана жогорку класс- тын окуучуларынын катышуусу менен 1759 Алдын-алуу кеңештери түзүлгөн, 1650 ал- дын-алуучу бөлмөлөр иштөөдө. Бардык жалпы билим берүүчү мекемелерде маал-маалы менен ички иштер ми- нистрлигинин, саламаттыкты сактоо органдарынын, үй-бүлө жана балдарды колдоо боюнча бөлүмдөрүнүн, эрезеге жете электердин арасында укук бузууларды жана ка- роосуз калууну алдын-алуу боюнча бөлүмдөрүнүн кызматкерлеринин катышуусунда сүйлөшүүлөр, класстык сааттар, лекциялар, талкуулар, окуучулар, алардын ата- энелери, жаштар жана коомчулук менен жолугушуулар өткөрүлөт. Балдарга карата коркунуч жаралуусу тууралуу же зомбулук көрсөтүлгөн фактылар тууралуу маалыматтарга ыкчам чараларды көрүү үчүн түрдүү шаардык кызматтардын өкүлдөрүнөн турган, атайын мекемелер аралык командалар Бишкекте уюштурулган. 2011-жылдан тартып шаарда зомбулуктан жана ырайымсыз мамиледен жабыр тарткан балдарга жардам берүү Борбору иштеп келет, ал акысыз социалдык, психологиялык жана юридикалык кызматтарды көрсөтөт.Борбордун базасында ишеним телефону иш- тейт, балдар жана чоӊ кишилер зомбулуктан коргоону үчүн жардам алууга жана адис- тердин кеңешин алуу үчүн ага кайрыла алышат. 2014-жылы БУУнун (ЮНИСЕФ) Бал- дар фондунун колдоосу менен бул сыяктуу Борборлор Каракол шаарында жана Түп айылында ачылган. Социалдык педагогдор, класс жетекчилер, психологдор социологиялык, психоло- гиялык диагностикалык методикаларды, тесттерди, сурамжылоолорду колдонуу менен балдардын кызыкчылыктарын, алардын муктаждыктарын, кыйынчылыктарын жана көйгөйлөрүн, конфликттик кырдаалдарды, жүрүм-турумдагы артта калууларды, үй- бүлөлөрдүн типологиясын аныкташат. Алар үчүн ошондой эле окуучуларды диагности- калоонун жыйынтыктары менен тааныштыруу жана үй-бүлөлүк зомбулукка кабылган балдарга жардам көсөтүү боюнча пландуу жетекчилик көрсөтмө берүү жүргүзүлө, анын ичинде төмөнкүлөр да бар: а) татаал турмуштук кырдаалга кабылган бала менен иштөө боюнча педагогдун аракеттери; б) мугалим жана окуучулар ортосундагы мамилелерди уюштуруунун психология- лык-педагогикалык эрежелери; 26 «Зомбулуксуз мектеп» программасы тууралуу кененирээк маалыматтарды Балдардын укуктарын коргоочулардын лигасынын сайтынан караңыз: http://crdl1.kloop.kg/?page_id=26 36 в) ата-энелердин жүрүм-турумунун өзгөчөлүктөрү жөнүндө педагогго эмнени би- лүү керек; г) үй-бүлөлүк зомбулук менен байланышкан травманы башынан кечирген балдар тууралуу ата-энелер эмнени билиши керек. Социалдык коргоо министрлигинин демилгеси менен балдарды ырайымсыз ма- милелерден жана зомбулуктан коргоо үчүн он мекеме жана Бишкек менен Ош шаар- ларынын мэрияларыөзгөчө чаралардын планына кол коюшкан. 528 штаб түзүлгөн, алардын курамына саламаттыкты сактоо, билим берүү, ички иштер министрлигинин, социалдык өнүктүрүүнүн, бийликтин жергиликтүү органдарынын өкүлдөрү киришкен. Штабдар тарабынан үйлөрдү кыдыруу уюштурулган, анын жыйынтыгында үй-бүлөнү татаал турмуштук кырдаалдан чыгаруу боюнча жеке иштердин 3 638 планы жана ба- ланы жеке коргоо боюнча 967 план түзүлгөн. Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулукту азайтуу боюн- ча иште негизги көйгөй болуп улуттук мыйзамдарда “Зомбулуксуз мектеп” деген түшү- нүктүн жоктугу (кайсыл аракеттер, жоруктар зомбулук болуп, ал эми кайсылары кыл- мыштуу болуп эсептелери тууралуу так көз караштардын жоктугу), укук жана коргоо тууралуу калктын жетиштүүмаалымдалбагандыгы, мектептерде зомбулукка каршы ту- руу боюнча иш-чараларды натыйжасыздыгы, анын аркасында педагогдордо конфликт- терди конструктивдүүчечүү жөндөмдөрүнүн жоктугу, мектептеги зомбулуктун алдын- алуу боюнча атайын программалардын, атайын курстардын жоктугу саналат. Балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча негизги багыттар: мектеп зомбулугу тармагында балдарды коргоо боюнча нормативдик-укуктук ба- заны өнүктүрүү; 2020-жылга чейин Кыргызстандын окуган жаштарын тарбиялоо Концепциясын кийрүү; 2014-2015-жж. жашы жете электердин арасында укук бузуулардын алдын-алуу боюнча Мамлекеттик мекемелер аралык программаны ишке ашыруу; өлкөнүн бардык жалпы билим берүүчү мектептерине “Зомбулуксуз мектеп” пи- лоттук Программасын кийирүү; балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук маселелери боюнча дипломго че- йинки жана дипломдон кийинки деңгээлдер үчүн окутуунун дисциплиналар ара- лык программасын иштеп чыгуу жана кийирүү; жагымдуу билим берүүчү чөйрө түзүү, окутуунун демократиялык методикаларын кийирүү боюнча педагогикалык жамааттар үчүн окутуучу программаларды өткө- рүү; мектеп окуучуларында талаштарды конфликтсиз чечүү көндүмдөрүн, татаал кырдаалдардагы жүрүм-турум көндүмдөрүн өнүктүрүү боюнча окуу программа- ларын кийирүү; балдар жана өспүрүмдөр арасында зомбулуктун алдын-алуу боюнча коомчулук- ту, ата-энелерди жана окуучуларды агартуу программаларын иштеп чыгуу; зомбулук маселелери боюнча видеофильмдерди, клиптерди жана роликтерди чыгаруу. 37 Билим берїї мекемелеринин иштљљ тартиби Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринин ички документтери (жобо- лор, буйруктар, жетекчилик көрсөтмөлөр) окуу-тарбиялык ишмердүүлүктү жана тартип- ти жана коопсуздукту кармап туруу боюнча чараларды жөнгө салат. Алар окуучулар үчүн билим берүү мекемесинин аймагындагы жана бөлмөлөрүндөгү, сабактардагы жа- на машыгуулардагы жүрүм-турум эрежелерин аныктайт, куралды алып жүрүүгө, түрдүү мүнөздөгү зомбулуктук аракеттерди жасоого тыюу салат жана тартипти бузуу үчүн санкцияларды карайт. Окуу жайдын кызматкерлери үчүн эмгек тартибинин эрежелери окуучунун инсандыгына физикалык жана (же) психологиялык зомбулук менен байла- нышкан, тарбиялоо ыкмаларын колдонууга тыюу салат. Кызматтык жетекчилик көр- сөтмөлөр окутуучунун милдеттемелерине окуучулардын ортосундагы жана окуучулар менен билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин ортосундагы мамилелерди гума- низациялоо жана гармонизациялоону, окуучулардын укуктарын жана кызыкчылыкта- рын коргоону, аларды адам укуктарын коргоо духунда тарбиялоону кошуп келет. Мек- тептердин уставдары тартипти бузгандар (зомбулук көрсөткөндөр) үчүн жазалоонун – мектептен чыгарууга чейинки түрдүү формаларын камтыйт. А бирок билим берүү мекемелеринин тигил же бул документтеринде көбүнчө зомбулуктун (анын түрлөрүнүн жана формаларынын) жумушчу аныктамасы 27 жаназом- булук окуяларынын алдын-алуу, аныктоо, каттоо, зомбулук фактыларын талдоо, тар- биялык жана дисциплинардык чараларды көрүү жана бардык катышуучуларга (жабыр- лануучуларга, күбөлөргө жана зомбулук көрсөткөндөргө) жардам берүү боюнча кыз- маткерлердин, мугалимдердин жана окуучулардын аракеттеринин регламенти жок бо- луп келет. Иш жїзїндљгї практикалар Кыргызстандын билим берүү мекемелеринде зомбулук болгон фактылар тууралуу маалымдоонун натыйжалуу (конфиденциалдуулукту жана коопсуздукту кепилдеген) механизмдери практикалык колдонууга ээ эмес; зомбулук болгондугу тууралуу окуялар аныкталган күндө да, эреже катары, катталбайт, ал эми көрүлгөн чаралардын натый- жалуулугу системалуу түрдө көзөмөлдөнбөй келет. Көп эле учурда, зомбулук болгон окуялар этибар алынбайт, зомбулук көрсөткөндөр жазасыз калышууда, ал эми жабыр тарткандар мурдагыдан да чоӊ жана шумдуктуу кодулоолорго кабылып келүүдө. 28 27 Окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелеринде тыюу салынган аракеттер, көбү зомбулук менен байланышкан ара- кеттер, саналат. Билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин ишмердүүлүгүн жөнгө салган документтерде, эреже катары, окуучуларга карата тыюу салынган зомбулук аракеттеринин, анын ичинде тыюу салынган дисциплинардык чаралардын тизмеси берилбейт. 28 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. Бул кайгылуу окуяны иликтөөгө Бойго жете элек балдар менен иштөө боюнча инспекторлор да тартылган, бирок күнөөлүүлөр табылган жок... Мугалимдерге ишенбестен жана алардын жардамына таянбастан, зомбулукка кабылган, көптөгөн балдар зомбулук фактылары тууралуу маалымдашпайт. 28 38 Кыргызстанда статистикалык маалыматтар үй-бүлөдөгү жана мектептеги зомбу- лук маселелеринин масштабын чагылдыра албайт. Мындай жыйынтыктарга, бул ма- селе боюнча базалык изилдөө жасаган, балдарды коргоо Борбору келген. Сурамжылоо жаңы конуштардын мектептеринин окуучуларынын - 600 баланын жана 100 ата-эненин арасында жүргүзүлгөн. Окуучулар арасындагы зомбулук фактыларына тиешелүү даражада маани бер- бестен, билим берүү мекемесинин кызматкерлери өздөрү көп учурда балдарга карата түрдүү зомбулуктук аракеттерге жол беришет, ур-соку менен жазалоону жана психоло- гиялык зомбулукту тартипти кармап туруунун чаралар катарында колдонушат. 39 Көп учурларда үй-бүлөдөгү же мектептеги зомбулук окуялары жашырылат жана ошондуктан статистикалык маалыматтар маселенин чыныгы масштабын чагыл- дыра албайт. Балдардын көпчүлүгү (64% эркек балдар жана 62% кыздар) жардам сурап кайры- луу ушактаганга, сөз ташыганга барабар деп эсептешет, муну сурамжылоого ка- тышкан балдар алсыздык катары эсептешет. Кыздардын 32% көчөдөгү зомбулук- тун – мектептеги, курдаштар арасындагы, кошуналар арасындагы зомбулуктун баарына белгилүү болушунан кооптонушат. Балдар баарына белгилүү болуп ка- лышынан азыраак кооптонушат 10,8%. Болжол менен окуялардын жарымында балдар , аларга карата жасалган көчөдөгү зомбулук тууралуу айтуудан уялышат жана өздөрүн ыңгайсыз абалда сезишет (30% кыздар, 26,2% балдар). Ишеним жок жана ишенбейм деп сурамжылоого катышкандардын (“баары бир эч нерсе өзгөрүлбөйт”) 18,5% эркек балдар, жана 12% кыздар билдиришкен. Маалы- маттардын ачылып, билинип калышынан корккондор 10% кыздар жана 9,2% эркек балдар . Коркууга кошумча, кайда барып кайрылуу керектигин билбегендик жатат. Маалыматтарга караганда респонденттердин 7,7% жана 6% тиешелүү түрдө, аларгакарата көчөдөгү зомбулук жасалган учурларда кайда барып, кимге кайры- ларын билбегендиктерин тастыкташты. Зомбулукка кабылган балдарды аныктоонун дагы бир көйгөйү баланын укуктарын коргоо ыйгарым укуктуу органдарынын начар потенциалы болуп саналат. Зомбу- лук жасалган учурларда сурамжылоого катышкан балдар жана алардын ата- энелери же досторуна, же мугалимдерге кайрылышат, же болбосо эч кимге кай- рылышпайт . “Бул болсо милиция, социалдык коргоонун аймактык башкармалыгы, психологдор жана социалдык педагогдор сыяктуу ыйгарым укуктуу органдар зомбулук маселелерин чечүү үчүн тиешелүү авторитетке ээ эмес”, - деп изилдөө жүргүзгөн мекемеде түшүндүрүштү. 29 Ата-энелердин мындай аракеттери дайыма эле канааттандырылбайт – билим бе- рүү мекемесинин жетекчилиги, эреже катары, мугалимдер тарабынан жасалган зомбу- лук тууралуу фактыларды четке кагышат. Педагогдор же окуучулар тарабынан жасал- ган зомбулукту жашыруу билим берүү мекемесинин жетекчилигинин окуу жайдын имиджине, аброюна зыян келтирүүнү, көзөмөлдөөчү органдардын көңүлүн бурдурууну, болгон окуя үчүн жоопкерчиликти алууну каалабагандык менен түшүндүрүлөт. Билим берүү мекемелерин. Анын жетекчилерин жана кызматкерлерин баалоонун учурдагы системасы зомбулук болгон фактыларды каттоо жана эсепке алуу маселесинин ачык- тыгына көмөктөшпөйт – ар бир окуя жетекчиликтин жана педагогикалык жамааттын ка- нааттандырбаган ишинин жыйынтыгы катары каралат жана административдик айып- тар үчүн себеп болот. Практика көрсөткөндөй, зомбулукка кабылган балдар менен, мугалимдер болгон окуяны талкуулашат, чатакташкан тараптарды жараштырууга аракет жасашат, зомбу- лук көрсөтүүчүгө дисциплинардык чараларды, ал эми жабырлануучуну, эгер алар би- лим берүү мекемесинде бар болгон болсо, социалдык педагогго же психологго жөнө- түшөт. Бул учурда жетекчилер да, мугалимдер да, психологдор да, социалдык педа- гогдор да дайыма эле зомбулуктун катышуучуларына натыйжалуу психологиялык жар- дам көрсөтүү көндүмдөрүнө ээ болушпайт. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=6

Зордук-зомбулукту - бет 6

Жабыр тарткандар їчїн кесепеттер (натыйжалар) Зомбулук көрсөтүүчүгө каршылык көрсөтүү үчүн, балдар өзүн коргонууга бары- шат, алар жардам сурап досторуна, улуу агаларына же эжелерине, ата-энелерге жана мугалимдерге кайрылышат. Орто класстын окуучулары, эгер зомбулук болгон болсо, алардын 21,7% ата- энелерине, 19,1% досторуна/классташтарына кайрылышаарын билдиришкен. Жогорку класстарда бул катыш анчейин олуттуу деле өзгөрбөйт, 19,1% ата-энелерине, 20,1% досторуна/классташтарынакайрылышат. Мугалимге же мектеп директоруна орто класстын окуучуларынын 22,4% жана жогорку класстын окуучуларынын 24,9% кайры- лышмак. 30 Ошентип, көптөгөн балдар зомбулук жасалган учурларда мектептен кол- доону издегенди туура көрүшөт. Зомбулукка жооп катары айрым балдар зомбулук менен жооп кайтарышат. Эгер досу/курбу кызы зомбулукка кабылган болсо, жогорку класстын окуучуларынын37,3% жана орто класстын окуучуларынын 33,6% биргелешип зомбулук көрсөтүүчүдөн өч алууну каалашат. Ошол эле учурда жогорку класстын окуучуларынын 4,1% жана орто класстын окуучуларынын 10,9% аны менен мындан ары дос болбой тургандыгын бел- гилешкен. Демек, мектептеги зомбулуктан жабыр тарткан тарап андан да чоң зомбу- лукка кабылышы ыктымал – класста изоляциялануу. 31 Сөз менен кемсинтүүгө же опу- 29 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 30 Ошол эле жерде. 31 Ошол эле жерде. Окуучулар мугалим тарабынан жасалган зомбулук тууралуу айтышкан: жогорку класстын окуучулары – 8,6%, ал эми орто класстын окуучулары - 6,4%. Мектеп директору да окуучуларга карата зомбулук көрсөтүүчү же агрессор болушу ыктымал, мындай ойду жогорку класстын окуучуларынын 3,7% жана орто класстын окуучуларынын 2% айтышат. 29 40 залоого балдар асимметриялуу жооп бериши мүмкүн – көбүнчө эркек балдарга мүнөз- дүү болгон физикалык зомбулукту колдонушу мүмкүн.Өзүн коргоо үчүн кыздар кыйыр зомбулукка барышат.Күчтөр салыштырмалуу теӊделгенде (физикалык жана морал- дык), эгер зомбулук көрсөтүп жаткан тарап курмандыгы болгон тарапты коркута алба- гандыгына жана деморалдаштыра албагандыгына ынанган учурда, зомбулук токтоту- лушу мүмкүн. А бирок көпчүлүк учурларда зомбулук ага тиешелүү каршылык көрсөтө албагандарга карата жасалышы мүмкүн. Зомбулук жабырлануучуга психологиялык зыян алып келет, ал өзүн баалоонун, өзүн сыйлоонун төмөндөшүндө, тынчсыздануу деңгээлинин (кырдаалдык жана инсан- дык) жогорулашында, депрессиялык абалдарда чагылдырылат. Дайыма таарын- тууларга туш болгон балдар, убакыттын өтүшү менен, өзүн коргоо жөндөмдүүлүгүн жо- готот, айрымдарда аларды таарынтып жаткандыгы үчүн өздөрүн күнөөлүү сезүү - кү- нөөлүү болуу комплекси калыптанат. Зомбулуктан жабыр тарткандар чоӊ кишилерге жардам сурап кайрылуудан кор- кушат жана уялышат жана башында өздөрүн жооптук агрессиянын жардамы менен коргоого аракет жасашат, ал болсо көбүнчө алардын социалдык жана психологиялык кыйынчылыктарын андан ары тереңдетип жиберет. Зомбулукту жашыруу бир нече се- бептерге ээ: жабырлануучу ага мугалимдер же ата-энелер жардам бере алаарына ишенбейт, чоӊдор кийлигишкенден кийин кырдаал мурункудан да оорлойт деп коркот, зомбулук көрсөткөндөргө даттанууну уят катары эсептейт. Жардам сурап кайрылууга мүмкүн эместиги, жана жардам болот деген ишенимдин жоктугу, жабырлануучуну ого бетер травмалайт жана алсыздандырат. 32 Зомбулуктан жабыр тарткан баланы төмөнкү белгилери боюнча окшоштуруп аныктоого болот: башка окуучулардан обочолонуп оолактайт, түнт болот, активдүүлү- гү төмөндөйт, коркок болот, тегерегиндегилер жана достору менен сүйлөшүүдөн качып калат, болуп жаткан окуялар тууралуу айтуудан баш тартат, капысынан көз жаш чыга- рат жана эмоционалдык жактан туруктуу эмес маанайда болот (кыжырдануу, өзүнөн чыгуу ж.б.). Жабырлануучулар үчүн зомбулуктун эң олуттуу кесепеттеринин бири болуп суи- цидалдык жүрүм-турумдун жогорку коркунучунун болушу: жалпысынан, өзүнүн өмүрүнө кол салуу – анчейин көп кездешпеген көрүнүш, бирок буллингдин, сексуалдык же ген- дердик зомбулуктун курмандыгы болгондор үчүн, өз өмүрүнө кол салуу, өз жанын кыюу коркунучу жогорулайт. Дайыма кайталанып туруучу жана ырайымсыз буллинг болгон учурда балдар жана өспүрүмдөр өз өмүрүн кыюуну азап тартуулардан кутулуу катары карашы ыктымал, себеби убакыттын өтүшү менен жана айланадагылардан колдоонун жана жардамдын жоктугунан улам алар бара-бара көйгөйдүн позитивдүү чечилишине болгон ишенимин жоготушат. Алардын айласыздыгы иррационалдык ой жүгүртүү ме- нен күч алат, жана өлүм дайыма залал келтирген кырдаалдан жана айласыздыктын, 32 Казакстандагы мектептерде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013. “Мен кимдир-бирөөгө айтуудан коркком, жана эгер ата-энем муну тууралоо үчүн мектепке келишсе , мен сөзсүз зыян тартып калмакмын” “Мен эч кимге айтпайм, жана менин ата-энеме баары бир, а мектепте менин досторум жок” “Жок, мен эч кимге айткан эмесмин. Эгер айтсам, жаман болоорун айтып коркутушкан.” 32 41 “жүрөк оорунун”, жалгыздыктын эмоцияларынан кутулуунун жалгыз ыкмасы болуп ка- лат. Алардын мындай чечимге, биринчи кезекте, үй-бүлөдөгү колдоонун жоктугу түр- төт. 33 34 Зомбулуктан жабыр тарткандардын физикалык (соматикалык) көйгөйлөрүнүн ара- сында төмөнкүлөр орун алат - баш оорунун жогорку жыштыгы, уйкунун бузулушу, ич- тин оорушу, начар табит, тынчсыздануу соматизациясы (ипохондрия), сабак учурунда өзүн жаман сезгендигине көр ирет арыздануулар, денеде жараттардын жана көгала болгон жерлердин болушу, энурездин пайда болушу. Өтө олуттуу академиялык көйгөй болуп жабырлануучулардын окуу процессинен обочолонуусу саналат. Башында алар сабакка кечигип келе башташат, кийин аларда мектепке (окуу жайга) баруу коркунучу жаралат, андан кийин сабакка таптакыр эле барбай коюу каалоосу, жуманын белгилүү бир күнүн же сабакка (мисалы, физкультура сабагы, себеби көбүнчө окуялар чечинүүчү бөлмөдө болот), басынтуу коркунучунан улам, калтыра башташы ыктымал. Жыйынтык катары, зомбулуктан жабыр тарткан окуучулардын, сабакка болгон жетишүүсү төмөндөйт, ал болсо алардын кийинки мек- тепти аяктагандан кийин билимин улантуу мүмкүнчүлүктөрүн чектеп коёт. Виктимизациянын кесепеттери узак мөөнөттүү жана көп жылдар бою постравма- тикалык стресстик бузулуулар түрүндө улана бериши мүмкүн. Аскер конфликттеринин катышуучулары сыяктуу, жабырлануучуларда социалдык изоляция маселеси жаралат, алар социалдык тынчсыздануудан, жалгыздыктан жана дайыма кооптонуп туруудан азап чегишет, аларда көп учурда антисоциалдык жүрүм-турум байкалат. Мектеп чөйрөсүндө зомбулуктан жабыр тарткан окуучуларга жардам көрсөтүү бир нече багыттарды камтышы керек, анын ичинде укуктарды коргоо, коопсуздукту кам- сыздоо, медициналык, социалдык, психологиялык жана укуктук жардамдарды камты- шы керек. Мына дал ошондуктан мектеп чөйрөсүндө ырайымсыз мамилелерге каршы- лык көрсөтүү, анын ичинде жабыр тарткан балдарга жардам көрсөтүүнү уюштуруу би- лим берүү мекемелерин, социалдык өнүктүрүү жана укук коргоо органдарын, ошондой 33 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. 34 UNESCO-UNGEI-EFA-GMR (2015) School-related gender based violence is preventing the achievements of quality education for all. “7-класстын окуучусу Азиз суицидке барган. Ал асынып алган. Ал аз камсыз болгон үй бүлөөнүн баласы эле, атасы жок болчу. Кийин билингендей, баланы “жогорку класстагылар” опузалашкан. Ал буга чейин апасына даттанган, бирок ал буга маани берген эмес.”” 33 Зордуктоого же мажбурлаган жыныстык байланышка кабылгандыктан кош бойлуу болуп калган кыздар, көп учурда суицид тууралуу ойлонушат жана билим алууну токтотуп коюу тобокелине туш болушат. Айрым өлкөлөрдө кош бойлуу окуучу кыздарды сабакка киргизбей коюу же мектептен чыгарууга мүмкүндүк берген эрежелер бар. Бала төрөгөндөн кийин кайра окуусун улантуу үчүн, мектепке кайтып келген учурда алар классташтары же мугалимдер тарабынан буллинг же сөз менен кордоо формасындагы гендердик зомбулукка туш болушат. 34 42 эле жаштар саясатын, саламаттыкты сактоо, жергиликтүү мамлекеттик жана коммер- циялык эмес уюмдар кошулган мекемелер аралык натыйжалуу өз ара аракеттешүүнүн шартында гана мүмкүн. Кїбљлљр (байкоочулар, катышуучулар) їчїн кесепеттер (на- тыйжалар) Зомбулуктун күбөлөрү – бул окуучулар, мугалимдер, билим берүү мекемесинин көмөкчү жана техникалык персоналы жана кээде ата-энелер болушу мүмкүн. Зомбу- луктун (чыныгы мушташтын же одоно кодулоолордун) күбөсү болуу менен, чоӊ киши- лердин, балдардын жана өспүрүмдөрдүн дээрлик көпчүлүгү өзүнүн аракетсиздигинен же болуп жаткан окуяны токтотууга жөндөмсүздүктөн жана курмандыктын ролунда бо- луп калуу коркунучунан улам алсыздыкты, жардамсыз, айласыз абалдагы сезимди се- зишет. Зомбулуктун күбөлөрүнүн көбү болгон окуя тууралуу мугалимдерге жана ата- энелерге айтып беришпейт, себеби аракеттүү чаралар көрүлөт жана алардын коопсуз- дугу камсыздалат дегенден күмөн санашат. Мындан тышкары, балдардын көпчүлүгү үчүн зомбулук тууралуу билдирүү өзүнүн алсыздыгынын, кыйынчылыктар менен алпу- руша албагандыгынын, ушакчы, сөз ташуучу катары таануу менен барабар деп эсеп- тешет, теңтуштар арасында мындай аракет колдоого ээ эмес жана жазалоо жана оолактатууга алып барат. 35 Зомбулук ошол замат бөгөттөлбөсө жана кайра кайталанса, байкоочулардын ай- рымдарында, алсыздык (жабырлануучу) менен эмес, өзүн күч менен (зомбулук көсө- түүчү менен) ассоциациялоо ниети пайда болот; алар зомбулукка түрдүү актоолорду издешет, жана жабырлануучунун өзүн күнөөлөшөт. Зомбулуктун кайталанган сценала- ры өз көзү менен көрүп күбө болгондордун боорукердик сезимдерин басаңдатат, аг- рессияга карата толеранттуулукпу калыптандырат. Мындай толгонуулар класстагы жа- на жалпы эле билим берүү мекемесиндеги социалдык-психологиялык климатты начар- латат жана окуучулардын ортосундагы, окуучулар менен мугалимдердин ортосундагы өз ара мамилелерге да терс таасирин тийгизет. Окуу жайдагы атмосфера өтө оор жана каардуу болуп чыгат. Зомбулук болгон окуянын күбөлөрүнө жардам көрсөтпөстөн, зом- булукту жок кылууга мүмкүн эмес. 35 Казакстандагы мектептерде балдарга карата зомбулукту баалоо. 2013. “Жок, мен чоңдорго айтып берген эмесмин. Менин оюмча, мугалимдер бул тууралуу билишет, бирок эч нерсе кыла алышпайт” “Мен эч кимге айткан эмесмин. Мен жашагым келет” “Эгер айтсам, ур-токмокко алышат, сабашат” “Мен эч кимге айткан эмесмин, антпесе мени шылдыңдашат жана жек көрүп калышат” “Мен апама мушташ тууралуу айтып бердим. Апам мушташкан балдардан оолак болуп, кийлигишпе деп айтты” 35 43 Зомбулук кљрсљткљндљр їчїн кесепеттер (натыйжалар) Көп учурда зомбулук көрсөткөндөрдүн билим берүү мекемесиндеги “үстөмдүк кы- луусунун ийгилик” тажрыйбасы алардын коомдо каалап турган абалды ээлөөсүнүн мүмкүн болгон жалгыз ыкмасы болуп бекилип калат. Мындай учурларда, зомбулук мындай адамдардын чоңойгон курагында да айланадагылар: үй-бүлөдөгүлөр, жумуш- тагылар, коомдогулар менен коммуникациясынын ыкмасы болуп калат. Мына дал ошондуктан, зомбулук көрсөтүүчү-окуучулардан келечекте балдарга жана карыяларга ырайымсыз, катуу мамиле кылуу, зомбулук менен байланышкан, анын ичинде сек- суалдык зомбулук менен байланышкан, тартипти бузууларды күтүүгө болот. Зомбулук- тун көрүнүштөрү көп учурда окуучунун көйгөйлүү жүрүм-турумунун башка түрлөрү ме- нен коштолот – сабак калтыруу, тамеки чегүү, алкоголь ичүү, түрдү укук бузуулар. Зом- булук көрсөткөн балдардын көбүнүн сабакка жетишүүсү начар болот жана алардын айрымдары өзүнүн агрессивдүү жүрүм-турумунан улам билим берүү мекемесинен чы- гарылышы мүмкүн, башка мектепке которулушу мүмкүн, ички иштер органдарынын эрезеге жете элек балдар менен иштөө боюнча инспекциясынын каттоосуна коюлушу мүмкүн, ал эми олуттуу укук бузуулар болгон учурда же зомбулуктук аракеттердин жа- бырлануучунун өмүрү жана саламаттыгы үчүн оор кесепеттерге алып келген учурлар- да, - административдик же кылмыштык жазаларды көтөрүшү мүмкүн. “Зомбулуктун кү- нөөкөрлөрү” балдар болушкандыктан, алар да чоңдордун жардамына муктаж экенди- гин белгилей кетүү керек. А бирок, көбүнчө учурларда чоң кишилер жардам көрсөткөн- дүн ордуна, аларды жазалашат. Эгер билим берүү мекемесиндеги баланын зомбулуктук аракеттери үйдөгү зомбу- луктун чагылышы болсо, окуу жайдын жетекчилиги ата-энелерге маалымдаган учурда, зомбулук көрсөткөн бала үйдө ур-сокку менен жазалоого кабылышы мүмкүн.Мындай жазалоодон коркуу сезими зомбулук көрсөткөн баланын өз аракеттеринен баш тар- тууну убактылуу токтотушу мүмкүн, бирок агрессивдүү жүрүм-турумдун себебинин өзүн жок кыла албайт. Дисциплинардык чечимдерди кабыл алуу менен мектептин жетекчи- лиги зомбулук көрсөткөн-окуучунун ата-энелери тарабынан ага карата зомбулук же зыян келтирилген кырдаалга туш кылбашы керек. Билим берїїчї мекемелер їчїн кесепеттер (натыйжалар) Жалпы эле зомбулуктун, анын ичинде буллингдин болушу билим берүү мекеме- синдеги көйгөйлөрдүн болушун чагылдырат. Зомбулуктун жогорку көрсөткүчтөрү орун алган мектептерде жагымсыз социалдык-психологиялык климат байкалат, ал өз учу- рунда, зомбулуктун жайылышына жана бекемделишине көмөктөшөт. Окуучулар арасындагы зомбулукка туш болгон бир катар учурларда, айрым педа- гогдор жана билим берүү мекемелеринин жетекчилери конфликттерди баланын мүнө- зүн, туруктуулугун тарбиялоо, өз көз караштарын карманууга, өзүн коргой алууга үйрө- нүү жана татаал чоӊ турмушка даяр болуу үчүн зарыл болгон, балалык-өспүрүмдүк ку- рактагыкадыресе жана качып кутулбас көрүнүш катары эсептеп, кийлигишпөө позиция- сын ээлеп алышат. “Чакан” зомбулукту этибар албай коюу, эреже катары, анын алсыз жана байкалбаган окуучуларга гана эмес, ошондой эле мугалимдерге карата да жаса- луучу системалык түрдөгү кайталануучу жана катуу буллингке алып барат. Ушул сыяктуу кырдаал дагы бир учурда, билим берүү мекемесинде жетекчилик кылуунун авторитардык стили калыптанып калган учурда, орун алат. Мектеп адми- нистрациясы тарабынан мектептин жашоосунун бардык аспектилерине тоталдык жана катуу көзөмөл жасашы педагогикалык жана окуучулар жамаатын чымыркантып турат, бирок бул жагдай аларды зомбулуктан арылтпайт Тескерисинче, стресстин жогорку деңгээли, оолактоо, мамилелердин директивдүү стили – мунун баары окуучуларда 44 мажбурлоо жана зомбулук менен байланышкан, теңтуштар менен педагогдорго багыт- талган, агрессивдүү жүрүм-турумдун моделинин калыптанышына көмөктөшөт. Мындай билим берүүчү мекемелерде колдонулган тартипти сактоо чаралары, - коркутуу жана шантаж – авторитардык бийликтин философиясын чагылдырат. А бирок педагогдор- дун коркутуулары көп учурда зомбулуктун демилгечилерине каалаган таасирди тий- гизбейт, алар окуу жайдын жетекчилиги колдонгон манипуляциялоонун техникасын тез өздөштүрүп алышат да жана аларды билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин өз- дөрүнө карата колдоно баштайт. Биринчи жана экинчи учурда тең зомбулук менен кү- рөшүүгө алы келбеген билим берүү мекемесинин жетекчилиги жана мугалимдер көп учурда тартипти кармап турууга жоопкерчиликти, эң башкысы, мектепте болуп жаткан окуялар тууралуу жогору турган жетекчилик билбей калышы үчүн, зомбулуктун демил- гечисинин өзүнө жүктөп коюшат. Сындай кырдаалдарда окуучулар мугалимдер эч нерсе кылбагандыгын курч се- зишет, чоң кишилерди кырдаалды көзөмөлдөй албаган, демек жабырлануучуларды коргоо жана колдоо үчүн ресурстары жок адамдар катары кабыл алышат. Чоң кишилер тарабынан да, теңтуштар тарабынан да колдоого, жардамга ээ болбогон зомбулуктан жабыр тарткандар сабактардан кала башташат, башка окуу жайга которулушат, же таптакыр эле окуу жайды аяктоодон баш тартышат. Ошол эле учурда бардык окуучу- лар мектептеги жагымсыз кырдаалдын кесепеттерин сезишет: алар сабакка көңүлдө- рүн толук кандуу бөлө алышпайт, себеби өздөрүн коопсуз абалда сезишпейт, алардын маанайы дайыма пас болот, аларга пессимизм, инерттүүлүк, обочолонуу, антипатия, чыдамсыздык жана бири-бирине жана кас катары кабыл алынган, билим берүү меке- месинин педагогикалык жамаатына болгон агрессивдүүлүк мүнөздүү болот. Билим берүү мекемелериндеги зомбулук мугалимдерге жана башка кызматкер- лерге да терс таасирин тийгизет. Авторитардык жетекчилиги бар билим берүү мекеме- леринде кысым көрсөтүүнүн жана кемсинтүүнүн объектиси катары мугалимдер, көмөк- чү жана техникалык кызматкерлер болушат. Мугалимдер жамаатындагы орун алган начар мамилелер окуучулар чөйрөсүнө да өтөт. Керектүү билимдерге, көндүмдөргө ээ болбой жана жетекчилик менен ата-энелер тарабынан тиешелүү колдоого арзыбаган мугалимдер окуучулардын арасындагы зом- булуктун айрым окуяларын талдоого көп убакыт жана күч коротууга аргасыз болушат, ал болсо дайыма эле кырдаалдын узак мөөнөттүү жана туруктуу жакшырышына алып барбайт. Оң жыйынтыктарга жетпей жана өзүн коопсуз абалда сезбестен, алар педаго- гикалык ишмердүүлүккө карата мотивацияны жоготушат, окуучулар арасындагы жана башка педагогдор тарабынан жасалган зомбулуктарды байкабай коюуну каалашат. 36 36 Кыргызстан мектептеринде зомбулуктун жайылуусун жана динамикасын изилдөө боюнча жыйынтык маалымат. ЮНИСЕФ, 2011-ж. Сурамжылоого катышкан мугалимдердин (54,6%) жана ата-энелердин (54,5%) жарымынан көбү мектепте зомбулукту токтотуу же анын деңгээлин төмөндөтүү боюнча иш-чаралар аз натыйжалуу катары таанышкан. Профилактикалык иштердин начар натыйжалуулугу мугалимдердин билимдеринин жана көндүмдөрүнүн жетишсиздиги, окуучулар үчүн атайын окуу программаларынын жетишсиздиги, каржылардын жетишсиздиги – аймактардагы мугалимдердин эмгек маянасынын аздыгы жана тарбиялык иштер боюнча квалификацияны жогорулатуу мүмкүнчүлүгүнүн жоктугу менен түшүндүрүлөт.. 36 45 Билим берүү мекемесинин зомбулуктун көрүнүштөрү менен күрөшүүгө жөндөм- сүздүгү же ниеттенбегендиги ата-энелер менен болгон конфликтке алып барат жана алардын окуу жайдан оолакташына алып келет. Ата-энелер билим берүү мекемесинин жашоосуна катышпай, ата-энелер чогулушуна келбей калышат, бир мектепте маселе- ни чече албагандан кийин, жабыр тарткан окуучуну же зомбулук көрсөткөн окуучуну башкасына которушат. Бул контекстинен алганда мектеп ички иштер органдарына кай- рылбаш үчүн (каттоого алынбашы үчүн) бардык аракеттерди көрөт, же болбосо жаман жоруктун күнөөкөрүн жазалоо – мектептен чыгарып таштоо менен гана чектелет. Ошентип, зомбулуктун көп сандаган терс кесепеттер, ага аралашкан тараптардын баардыгы үчүн зомбулуктун алдын-алуу жан аны жеңип чыгуу боюнча комплекстүү ст- ратегияны пландоонун жана жүзөгө ашыруунун зарылдыгын аныктайт. 46 2-БЉЛЇМ Билим берїї мекемелеринде зомбулук кљрсљтїї учурларынын алдын-алуу, аныктоо жана аларга жооп кайтаруу боюнча уюштуруучулук-жетекчилик чаралар жана маалыматтык-агартуучулук иштер. 2-БЉЛЇМ Билим берїї мекемелеринде зомбулук кљрсљтїї учурларынын алдын-алуу, аныктоо жана аларга жооп кайтаруу боюнча уюштуруучулук-жетекчилик чаралар жана маалыматтык-агартуучулук иштер. Окуучулардын же мугалимдердин агрессиясын жараткан факторлордун көптүгү уюштуруучулук-жетекчилик жана маалыматтык-агартуучулук чараларды иштеп чы- гуунун жана кийирүүнүн жана бул процесске кызыктар тараптардын баардыгын тартуу менен маалыматтык-агартуучулук иштерди жүргүзүүнүн зарылдыгын буйруктады. Уюштуруучулук-жетекчилик чаралар окуу жайдын администрациясы, педагогикалык жамааты тарабынан окуучулар, алардын ата-энелери, жогору турган жана өнөктөш мекемелер менен кызматташтыкта кабыл алынат жана төмөнкүлөрдү камтыйт: билим берүү мекемесинин бөлмөлөрүнүн жана аймагынын коопсуздугун камсыз кылуу; билим берүү мекемесинин социалдык-психологиялык климатын анализдөө жа- на окуу жайдагы зомбулукка карата жалпы позицияны (саясатты) иштеп чыгуу; зомбулук болгон фактылардын алдын-алуу, аныктоо жана аларга жооп кайта- руу максатында нормативдик документтерди, эрежелерди, аракеттердин алго- ритмин, кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрдү иштеп чыгуу жана кабыл алуу, жооптуу тараптарды дайындоо; зомбулуктан жабыр тарткандарга, зомбулук көрсөткөн тараптарга жана күбө- лөргө жардам көсөтүү үчүн психологиялык жардам кызматын түзүү; зомбулуктан жабыр тарткандарга, зомбулук көрсөткөн тараптарга жана күбө- лөргө жардам көрсөтүү үчүн өнөктөш мекемелердин жана өз ара аракетте- шүүнүн механизмдерин аныктоо; окуу жайдын ишмердүүлүгүнүн, ыңгайлуулук деңгээлинин, инклюзивдүүлүгүнүн жана коопсуздугунун мониторинги. Маалыматтык-агартуучулук иштер билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларынын зомбулукка жол берилебестиги жана анын кесепеттери тууралуу маалымдуулугун жогорулатууга, жана зомбулукка кантип натыйжалуу каршы- лык көрсөтүү керектигине, анын ичинде инсандык жана социалдык (турмуштук) көн- дүмдөрдүн жана педагогикалык компетенциялардын өнүгүшүнө байланыштуу, үйрө- түүгө багытталган: адам укуктарын, гендердик теңдикти сыйлоо жана сактоо менен, жалпы адам- заттык баалулуктарды жан көп түрдүүлүктү кабыл алуу менен байланышкан маселелерди окуу программанын алкагында үйрөтүү; окуучулардын инсандык жетилүүсүнө жана нравалык калыптануусуна, кызмат- таштык жана өз ара сый-урмат духунда, натыйжалуу сүйлөшүү, сынчыл ойло- нуу, чечим кабыл алуу жана өзүн көзөмөлдөө жөндөмдүүлүк, конфликттерди зомбулуксуз чечүү, өзүн коргоо, басынтууга каршы туруу, эмоцияларды башка- руу, стресстик кырдаалдары жеңип чыгуу ж.б. көндүмдөрүн өнүктүрүүгө көмөк- төшкөн, тарбиялык ишмердүүлүктүн программаларын ишке ашыруу; Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=7#6._Позитивдүү_тарбиялоо,_тартипти_кармап_туруу,_зомбулуктун_алдын-алуу_жа-_на_ага_жооп_кайтаруу_масе-_лелери_боюнча_билим_берүү

Зордук-зомбулукту - бет 7

48 мыкты кесиптик даярдык жана окуучуларга карата зомбулуктук аракеттерди жокко чыгарган,позитивдик тарбиялоо жана тартипти кармап туруу принципте- рине, агрессивдүү жүрүм-турумду жана зомбулуктун көрүнүштөрүн алдын-алуу методдоруна, инсанды калыптандыруунун социалдык-психологиялык техноло- гияларына жана коопсуз жүрүм-турумдун түрдүү стратегияларына педагогика- лык жамаатты жана кызматкерлерди окутуу; зомбулук маселеси туурасында ата-энелерге маалымдоо жана зомбулукка ка- былган окуучулардын ата-энелерин колдоо. 6-сүрөт. Билим берүү мекемесинде зомбулук көрсөтүү учурларын жоюу боюнча уюш- туруучулук-жетекчилик чараларды жана маалыматтык-агартуучулук иштерди ишке кир- гизүүнүн схемасы бб.м*. – билим берүүчү мекеме Уюштуруучулук-башкаруучулук чаралар Маалыматтык-агартуучулук иштер 8. Балдарды тарбиялоо, тур- муштук көндүмдөрдү өнүктүрүү жана зомбулуктун алдын-алуу маселелери бою- нча ата-энелерге маалымат берүү, окутуу жана кеӊеш берүү 1. Коопсуздукту жана социал- дык-психологиялык климат- ты сактоо менен кырдаал- дыанализдөө 2. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясатын иштеп чыгуу 4. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча билим берүү меке- месинин планын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү 5. Билим берүү мекемесинде психологиялык кызматтын ишин жана башка өнөктөштөр менен өз ара маилелерин уюштуруу 3 . Саясаттын жоболорун уставга кошуу, жүрүм-турум эрежелери, билим берүү ме- кемесинин кызматкерлери- нин кызматтык милдеттери жана аракеттердин алгорит- ми Жу- мушчу топ Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерле- ри, окуучулар, ата-энелер 6. Позитивдүү тарбиялоо, тартипти кармап туруу, зомбулуктун алдын-алуу жа- на ага жооп кайтаруу масе- лелери боюнча билим берүү мекемесинин педагогикалык кызматкерлерин даярдоо 9. Зомбулуктун алдын- алуу максатында маалы- маттык материалдарды түзүү жана жайылтуу, ак- цияларды жана иш- чараларды уюштуруу 7. Натыйжалүү сүйлөшүү, сылык мамиле кылуу жана конфликттерди зомбулук- суз чечүү көндүмдөрүнө окуучуларды үйрөтүү Билим берүү мекемесинде- ги кырдаал- ды жана со- циалдык- психологи- ялык климат- тын учурдагы мөниторинги 49 Зомбулуктан эркин болгон жана коопсуз билим берүүчүлүк чөйрө – сапаттуу би- лим алуунун маанилүү шарты болуп саналат, жана аны ишке ашыруу мектептик өзүн- өзү башкаруу органдарынын активдүү катышуусу менен көп учурда мектеп директор- лорунан, мугалимдерден, психологдордон, ата-энелерден көз каранды болот. Окуу чөйрөсү саламат, коопсуз болушу керек, адамдарга карата кайрымдуу мамилеге көмөк көрсөтүшү керек. Ошол эле учурда төмөнкүлөр камсыздалышы керек: 1. тиешелүү даражада суу менен жана тийиштүү санитардык нормалар менен кам- сыз болушу керек; 2. саламаттыкты сактоо жана тамактануу кызматтарына түз жана кыйыр кирүү; 3. мугалимдердин, окуучулардын жана алардын ата-энелеринин физикалык, пси- хосоциалдык жана эмоционалдык абалын жакшыртууга көмөктөшкөн тийиштүү саясат жана жүрүм-турум кодекси; 4. сөзүн-өзү сыйлоону, ден-соолукту жана жеке коопсуздукту бекемдөө үчүн зарыл билимдерди, социалдык көз караштарды, баалулуктарды жана турмуштук көн- дүмдөрдү өздөштүрүүгө көмөктөшкөн билим берүүнүн мазмуну жана практикасы. Жагымдуу, ишенимге жана урматтоого негизделген билим берүүчү чөйрө билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун алдын-алуу үчүн зарыл шарт болуп саналат. Зомбулуктун алдын-алуу жана аны жеңип чыгуу боюнча туруктуу жана узак мөөнөттүү жыйынтык көптөгөн факторлор менен камсыз болот. 7-сүрөт. Коопсуз жана жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү калыптандырууга таасир тийгизген факторлор. 50 2.1. ЧЕНЕМДИК ЖЉНГЉ САЛУУ Борбордук Азия жана Чыгыш Европа өлкөлөрүнүн улуттук мыйзамдары билим алуунун баардыгына ачыктыгын жана коопсуздугун кепилдейт, анын гуманисттик мүнө- зүн, адамдын өмүрүнүн жана саламаттыгынын приоритеттерин, инсандын укуктарын жана эркиндиктерин, билим берүү жана балдардын укуктарын коргоо тармагындагы эл аралык документтерге, анын ичинде, Билим берүү тармагындагы дискриминация ме- нен күрөшүү жөнүндөгү Конвенцияга 37 , Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу жөнүндөгү Конвенцияга 38 , Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвен- цияга 39 , Балдардын өмүрүн сактоону, коргоону жана аларды өнүктүрүүнү камсыздоо жөнүндөгү Конвенцияга 40 , Саламан декларациясы жана өзгөчө муктаждыктары бар та- раптардын билим алуусу боюнча аракеттердин чектерине 41 , Дакар «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектерине 42 , БУУнун Ге- нералдык Ассамблеясынын “Балдарды кордоодон коргоо” Резолюциясына 43 , Инчхон «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою окутууга карай барган жол менен” на 44 ылайык, билим берүү тармагында дискриминацияга жана зомбулукка жол берил- бестигин жарыялайт. Аймактын өлкөлөрүнүн мыйзамдары билим берүү мекемелериндеги окуучулар менен сүйлөшүүнүн нормаларын камтышат, алар окуучулардын укуктарын жана адам- дык кадырын урматтоо, гендердик теӊдикти сактоону жана алардын өмүрүн жана са- ламаттыгын физикалык, психологиялык жана зомбулуктун башка формаларынын баа- рынан коргоону караган принциптердин негизине таянышат. Билим берүү мекемесинин администрациясы билим берүү процесси учурунда окуучулардын коопсуздугун кам- сыздоо жана алардын жашоосун, ден-соолугун коргоо үчүн жоопкерчиликте болот. Пе- дагогикалык жана башка кызматкерлер укуктук, нравалык жана этикалык нормаларды сактоого, кесиптик этиканын талаптарын аткарууга, окуучулардын, алардын ата- энелеринин жана өз кесиптештеринин кадырын жана абийирин сыйлоого милдеттүү. Окуучулар тартипти сактоого, мугалимдерге жана башка окуучуларга сый менен мами- ле кылууга милдеттүү. Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мый- замдык-укуктук актылар тиркеме 1 берилген. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясаты Зомбулукка карата билим берүү мекемесинин саясаты – мектеп администрация- сы, педагогикалык жамааты, окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбу- лукту, анын түрлөрүн жана формаларын жалпы түшүнүүнү бекемдеген жана алардын зомбулуктун бардык көрүнүштөрүнө каршы турушунун жалпы колдоосун чагылдырган документ. Бул документ билим берүү жөнүндөгү жана балдарды ырайымсыз мамиле- 37 ЮНЕСКОнун Генералдык Конференциясы (1960) Билим берүү тармагындагы дискриминация мененкүрөшү жө- нүндөгү Конвенция. 38 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1979) Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу боюнча Конвенция. 39 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1989) Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвенция. 40 Балдардын кызыкчылыктары үчүн жогорку деңгээлдеги Бүткүл дүйнөлүк жолугушуу (Нью-Йорк, АКШ, 2000). Бал- дардын өмүрүн коргоону жана өнүктүрүүнү камсыз кылуу жөнүндөгү Бүткүл дүйнөлүк декларация. 41 Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк конференция: мүмкүнчүлүк жана сапат (Саламанка, Испания, 1994). Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Саламан деклара- циясы жана анын аракеттенүү чектери 42 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Дакар, Сенегал, 2000). Дакар декларациясынын «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектери. 43 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (2014). 69/158 Резолюция. Балдарды кордоодон коргоо. 44 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Инчхон, Корея Республикасы, 2015) Инчхон декларациясы «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою оку- тууга карай барган жол менен. 51 ден коргоо жөнүндөгү улуттук мыйзамдарга негизделет жана алардын жоболорун би- лим берүү мекемесинин бардык катышуучулары үчүн зомбулуктун көрүнүштөрүнө жана аларга чара көрүү боюнча аракеттеринин алгоритмине жана жүрүм-турум эрежелерине кошуп көрсөтөт. “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документи мектептин жалпы чогулушу (кеӊеши)тарабынан бекитилет жана билим берүүчүлүк мамилелердин бар- дык катышуучуларына маалымдалат. “Саясаттын” жалпы жоболору билим берүү ме- кемесинин уставында, окуучулары үчүн жүрүм-турум эрежелеринде жана кызматкер- лер үчүн эмгек тартибинде, жетекчинин, педагогдордун (мугалимдердин, класс жетек- чилеринин, психологдордун, социалдык педагогдордун, тьюторлордун, тарбиячылар- дын) жана кызматкерлердин (көмөкчү жана техникалык кызматкерлердин кызматтык милдеттемелеринде, билим берүү кызматтарын көрсөтүү келишимдеринде, башка до- кументтерде чагылдырылышы керек.Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) сая- сатынын үлгүлүк түзүлүшү тиркеме 3 берилген. “Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты” документин иштеп чыгуу үчүн башат алуучу пункт катары билим берүү мекемесиндеги социалдык- психологиялык климатты изилдөө жана анын жыйынтыктарын бүтүндөй жамаат менен талкуулоо болушу мүмкүн. Билим берүү мекемесиндеги социалдык-психологиялык климаттын анализин жүргүзүү боюнча сунуштар тиркеме 2 берилген. Билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун деңгээлин төмөндөтүү, окуучулар үчүн коопсуз чөйрөнү түзүүдөгү бардык кызыктар тараптардын аракеттерин консоли- дациялоо максатында Кыргызстанда 2011-жылдан бери “Зомбулуксуз мектеп” тарбия- лык иштер программасы ишке кийирилип келүүдө. Программа мектептеги зомбулук маселелерин чечүүгө карата принципиалдуу түрдө башка мамилени көрсөтөт – мектеп администрациясы жана билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан зомбу- лук фактыларын милдеттүү түрдө таанууга негизделген билим берүү процессинин түз жана кыйыр субъекттеринин аракеттеринин биргелешкен планы, ошондой эле балдар- ды жана алардын ата-энелерин окуу жайдагы зомбулуксуз жүрүм-турум нормаларын иштеп чыгууга, конфликттик кырдаалдарды чечүү жана чечимдерди кабыл алуу про- цессине катышуусу жана тартылып аралашуусу. “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасынын концепциясы тиркеме 4 берилген. Билим берїїчї мекеменин уставы (Жобосу) Билим берүүчү мекеме уставдын негизинде иштейт, анда мекеменин ишмер- дүүлүгүн мыйзамдарга ылайык жөнгө салуучу негизги жоболор камтылат. Уставдын бөлүмдөрүнө билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларынын ортосунда- гы мамилелерде зомбулукка жана дискриминацияга жол берилбестиги тууралуу, алар- дын укуктары, милдеттери жана буга байланыштуу аракеттери тууралуу жоболор кир- гизилген. Бул билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларда ага жооп кайтаруу боюнча чараларды кабыл алуу үчүн юридикалык негизди түптөйт. Билим берүү мекемесинин уставы менен анын бардык кызматкерле- ри, окуучулары жана алардын ата-энелери таанышы керек. Билим берїї мекемесинин жїрїм-турум жана ички тартип эрежелери Окуу жайдын ишмердүүлүгүн жөнгө салган маанилүү документ болуп окуучулар жана кызматкерлер үчүн жүрүм-турум эрежелери (ички эмгек тартиби) саналат. Билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын негизги укуктары жана милдеттемелери, мектепте (окуу жайда) тыюу салынган аракеттер гана жазылган ус- 52 тавдан айырмаланып, окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелеринде окуучулардын жүрүм-турумуна карата талаптардын жана окуучулардын сабак учурууда, танапис учу- рунда, спорттук, чыгармачыл, эс алуу иш-чараларын өткөрүү учурунда, түрдүү бөлмө- лөрдө (кийинүүчү бөлмөдө, коридорлордо, ашканада, китепканада, устаканада, жы- йындар жана спорт залдарда), спорт аянтчасында, кезек өтө учурунда, экскурсияларда жана башка иш-чараларда бекитилген жеке коопсуздук жана өз ара мамилелердин нормаларын жана эрежелерин сактоо кылдат сүрөттөлөт. Устав сыяктуу эле, жүрүм- турум эрежелери менен бардык окуучулар, алардын ата-энелери жана окуу жайдын кызматкерлери тааныш болушу керек. Окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелери алардын катышуусу менен иштелип чы- гышы керек. Окутуунун ар түрдүү тепкичтериндеги – баштапкы, орто жана жогорку мек- тептеги жүрүм-турум эрежелерин аныктоодон баштоо максатка ылайыктуу, ал үчүн ар бир класста төмөнкүлөрдү талкуулоо керек: сабак учурунда, спорттук оюндарда, танапис учурунда жана сабактан тышкаркы иш-чараларда окуучулардын тартип жана жүрүм-турум менен байланышкан негизги маселелерди, анын ичинде зомбулуктук мүнөздөгү аракеттерди жана дискриминациянын көрүнүштөрүн; билим берүү мекемесинин мугалимдери, жетекчилиги жана башка кызматкерлеринин окуучулар тарабынан зомбулук жана дискриминация сыяктуу кабыл алынган, алардын кыжырдануусун жараткан, тарбиялык иш-чаралары жана жүрүм-турумдары; мектептин окуучулары, мугалимдери, психологу, жетекчилери жана кызматкерлери тарабынан көрүлгөн, конфликттерден оолак болууга жана аларды зомбулуксуз ыкма менен чечүүгө жардам берген, аракеттерди; жүрүм-турум эрежелерин бузгандарга карата дисциплинардык жана тарбиялык чараларды жана зомбулук көрсөтүүнү жана дискриминациялык аракеттерге жол берген тараптарды. Эрежелер мектептин (окуу жайдын) уставына, билим берүү системасынын жана балдарды ырайымсыз мамиле кылуудан коргоо сферасын ишмердүүлүгүн жөнгө са- луучу мыйзамдарга төп келиши керек. Билим берїї мекемесинин кызматкерлери їчїн ички эмгек тартип эрежелеринде педагогикалык жана эмгек этикасынын нормалары, окуу- чуларга жана өзүнүн кесиптештерине карата сыйлабагандыкка дискриминацияга, кор- кутууларга кодулоолорго, физикалык жана психологиялык зомбулукка жол берген, кызматкерлерге карата билим берүү мекемесинин жетекчилиги тарабынан көрүлүүчү чаралар, ошондой эле окуучулар тарабынан кодулоолорго же зомбулукка кабылган кызматкерлерди коргоо боюнча чаралар да көрсөтүлөт. Эрежелер билим берүү меке- месинде болгон чыныгы же божомолдонгон зомбулук тууралуу билип калганда же анын күбөсү болгон учурлардагы кызматкерлердин аракеттерин аныктайт. Зордук-зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын планы Зомбулукту токтотуу жана ага жооп кайтаруу боюнча билим берүүчүлүк мамиле- лердин бардык катышуучуларынын аракеттерин жөнгө салуучу нормативдик-укуктук документтердин пакети билим берүү мекемесинде калыптанган учурда, администра- цияга жана педагогикалык жамаатка зомбулуктун натыйжалуу алдын-алуу үчүн шарт- тарды түзүү боюнча чаралардын тизмесин жана тартибин аныктоо зарыл. Бул максат- та зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралар планы иштелип чыгат. Планда иш- 53 чаралар, алардын аткарылыш мөөнөттөрү, жооптуу тараптар же кызматтар көрсөтү- лөт. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын болжолдуу планынын үлгүсү тиркеме 5. берилген. 2.2. БИЛИМ БЕРЇЇЧЇ МЕКЕМЕНИН КЫЗМАТКЕРЛЕРИНИН ЖООПКЕРЧИЛИГИ ЖАНА АРАКЕТТЕРИ Окуучулардын билим берүү мекемелериндеги коопсуздугу бардык бөлүмдөрдүн жана кызматтардын ишинин уюшкандыгынан жана тактыгынан, билим берүүчүлүк ма- милелердин катышуучуларынын жана тейлөөчү кызматкерлеринин баардыгы тарабы- нан мектептеги нормативдик документтердин: уставдын, жүрүм-турум эрежелеринин, эмгек тартибинин эрежелеринин, кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрдүн, буйруктар- дын, көрсөтмөлөрдүн талаптарынын аткарылышынан көз каранды. Бул максатта ар бир кызматкерге, анын кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрүндө- гү, же болбосо айрым нормативдик актылардагы (буйрук, көрсөтмө, регламент) компе- тенциясына жана милдеттерине жарашазомбулукту токтотуу боюнча жана зомбулук болгон окуяларга жооп жасоо боюнча функцияларды жана мүмкүн болгон аракеттерди бекитет. Билим берүүчү мекеменин Жетекчиси (директор) билим берүү процесси учурун- да окуучулардын жана илим берүү мекемесинин кызматкерлеринин өмүрүнө жана са- ламаттыгына, алардын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына,улуттук мыйзамдардын тартибинде бекитилген жеке жоопкерчиликте болот. Директор: коопсуз жана боорукер билим берүүчүлүк чөйрөнү жана билим берүү мекеме- синде позитивдүү социалдык-психологиялык климатты түзүүнү жана аны кар- мап турууну камсыздайт; ар бир инсандын индивидуалдуулугун таанууга жана көп түрдүүлүктү кабыл- доого, адам укуктарынын жана кадырын жана гендердик теңдикти сыйлоого не- гизделген, гумандуу, зомбулуксуз мамилелердин калыптанышына багытталган билим берүү программаларынын ишке ашышына жана тарбиялык системалар- дын өнүгүшүнө көмөктөшөт; зомбулуктун алдын-алуу жана ага жооп кайтаруу максатында билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгынын аракеттери жана жоопкерчи- лигин жөнгө салуучу документтерди (устав, зомбулукка карата саясат, жүрүм- турум эрежелери) иштеп чыгууну камсыздоо; билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгына билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясаты, жүрүм-турум эрежелери жана ички эмгек тартиби тууралуу маалымдайт; билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясатын, атайын чараларды мектептин жана анын айрым бөлүмдөрүнүн жана кызматтарынын иш планына кийирүү аркылуу ишке ашырууну камсыз кылат; зомбулук фактыларын жана ага карата көрүлгөн чараларды атайын докумен- тацияларды колдонуу менен (каттоо формасы, каттоо журналы ж.б.) жана кон- фиденциалдуулукту сактоо жана жеке маалыматтарды коргоо аркылуу аныктоо жана каттоо тартибин иштеп чыгууну жана ишке кийирүүнү камсыз кылат; билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларына зомбулук болгон же аны жасоо аракеттери тууралуу билдирүүнүн каражаттарын жана каналда- рынсунуштайт, бардык билдирүүлөрдүн катталышын жана каралышын, өз уба- 54 гында жана объективдүү иликтенишин жана зомбулук жасалгандыгы аныктал- ган ар бир окуя боюнча чара көрүүнү камсыз кылат; зомбулук жасалгандыгы же аны болушун шарттаган окуялар жөнүндө окуучу- лардын ата-энелерине (жабырлануучу окуучунун да, ошондой эле зомбулук көрсөткөн окуучунун да) жана, зарыл болгон учурларда, жогору турган орган- дарга жана атайын кызматтарга (милиция, тез медициналык жардам) өз уба- гында маалымдалышын камсыз кылат; өзүнүн орун басарларынын бирин зомбулуктун алдын-алуу жана ага көрүлгөн чараларды координациялоо үчүн жооптуу кылып аныктайт; 45 орун басарын да- йындоодо анын иш тажрыйбасын, кесиптик даярдыгын, конструктивдүү өз ара аракеттешүү көндүмдөрүн жана окуучулар, ата-энелер жана билим берүү ме- кемесинин башка кызматкерлери менен ишенимдүү мамилелерди түзө би- лүүсүн жетекчиликке алат; зомбулуктун алдын-алуу, даттанууларды жана зомбулук окуяларын талдоо, ага катышкан тараптарга жардам көрсөтүү максатында айрым адистердин же кыз- маттардын (психологдун, социалдык педагогдун, баланын укуктары боюнча ый- гарым укуктуунун) ишин уюштурат; билим берүү мекемесинин ичинде да (коопсуздук кызматы, медициналык кыз- маткер), ошондой эле анын аймагынан тышкары жактарда да (ички иштер ор- гандары, эрезеге жете электер менен иштөө боюнча инспекция, Өзгөчө кыр- даалдар министрлиги, медициналык мекемелер, адам укуктары боюнча ыйга- рым укуктуу ж.б.) коопсуздукту камсыздаган кызматтар менен өз ара аракетте- шүүнү уюштурат; окуучулардын ата-энелери менен, анын ичинде, ата-энелер комитети, класс жетекчилер, башка кызматкерлер аркылуу байланышты кармап турат; окуу жайдын бардык кызматкерлерин зомбулуктун алдын-алуу жана аны анык- тоо, токтотуу жана конфликттин катышуучуларына жардам көрсөтүү көндүмдө- рүнө окутуу үчүн шарттарды түзөт; педагогдор жана кызматкерлер тарабынан окуучулардын жана билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин укуктарынын, этикалык нормалардын сакта- лышына системалуу түрдө көзөмөл жүргүзөт; маал-маалы менен билим берүү мекемесиндеги абалга мониторинг жүргүзөт жана зомбулук менен байланышкан окуяларды дайыма анализдейт; керек бол- гон учурда коопсуздукту камсыздоо боюнча жетектөөчүлүк чечимдерди кабыл алат, зомбулуктун алдын-алуу жана көрүлгөн чаралар боюнча иштердин пла- нына оңдоп-түзөөлөрдү киргизет; билим берүү мекемесиндеги коопсуздукту камсыздоо боюнча чаралар тууралуу билим берүү башкармалыгынын жогорку органдарынын алдында отчет берет. Мектеп директору, ага физикалык же психологиялык зомбулук окуясы тууралуу же аны жасоо аракеттери болгон учурлар тууралуу, дароо медициналык жардамды талап кылбаган, ырайымсыз мамиле, кодулоо же дискриминациялоо тууралуу маалым болор замат, төмөнкүлөрдү аткарышы керек болот: Зомбулук көрсөткөн тараптын (тараптардын) зомбулуктук аракеттерине, агрессивдүү жүрүм-турумуна бөгөт коюу; Зомбулук болгон окуяны талдоону камсыз кылуу (зарылдыкка жараша – би- лим берүү мекемесинин кызматкерлеринен түзүлгөн атайын комиссияны тар- туу менен) ; 45 Мындан ары текстте зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларга жооп кайтаруу чараларын коорди- нациялоо боюнча директордун орун басары, директордун жооптуу орун басары деп аталат. 2 я 1 Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=7#8._Балдарды_тарбиялоо,_тур-_муштук_көндүмдөрдү_өнүктүрүү_жана_зомбулуктун_алдын-алуу_маселелери_бою-_нча_ата-энелерге_маалымат

Зордук-зомбулукту - бет 7

48 мыкты кесиптик даярдык жана окуучуларга карата зомбулуктук аракеттерди жокко чыгарган,позитивдик тарбиялоо жана тартипти кармап туруу принципте- рине, агрессивдүү жүрүм-турумду жана зомбулуктун көрүнүштөрүн алдын-алуу методдоруна, инсанды калыптандыруунун социалдык-психологиялык техноло- гияларына жана коопсуз жүрүм-турумдун түрдүү стратегияларына педагогика- лык жамаатты жана кызматкерлерди окутуу; зомбулук маселеси туурасында ата-энелерге маалымдоо жана зомбулукка ка- былган окуучулардын ата-энелерин колдоо. 6-сүрөт. Билим берүү мекемесинде зомбулук көрсөтүү учурларын жоюу боюнча уюш- туруучулук-жетекчилик чараларды жана маалыматтык-агартуучулук иштерди ишке кир- гизүүнүн схемасы бб.м*. – билим берүүчү мекеме Уюштуруучулук-башкаруучулук чаралар Маалыматтык-агартуучулук иштер 8. Балдарды тарбиялоо, тур- муштук көндүмдөрдү өнүктүрүү жана зомбулуктун алдын-алуу маселелери бою- нча ата-энелерге маалымат берүү, окутуу жана кеӊеш берүү 1. Коопсуздукту жана социал- дык-психологиялык климат- ты сактоо менен кырдаал- дыанализдөө 2. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясатын иштеп чыгуу 4. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча билим берүү меке- месинин планын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү 5. Билим берүү мекемесинде психологиялык кызматтын ишин жана башка өнөктөштөр менен өз ара маилелерин уюштуруу 3 . Саясаттын жоболорун уставга кошуу, жүрүм-турум эрежелери, билим берүү ме- кемесинин кызматкерлери- нин кызматтык милдеттери жана аракеттердин алгорит- ми Жу- мушчу топ Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерле- ри, окуучулар, ата-энелер 6. Позитивдүү тарбиялоо, тартипти кармап туруу, зомбулуктун алдын-алуу жа- на ага жооп кайтаруу масе- лелери боюнча билим берүү мекемесинин педагогикалык кызматкерлерин даярдоо 9. Зомбулуктун алдын- алуу максатында маалы- маттык материалдарды түзүү жана жайылтуу, ак- цияларды жана иш- чараларды уюштуруу 7. Натыйжалүү сүйлөшүү, сылык мамиле кылуу жана конфликттерди зомбулук- суз чечүү көндүмдөрүнө окуучуларды үйрөтүү Билим берүү мекемесинде- ги кырдаал- ды жана со- циалдык- психологи- ялык климат- тын учурдагы мөниторинги 49 Зомбулуктан эркин болгон жана коопсуз билим берүүчүлүк чөйрө – сапаттуу би- лим алуунун маанилүү шарты болуп саналат, жана аны ишке ашыруу мектептик өзүн- өзү башкаруу органдарынын активдүү катышуусу менен көп учурда мектеп директор- лорунан, мугалимдерден, психологдордон, ата-энелерден көз каранды болот. Окуу чөйрөсү саламат, коопсуз болушу керек, адамдарга карата кайрымдуу мамилеге көмөк көрсөтүшү керек. Ошол эле учурда төмөнкүлөр камсыздалышы керек: 1. тиешелүү даражада суу менен жана тийиштүү санитардык нормалар менен кам- сыз болушу керек; 2. саламаттыкты сактоо жана тамактануу кызматтарына түз жана кыйыр кирүү; 3. мугалимдердин, окуучулардын жана алардын ата-энелеринин физикалык, пси- хосоциалдык жана эмоционалдык абалын жакшыртууга көмөктөшкөн тийиштүү саясат жана жүрүм-турум кодекси; 4. сөзүн-өзү сыйлоону, ден-соолукту жана жеке коопсуздукту бекемдөө үчүн зарыл билимдерди, социалдык көз караштарды, баалулуктарды жана турмуштук көн- дүмдөрдү өздөштүрүүгө көмөктөшкөн билим берүүнүн мазмуну жана практикасы. Жагымдуу, ишенимге жана урматтоого негизделген билим берүүчү чөйрө билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун алдын-алуу үчүн зарыл шарт болуп саналат. Зомбулуктун алдын-алуу жана аны жеңип чыгуу боюнча туруктуу жана узак мөөнөттүү жыйынтык көптөгөн факторлор менен камсыз болот. 7-сүрөт. Коопсуз жана жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү калыптандырууга таасир тийгизген факторлор. 50 2.1. ЧЕНЕМДИК ЖЉНГЉ САЛУУ Борбордук Азия жана Чыгыш Европа өлкөлөрүнүн улуттук мыйзамдары билим алуунун баардыгына ачыктыгын жана коопсуздугун кепилдейт, анын гуманисттик мүнө- зүн, адамдын өмүрүнүн жана саламаттыгынын приоритеттерин, инсандын укуктарын жана эркиндиктерин, билим берүү жана балдардын укуктарын коргоо тармагындагы эл аралык документтерге, анын ичинде, Билим берүү тармагындагы дискриминация ме- нен күрөшүү жөнүндөгү Конвенцияга 37 , Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу жөнүндөгү Конвенцияга 38 , Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвен- цияга 39 , Балдардын өмүрүн сактоону, коргоону жана аларды өнүктүрүүнү камсыздоо жөнүндөгү Конвенцияга 40 , Саламан декларациясы жана өзгөчө муктаждыктары бар та- раптардын билим алуусу боюнча аракеттердин чектерине 41 , Дакар «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектерине 42 , БУУнун Ге- нералдык Ассамблеясынын “Балдарды кордоодон коргоо” Резолюциясына 43 , Инчхон «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою окутууга карай барган жол менен” на 44 ылайык, билим берүү тармагында дискриминацияга жана зомбулукка жол берил- бестигин жарыялайт. Аймактын өлкөлөрүнүн мыйзамдары билим берүү мекемелериндеги окуучулар менен сүйлөшүүнүн нормаларын камтышат, алар окуучулардын укуктарын жана адам- дык кадырын урматтоо, гендердик теӊдикти сактоону жана алардын өмүрүн жана са- ламаттыгын физикалык, психологиялык жана зомбулуктун башка формаларынын баа- рынан коргоону караган принциптердин негизине таянышат. Билим берүү мекемесинин администрациясы билим берүү процесси учурунда окуучулардын коопсуздугун кам- сыздоо жана алардын жашоосун, ден-соолугун коргоо үчүн жоопкерчиликте болот. Пе- дагогикалык жана башка кызматкерлер укуктук, нравалык жана этикалык нормаларды сактоого, кесиптик этиканын талаптарын аткарууга, окуучулардын, алардын ата- энелеринин жана өз кесиптештеринин кадырын жана абийирин сыйлоого милдеттүү. Окуучулар тартипти сактоого, мугалимдерге жана башка окуучуларга сый менен мами- ле кылууга милдеттүү. Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мый- замдык-укуктук актылар тиркеме 1 берилген. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясаты Зомбулукка карата билим берүү мекемесинин саясаты – мектеп администрация- сы, педагогикалык жамааты, окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбу- лукту, анын түрлөрүн жана формаларын жалпы түшүнүүнү бекемдеген жана алардын зомбулуктун бардык көрүнүштөрүнө каршы турушунун жалпы колдоосун чагылдырган документ. Бул документ билим берүү жөнүндөгү жана балдарды ырайымсыз мамиле- 37 ЮНЕСКОнун Генералдык Конференциясы (1960) Билим берүү тармагындагы дискриминация мененкүрөшү жө- нүндөгү Конвенция. 38 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1979) Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу боюнча Конвенция. 39 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1989) Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвенция. 40 Балдардын кызыкчылыктары үчүн жогорку деңгээлдеги Бүткүл дүйнөлүк жолугушуу (Нью-Йорк, АКШ, 2000). Бал- дардын өмүрүн коргоону жана өнүктүрүүнү камсыз кылуу жөнүндөгү Бүткүл дүйнөлүк декларация. 41 Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк конференция: мүмкүнчүлүк жана сапат (Саламанка, Испания, 1994). Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Саламан деклара- циясы жана анын аракеттенүү чектери 42 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Дакар, Сенегал, 2000). Дакар декларациясынын «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектери. 43 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (2014). 69/158 Резолюция. Балдарды кордоодон коргоо. 44 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Инчхон, Корея Республикасы, 2015) Инчхон декларациясы «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою оку- тууга карай барган жол менен. 51 ден коргоо жөнүндөгү улуттук мыйзамдарга негизделет жана алардын жоболорун би- лим берүү мекемесинин бардык катышуучулары үчүн зомбулуктун көрүнүштөрүнө жана аларга чара көрүү боюнча аракеттеринин алгоритмине жана жүрүм-турум эрежелерине кошуп көрсөтөт. “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документи мектептин жалпы чогулушу (кеӊеши)тарабынан бекитилет жана билим берүүчүлүк мамилелердин бар- дык катышуучуларына маалымдалат. “Саясаттын” жалпы жоболору билим берүү ме- кемесинин уставында, окуучулары үчүн жүрүм-турум эрежелеринде жана кызматкер- лер үчүн эмгек тартибинде, жетекчинин, педагогдордун (мугалимдердин, класс жетек- чилеринин, психологдордун, социалдык педагогдордун, тьюторлордун, тарбиячылар- дын) жана кызматкерлердин (көмөкчү жана техникалык кызматкерлердин кызматтык милдеттемелеринде, билим берүү кызматтарын көрсөтүү келишимдеринде, башка до- кументтерде чагылдырылышы керек.Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) сая- сатынын үлгүлүк түзүлүшү тиркеме 3 берилген. “Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты” документин иштеп чыгуу үчүн башат алуучу пункт катары билим берүү мекемесиндеги социалдык- психологиялык климатты изилдөө жана анын жыйынтыктарын бүтүндөй жамаат менен талкуулоо болушу мүмкүн. Билим берүү мекемесиндеги социалдык-психологиялык климаттын анализин жүргүзүү боюнча сунуштар тиркеме 2 берилген. Билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун деңгээлин төмөндөтүү, окуучулар үчүн коопсуз чөйрөнү түзүүдөгү бардык кызыктар тараптардын аракеттерин консоли- дациялоо максатында Кыргызстанда 2011-жылдан бери “Зомбулуксуз мектеп” тарбия- лык иштер программасы ишке кийирилип келүүдө. Программа мектептеги зомбулук маселелерин чечүүгө карата принципиалдуу түрдө башка мамилени көрсөтөт – мектеп администрациясы жана билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан зомбу- лук фактыларын милдеттүү түрдө таанууга негизделген билим берүү процессинин түз жана кыйыр субъекттеринин аракеттеринин биргелешкен планы, ошондой эле балдар- ды жана алардын ата-энелерин окуу жайдагы зомбулуксуз жүрүм-турум нормаларын иштеп чыгууга, конфликттик кырдаалдарды чечүү жана чечимдерди кабыл алуу про- цессине катышуусу жана тартылып аралашуусу. “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасынын концепциясы тиркеме 4 берилген. Билим берїїчї мекеменин уставы (Жобосу) Билим берүүчү мекеме уставдын негизинде иштейт, анда мекеменин ишмер- дүүлүгүн мыйзамдарга ылайык жөнгө салуучу негизги жоболор камтылат. Уставдын бөлүмдөрүнө билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларынын ортосунда- гы мамилелерде зомбулукка жана дискриминацияга жол берилбестиги тууралуу, алар- дын укуктары, милдеттери жана буга байланыштуу аракеттери тууралуу жоболор кир- гизилген. Бул билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларда ага жооп кайтаруу боюнча чараларды кабыл алуу үчүн юридикалык негизди түптөйт. Билим берүү мекемесинин уставы менен анын бардык кызматкерле- ри, окуучулары жана алардын ата-энелери таанышы керек. Билим берїї мекемесинин жїрїм-турум жана ички тартип эрежелери Окуу жайдын ишмердүүлүгүн жөнгө салган маанилүү документ болуп окуучулар жана кызматкерлер үчүн жүрүм-турум эрежелери (ички эмгек тартиби) саналат. Билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын негизги укуктары жана милдеттемелери, мектепте (окуу жайда) тыюу салынган аракеттер гана жазылган ус- 52 тавдан айырмаланып, окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелеринде окуучулардын жүрүм-турумуна карата талаптардын жана окуучулардын сабак учурууда, танапис учу- рунда, спорттук, чыгармачыл, эс алуу иш-чараларын өткөрүү учурунда, түрдүү бөлмө- лөрдө (кийинүүчү бөлмөдө, коридорлордо, ашканада, китепканада, устаканада, жы- йындар жана спорт залдарда), спорт аянтчасында, кезек өтө учурунда, экскурсияларда жана башка иш-чараларда бекитилген жеке коопсуздук жана өз ара мамилелердин нормаларын жана эрежелерин сактоо кылдат сүрөттөлөт. Устав сыяктуу эле, жүрүм- турум эрежелери менен бардык окуучулар, алардын ата-энелери жана окуу жайдын кызматкерлери тааныш болушу керек. Окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелери алардын катышуусу менен иштелип чы- гышы керек. Окутуунун ар түрдүү тепкичтериндеги – баштапкы, орто жана жогорку мек- тептеги жүрүм-турум эрежелерин аныктоодон баштоо максатка ылайыктуу, ал үчүн ар бир класста төмөнкүлөрдү талкуулоо керек: сабак учурунда, спорттук оюндарда, танапис учурунда жана сабактан тышкаркы иш-чараларда окуучулардын тартип жана жүрүм-турум менен байланышкан негизги маселелерди, анын ичинде зомбулуктук мүнөздөгү аракеттерди жана дискриминациянын көрүнүштөрүн; билим берүү мекемесинин мугалимдери, жетекчилиги жана башка кызматкерлеринин окуучулар тарабынан зомбулук жана дискриминация сыяктуу кабыл алынган, алардын кыжырдануусун жараткан, тарбиялык иш-чаралары жана жүрүм-турумдары; мектептин окуучулары, мугалимдери, психологу, жетекчилери жана кызматкерлери тарабынан көрүлгөн, конфликттерден оолак болууга жана аларды зомбулуксуз ыкма менен чечүүгө жардам берген, аракеттерди; жүрүм-турум эрежелерин бузгандарга карата дисциплинардык жана тарбиялык чараларды жана зомбулук көрсөтүүнү жана дискриминациялык аракеттерге жол берген тараптарды. Эрежелер мектептин (окуу жайдын) уставына, билим берүү системасынын жана балдарды ырайымсыз мамиле кылуудан коргоо сферасын ишмердүүлүгүн жөнгө са- луучу мыйзамдарга төп келиши керек. Билим берїї мекемесинин кызматкерлери їчїн ички эмгек тартип эрежелеринде педагогикалык жана эмгек этикасынын нормалары, окуу- чуларга жана өзүнүн кесиптештерине карата сыйлабагандыкка дискриминацияга, кор- кутууларга кодулоолорго, физикалык жана психологиялык зомбулукка жол берген, кызматкерлерге карата билим берүү мекемесинин жетекчилиги тарабынан көрүлүүчү чаралар, ошондой эле окуучулар тарабынан кодулоолорго же зомбулукка кабылган кызматкерлерди коргоо боюнча чаралар да көрсөтүлөт. Эрежелер билим берүү меке- месинде болгон чыныгы же божомолдонгон зомбулук тууралуу билип калганда же анын күбөсү болгон учурлардагы кызматкерлердин аракеттерин аныктайт. Зордук-зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын планы Зомбулукту токтотуу жана ага жооп кайтаруу боюнча билим берүүчүлүк мамиле- лердин бардык катышуучуларынын аракеттерин жөнгө салуучу нормативдик-укуктук документтердин пакети билим берүү мекемесинде калыптанган учурда, администра- цияга жана педагогикалык жамаатка зомбулуктун натыйжалуу алдын-алуу үчүн шарт- тарды түзүү боюнча чаралардын тизмесин жана тартибин аныктоо зарыл. Бул максат- та зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралар планы иштелип чыгат. Планда иш- 53 чаралар, алардын аткарылыш мөөнөттөрү, жооптуу тараптар же кызматтар көрсөтү- лөт. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын болжолдуу планынын үлгүсү тиркеме 5. берилген. 2.2. БИЛИМ БЕРЇЇЧЇ МЕКЕМЕНИН КЫЗМАТКЕРЛЕРИНИН ЖООПКЕРЧИЛИГИ ЖАНА АРАКЕТТЕРИ Окуучулардын билим берүү мекемелериндеги коопсуздугу бардык бөлүмдөрдүн жана кызматтардын ишинин уюшкандыгынан жана тактыгынан, билим берүүчүлүк ма- милелердин катышуучуларынын жана тейлөөчү кызматкерлеринин баардыгы тарабы- нан мектептеги нормативдик документтердин: уставдын, жүрүм-турум эрежелеринин, эмгек тартибинин эрежелеринин, кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрдүн, буйруктар- дын, көрсөтмөлөрдүн талаптарынын аткарылышынан көз каранды. Бул максатта ар бир кызматкерге, анын кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрүндө- гү, же болбосо айрым нормативдик актылардагы (буйрук, көрсөтмө, регламент) компе- тенциясына жана милдеттерине жарашазомбулукту токтотуу боюнча жана зомбулук болгон окуяларга жооп жасоо боюнча функцияларды жана мүмкүн болгон аракеттерди бекитет. Билим берүүчү мекеменин Жетекчиси (директор) билим берүү процесси учурун- да окуучулардын жана илим берүү мекемесинин кызматкерлеринин өмүрүнө жана са- ламаттыгына, алардын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына,улуттук мыйзамдардын тартибинде бекитилген жеке жоопкерчиликте болот. Директор: коопсуз жана боорукер билим берүүчүлүк чөйрөнү жана билим берүү мекеме- синде позитивдүү социалдык-психологиялык климатты түзүүнү жана аны кар- мап турууну камсыздайт; ар бир инсандын индивидуалдуулугун таанууга жана көп түрдүүлүктү кабыл- доого, адам укуктарынын жана кадырын жана гендердик теңдикти сыйлоого не- гизделген, гумандуу, зомбулуксуз мамилелердин калыптанышына багытталган билим берүү программаларынын ишке ашышына жана тарбиялык системалар- дын өнүгүшүнө көмөктөшөт; зомбулуктун алдын-алуу жана ага жооп кайтаруу максатында билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгынын аракеттери жана жоопкерчи- лигин жөнгө салуучу документтерди (устав, зомбулукка карата саясат, жүрүм- турум эрежелери) иштеп чыгууну камсыздоо; билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгына билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясаты, жүрүм-турум эрежелери жана ички эмгек тартиби тууралуу маалымдайт; билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясатын, атайын чараларды мектептин жана анын айрым бөлүмдөрүнүн жана кызматтарынын иш планына кийирүү аркылуу ишке ашырууну камсыз кылат; зомбулук фактыларын жана ага карата көрүлгөн чараларды атайын докумен- тацияларды колдонуу менен (каттоо формасы, каттоо журналы ж.б.) жана кон- фиденциалдуулукту сактоо жана жеке маалыматтарды коргоо аркылуу аныктоо жана каттоо тартибин иштеп чыгууну жана ишке кийирүүнү камсыз кылат; билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларына зомбулук болгон же аны жасоо аракеттери тууралуу билдирүүнүн каражаттарын жана каналда- рынсунуштайт, бардык билдирүүлөрдүн катталышын жана каралышын, өз уба- 54 гында жана объективдүү иликтенишин жана зомбулук жасалгандыгы аныктал- ган ар бир окуя боюнча чара көрүүнү камсыз кылат; зомбулук жасалгандыгы же аны болушун шарттаган окуялар жөнүндө окуучу- лардын ата-энелерине (жабырлануучу окуучунун да, ошондой эле зомбулук көрсөткөн окуучунун да) жана, зарыл болгон учурларда, жогору турган орган- дарга жана атайын кызматтарга (милиция, тез медициналык жардам) өз уба- гында маалымдалышын камсыз кылат; өзүнүн орун басарларынын бирин зомбулуктун алдын-алуу жана ага көрүлгөн чараларды координациялоо үчүн жооптуу кылып аныктайт; 45 орун басарын да- йындоодо анын иш тажрыйбасын, кесиптик даярдыгын, конструктивдүү өз ара аракеттешүү көндүмдөрүн жана окуучулар, ата-энелер жана билим берүү ме- кемесинин башка кызматкерлери менен ишенимдүү мамилелерди түзө би- лүүсүн жетекчиликке алат; зомбулуктун алдын-алуу, даттанууларды жана зомбулук окуяларын талдоо, ага катышкан тараптарга жардам көрсөтүү максатында айрым адистердин же кыз- маттардын (психологдун, социалдык педагогдун, баланын укуктары боюнча ый- гарым укуктуунун) ишин уюштурат; билим берүү мекемесинин ичинде да (коопсуздук кызматы, медициналык кыз- маткер), ошондой эле анын аймагынан тышкары жактарда да (ички иштер ор- гандары, эрезеге жете электер менен иштөө боюнча инспекция, Өзгөчө кыр- даалдар министрлиги, медициналык мекемелер, адам укуктары боюнча ыйга- рым укуктуу ж.б.) коопсуздукту камсыздаган кызматтар менен өз ара аракетте- шүүнү уюштурат; окуучулардын ата-энелери менен, анын ичинде, ата-энелер комитети, класс жетекчилер, башка кызматкерлер аркылуу байланышты кармап турат; окуу жайдын бардык кызматкерлерин зомбулуктун алдын-алуу жана аны анык- тоо, токтотуу жана конфликттин катышуучуларына жардам көрсөтүү көндүмдө- рүнө окутуу үчүн шарттарды түзөт; педагогдор жана кызматкерлер тарабынан окуучулардын жана билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин укуктарынын, этикалык нормалардын сакта- лышына системалуу түрдө көзөмөл жүргүзөт; маал-маалы менен билим берүү мекемесиндеги абалга мониторинг жүргүзөт жана зомбулук менен байланышкан окуяларды дайыма анализдейт; керек бол- гон учурда коопсуздукту камсыздоо боюнча жетектөөчүлүк чечимдерди кабыл алат, зомбулуктун алдын-алуу жана көрүлгөн чаралар боюнча иштердин пла- нына оңдоп-түзөөлөрдү киргизет; билим берүү мекемесиндеги коопсуздукту камсыздоо боюнча чаралар тууралуу билим берүү башкармалыгынын жогорку органдарынын алдында отчет берет. Мектеп директору, ага физикалык же психологиялык зомбулук окуясы тууралуу же аны жасоо аракеттери болгон учурлар тууралуу, дароо медициналык жардамды талап кылбаган, ырайымсыз мамиле, кодулоо же дискриминациялоо тууралуу маалым болор замат, төмөнкүлөрдү аткарышы керек болот: Зомбулук көрсөткөн тараптын (тараптардын) зомбулуктук аракеттерине, агрессивдүү жүрүм-турумуна бөгөт коюу; Зомбулук болгон окуяны талдоону камсыз кылуу (зарылдыкка жараша – би- лим берүү мекемесинин кызматкерлеринен түзүлгөн атайын комиссияны тар- туу менен) ; 45 Мындан ары текстте зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларга жооп кайтаруу чараларын коорди- нациялоо боюнча директордун орун басары, директордун жооптуу орун басары деп аталат. 2 я 1 Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=7

Зордук-зомбулукту - бет 7

48 мыкты кесиптик даярдык жана окуучуларга карата зомбулуктук аракеттерди жокко чыгарган,позитивдик тарбиялоо жана тартипти кармап туруу принципте- рине, агрессивдүү жүрүм-турумду жана зомбулуктун көрүнүштөрүн алдын-алуу методдоруна, инсанды калыптандыруунун социалдык-психологиялык техноло- гияларына жана коопсуз жүрүм-турумдун түрдүү стратегияларына педагогика- лык жамаатты жана кызматкерлерди окутуу; зомбулук маселеси туурасында ата-энелерге маалымдоо жана зомбулукка ка- былган окуучулардын ата-энелерин колдоо. 6-сүрөт. Билим берүү мекемесинде зомбулук көрсөтүү учурларын жоюу боюнча уюш- туруучулук-жетекчилик чараларды жана маалыматтык-агартуучулук иштерди ишке кир- гизүүнүн схемасы бб.м*. – билим берүүчү мекеме Уюштуруучулук-башкаруучулук чаралар Маалыматтык-агартуучулук иштер 8. Балдарды тарбиялоо, тур- муштук көндүмдөрдү өнүктүрүү жана зомбулуктун алдын-алуу маселелери бою- нча ата-энелерге маалымат берүү, окутуу жана кеӊеш берүү 1. Коопсуздукту жана социал- дык-психологиялык климат- ты сактоо менен кырдаал- дыанализдөө 2. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясатын иштеп чыгуу 4. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча билим берүү меке- месинин планын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү 5. Билим берүү мекемесинде психологиялык кызматтын ишин жана башка өнөктөштөр менен өз ара маилелерин уюштуруу 3 . Саясаттын жоболорун уставга кошуу, жүрүм-турум эрежелери, билим берүү ме- кемесинин кызматкерлери- нин кызматтык милдеттери жана аракеттердин алгорит- ми Жу- мушчу топ Билим берүү мекемесинин жетекчилиги, кызматкерле- ри, окуучулар, ата-энелер 6. Позитивдүү тарбиялоо, тартипти кармап туруу, зомбулуктун алдын-алуу жа- на ага жооп кайтаруу масе- лелери боюнча билим берүү мекемесинин педагогикалык кызматкерлерин даярдоо 9. Зомбулуктун алдын- алуу максатында маалы- маттык материалдарды түзүү жана жайылтуу, ак- цияларды жана иш- чараларды уюштуруу 7. Натыйжалүү сүйлөшүү, сылык мамиле кылуу жана конфликттерди зомбулук- суз чечүү көндүмдөрүнө окуучуларды үйрөтүү Билим берүү мекемесинде- ги кырдаал- ды жана со- циалдык- психологи- ялык климат- тын учурдагы мөниторинги 49 Зомбулуктан эркин болгон жана коопсуз билим берүүчүлүк чөйрө – сапаттуу би- лим алуунун маанилүү шарты болуп саналат, жана аны ишке ашыруу мектептик өзүн- өзү башкаруу органдарынын активдүү катышуусу менен көп учурда мектеп директор- лорунан, мугалимдерден, психологдордон, ата-энелерден көз каранды болот. Окуу чөйрөсү саламат, коопсуз болушу керек, адамдарга карата кайрымдуу мамилеге көмөк көрсөтүшү керек. Ошол эле учурда төмөнкүлөр камсыздалышы керек: 1. тиешелүү даражада суу менен жана тийиштүү санитардык нормалар менен кам- сыз болушу керек; 2. саламаттыкты сактоо жана тамактануу кызматтарына түз жана кыйыр кирүү; 3. мугалимдердин, окуучулардын жана алардын ата-энелеринин физикалык, пси- хосоциалдык жана эмоционалдык абалын жакшыртууга көмөктөшкөн тийиштүү саясат жана жүрүм-турум кодекси; 4. сөзүн-өзү сыйлоону, ден-соолукту жана жеке коопсуздукту бекемдөө үчүн зарыл билимдерди, социалдык көз караштарды, баалулуктарды жана турмуштук көн- дүмдөрдү өздөштүрүүгө көмөктөшкөн билим берүүнүн мазмуну жана практикасы. Жагымдуу, ишенимге жана урматтоого негизделген билим берүүчү чөйрө билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун алдын-алуу үчүн зарыл шарт болуп саналат. Зомбулуктун алдын-алуу жана аны жеңип чыгуу боюнча туруктуу жана узак мөөнөттүү жыйынтык көптөгөн факторлор менен камсыз болот. 7-сүрөт. Коопсуз жана жагымдуу билим берүүчүлүк чөйрөнү калыптандырууга таасир тийгизген факторлор. 50 2.1. ЧЕНЕМДИК ЖЉНГЉ САЛУУ Борбордук Азия жана Чыгыш Европа өлкөлөрүнүн улуттук мыйзамдары билим алуунун баардыгына ачыктыгын жана коопсуздугун кепилдейт, анын гуманисттик мүнө- зүн, адамдын өмүрүнүн жана саламаттыгынын приоритеттерин, инсандын укуктарын жана эркиндиктерин, билим берүү жана балдардын укуктарын коргоо тармагындагы эл аралык документтерге, анын ичинде, Билим берүү тармагындагы дискриминация ме- нен күрөшүү жөнүндөгү Конвенцияга 37 , Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу жөнүндөгү Конвенцияга 38 , Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвен- цияга 39 , Балдардын өмүрүн сактоону, коргоону жана аларды өнүктүрүүнү камсыздоо жөнүндөгү Конвенцияга 40 , Саламан декларациясы жана өзгөчө муктаждыктары бар та- раптардын билим алуусу боюнча аракеттердин чектерине 41 , Дакар «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектерине 42 , БУУнун Ге- нералдык Ассамблеясынын “Балдарды кордоодон коргоо” Резолюциясына 43 , Инчхон «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою окутууга карай барган жол менен” на 44 ылайык, билим берүү тармагында дискриминацияга жана зомбулукка жол берил- бестигин жарыялайт. Аймактын өлкөлөрүнүн мыйзамдары билим берүү мекемелериндеги окуучулар менен сүйлөшүүнүн нормаларын камтышат, алар окуучулардын укуктарын жана адам- дык кадырын урматтоо, гендердик теӊдикти сактоону жана алардын өмүрүн жана са- ламаттыгын физикалык, психологиялык жана зомбулуктун башка формаларынын баа- рынан коргоону караган принциптердин негизине таянышат. Билим берүү мекемесинин администрациясы билим берүү процесси учурунда окуучулардын коопсуздугун кам- сыздоо жана алардын жашоосун, ден-соолугун коргоо үчүн жоопкерчиликте болот. Пе- дагогикалык жана башка кызматкерлер укуктук, нравалык жана этикалык нормаларды сактоого, кесиптик этиканын талаптарын аткарууга, окуучулардын, алардын ата- энелеринин жана өз кесиптештеринин кадырын жана абийирин сыйлоого милдеттүү. Окуучулар тартипти сактоого, мугалимдерге жана башка окуучуларга сый менен мами- ле кылууга милдеттүү. Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мый- замдык-укуктук актылар тиркеме 1 берилген. Зомбулукка карата билим берүүчү мекеменин саясаты Зомбулукка карата билим берүү мекемесинин саясаты – мектеп администрация- сы, педагогикалык жамааты, окуучулар жана алардын ата-энелери тарабынан зомбу- лукту, анын түрлөрүн жана формаларын жалпы түшүнүүнү бекемдеген жана алардын зомбулуктун бардык көрүнүштөрүнө каршы турушунун жалпы колдоосун чагылдырган документ. Бул документ билим берүү жөнүндөгү жана балдарды ырайымсыз мамиле- 37 ЮНЕСКОнун Генералдык Конференциясы (1960) Билим берүү тармагындагы дискриминация мененкүрөшү жө- нүндөгү Конвенция. 38 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1979) Аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жоюу боюнча Конвенция. 39 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (1989) Балдардын укуктары жөнүндөгү Конвенция. 40 Балдардын кызыкчылыктары үчүн жогорку деңгээлдеги Бүткүл дүйнөлүк жолугушуу (Нью-Йорк, АКШ, 2000). Бал- дардын өмүрүн коргоону жана өнүктүрүүнү камсыз кылуу жөнүндөгү Бүткүл дүйнөлүк декларация. 41 Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк конференция: мүмкүнчүлүк жана сапат (Саламанка, Испания, 1994). Өзгөчө керектөөлөрү бар тараптар үчүн билим берүү боюнча Саламан деклара- циясы жана анын аракеттенүү чектери 42 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Дакар, Сенегал, 2000). Дакар декларациясынын «Билим алуу баар- дыгы үчүн: биздин милдеттемелерди аткаруу» аракеттеринин чектери. 43 БУУнун Генералдык Ассамблеясы (2014). 69/158 Резолюция. Балдарды кордоодон коргоо. 44 Билим берүү боюнча Бүткүл дүйнөлүк форум (Инчхон, Корея Республикасы, 2015) Инчхон декларациясы «Билим берүү 2030. Теӊ укуктагы негиздеги инклюзивдүү жана сапаттуу билим берүүгө жана баардыгы үчүн өмүр бою оку- тууга карай барган жол менен. 51 ден коргоо жөнүндөгү улуттук мыйзамдарга негизделет жана алардын жоболорун би- лим берүү мекемесинин бардык катышуучулары үчүн зомбулуктун көрүнүштөрүнө жана аларга чара көрүү боюнча аракеттеринин алгоритмине жана жүрүм-турум эрежелерине кошуп көрсөтөт. “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документи мектептин жалпы чогулушу (кеӊеши)тарабынан бекитилет жана билим берүүчүлүк мамилелердин бар- дык катышуучуларына маалымдалат. “Саясаттын” жалпы жоболору билим берүү ме- кемесинин уставында, окуучулары үчүн жүрүм-турум эрежелеринде жана кызматкер- лер үчүн эмгек тартибинде, жетекчинин, педагогдордун (мугалимдердин, класс жетек- чилеринин, психологдордун, социалдык педагогдордун, тьюторлордун, тарбиячылар- дын) жана кызматкерлердин (көмөкчү жана техникалык кызматкерлердин кызматтык милдеттемелеринде, билим берүү кызматтарын көрсөтүү келишимдеринде, башка до- кументтерде чагылдырылышы керек.Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) сая- сатынын үлгүлүк түзүлүшү тиркеме 3 берилген. “Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты” документин иштеп чыгуу үчүн башат алуучу пункт катары билим берүү мекемесиндеги социалдык- психологиялык климатты изилдөө жана анын жыйынтыктарын бүтүндөй жамаат менен талкуулоо болушу мүмкүн. Билим берүү мекемесиндеги социалдык-психологиялык климаттын анализин жүргүзүү боюнча сунуштар тиркеме 2 берилген. Билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун деңгээлин төмөндөтүү, окуучулар үчүн коопсуз чөйрөнү түзүүдөгү бардык кызыктар тараптардын аракеттерин консоли- дациялоо максатында Кыргызстанда 2011-жылдан бери “Зомбулуксуз мектеп” тарбия- лык иштер программасы ишке кийирилип келүүдө. Программа мектептеги зомбулук маселелерин чечүүгө карата принципиалдуу түрдө башка мамилени көрсөтөт – мектеп администрациясы жана билим берүү процессинин катышуучулары тарабынан зомбу- лук фактыларын милдеттүү түрдө таанууга негизделген билим берүү процессинин түз жана кыйыр субъекттеринин аракеттеринин биргелешкен планы, ошондой эле балдар- ды жана алардын ата-энелерин окуу жайдагы зомбулуксуз жүрүм-турум нормаларын иштеп чыгууга, конфликттик кырдаалдарды чечүү жана чечимдерди кабыл алуу про- цессине катышуусу жана тартылып аралашуусу. “Зомбулуксуз мектеп” тарбиялык иштер программасынын концепциясы тиркеме 4 берилген. Билим берїїчї мекеменин уставы (Жобосу) Билим берүүчү мекеме уставдын негизинде иштейт, анда мекеменин ишмер- дүүлүгүн мыйзамдарга ылайык жөнгө салуучу негизги жоболор камтылат. Уставдын бөлүмдөрүнө билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларынын ортосунда- гы мамилелерде зомбулукка жана дискриминацияга жол берилбестиги тууралуу, алар- дын укуктары, милдеттери жана буга байланыштуу аракеттери тууралуу жоболор кир- гизилген. Бул билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларда ага жооп кайтаруу боюнча чараларды кабыл алуу үчүн юридикалык негизди түптөйт. Билим берүү мекемесинин уставы менен анын бардык кызматкерле- ри, окуучулары жана алардын ата-энелери таанышы керек. Билим берїї мекемесинин жїрїм-турум жана ички тартип эрежелери Окуу жайдын ишмердүүлүгүн жөнгө салган маанилүү документ болуп окуучулар жана кызматкерлер үчүн жүрүм-турум эрежелери (ички эмгек тартиби) саналат. Билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын негизги укуктары жана милдеттемелери, мектепте (окуу жайда) тыюу салынган аракеттер гана жазылган ус- 52 тавдан айырмаланып, окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелеринде окуучулардын жүрүм-турумуна карата талаптардын жана окуучулардын сабак учурууда, танапис учу- рунда, спорттук, чыгармачыл, эс алуу иш-чараларын өткөрүү учурунда, түрдүү бөлмө- лөрдө (кийинүүчү бөлмөдө, коридорлордо, ашканада, китепканада, устаканада, жы- йындар жана спорт залдарда), спорт аянтчасында, кезек өтө учурунда, экскурсияларда жана башка иш-чараларда бекитилген жеке коопсуздук жана өз ара мамилелердин нормаларын жана эрежелерин сактоо кылдат сүрөттөлөт. Устав сыяктуу эле, жүрүм- турум эрежелери менен бардык окуучулар, алардын ата-энелери жана окуу жайдын кызматкерлери тааныш болушу керек. Окуучулар үчүн жүрүм-турум эрежелери алардын катышуусу менен иштелип чы- гышы керек. Окутуунун ар түрдүү тепкичтериндеги – баштапкы, орто жана жогорку мек- тептеги жүрүм-турум эрежелерин аныктоодон баштоо максатка ылайыктуу, ал үчүн ар бир класста төмөнкүлөрдү талкуулоо керек: сабак учурунда, спорттук оюндарда, танапис учурунда жана сабактан тышкаркы иш-чараларда окуучулардын тартип жана жүрүм-турум менен байланышкан негизги маселелерди, анын ичинде зомбулуктук мүнөздөгү аракеттерди жана дискриминациянын көрүнүштөрүн; билим берүү мекемесинин мугалимдери, жетекчилиги жана башка кызматкерлеринин окуучулар тарабынан зомбулук жана дискриминация сыяктуу кабыл алынган, алардын кыжырдануусун жараткан, тарбиялык иш-чаралары жана жүрүм-турумдары; мектептин окуучулары, мугалимдери, психологу, жетекчилери жана кызматкерлери тарабынан көрүлгөн, конфликттерден оолак болууга жана аларды зомбулуксуз ыкма менен чечүүгө жардам берген, аракеттерди; жүрүм-турум эрежелерин бузгандарга карата дисциплинардык жана тарбиялык чараларды жана зомбулук көрсөтүүнү жана дискриминациялык аракеттерге жол берген тараптарды. Эрежелер мектептин (окуу жайдын) уставына, билим берүү системасынын жана балдарды ырайымсыз мамиле кылуудан коргоо сферасын ишмердүүлүгүн жөнгө са- луучу мыйзамдарга төп келиши керек. Билим берїї мекемесинин кызматкерлери їчїн ички эмгек тартип эрежелеринде педагогикалык жана эмгек этикасынын нормалары, окуу- чуларга жана өзүнүн кесиптештерине карата сыйлабагандыкка дискриминацияга, кор- кутууларга кодулоолорго, физикалык жана психологиялык зомбулукка жол берген, кызматкерлерге карата билим берүү мекемесинин жетекчилиги тарабынан көрүлүүчү чаралар, ошондой эле окуучулар тарабынан кодулоолорго же зомбулукка кабылган кызматкерлерди коргоо боюнча чаралар да көрсөтүлөт. Эрежелер билим берүү меке- месинде болгон чыныгы же божомолдонгон зомбулук тууралуу билип калганда же анын күбөсү болгон учурлардагы кызматкерлердин аракеттерин аныктайт. Зордук-зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын планы Зомбулукту токтотуу жана ага жооп кайтаруу боюнча билим берүүчүлүк мамиле- лердин бардык катышуучуларынын аракеттерин жөнгө салуучу нормативдик-укуктук документтердин пакети билим берүү мекемесинде калыптанган учурда, администра- цияга жана педагогикалык жамаатка зомбулуктун натыйжалуу алдын-алуу үчүн шарт- тарды түзүү боюнча чаралардын тизмесин жана тартибин аныктоо зарыл. Бул максат- та зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралар планы иштелип чыгат. Планда иш- 53 чаралар, алардын аткарылыш мөөнөттөрү, жооптуу тараптар же кызматтар көрсөтү- лөт. Зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын болжолдуу планынын үлгүсү тиркеме 5. берилген. 2.2. БИЛИМ БЕРЇЇЧЇ МЕКЕМЕНИН КЫЗМАТКЕРЛЕРИНИН ЖООПКЕРЧИЛИГИ ЖАНА АРАКЕТТЕРИ Окуучулардын билим берүү мекемелериндеги коопсуздугу бардык бөлүмдөрдүн жана кызматтардын ишинин уюшкандыгынан жана тактыгынан, билим берүүчүлүк ма- милелердин катышуучуларынын жана тейлөөчү кызматкерлеринин баардыгы тарабы- нан мектептеги нормативдик документтердин: уставдын, жүрүм-турум эрежелеринин, эмгек тартибинин эрежелеринин, кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрдүн, буйруктар- дын, көрсөтмөлөрдүн талаптарынын аткарылышынан көз каранды. Бул максатта ар бир кызматкерге, анын кызматтык жетекчилик көрсөтмөлөрүндө- гү, же болбосо айрым нормативдик актылардагы (буйрук, көрсөтмө, регламент) компе- тенциясына жана милдеттерине жарашазомбулукту токтотуу боюнча жана зомбулук болгон окуяларга жооп жасоо боюнча функцияларды жана мүмкүн болгон аракеттерди бекитет. Билим берүүчү мекеменин Жетекчиси (директор) билим берүү процесси учурун- да окуучулардын жана илим берүү мекемесинин кызматкерлеринин өмүрүнө жана са- ламаттыгына, алардын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына,улуттук мыйзамдардын тартибинде бекитилген жеке жоопкерчиликте болот. Директор: коопсуз жана боорукер билим берүүчүлүк чөйрөнү жана билим берүү мекеме- синде позитивдүү социалдык-психологиялык климатты түзүүнү жана аны кар- мап турууну камсыздайт; ар бир инсандын индивидуалдуулугун таанууга жана көп түрдүүлүктү кабыл- доого, адам укуктарынын жана кадырын жана гендердик теңдикти сыйлоого не- гизделген, гумандуу, зомбулуксуз мамилелердин калыптанышына багытталган билим берүү программаларынын ишке ашышына жана тарбиялык системалар- дын өнүгүшүнө көмөктөшөт; зомбулуктун алдын-алуу жана ага жооп кайтаруу максатында билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгынын аракеттери жана жоопкерчи- лигин жөнгө салуучу документтерди (устав, зомбулукка карата саясат, жүрүм- турум эрежелери) иштеп чыгууну камсыздоо; билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын баардыгына билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясаты, жүрүм-турум эрежелери жана ички эмгек тартиби тууралуу маалымдайт; билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясатын, атайын чараларды мектептин жана анын айрым бөлүмдөрүнүн жана кызматтарынын иш планына кийирүү аркылуу ишке ашырууну камсыз кылат; зомбулук фактыларын жана ага карата көрүлгөн чараларды атайын докумен- тацияларды колдонуу менен (каттоо формасы, каттоо журналы ж.б.) жана кон- фиденциалдуулукту сактоо жана жеке маалыматтарды коргоо аркылуу аныктоо жана каттоо тартибин иштеп чыгууну жана ишке кийирүүнү камсыз кылат; билим берүүчүлүк мамилелердин бардык катышуучуларына зомбулук болгон же аны жасоо аракеттери тууралуу билдирүүнүн каражаттарын жана каналда- рынсунуштайт, бардык билдирүүлөрдүн катталышын жана каралышын, өз уба- 54 гында жана объективдүү иликтенишин жана зомбулук жасалгандыгы аныктал- ган ар бир окуя боюнча чара көрүүнү камсыз кылат; зомбулук жасалгандыгы же аны болушун шарттаган окуялар жөнүндө окуучу- лардын ата-энелерине (жабырлануучу окуучунун да, ошондой эле зомбулук көрсөткөн окуучунун да) жана, зарыл болгон учурларда, жогору турган орган- дарга жана атайын кызматтарга (милиция, тез медициналык жардам) өз уба- гында маалымдалышын камсыз кылат; өзүнүн орун басарларынын бирин зомбулуктун алдын-алуу жана ага көрүлгөн чараларды координациялоо үчүн жооптуу кылып аныктайт; 45 орун басарын да- йындоодо анын иш тажрыйбасын, кесиптик даярдыгын, конструктивдүү өз ара аракеттешүү көндүмдөрүн жана окуучулар, ата-энелер жана билим берүү ме- кемесинин башка кызматкерлери менен ишенимдүү мамилелерди түзө би- лүүсүн жетекчиликке алат; зомбулуктун алдын-алуу, даттанууларды жана зомбулук окуяларын талдоо, ага катышкан тараптарга жардам көрсөтүү максатында айрым адистердин же кыз- маттардын (психологдун, социалдык педагогдун, баланын укуктары боюнча ый- гарым укуктуунун) ишин уюштурат; билим берүү мекемесинин ичинде да (коопсуздук кызматы, медициналык кыз- маткер), ошондой эле анын аймагынан тышкары жактарда да (ички иштер ор- гандары, эрезеге жете электер менен иштөө боюнча инспекция, Өзгөчө кыр- даалдар министрлиги, медициналык мекемелер, адам укуктары боюнча ыйга- рым укуктуу ж.б.) коопсуздукту камсыздаган кызматтар менен өз ара аракетте- шүүнү уюштурат; окуучулардын ата-энелери менен, анын ичинде, ата-энелер комитети, класс жетекчилер, башка кызматкерлер аркылуу байланышты кармап турат; окуу жайдын бардык кызматкерлерин зомбулуктун алдын-алуу жана аны анык- тоо, токтотуу жана конфликттин катышуучуларына жардам көрсөтүү көндүмдө- рүнө окутуу үчүн шарттарды түзөт; педагогдор жана кызматкерлер тарабынан окуучулардын жана билим берүү мекемесинин кызматкерлеринин укуктарынын, этикалык нормалардын сакта- лышына системалуу түрдө көзөмөл жүргүзөт; маал-маалы менен билим берүү мекемесиндеги абалга мониторинг жүргүзөт жана зомбулук менен байланышкан окуяларды дайыма анализдейт; керек бол- гон учурда коопсуздукту камсыздоо боюнча жетектөөчүлүк чечимдерди кабыл алат, зомбулуктун алдын-алуу жана көрүлгөн чаралар боюнча иштердин пла- нына оңдоп-түзөөлөрдү киргизет; билим берүү мекемесиндеги коопсуздукту камсыздоо боюнча чаралар тууралуу билим берүү башкармалыгынын жогорку органдарынын алдында отчет берет. Мектеп директору, ага физикалык же психологиялык зомбулук окуясы тууралуу же аны жасоо аракеттери болгон учурлар тууралуу, дароо медициналык жардамды талап кылбаган, ырайымсыз мамиле, кодулоо же дискриминациялоо тууралуу маалым болор замат, төмөнкүлөрдү аткарышы керек болот: Зомбулук көрсөткөн тараптын (тараптардын) зомбулуктук аракеттерине, агрессивдүү жүрүм-турумуна бөгөт коюу; Зомбулук болгон окуяны талдоону камсыз кылуу (зарылдыкка жараша – би- лим берүү мекемесинин кызматкерлеринен түзүлгөн атайын комиссияны тар- туу менен) ; 45 Мындан ары текстте зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулук болгон учурларга жооп кайтаруу чараларын коорди- нациялоо боюнча директордун орун басары, директордун жооптуу орун басары деп аталат. 2 я 1 Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=8

Зордук-зомбулукту - бет 8

55 Окуя тууралуу толук маалыматтарды алгандан кийин, комиссиянын сунушта- маларын карап чыккандан кийин жана окуяны ага тартылган тараптар менен, орун басар, зомбулуктун алдын-алуу боюнча жооптуу, мугалимдер жана пси- хологдор менен талкуулагандан кийин: кооптуу сигналдарга (зомбулук аракеттери жөнүндөгү маалыматтарды эти- бар албаган, конфликттик кырдаалдарга көӊүл бурбаган) өз убагында тие- шелүү чараларды көрбөгөн же зомбулуктук аракеттерди (күбө болушкан же алар тууралуу билишкен) токтотпогон окуу жайдын кызматкерлерине кара- та чара көрүү; окуучуларга же кесиптештерге карата зомбулуктук аракеттерге жол берген, билим берүү мекемелеринин кызматкерлерине карата дисциплинардык ча- раларды көрүү; зомбулук жасаган окуучуларга карата тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көрүү, анын ичинде төмөнкүлөр болушу мүмкүн: сүйлөшүү, эс- кертүү, сөгүш, кийинки байкоо салуу үчүн мектеп ичиндеги каттоого тургу- зуу жана психологиялык жардам көрсөтүү, мектептен чыгаруу (кайтала- нуучу жана олуттуу тартип бузуулар болгон учурда); Карама-каршылык кырдаалдын бардык катышуучуларын керектүү жардам жана колдоо менен камсыз кылуу; Болгон окуяны жана келечекте мындай окуялардын болушун алдын-алуу мүмкүнчүлүктөрүн талкуулоо үчүн педагогдордун жана кызматкерлердин ке- ңешмесин, ата-энелер жыйналышын, окуучулар үчүн класстык сааттарды өт- көрүүнү уюштуруу. Эгер зомбулук фактысы, дароо тез медициналык жардамды (физикалык жарат, кан кетүү, эс-учунан тануу, психологиялык шок, өзүнөн чыгуу ж.б.) талап кылган кесе- петтерге туш кылса, директор: Жабырлануучу үчүн тез медициналык жардамды чакырууну жана медицина- лык кызматкердин жана алгачкы жардам көрсөтүү көндүмдөрүн окуган башка кызматкерлердин күчү менен ага алгачкы жардам көрсөтүүнү камсыз кылат; Жабырлануучу окуучунун ата-энесине да ошондой эле зомбулук көрсөтүүчү- нүн ата-энесине да болгон окуя тууралуу кабарлоону камсыз кылат, алар ме- нен сүйлөшүүлөрдү жүргүзөт, жабырлануучуну коргоо жана ага жардам берүү чараларын, зомбулук көрсөтүүчү тарапка карата тарбиялык жана дисципли- нардык чараларды, ошондой эле анын жүрүм-турумун өзгөртүшү үчүн зарыл психологиялык жардамды талкуулайт. Директор дароо Билим берүү башкармалыгынын жогорку органынын жетекчили- гин, укук коргоо органдарын жана жабырлануучу окуучунун жана зомбулук көсөткөн окуучунун ата-энелерине оор кырсыктуу окуя тууралуу, физикалык, психологиялык жа- на сексуалдык зомбулук менен байланышкан окуялар тууралуу, өлүмгө алып барган окуялар, курал алып жүрүү жана колдонуу, баӊги заттарды сактоо жана жайылтуу ме- Ата-энелерге маалымдоо тууралуу чечимди кабыл алып жатып, бул жагдай, жабырлануучуну же зомбулук көрсөтүүчү тарапты, аларга карата зомбулукту колдонуу же ата-энелер тарабынан башка зыян келтирүү коркунучун жараткан кырдаалгаалып барарын эске алуу керек. 3 4 5 1 2 56 нен байланышкан окуялар, физикалык катаал жаза, опузалоо, тоноочулук, уруулук окуялары тууралуу маалымдашы керек. Окуучуларга карата, бир ирет болсо да, билим берүү мекемесинин директору, пе- дагогдору же башка кызматкерлери тарабынан, физикалык жана (же) психологиялык зомбулук менен байланышкан, тарбиялоо ыкмаларын жана башка аракеттерди кол- донгондугу үчүн, директор (же кызматкер) ээлеген кызматынан улуттук эмгек мый- замдарына ылайык бошотулушу мүмкүн. Билим берүү мекемесинин жетекчисинин (директордун) орун баса- ры мектеп директору тарабынан ага жүктөлгөн функциялар (милдеттер) үчүн жооп- керчиликте болот.Эгер билим берүү мекемесинин жетекчиси зомбулуктун алдын-алуу жана ал болгон учурларда чара көрүүлөрдү координациялоо менен байланышкан ма- селелерди жетектөө боюнча функцияларды өзүнүн орун басарларынын бирине жүктө- сө, анда ал орун басардын кызматтык жетекчилик көрсөтмөсүндө бардык тиешелүү милдеттер жазылат. Көбүнчө мындай функциялар тарбиялык иштер боюнча орун ба- сарга жүктөлөт, ал: кандайдыр бир белгилер боюнча дискриминацияны, зомбулукту же агрессияны жайылтууну жок кылуу максатында мугалимдердин окуу программаларын жана окуу-тематикалык пландарын макулдашат, окууда тышкаркы иш-чаралардын сце- нарийлери жана программалары менен, аларды өткөрүү технологиялары менен таанышат; сабак өткөрүү учурунда жагымдуу психологиялык абалды түзүүдө мугалимдерге усулдук жардам көрсөтөт; окуучулар жана педагогдор тарабынан тартиптин, эрежелердин жана ченемдер- дин сакталышына көзөмөл жүргүзүү максатында, ошондой эле окутуудагы жана тарбиялоодогу көйгөйлүү зоналарды түшүнүү үчүн окуу сабактары жана окуудан тышкаркы иш-чараларга катышат; билим берүү мекемесинде кабыл алынган жүрүм-турум эрежелеринин жана че- немдерин сакталышы жөнүндө окуучулар, педагогдор, ата-энелер менен сүйлө- шүүлөрдү өткөрөт; зомбулук жана дискриминациянын бардык көрүнүштөрү жөнүндө аккумуляция- лайт, аны зомбулук аракеттер жана көрүлгөн чаралар тууралуу бардык билди- рүүлөр катталуучу атайын журналга (же электрондук базага) жазат; зомбулук же аны жасоо аракеттери болгон учурлар боюнча талдоолорду уюшту- рат, зарыл болгон учурларда педагогдордон жана окуу жайдын кызматкерлеринен жетекчинин буйругу боюнча түзүлгөн атайын комиссиянын курамында; зомбулук болгон учурларда билим берүү мекемесинин уставына, жүрүм-турум эрежелерине, билим берүү мекемесинин зомбулукка карата саясаты боюнча до- кументине жана зомбулук болгон окуяны иликтөөнү жүргүзгөн комиссиянын мүчө- лөрүнүн сунуштамаларына ылайык керектүү чаралардын кабыл алынышын кам- сыз кылат; директорго зомбулук болгон ар бир окуя тууралуу, анын иликтөөнүн жүрүшү жана көрүлгөн чаралар тууралуу маалымдайт; конфликттерге жана агрессивдүү жүрүм-турумга шыктуу, мурда зомбулуктук ара- кеттерди жасаган, психоактивдик заттарды колдонууда байкалган, окуучуларга көзөмөл жана байкоо жүргүзөт; жетилүүдөгү өзгөчөлүктөрү бар жана түрдүү инсандык, үй-бүлөлүк, социалдык жана башка факторлордон улам, зомбулукка жана дискриминацияга кабылуу кор- кунучу өтө жогору болгон окуучулардын окуусуна, жүрүм-турумуна жана социал- дашуусуна мониторинг жасоону уюштурат; 57 окуу жайдын директоруна этикалык нормаларды жана ички тартип эрежелерин бузган, зомбулуктук жана дискриминациялык аракеттерди жасаган, окуучуларга карата зомбулук менен байланышкан тарбиялоонун ыкмаларын пайдаланган пе- дагогдорго же кызматкерлерге карата сунуштамаларды даярдайт; уставды, жүрүм-турум эрежелерин одоно бузган учурда, мындан кийин мектепте болуусу башка окуучуларга терс таасир тийгизген, окуу жайдын кадыресе иште- шин бузган, зомбулуктук аракеттер жасалган учурда аргасыз дисциплинардык ча- ра катары окуучуну мектептен чыгарууга карата ата-энелер комитетине, эрезеге жете элек балдар менен иштөө боюнча инспекцияга, жергиликтүү өзүн-өзү башка- руу органдарына билдирүүлөрдү жана мектеп директоруна сунуштамаларды даярдайт; директор же анын милдеттерин аткаруу жок болгон учурда билим берүүнү башка- руунун жогорку органдарына жана кызматтарга (тез жардам, милиция), окуучу- лардын ата-энелерине зомбулук болгон окуя тууралуу маалымдайт; директордун орун басары зомбулуктун алдын-алуу жана ага чара көрүү боюнча иштерге кезекчи мугалимди, класс жетекчилерди, психологду, социалдык педа- гогдорду жана билим берүү мекеменин башка кызматкерлерин тартат. Окуучулар менен түздөн-түз байланышты педагогикалык жамаат жүзөгө ашырат. Зомбулукка жол бербөө саясаты ишке ашырылып жаткан мектептерде муга- лимдердин кызматтык милдеттемелери атайын жоболор менен толукталат, ага ыла- йык мугалим, класс жетекчиси төмөнкүлөрдү аткарат: өзүнүн ишмердүүлүгүндө гумандуу педагогика методдорун, окуучулардын курак- тык, гендердик, психологиялык жанга физикалык өзгөчөлүктөрүнө ылайык оку- туунун жана тарбиялоонун каражаттарын жана формаларын колдонот; окуучулар, ата-энелер, кесиптештер, жетекчилик менен сүйлөшүүдө ички эмгек тартибинин эрежелерин, этикалык нормаларды сөзсүз сактайт, бардык окуучулар- га бирдей мамиле жасайт, окуучулардын, алардын ата-энелеринин, үй-бүлө мү- чөлөрүнүн улутуна, диний көз караштарына, социалдык статусуна, экономикалык жана үй-бүлөлүк абалга, саламаттыгына, жетилүүдөгү өзгөчөлүктөрүнө, сексуал- дык багытталмасына жана гендердик окшоштуулугуна карата сөздөрдү айтууга жана дискриминациялык мүнөздөгү аракеттерге жол бербейт; окуучуларга жана алардын ата-энелерине билим берүү мекемесиндеги жүрүм- турум эрежелери, зомбулукка карата мектептин саясаты тууралуу маалымдайт, зарылдыкка жараша окуучулар менен биргеликте класстагы (топтогу) жүрүм- турум эрежелерин иштеп чыгат; ар бир окуучунун, анын ичинде жетилүүдөгү жана жүрүм-турумундагы өзгөчөлүк- төрү бар окуучулардын, жана жалпы эле окуучулар жамаатынын муктаждыкта- рын, кызыкчылыктарын жана укуктарын толук даражада эске алган жагымдуу би- лим берүүчүлүк чөйрөнү класста калыптандырат жана колдоп турат; окуучулар менен жылуу жага ишенимдүү мамилелерди кармайт; билим берүү программаларынын мазмунун бардык окуучуларга, анын ичинде же- тилүүдөгү өзгөчөлүктөрү бар жана жаӊы келген окуучуларга, жеткиликтүү болгон- дой кылып калыптандырат жана анын ишке ашырылышын камсыздайт; сабакты жана сабактын башка формаларын зомбулуктун алдын-алуунун каража- ты катары колдонот – сабакта баланын, адамдын укуктары, урматтоо, гендердик теӊдик, көп түрдүүлүк жана толеранттуулук (башка адамды, башка көз карашты, башка баалуулуктарды, өзүн көрсөтүүнүн формаларын) жана зомбулукту кабыл- дабоо маселелерин окуучулар менен карап чыгат; 58 окуучулардын жамаатына инсандар аралык конфликттерди, топтордун бөлүнүп түзүлүшүн, түнт, аз сүйлөгөн, эмоционалдык жактан туруктуу эмес окуучуларды , анын ичинде жетилүүдөгү жана жүрүм-турумундагы өзгөчөлүктөрү бар окуучулар- ды, бөлүп салуу жана кодулоону эрте аныктоо жана аларга өз убагында жардам жана колдоо көрсөтүү максатында дайыма көзөмөлдөп байкоо жүргүзөт; психологду жана социалдык педагогду класстагы (топтогу) социалдык- психологиялык климатты диагностикалоо жана жакшыртуу үчүн, зомбулук окуяла- рын талдоо, зомбулукка катышкандар жана башка окуучулар менен сүйлө- шүүлөрдү өткөрүү, ата-энелерге кеӊеш берүү үчүн чакырат; зомбулук аракеттерди жөнүндөгү маалыматтарды көӊүл кош калтырбайт, агрес- сивдүү жүрүм-турумга бөгөт коёт, чатакташкан тараптарды бөлүштүрөт, узак мөө- нөттүү натыйжа берген жана кырдаалды ырбатып жибербеген тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көрөт; окуучулардын жүрүм-турумундагы көйгөйлөрдү (агрессиянын же уяӊдыктын, обо- чолонуунун, оолактоонун көрүнүштөрү ж.б.) жана аларды жеӊип чыгуу боюнча биргелешкен аракеттерди өз убагында ата-энелер менен талкуулашат ; окуучу тарабынан же окуучуга карата зомбулуктук аракеттер жасалган учурда би- лим берүү мекемесинде бекитилген тартипке ылайык аракеттерди жасайт. Класста коопсуз жагымдуу чөйрөнү куруу боюнча педагогго сунуштамалар тирке- ме 6. берилген. Зомбулук болгон окуялардын алдын-алууда бир кыйла маанилүү ролду көмөкчү кызматкерлер: коопсуздук кызматынын кызматкерлери, медициналык кызматкер, ки- тепканачы, мектеп ашканасынын жумушчулары, гардеробдогу жумушчулар, лаборант- тар, катчылар ойнойт. Алар өзүнүн күнүмдүк ишинде окуучулардын формалдык эмес мамилелерине туш болушат, чоӊдордун кичинекейлерге, күчтүүлөрдүн алсыздарга ка- рата кыйынсынган учурларына байкоо салууга, “разборкалардын”, мушташтардын, ко- дулоолордун күбөсү болууга туура келет. Зомбулуктутоктотуу үчүн бул кызматкерлер төмөнкүлөрдү аткара алышат: билим берүү мекемесинин имаратына жана анын аймагына бөтөн адамдардын кирип, ал эми окуучулар андан сабактар аяктаганга чейин чыгып кетпешин карайт; вестибюлда, гердеробдо, мектеп коридорлорунда окуучуларга байкоо салуу жана класс жетекчиге зомбулук болгон окуялар тууралуу, ошондой эле окуучулардын жүрүм-турумундагы зомбулук кылуу же зомбулукка кабылуу боюнча шек са- ноолорду жараткан учурлар туурасында маалымдайт; чоӊ кишилердин – педагогдордун, кызматкерлердин, ата-энелердин жүрүм- турумуна байкоо салат; алар тарабынан зомбулук аракеттер жасалган учурда, дароо ал тууралуу билим берүү мекемесинин жетекчилигине кабарлайт; мүмкүнчүлүккө жараша, чатакташкан тараптардын зомбулуктук аракеттерин бө- гөттөйт; алардын өмүрүнө жана саламаттыгына коркунуч жаралган учурда алгач- кы жардам көрсөтөт жана тез медициналык жардамды чакырат. Зомбулуктун алдын-алуу жана аны токтотууда техникалык кызматкерлер да – пол жуугучтар, короо шыпыргычтар, электрик, ширетүүчү жана башкалар көмөк көрсөтү- шөт.Бул кызматкерлер: окуучуларды, зомбулуктук аракеттердин жасалышы ыктымал болгон, техникалык бөлмөлөргө (жер төлөөлөргө, кампаларда, от жагуучу жайларга, унаа токтотуучу жайларга) жана көздөн далдаа жерлерге (тепкич алдындагы аянтчаларга, там- бурларга, билим берүү мекемесинин аймагынан алыс участокторго) киргизиш- пейт; 59 мындай жерлерде окуучуларды байкаган учурда, алар бул жерде эмне максат менен чогулгандыгын аныкташат, жана окуучулар ал жерлерден кетишине көз са- лат; даараткана бөлмөлөрүн, душ жана спорттук кийинүүчү бөлмөлөрдү жыйноодо жана техникалык тейлөөдө окуучулардын жүрүм-турумуна көңүл бурат жана зом- булуктук аракеттердин болушунан шек санаган учурларда ошол замат кезекчи му- галимге же администраторго кабарлайт. Зомбулук менен коштолгон, мушташтардын же башка конфликттик кырдаал кадр- дын күбөсү болуу менен, көмөкчү жана техникалык кызматкерлер билим берүү меке- месиндеги бекитилген тартипке ылайык аракеттенишет. Билим берүү мекемесинин жетекчилигинин, бардык кызматкерлеринин, окуучула- рынын жана ата-энелеринин зомбулук болгон окуяларга карата жооп кайтаруусунун жана аракеттеринин алгоритминин схемасы тиркеме 7 берилет. 2.3. БИЛИМ БЕРЇЇ ПРОЦЕССИН КОШТООЧУ КЫЗМАТТАРДЫ ТАРТУУ Билим берүүчүлүк кызматтардын сапатын жогорулатуу шартында көпчүлүк мек- тептерде окутууну индивидуалдаштырууга жана окуучулардын инсандыгына жети- лүүсүнө көмөктөшкөн, адистер – психолог, социалдык педагог ж.б. иштешет. Алар биргелешип иш алып баруу менен билим берүү процессинде ар бир окуучуну комп- лекстүү коштоо кызматын түзүшөт, окуучуларга тиешелүү психологиялык, социалдык жана педагогикалык жардамды көрсөтөт жана анын окутуунун жеке маршрутун кам- сыздашат. Зомбулуктун алдын-алуу үчүн жана конфликттик кырдаалдардын катышуучула- рына жардам көрсөтүү максатында коштоочу кызматтын адистери төмөнкү милдет- терди аткарышат: билим берүү мекемесиндеги социалдык-психологиялык кырдаалды талдоого алышат, аны жакшыртуу боюнча сунуштарды беришет жана аны жакшыртууда класс жетекчиге, окуу жайдын башка кызматкерлерине, окуучуларга жана ата- энелерге көмөк көрсөтүшөт; окуучулардагы жана кызматкерлердеги инсандар аралык баарлашууларындагы, окуу жамаатына адаптациялануусундагы, агрессивдүү жүрүм-турумга же виктим- дүүлүккө алып барган маселелерди тааныйт жана аларга өз убагындагы социал- дык-психологиялык жардамды көрсөтөт; жетилүүдөгү жана жүрүм-турумундагы өзгөчөлүктөрү бар жана зомбулукка, диск- риминацияга кабылуу коркунучу жогору болгон окуучуларга. Ошондой эле тартип- ти бузгандыгы же зомбулук актыларын жасагандыгы үчүн мектептин ички кат- тоосунда турган окуучуларга системалуу түрдө байкоо салып карап турат; алар- га, алардын ата-энелерине, ошондой эле класс жетекчилерине керектүү кеӊеш берүүчүлүк жардамдарды көрсөтүп турат; агрессивдүү жүрүм-турумдун алдын-алуу, конфликттик кырдаалдарды чечүү жана алардын катышуучуларына психологиялык жана социалдык жардам көрсөтүү ма- селелери боюнча педагогдорго, мектептин башка кызматкерлерине, окуучуларга жана алардын ата-энелерине кеӊеш берет; сүйлөшүү көндүмдөрүн өнүктүрүү, чатактарды чечүү, эмоцияларды башкаруу жа- на стресстик кырдаалдарды жеңип чыгуу боюнча атайын сабактарды жана тре- нингдери билим берүү мекемесинин кызматкерлери, окуучулар, жана алардын ата-энелери менен өткөрүшөт; 60 зомбулук жасалган окуяларды талдоого катышат, жабырлануучунун, зомбулук көрсөтүүчүнүн жана күбөлөрдүн психологиялык абалын баалайт жана аларга ке- ректүү социалдык-психологиялык жардам көрсөтөт; көрсөтмөлөр болгон учурда адискөй психологиялык жана социалдык жардам алуу үчүн жана реабилитация- лоодон өтүү үчүн тиешелүү мекемелерге кайрылууга сунуштайт; зомбулуктан жабыр тарткандарга жана тил табышпас кырдаалдын башка каты- шуучуларына жардам көрсөтүү үчүн дарыгерлик-психологиялык-педагогикалык комиссиялар, психологиялык кызматтар, үй-бүлө жана балдарга социалдык жар- дам берүү борборлору, калыбына келтирүү борборлору, медициналык кызматтар менен биргелешип өз ара аракеттешет; Эрезеге жете элек өспүрүм окуучулардын (жана билим берүүчүлүк мамилелердин башка катышуучуларынын) укуктарын коргоодо жана алардын билим берүү меке- месиндеги коопсуздугун камсыздоодо маанилүү ролду баланын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап (билим берүү процессинин катышуучуларынын укуктары боюнча) ойнойт, ал билим берүү мекемесинин жалпы чогулушу менен мугалим- дердин, психологдордун, социалдык педагогдордун же окуучулардын ата- энелеринин арасынан шайланат жана өз милдеттемелерин коомдук башталышта аткарат. Ыйгарым укуктуунун негизги милдети – билим берүү процессинин катышуучула- рынын укуктарынын бузулуусунун алдын-алуу жана бузулган укуктарды кайра калыбы- на келтирүү. Бул максатта ыйгарым укуктуу төмөнкүлөрдү аткарат: билим берүү процессинин катышуучуларында укуктук маданияттын жана укуктун аӊ-сезимдин калыптанышына көмөк көрсөтөт, билим берүү мекемесинин жетек- чилигинин жана кызматкерлеринин, окуучулардын жана алардын ата-энелеринин арасында алардын укуктарынын сакталышы, билим берүү мекемесинде зомбу- лукка жана дискриминацияга жол берилбегендик, зомбулуктук аракеттерди жаса- гандыгы үчүн жоопкерчилик жана аларды токтотуу, аларга бөгөт коюу үчүн чара көрбөстүк маселелери боюнча түшүндүрүү иштерин жүзөгө ашырат; билим берүүчүлүк мамилелердин катышуучуларынын укуктарынын жана кызык- чылыктарынын билим берүү мекемесинде сакталышына көз каранды эмес көзө- мөл жасоону камсыз кылат; окуучулардын жана алардын ата-энелеринин, билим берүү мекемесинин кызмат- керлеринин даттанууларын жана арыздарын, анын ичинде зомбулук жана диск- риминациялоо актылары жана конфликттик кырдаалдар менен байланышкандар- ды да, кабыл алат жана карап чыгат; зомбулук жасалгандыгы тууралуу даттануулар жана аныкталган окуялар боюнча билим берүү мекемесинин жетекчилиги алдында окуу жайдын, укук коргоо орган- дарынын жана башка органдардын жана кызматтардын түрдүү адистерин тартуу менен иликтөө жүргүзүү жөнүндө сунуш берет (же аны өз алдынча жүргүзөт); иликтөөнүн жыйынтыктары боюнча билим берүү мекемесинин жетекчилигине, пе- дагогикалык кеӊешине, өзүн-өзү башкаруу органына тиешелүү чараларды көрүүнү сунуштайт; иликтөөнүн жүрүшүндө жана тарбиялык жана дисциплинардык чара- ларды кабыл алууда тартылган тараптардын укуктарынын сакталышын карайт; зомбулук болгон окуяны, конфликттик кырдаалды талдоого катышат, алардын ка- тышуучулары менен сүйлөшүүлөрдү өткөрөт, конфликтти чечүү боюнча аларга сунуштарды берет, тараптардын жарашуусуна жана укуктардын калыбына келти- рилишине көмөктөшөт; керек болгон учурда көйгөйлүү кырдаалды чечүүгө билим берүү мекемесинин администрациясын, билим берүү башкармалыгынын жогорку органдарын, кам көрүү жана камкордук органдарын, укук коргоо органдарын, укук коргоо уюмдарын тартат. 61 Психолог, социалдык педагог зомбулук болгон учурда аракеттердин тартибине жана алгоритмине ылайык аракеттенишет (тиркеме 7). Окуяларды талдоого катышуу менен жана конфликттин катышуучуларына психологиялык, социалдык жана башка жардамдарды берүү менен коштоо кызматынын кызматкерлери конфиденциалдуулук- ту сакташат жана конфликттин катышуучулары тууралуу жеке мүнөздөгү бардык маа- лыматтарды сыр бойдон сакташат. 2.4. БИЛИМ БЕРЇЇЧЇ МЕКЕМЕНИН БАШКА МЕКЕМЕЛЕР МЕНЕН ЉЗ АРА АРАКЕТИ Зомбулукту натыйжалуу токтотуу жана ага жооп кайтаруу билим берүү мекемеси- нен система ичиндеги да, ошондой эле мекемелер аралык да өз ара аракеттешүүнү талар кылат. Мындай өз ара аракеттешүүнүн негизинде – улуттук мыйзамдык жана нормативдик база, ошондой эле практика жүзүндө калыптанып калган биргелешип иш- тешүүнүн мамилелери жана механизмдери жатат. Шарттуу түрдө мындай өз ара ара- кеттешүүнү бир нече деңгээлге бөлүүгө болот: Мекемелер ичиндеги өз ара аракеттешүү - билим берүүнү башкаруунун жо- гору турган органдары менен (райондук/шаардык/областтык), балдар кото- рулуп келген же которулуп барган башка билим берүү мекемелери менен, медико-психологиялык комиссиялар менен, психолого-медико-социалдык коштоо, психологиялык кеңеш берүү борборлору менен ж.б. Мекемелер аралык өз ара аракеттешүү –ички иштер органдары менен (ми- лициянын ыйгарым укуктуу өкүлү, эрезеге жете электер менен иштөө инс- пекциясы), башкаруу органдары жана социалдык коргоо жана саламаттыкты сактоо мекемелери менен (үй-бүлө жана балдарга социалдык жардам бор- борлору менен, жаштарга дос бейтапканалар менен клиникалар (борбор- лор) менен ж.б.). Аймактык-административдик өз ара аракеттешүү –бул жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары (аймактык администрация, балдар укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап) менен өз ара аракеттешүү. Коомдук (социалдык) өз ара аракеттешүү – балдардын укуктарын коргоо, зомбулукка каршылык көрсөтүү, жабырлануучуларды колдоо, психологиялык жардам көрсөтүү жана башка маселелер боюнча иш алып барган коомдук уюмдар менен өз ара аракеттешүү. Зомбулукту жоюу жана зомбулук болгон учурларда ага жооп кайтаруу максатында билим берүү мекемелеринин өз ара аракеттешүү субъекттери 8-сүрөттө берилген. 2 1 3 4 Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html?page=9

Зордук-зомбулукту - бет 9

62 8-сүрөт. Зомбулукту жоюу жана зомбулук болгон учурларда ага жооп кайтаруу макса- тында билим берүү мекемелеринин өз ара аракеттешүү субъекттери Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелериндеги зомбулуктан окуучулар- ды коргоо боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүү жөнүндөгү Атайын токтомдон алынган үзүндүдө зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулукка тартылган тараптарга жардам көрсөтүү маселеси боюнча мекемелер аралык өз ара аракеттешүүнүн систе- масы берилген. (тиркеме 8). 2.5. ОКУТУУ ЖАНА МААЛЫМАТТЫК-АГАРТУУЧУЛУК ИШТЕР Түрдүү өлкөлөрдүн билим берүү чөйрөсүндө зомбулуктун жайылуу масштабы, билим берүү мекемелеринин жетекчилери жана педагогдорун сурамжылоолор билим берүү мекемелериндеги зомбулуктун алдын-алуу маселелери боюнча билим берүүчү- лүк мамилелердин катышуучуларын маалымдоонун жана окутуунун жогорку маани- лүүлүгүн тастыктайт. Жетекчилерди жана педагогдорду окутуу Билим берүү мекемесинин жетекчилери, педагогикалык кызматкерлери жана башка кызматкерлери билим берүү чөйрөсүндөгү зомбулук жөнүндө маалыматтарга ээ болушу керек, алар кандай себептердин негизинде пайда боло тургандыгын, кандай формада жана кандай кесепеттерге алып бара тургандыгын билиши керек. Алар ошондой эле мектептеги зомбулук көйгөйлөрүн чечүүдө өзүнүн жеке катышуусунун жа- на жоопкерчилигинин маанилүүлүгүн түшүнүшү керек жана ал үчүн керектүү аспаптар- 63 гаээ болушу керек – кызматтык милдеттемелер, регламенттер жана зомбулуктун ал- дын-алуу жана токтотуу, ал окуяларды аныктоо, каттоо жана иликтөө, катышкан тарап- тарга жардам көрсөтүү, тарбиялык жана дисциплинардык чараларды көрүү, зомбулук окуяларын каттоо жана анализдөө жана чараларды көрүү боюнча аракеттердин алго- ритмдери. Жетекчилиги башында болгон педагогикалык жамааттын зомбулуксуз жүрүм- турумга жана окуучулар, кесиптештер менен конструктивдүү сүйлөшүүгө карата инсан- дык көз караштарынын актуалдашкандыгы, зомбулуктун көрүнүштөрүн кароосуз кал- тырбоого, аны токтотуу үчүн дароо кийлигишүүгө жана катышкан тараптарга жардам берүүгө болгон мотивация калыптангандыгы маанилүү. Мындай ишмердүүлүккө карата кесиптик даярдоону калыптандыруу педагогикалык колледждерде жан жождордо жана билим берүү кызматкерлерин кайра даярдоо жана квалификациясын жогорулатуу сис- темасы аркылуу болочок мугалимдерди атайын даярдоо менен камсыздалат. Бул учурда мугалимдерге жана мектептин, окуу жайдын жетекчилерине зомбулуктун жана дискриминациянын алдын-алуу боюнча атайын курстар (эреже катары, 72 академия- лык саатка эсептелген) сунушталышы мүмкүн, же ушул эле суроолорду башка курс- тардын алкагында өзүнчө тематикалык модулдар түрүндө окутулушу мүмкүн. Билим берүү мекемелеринин жетекчилери жана педагогикалык кызматкерлери (мугалимдер, психологдор жана социалдык педагогдор) менен катар техникалык кыз- маткерлерди жана көмөкчү кызматкерлерди да зомбулуктун алдын-алуу маселелери боюнча даярдоону камсыз кылуу керек. Билим берүү процессинин үзгүлтүксүздүк шартында билим берүү мекемесинин бардык кызматкерлери үчүн үч-төрт күндүк (24 сааттык) же кыска бир күндүк (4-6 саат- тык) семинар-практикумдарды өткөрүү максатка ылайыктуу, алардын жүрүшүндө же- текчилер, педагогикалык жана башка кызматкерлер төмөнкүлөргө укуктуу: билим берүү чөйрөсүндөгү зомбулук, анын масштабдары, түрлөрү жана форма- лары тууралуу жалпы көз караштарды билүү; зомбулуктун себептери жана факторлору, зомбулуктун катышуучуларынын (жа- бырлануучулардын, зомбулук көрсөткөндөрдүн, күбөлөрдүн) инсандык мүнөздө- мөлөрү жөнүндө билүү; зомбулуктун катышуучулары, окуу жамааты жана жалпы билим берүү мекемеси үчүн анын кесепеттери жөнүндө билүү; зомбулуктун алдын-алуу чаралары жана аны токтотуу боюнча аракеттер менен, ал тууралуу билим берүү мекемесинин жетекчилигине маалымдоо менен жана тартылган тараптарга жардам көрсөтүүлөр менен таанышуу; зомбулук болгон окуяларынын алдын-алуу жана аларга жооп кайтаруу боюнча уюштуруучулук-башкаруучулук чаралардын иштелме практикасын өздөштүрүү, анын ичинде билим берүү мекемесиндеги кырдаалдын анализин жүргүзүү, зомбу- лукка карата окуу жайдын саясатын, жүрүм-турум эрежелерин, кызматтык жетек- чилик көрсөтмөлөрдүн жана билим берүү процессинин бардык катышуучулары- нын аракеттеринин алгоритмин иштеп чыгуу. Окутуунун башталышына чейин сурамжылоо жолу менен анын катышуучулары- нын зомбулук маселеси жөнүндөгү маалымдуулугунун деңгээлин аныктап алуу талапка ылайык келет, жана окутуу аяктагандан кийин жүргүзгөн окутуунун жыйынтыктарын (натыйжалуулугун) аныктоо жана баалоо, ошондой эле бул багыттагы кийинки аракет- терди божомолдоо үчүн керектелет. Тиркеме 9да Кыргыз республикасынын билим берүүмекемелеринде зомбулукту азайтуу боюнча Модуль берилет. Бул программа үлгүлүк болуп саналат. Анын түзүлү- шү жана мазмуну билим берүү мекемесинин жана окутуу объекттеринин өзгөчөлүктө- рүн эске алуу менен өзгөрүшү же кошумчаланышы мүмкүн. 64 Окутуучу иш-чаранын натыйжалуулугун камсыздоо үчүн анын уюштуруучулары төмөнкүгө көӊүл бурушу керек: бул багытта иштөө тажрыйбасы бар атайын даярдалган тренерлерди семинар- ларды өткөрүүгө тартуу; семинардын катышуучуларын, сабак учурунда бири-бири менен билимдерди жа- на көндүмдөрдү бөлүшүүгө даяр эксперттер катары кароо; окутуунун интерактивдүү методдорун колдонуу; маалыматтарды бекемдөө үчүн семинардын катышуучуларына көмөк маалымат- тарды, ошондой эле окутуунун көрсөтмөлүү каражаттарын (электрондук презен- тациялар, видеороликтер) таратуу, аларды топтук сабактар учурунда да, ошондой эле алардан кийинки өз алдынча иш алып барууларда да колдонууга болот. Зомбулук маселеси боюнча жетекчилерди жана педагогдорду окутуу бир семинар же тренинг өткөрүү менен эле чектелип калбайт. Бул билим берүү мекемесиндеги кыр- даалды эске алуу менен системалуу түрдө иш алып баруу. Кызматкерлердин зомбу- луктун алдын-алуу маселелеринде компетенциясын жогорулатуу жана аларды бул ма- селени талкуулоого аралаштыруу атайын уюштурулган окутуучу сабактардын алка- гында эле эмес, ошондой эле жумушчу кеңешмелерди, педагогикалык жамааттын ке- ңештерин, алдын-алуу кеңештеринде, белгилүү окуяларды талдоо жана көрүлгөн ча- ралардын натыйжалуулугун анализдөө учурунда да жүзөгө ашырылышы мүмкүн. Окуучуларды окутуу Билим берүү чөйрөсүндөгү зомбулуктун алдын-алуунун маанилүү чараларынын бири окуучуларда саламат инсандар аралык мамилелерди өнүктүрүү жана колдоо үчүн көндүмдөрдү жана билгичтиктерди калыптандыруу болуп саналат. Бул үчүн билим бе- рүү мекемесинин окуу планы маалыматтарды берүү үчүн гана окутуу программаларын камтыбастан, ошондой эле зомбулукту кабылдабоо мамилесинин калыптандыруу үчүн, жана ошондой эле балдардын өз эмоцияларын башкаруу, сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү, конфликттерди конструктивдүү чечүү, манипуляцияларды таануу жана негативдүү таа- сирлерге каршы туруу көндүмдөрүн, чечимдерди кабыл алуу ж.б. көндүмдөрүнөнүктү- рүү үчүн камтышы керек. Мындай программалардын алкагында сексуалдык жана репродуктивдик саламат- тык жана жүрүм-турум менен байланышкан маселелер талкуулангандыгы маанилүү. Мындай программалар окуучуларга жалпы адамзаттык баалулуктарды өздөштүрүүгө, адам укуктарын жана кадырын, гендердик теӊдик жана көп түрдүүлүктү урматтоого, ин- сан катары калыптанууга, өзүнө болгон урматты жогорулатуу жана өзүнө-өзү болгон бааны жогорулатууга көмөк көрсөтөт. Бул программаларда төмөнкүлөрдү аткаруу керек: аны балдар психологиясы, педагогика, укук ж.б. тармактардагы түрдүү адистер- дин катышуусу менен иштеп чыгуу; аны окуучуларды маалыматтарга болгон чыныгы муктаждыктарын, алардын ку- рактык өзгөчөлүктөрүн жана когнитивдик мүмкүнчүлүктөрүн эске алуу менен тү- зүү; жүрүм-турумдун өзгөрүшүнүн өзөктүү таанып билүүчүлүк, социалдык- психологиялык жана индивидуалдык-инсандык факторлорун эске алган, жүрүм- турумдук көз караштардын максаттуу түрдөгү калыптанышынын принцибине не- гиздөө. 65 Бул программаларда төмөнкүлөрдү эске алуу керек: зомбулуксуз жана дискриминациясыз инсандар аралык саламат мамилелердин баалуулугун окуучуларга актуалдаштыруу үчүн баалуулук-мотивациялык мамиле- ни колдонуу; эркек окуучу балдарды, кыздарга (аялдарга), ошондой эле балдарга (эркектерге) карата гендердик зомбулукту азыктандырып турган, гендердик стереотиптердин жана нормалардын өзгөрүшүн талкуулоого активдүү тартуу; окуучуларды билим берүү процессине активдүү тартуу үчүн окутуунун интерак- тивдүү ыкмаларын пайдалануу; курчаган социалдык чөйрөнүн, коомдо кеӊири жайылган стереотиптердин (анын ичинде гендердик), социомаданий өзгөчөлүктөрдүн жана улуттук каада- салттардын, чоңдордун, балдардын жана өспүрүмдөрдүн жүрүм-турум моделинин таасирин эске алуу; зомбулук менен байланышкан кырдаалдардын мисалдарын, мындай окуялардын алдын-алуунун жана андан чыгуунун ыкмаларын карап чыгуу; педагогдордун кесиптик даярдык деңгээлин жана билим берүү мекемесинин ре- сурстук мүмкүнчүлүктөрүн эске алуу. Окуучуларды зомбулукка каршы турууга, натыйжалуу коммуникация көндүмдөрү- нө ээ болгон жана окуучулар менен түрдүү темаларда, анын ичинде, инсан аралык, гендердик жана сексуалдык мамилелер менен байланышкан, сыпайы темаларда сүй- лөшүүгө даяр болгон, атайын даярдалган педагогдор же психологдор окута алышат. Бул адистерди тиешелүү методикалык, окуу жана маалыматтык материалдар менен камсыз кылуу керек. Окутуучу сабактарды өткөрүү учурунда талкуулардын, айтылган ойлордун мазму- ну ар бир катышуучу үчүн жеке кабылданган, баалуу болушу үчүн психологиялык жа- гымдуу жана коопсуз абалды түзүү зарыл. Бул абалга жетишүү үчүн мугалим төмөнкү- дөй методдорду колдонушу керек: даяр чечимдерди жана бааларды сунуштабастан, окуучуларды жашоонун түрдүү кырдаалдарына өзүнүн мамилесин өз алдынча анык- тоого жана өзүнүн жүрүм-турумунун моделин түзүүгө демилгелеп, педагог модератор- дун ролунда болот. Ата-энелерге маалымдоо (билдирїї) Ата-эне – балдарга эӊ жакын адамдар. Ата-энелердин жүрүм-турумунан, алардын тарбиялоо стилинен, балага жана айлана-чөйрөгө кылган мамилесинен окуучунун ин- сандыгынын жана социалдык көндүмдөрүнүн, анын ичинде билим берүү мекемесинде- гитеңтуштардын жамаатына жана андагы жүрүм-турумга адаптациялануу көндүмдөрү- нүн калыптанышындагы көп нерселер көз каранды. Балдарды тарбиялоо жөнүндөгү көп сандаган булактарга (китептер, тематикалык журналдар, өзүнчө басылмалар жана Интернеттеги атайын сайттар ж.б.) карабастан, көптөгөн ата-энелердин өз балдарын кантип теӊтуштар жана чоӊ кишилер менен натыйжалуу сүйлөшүүгө, конфликттүү кыр- даалдарды чечүүгө, кыйынчылыктарды жеӊип чыгууга, өз күчүнө жана максаттарга же- тишүүдө ийгиликтүүлүккө ишенимдүү болууга кантип үйрөтүү керектиги тууралуу так көз караштары жок. Мындай шарттарда педагогикалык жамаат ата-энелерге зомбулукту колдонбостон балдарды тарбиялоо маселеси боюнча жана зомбулуктук же виктимдик жүрүм- турумдун алдын-алуу максатында жеке жана социалдык (турмуштук) көндүмдөрдүн жетилүүсү маселелери боюнча ата-энелерге маалыматтык колдоо көрсөтүп, окутуп жана кеӊеш бериши керек. 66 Билим берүү мекемеси менен ата-энелердин өз ара аракеттешүүсүнүн эӊ эле ке- ӊири тараган жана жеткиликтүү формасы болуп төмөнкү суроолорду талкуулоо сунуш- талган ата-энелер чогулушу саналат: Зомбулук жљнїндљ жалпы маалыматтар, анын мїмкїн бол- гон тїрлљрї Физикалык жана психологиялык зомбулук, дискриминация: алар кандай формада болот жана аларды кантип токтотуу керек. Опузалоо, буллинг жана кибербуллинг: алар кандай формада болушат жана аларды кантип токтотуу керек. Гендердик жана сексуалдык зомбулук: алар кандай формада болушат жана алар- ды кантип токтотуу керек. Баланын (өспүрүмдүн) негизги муктаждыктарына маани бербөө жана ага кантип жол бербөө керек. Үйдөгү жана билим берүү мекемесиндеги зомбулук. Зомбулуктун натыйжалары, анын баланын (өспүрүмдүн) психикалык жана физи- калык саламаттыгына, социалдашуусуна жана окуусуна тийгизген таасири. Зомбулуктун себептери жана факторлору. Зомбулукка алып барган кырдаалдар- ды моделдештирүү. Билим берїї мекемесиндеги зомбулукка каршы аракеттер Зомбулукка карата мектептин (окуу жайдын) саясаты, аны ишке ашырууда ата- эненин ролу. Окуучулардын жана билим берүү мекемелеринин кызматкерлеринин жүрүм-турум эрежелери . Билим берүү мекемесинде коопсуз жана психологиялык ыңгайлуу чөйрөнү түзүү жана сактоо . Баланы (љспїрїмдї) тарбиялоо Үй-бүлөлүк тарбиялоонун стилдери жана алардын баланын (өспүрүмдүн) жети- лүүсүнө, мүнөзүнүн калыптанышына, социалдашуусуна жана окуудагы ийгиликте- рине тийгизген таасири. Баланы (өспүрүмдү) кантип жакшы көрүү керек? Баланы (өспүрүмдү) кантип сындоо керек жана кантип себепсиз жалааны жабыш- тырбаш керек? Баланы кантип сүйлөшүү жана мамиле түзүүнүн тартибине үйрөтүү керек? Баланы (өспүрүмдү) сезимдерди жана эмоцияларды кантип башкарууга үйрөтүү керек? Бала (өспүрүм) менен мектеп турмушу тууралуу (окуу жайдагы турмуш) кантип сүйлөшүү керек? Балага (өспүрүмгө) дос тандоодо кантип жардам берүү керек? Теңтуштар менен мамиле түзүү жана аны колдоо.. Зомбулукка кандайча сүр көрсөтүү керек жана пикир келишпес учурда өзүн кан- дай алып жүрүү керек? Ыкчам тарбиялык аракеттер жана баланы колдоо ыкмалары . Балага (өспүрүмгө) өзүнө ишенимдүү болуш үчүн кантип жардамберсе болот?. Гендердик тарбия: гендер жана жыныс, гендердик ролдор, стереотиптер, гердер- дик теңчилик. Гендердик мамилелер маданиятын калыптандыруу. 67 Сексуалдык тарбия: сексуалдык жана репродуктивдик укуктар, саламат мамиле- лерди өнүктүрүү жана колдоо. Жашоо љз жайында болбогондугун аныктоо жана балага (љспїрїмгљ) пикир келишпес кырдаалдарда жардам берїї Балага (өспүрүмгө) карата зомбулуктун жана ачуулануу-жүрүм-турумдун белгиле- ри. Конфликттик кырдаалга туш болгон, зомбулукка кабылган, зомбулук көрсөткөн балага (өспүрүмгө) кантип жардам берүү керек. Балага (өспүрүмгө) карата зомбулук жасалган учурда же анын укуктары билим берүү мекемесинде бузулган учурда ата-энелердин аракети. Зомбулукка кабылган же анын укуктары тебеленген учурда бала (өспүрүм) жар- дам сурап кайда карыла алат. Зомбулуктун алдын-алуу жана зомбулукка кабылган балдарга (өспүрүмдөргө) жардам көрсөтүү боюнча ата-энелик тажрыйба. Ата-энелер менен талкуулоо темалары окуучулардын жаш курагына ылайык тан- далат. Буга байланыштуу бирдей эле суроолор ар түрдүү көлөмдө жана контекстте ка- ралышы мүмкүн. Мүмкүн жана зарыл болгон учурларда класс жетекчи ата-энелер чо- гулушуна психологду, социалдык педагогду, баланын укуктары боюнча ыйгарым укук- тууну, билим берүү мекемесинин администрациясынын өкүлдөрүн жана жетекчисин чакыра алат. Зомбулуктун алдын-алуу максатында ата-энелер жыйналышынан башка да, ата- энелер менен иш алып баруунун башка формаларын колдонууга болот. Алардын ара- сында – ата-эне-мугалимдер конференциясы, үй-бүлөлүк клуб, аталар (энелер) кон- ференциясы, балдарды тарбиялоо маселелери боюнча тренингдер, мыкты ата-эне же үй-бүлө конкурсу, биргелешкен чыгармачыл жана спорттук иш-чаралар (майрамдар, фестивалдар, жүрүштөр, спорттук мелдештер). Ата-энелер менен сүйлөшүүнүн топтук формасы менен катар, ошондой эле, ке- ӊеш берүү, баарлашуу, телефон менен сүйлөшүү, үй-бүлөнү кыдыруу, ата-энелер жана адистер (психолог, социалдык педагог, медициналык кызматкер, балдардын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу тарап) менен биргелешкен жолугушу сыяктуу жеке формасы да колдонулат. Ата-энелерге жардам катары маалыматтык материалдарды даярдоого болот, мисалы: зомбулуктун алдын-алуу маселелери боюнча китептердин, колдонмолордун, ви- деофильмдердин, билим берүү мекемесинин нормативдик документтеринин те- матикалык китепканасын түзүү; балдар менен чыр-чатаксыз сүйлөшүү боюнча, балага карата колдонулган зомбу- луктун жана кодулоонун жана анын агрессивдүү жүрүм-турумунун белгилерин аныктоо боюнча эскертме даярдоо; баланын укуктары бузулган же окуу жайда ага карата зомбулук жасалган учур- лардагы аракеттердин алгоритмин, жардам алуу үчүн кайрылууга мүмкүн болгон уюмдардын байланыш маалыматтарын чагылдырган буклеттерди түзүү. 68 2.6. ЗОМБУЛУК КЉРСЉТЇЇ КЫРДААЛДАРЫНЫН АЛДЫН- АЛУУ, АНЫКТОО ЖАНА АЛАРГА ЖООП КАЙТАРУУ, ПИКИР КЕЛИШПЕС КЫРДААЛДАРДЫН КАТЫШУУЧУЛАРЫНА ЖАРДАМ КЉРСЉТЇЇ БОЮНЧА ЧАРАЛАРДЫ ИШКЕ АШЫРУУ Билим берїї мекемесинин аймагында коопсуздукту камсыз- доо Мектептин (гимназиянын, колледждин, лицейдин) аймагына тосмолоо жана ай- макка, имаратка кирген эшиктерди көзөмөлдөөнү уюштуруу бөтөн адамдардын арала- шуусунан окуучуларды, ошондой эле мугалимдерди да коргоого мүмкүндүк берет. Кор- гоо постунун, кооптуу жагдайды маалымдаган баскычтын жана аймакта, спорттук аянт- чада, спорт залда, коридорлордо, тепкичтерде, ашканада жана гардеробдо, “көздөн далдаа” жерлерде видео байкоо салгычтын болушу тартипти кармап турууга жана би- лим берүү процессинин катышуучуларынын арасында зомбулуктун алдын-алууга кө- мөктөшөт. Мектепте кароосуз, көзөмөлсүз калган жерлер болбошу керек. Өзгөчө көзө- мөл зомбулук окуялары көп болгон жайларга: чечинүүчү жайларга, дааратканага, тех- никалык бөлмөлөргө бурулушу керек. Даараткана бөлмөлөрү коопсуз жана ыңгайлуу жеке мейкиндикти камсыздоо үчүн өз-өзүнчө индивидуалдуу кабиналар менен жабды- лышы керек. Окуу жайдын бөлмөлөрүндөгү жана аймагындагы кырдаалга коопсуздук кызматы- нын кызматкерлери да жана ошондой эле жалпы кызматкерлер да байкоо жүргүзүшү керек. Жогорку класстын окуучулары кезек өтөөгө мугалим жана администратордун жетекчилиги астында гана мектеп боюнча кезек өтөөгө тартылышы мүмкүн жана аны аткаруунун башталышында конфликттик кырдаалдар чыккан учурда аракеттердин жана жеке коопсуздукту сактоонун тартиби жөнүндө жетекчилик көрсөтмөдөн өтүшү керек. Кезек өтөгөн окуучулар конфликттик кырдаалдын катышуучуларынын зомбулуктук аракеттерин бөгөттөшү жана, эгер ал аракеттер алардын жеке өмүрүнө жана саламат- тыгына коркунуч жаратпаса (теӊме-теӊ күч, конфликтте курал колдонулбаган учурда), зомбулукту токтотуу боюнча чараларды көрүшү мүмкүн, жана болгон окуя тууралуу ке- зе өтөгөн мугалимге же администраторго маалымдашы керек. Катуу конфликт болгон учурда кезек өтөгөндөр дароо кезек өтөгөн мугалимге, администраторго, коопсуздук кызматына, билим берүү мекемесинин кызматкерлерине маалымдашы жана жардамга чакырышы керек. Зомбулук көрсөтүүчүлөр, алардын жактоочулары жана башка окуу- чулар зомбулук жасалган окуялар тууралуу билим берүү мекемесинин кызматкерлери- не маалымдаган кезек өтөгөн окуучуларга карата негативдүү мамиле кылышаарын да эске алуу керек. Кезек өтөгөндөр коркутулушу жана аларга карата зомбулуктук аракет- тер жасалышы мүмкүн. Ошондуктан, зомбулукту токтотуу, өмүрдү жана ден-соолукту сактоо жана административдик, кылмыш жазаларына алып барган, укук бузуулардын алдын-алуу үчүн зомбулук окуялары тууралуу маалымдоо, биринчи кезекте, конфликт- тик кырдаалдын катышуучуларынын, зомбулук көрсөткөн тараптын да, кызыкчылыгын- да экендигин бардык окуучуларга түшүндүрүү керек. Мындан тышкары, зомбулук окуя- ларын талдоодо жана аны окуучулар менен талкуулоодо билим берүү мекемесинин кызматкери мүмкүн болгон негативдүү кесепеттерден улам, болгон окуя тууралуу бил- дирүү булагы катары, кезек өтөгөндөрдү (башкаларды да) көрсөтпөшү керек. Класста (тайпада) позитивдик абалды кармап туруу Класстагы позитивдүү социалдык-психологиялык климат – көбүнчө класс жетек- чисинин эмгеги жана ошол эле учурда – педагог менен окуучунун ортосундагы жана 69 окуучулардын ортосундагы ишенимдүү жана сыйлуу мамилелердин кепилдиги.Ар бир педагог өзүнүн жеке мисалында зомбулуктун түрдүү формаларына карата негативдүү мамилесин көрсөтө алат, класста ишенимдүү мамилелерди колдогондугун көрсөтө алат. 46 Төмөнкү басылмалардын материалдары боюнча түзүлгөн: ЮНЕСКО (2011). Мектепте зомбулукту кантип токтотуу керек: мугалимдер үчүн колдонмо. // Кравцова М.М. Куулган-балдар. Көйгөй менен психологиялык иш. – (Мектептеги психолог). - Москва, 2005. // Кривцова С.В. Мектептеги буллинг VS көӊүл кош эместердин биригүүсү. - Москва. - 2011. // 70 46 Класста (тайпада) позитивдик абалды түзүү жана кармап туруу боюнча мугалимге кеӊештер 46 • Тартипти сактап туруу жана билим берүү процессин башкаруу үчүн позитив- дик гана мамилени колдонуңуз: мүмкүнчүлүккө жараша жүрүм-турум эреже- лерин жана окуучуларга болгон талаптарды “кандай кылбаш керек” дебес- тен , “кандай кылуу керек” формасындатүзүңүзОкуучулардын конструктивдүү жүрүм -турумун көз караш байланышы, макул деп баш ийкөө же жылмаюу ар- кылуу бекемдеңиз. • Жалпы милдеттерди аткарууда ар бир окуучу өзүнүн катышуусун сезиш үчүн окуучуларды түрдүү биргелешкен иштерге тартыңыз: иш-чара даярдоо, ке- зекке туруу, экскурсияны уюштуруу, гүлдөрдү сугаруу, майрамга карата классты жасалгалоо ж.б. Уяӊ жана тартынчаак балдардын катышуусун кол- доңуз Аларга өздөрүн толук көрсөтө алган жана уяңдыгынжеңип чыга алган тапшырмаларды бериңизОкуучулардын үй тапшырмасын даярдоодо, мек- тептик текшерүү ишке даярданууда, физкультура боюнча нормативдерди тапшыруу ж.б. үчүн машыгууларда бири-бирине жардам берүү каалоосун колдоңуз . • Көп түрдүүлүктүн (маданий, улуттук, диний ж.б.), ошондой эле түрдүү жөн- дөмдөр менен көндүмдөрдүӊ, табиттер менен артыкчылыктардын, физика- лык жана интеллектуалдык мүмкүнчүлүктөрдүн маанилүүлүгүн жана баа- луулугун баса белгилеӊиз. Керек болгонго жараша, окуучуларга эмне себеп- тен айрым балдар өздөрүн башкаларга караганда башкача алып жүрүшөө- рүн айтып бериӊиз. Алар өздөрүнүн акыл-эстик же физикалык жетилүүсүн- дөгү өзгөчөлүктөрдөн улам окууда кыйынчылыктарга туш болуп жатышкан- дыктарын , оюндарда жана спорт менен машыгууда чектөөлөргө ээ болгонду- гун түшүндүрүңүз. Жалпы эле адамдар жана бул класстагы балдар да бири- биринен кандайдыр-бир белгилер боюнча айырмаланаарын жана дал ушул сапат алардын кайталанбастык тартуулаарын баса белгилеңиз. • Физикалык же акыл-эстик жетилүүдөгү, тышкы келбетиндеги, жүрүм- турумундагы өзгөчөлүктөргө ээ болгон окуучулардын, ошондой эле гендер- дик төп келбеген, окуудагы жетишкендиктери анчейин ийгиликтүү эмес же физикалык жактан начар жетилген, мигранттардын, улуттук жана диний аз- чылыктардан чыккан, үй-бүлөлөрү төмөнкү социалдык жана материалдык статустагы окуучулардын дарегине карата шылдыңдаган, жемелеген ком- ментарийлерге өзүңүз жол бербеңиз жана башкаларга да бөгөт коюуңуз. • Окуучуну жамаатка он да, жана терс да жагынан карама-каршы койбоңуз. Окуучуну эӊ жөндөмдүү, акылдуу, жоопкерчиликтүү катары, башкалардын ичи тардыгын жаратпаш үчүн, катуу мактабаңыз. |

http://emirsaba.org/zorduk-zombuluktu.html

Зордук-зомбулукту

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕ ЗОРДУК-ЗОМБУЛУКТУ АЛДЫН-АЛУУ Педагогикалык кызматкерлер үчүн усулдук колдонмо БИШКЕК - 2015 1 Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулукту алдын-алуу боюнча педагогикалык кызматкерлер үчүн методикалык колдонмо Түзүүчүлөр: Абдылдаева Г.К., Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги- нин мектепке чейинки, жалпы орто жана мектептен тышкаркы билим берүү Башкармалы- гынын жетектөөчү адиси Горкина В.А., профилактикалык программалар боюнча улуттук эксперт Рецензенттер: Ашымбаева Т.А., Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министринин орун басары Мамытов А.М., Кыргыз билим берүү академиясынын президенти, педагогика илим- деринин доктору Котормочу: Садыкова Н.Ж., И.Арабаев атындагы КМУнун ага окутуучусу Редактору: Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин мам- лекеттик тилди өнүктүрүү боюнча адиси - Б.К. Бөкөлөев Бул колдонмо ЮНЕСКОнун Москвадагы Бюросунун колдоосу менен жарык көрдү. Ав- торлор: Л.А.Глазырина, М.А.Костенко; Т.А.Епояндын редакциясы алдында чыккан. “Би- лим берүү мекемелеринде зомбулукту алдын-алуу”. боюнча педагогикалык кызматкерлер үчүн атайын методикалык колдонмо (М., 2015-ж.). Колдонмону иштеп чыгуунун жүрүшүндө аны талкуулоого билим берүү органдарынын адистери, Бишкек шаарынын билим берүү мекемелеринин жетекчилери, окутуучулар, со- циалдык педагогдор, психологдор катышышкан. Алымбекова Ф.К., Бишкек шаарынын мэриясынын Билим берүү башкармалыгынын башкы адис Шарапова О.А., Бишкек шаарынын Ленин районунун Билим берүү борборунун жетек- төөчү адиси Даниярова Ж.А., №6 Автордук окуу-тарбиялык комплексинин социалдык педагогу Худайбердиева Д.С., №65-экология-экономикалык лицейдин директорунун орун ба- сары Скосырская И.П., №20-окуу-тарбиялык комплекс-мектеп-гимназиянын социалдык пе- дагогу Сайфутдинова О. Б., №33-орто мектептин социалдык педагогу Исимбаева Р.А., №9-окуу-тарбиялык комплекс-мектеп-гимназиянын социалдык педагогу Турдубаева Г.Р., №27-орто мектептин социалдык педагогу Кокешева В.А.,№70-окуу-тарбиялык комплекстүүорто мектептин психологу Дроздова Ю.С., №41-орто мектептин социалдык педагогу 2 Методикалык колдонмо жалпы билим берүүчү мекемелердин жетекчилери жана кызматкерлерине (мугалимдерне, психологдорго, социалдык педагогдорго ж.б.) арнал- ган. Ал билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун табияты жана себептери, анын фор- малары жана ага катышкан тараптар үчүн натыйжалары, конфликттик кырдаалдардын алдын-алуу жана аларды үчүн ыкмалары жөнүндө маалыматтарды сунуштайт. Кол- донмодо өзгөчө көңүл-гендердик зомбулукка бөлүнөт. Колдонмо практикалык мүнөзгө ээ жана зомбулук фактыларына жооп кайтаруу жана жабыр тарткандарга жардам көр- сөтүү боюнча уюштуруучулук жана тарбиялык чараларды, билим берүү мекемесинин жетекчилигинин жана кызматкерлеринин аракеттеринин алгоритмин сунуштайт. Ошон- дой эле, бул колдонмодо балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулуктун алдын-алуу боюнча билим берүү мекемелеринин саясатын жана регламентин иштелип чыгууда колдонула турган маалыматтар камтылган. Колдонмо жагымдуу, коопсуз билим берүүчүлүк чөйрө түзүү боюнча жана билим берүүчү мекемелерде балдарга жана өспүрүмдөргө карата зомбулук кылууну төмөндө- түү боюнча иштерди жүргүзүү үчүн Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталат. Түзүүчүлөр бул колдонмодо камтылган фактыларды тандагандыгы, сунуштаган- дыгы үчүн жана өздөрүнүн, ЮНЕСКОнун ою менен дайыма эле төп келе бербеген, ой- лорун билдиргендиги үчүн жоопкерчиликте болушат. Колдонмо ЮНЕСКОнун Алматыдагы Кластердик Бюросунун техникалык жана каржылык колдоосунун негизинде иштелип чыккан. Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги ЮНЕСКОнун Ал- матыдагы Кластердик Бюросуна анын башчысы Лазарев Сергей Аркадьевич мырза- нын жана ЮНЕСКОнун адиси Ли Галина Сергеевнанын наамына бул колдонмону иш- теп чыгууда жана басып чыгарууда колдоо көрсөткөндүгү үчүн тереӊ ыраазычылык билдирет. Колдонмонун дизайн жана жасалгалоосунун автору: Сарыбаев Т.Т. 3 МАЗМУНУ КЫСКАРТУУЛАРДЫН ТИЗМЕСИ ..................................................................................... 7 1-БӨЛҮМ БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕГИ ЗОМБУЛУК ФЕНОМЕНИ ................ 10 1.1. Билим берүү мекемесиндеги зомбулук – ааламдашкан көйгөйү ........................ 10 Зордук-зомбулук тууралуу фактылар ..................................................................... 11 1.2. Билим берүү мекемесиндеги зомбулуктун түрлөрү жана формалары ................ 14 Зомбулуктун таасир этүү оордугуна карата бөлүштүрүү ............................................... 14 Эмоционалдык (психологиялык) зомбулук ........................................................ 15 Физикалык зомбулук .................................................................................... 16 Сексуалдык зомбулук ................................................................................... 16 Баланын негизги муктаждыктарына кайдыгер мамиле жасоо ............................. 16 Эзүүчү (Эксплуатация) ................................................................................. 16 Билим берүү мекемесиндеги зыян келтирүү ..................................................... 17 Дискриминация ........................................................................................... 17 Гендердик зомбулук ..................................................................................... 19 Буллинг .................................................................................................... 19 Хейзинг .................................................................................................... 21 Кибербуллинг ............................................................................................. 22 1.3. Зомбулуктун факторлору ............................................................................ 22 Инсандык факторлор ......................................................................................... 23 Үй-бүлөлүк факторлор ....................................................................................... 23 Чөйрө факторлору ............................................................................................ 24 Кырдаалдык факторлор ..................................................................................... 24 Социалдык факторлор ....................................................................................... 25 Социалдык жана экономикалык теңсиздик .............................................................. 25 Гендердик көрүнүштөр ....................................................................................... 25 Массалык-маалымат каражаттарында зомбулукту көп ирет кайталоо жана көрсөтүү ........ 26 1.4. Зомбулуктун катышуучулары ...................................................................... 27 Ролдорду бөлүштүрүү ........................................................................................ 27 Инсандык мүнөздөмөлөр .................................................................................... 29 Гендердик өзгөчөлүктөр ..................................................................................... 30 Курактык айырмачылыктар ................................................................................. 32 1.5. Зомбулук көрсөтүү фактыларына жооп кайтаруу жана анын кесепеттери........... 32 Мыйзамдык негизде жөнгө салуу .......................................................................... 32 Кыргыз Республикасында балдарга карата зомбулукту жоюу ...................................... 34 Билим берүү мекемелеринин иштөө тартиби .......................................................... 38 Жабыр тарткандар үчүн кесепеттер (натыйжалар) ................................................... 40 Күбөлөр (байкоочулар, катышуучулар) үчүн кесепеттер (натыйжалар) .......................... 43 Зомбулук көрсөткөндөр үчүн кесепеттер (натыйжалар).............................................. 44 Билим берүүчү мекемелер үчүн кесепеттер (натыйжалар) ......................................... 44 4 2-БӨЛҮМ БИЛИМ БЕРҮҮ МЕКЕМЕЛЕРИНДЕ ЗОМБУЛУК КӨРСӨТҮҮ УЧУРЛАРЫНЫН АЛДЫН-АЛУУ, АНЫКТОО ЖАНА АЛАРГА ЖООП КАЙТАРУУ БОЮНЧА УЮШТУРУУЧУЛУК-ЖЕТЕКЧИЛИК ЧАРАЛАР ЖАНА МААЛЫМАТТЫК-АГАРТУУЧУЛУК ИШТЕР ...................................... 48 2.1. Ченемдик жөнгө салуу ................................................................................. 51 Билим берүүчү мекеменин уставы (Жобосу) ........................................................... 52 Билим берүү мекемесинин жүрүм-турум жана ички тартип эрежелери .......................... 52 Билим берүү мекемесинин кызматкерлери үчүн ички эмгек тартип эрежелеринде ........... 53 Зордук-зомбулуктун алдын-алуу боюнча иш-чаралардын планы .................................. 53 2.2. Билим берүүчү мекеменин кызматкерлеринин жоопкерчилиги жана аракеттери .. 54 Директор: ........................................................................................................ 54 Директордун орун басары ................................................................................... 57 Педагогикалык жамаат .............................................................................................................. 60 Мугалим, класс жетекчиси .................................................................................. 58 2.3. Билим берүү процессин коштоочу кызматтарды тартуу ................................... 60 2.4. Билим берүүчү мекеменин башка мекемелер менен өз ара аракети ................... 62 2.5. Окутуу жана маалыматтык-агартуучулук иштер .............................................. 63 Жетекчилерди жана педагогдорду окутуу ............................................................... 63 Окуучуларды окутуу .......................................................................................... 65 Ата-энелерге маалымдоо (билдирүү) .................................................................... 66 2.6. Зомбулук көрсөтүү кырдаалдарынын алдын-алуу, аныктоо жана аларга жооп кайтаруу, пикир келишпес кырдаалдардын катышуучуларына жардам көрсөтүү боюнча чараларды ишке ашыруу ................................................................. 69 Билим берүү мекемесинин аймагында коопсуздукту камсыздоо .................................. 69 Класста (тайпада) позитивдик абалды кармап туруу ................................................. 69 Зомбулук көрсөтүлгөн кырдаалдар тууралуу маалымдоо ........................................... 72 Зомбулук көрсөтүлгөн учурларды аныктоо ............................................................. 73 Зомбулук көрсөтүлгөн учурларга жооп кайтаруу....................................................... 74 Зомбулукту токтотуу ................................................................................ 74 Алгачкы жардамды көрсөтүү ........................................................................ 74 Окуя тууралуу билдирүү ............................................................................... 75 Окуяны талдоо жана каттоодон өткөрүү ....................................................... 75 Жабыр тарткандарга жардам ....................................................................... 76 Зомбулук көрсөткөн тарап менен иштөө ........................................................ 78 Күбөлөр менен иштөө ................................................................................. 79 Окуяны аягына чыгаруу ............................................................................... 80 Пикир келишпестикти алдын-алуу жана чечүү үчүн окуучуларды тартуу ........................ 80 Пикир келишпестикти алдын-алуу жана чечүү үчүн ата-энелерге маалымдоо жана аларды ишке тартуу .......................................................................................... 81 ГЛОССАРИЙ ..................................................................................................................... 85 5 ТИРКЕМЕ 1 Адамдын жана балдардын укуктарын коргоо боюнча эл аралык жана улуттук мыйзамдык- нормативдик актылар ........................................................................................ 90 ТИРКЕМЕ 2 Билим берүү мекемелериндеги зомбулукка каршы аракеттерди жасоо максатында социалдык-психологиялык климаттын анализин жүргүзүү боюнча сунуштамалар ............ 92 ТИРКЕМЕ 3 “Зомбулукка карата мектептин саясаты” документинин үлгүлүк түзүлүшү ...................... 98 ТИРКЕМЕ 4 Кыргыз Республикасынын жалпы билим берүүчү мекемелери үчүн “Зомбулуксуз мектеп” аттуу тарбиялык иштердин программасынын концепциясынын негизги компоненттери ..... 99 ТИРКЕМЕ 5 Балдар жана өспүрүмдөргө карата зомбулукту жоюу боюнча үлгүлүк мектептик план ..... 101 ТИРКЕМЕ 6 “Мектептеги зомбулукту кантип токтотуу керек” мугалимдер үчүн колдонмо ЮНЕСКО тарабынан “Билим берүү баардыгы үчүн” программасын жана дүйнө маданиятынын жана Планетанын балдарынын кызыкчылыктары үчүн зомбулук көрсөтпөө Эл аралык декадасын колдоого арналып иштелип чыккан (2001-2011) ..................................................... 104 ТИРКЕМЕ 7 Зомбулук кљрсљтїлгљн учурларга көңүл буруунун үлгүлүк схемасы жана билим берүү процессинин катышуучуларынын аракеттеринин алгоритми ..................................... 112 ТИРКЕМЕ 8 Кыргыз Республикасынын билим берүүчү мекемелериндеги зомбулуктан окуучуларды коргоо боюнча Атайын токтомдон үзүндү ............................................................. 115 ТИРКЕМЕ 9 «Кыргызстандын мектептериндеги балдарга карата зомбулукту айтуу» модулу (Бишкек, 2014) ............................................................................................... 118 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук көрсөтүлгөн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоонун үлгүлүк формасы ...................................................................................................... 125 ТИРКЕМЕ 10 Окуяны (зомбулук көрсөлгөн учурду) жана кабыл алынган чечимдерди каттоочу журналдын үлгүлүк формасы ............................................................................................ 129 ТИРКЕМЕ 11 .................................................................................................. 130 КОЛДОНУЛГАН ЖАНА СУНУШТАЛГАН АДАБИЯТТАРДЫН ТИЗМЕСИ ...................... 130 6 КЫСКАРТУУЛАРДЫН ТИЗМЕСИ ДСУ: Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму ББИ: Бойго жете элек балдардын иши боюнча инспекция БИК: Балдар иши боюнча комитет КР ИИМ: Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлиги КР ССМ: Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги КР КМ: Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлиги КР ББИМ: Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги КР СӨМ: Кыргыз Республикасынын Социалдык өнүктүрүү министрлиги ЭЭУ: Эл аралык эмгек уюму КР ЭЖЖСМ: Кыргыз Республикасынын Эмгек, жумуш менен камсыздоо жана жаштар саясаты министрлиги КР ӨКМ: Кыргыз Республикасынын Өзгөчө кырдаалдар министрлиги КР АМ: Кыргыз Республикасынын Адилет министрлиги БУ: Бейөкмөт уюмдар БУУ: Бириккен Улуттар Уюму ММК: Массалык-маалымат каражаттары ЮНЕСКО: Билим берүү, илим жана маданият боюнча Бириккен Улуттар Уюму ЮНИСЕФ: Бириккен Улуттар Уюмунун Балдар фонду 7 1-БЉЛЇМ «Балдар жөнүндө кам көрүү мыкты болмоюнча, адамзат көптөн бери ба- шын катырып келген бир дагы турмуш- тиричиликтик көйгөй чечилбейт» БУУнун балдар фонду Билим берїї мекемелериндеги зомбулук феномени 1-БЉЛЇМ Билим берїї мекемелериндеги зомбулук феномени Бириккен Улуттар Уюмунун Балдардын укуктары тууралуу Конвенциясы менен бардык балдардын, аларга зыян келтирүүнүн жана ырайымсыз мамиле кылуунун бар- дык формаларынан, корголууга болгон укугу бекитилген, ал эми мамлекеттер зомбу- лук окуяларын алдын-алуу, аныктоо, маалымдоо, кароого берүү жана иликтөө боюнча, ошондой эле жабыр тарткан балдарга карата дарылоо жана кийинки чараларды көрүү боюнча системаларды түзүүнү камсыздоо милдети жазылган. Бардык балдар үчүн, аларды зомбулуктан жана ырайымсыз мамиле кылуудан коргоо менен бирге жа- шоонун, жетилүүнүн, тарбиялоонун жана билим алуунун ыңгайлуу шарттарын камсыз- доо ар бир мамлекет үчүн социалдык саясаттын негизги милдеттеринин бири болуп саналат. Балдарга карата жасалган эч бир зомбулук акталбайт, жана бардык зомбулуктун алдын алууга болот.А бирок бүткүл дүйнөдөгү балдар үй-бүлөдө, жергиликтүү коомчу- лукта жана билим берүү мекемелеринде – окуучулар тарабынан да, ошондой эле му- галимдер тарабынан да зомбулукка кабылышат.Мүнөзү боюнча татаал жана азаптуу бул маселе жакынкы убактарга чейин дүйнөлүк коомчулук тарабынан кеӊири тал- кууланган эмес. Балдарга карата зомбулук тууралуу БУУнун, 2006-жылы жарыяланган, Бүткүл дүйнөлүк доклады балдарга каршы багытталган зомбулуктун масштабдарын гана эмес, ошондой эле анын терс кесепеттерин, натыйжаларын комплекстүү тал- доонун-биринчи эл аралык тажрыйбасы болду 1 . Айрыкча, актуалдуулукту мектептеги зомбулук көйгөйү жаратат, себеби, бала уба- кытынын негизги бөлүгүн мектепте өткөрөт, анын үстүнө убакыттын өтүшү менен зом- булук маселеси барган сайын коркунучтуу формаларга жана көлөмдөргө ээ болуп ба- рат. Мектепте баланы таарынтышат, урушат, кемсинтишет жана ыза кылат, опузала- шат, укук бузууларга жана кылмыштарга түртүшөт. Бул бөлүмдө билим берүү системасында балдарга жана өспүрүмдөргө каршы зомбулуктук аракеттердин масштабы жана мүнөзү тууралуу маалыматтар берилет, зомбулуктун түрдүү формалары жана түрлөрү сүрөттөлөт, анын себептери жана фак- торлору талдоого алынат, зомбулуктун катышуучуларынын – жабырлануучулардын, зомбулук көрсөткөн тараптардын жана күбөлөрдүн инсандык, курактык жана гендердик мүнөздөмөлөрү берилет. Өзгөчө орун, өзүнүн курч көрүнүштөрүндө жашоо үчүн жана ден-соолук үчүн тобокел менен байланышкан, гендердик зомбулукка берилет. Колдон- монун жыйынтыктоочу бөлүгүндөгү бөлүмүндө Кыргыз Республикасынын билим берүү мекемелеринде зомбулукту ченемдерин жөнгө салуунун жана ага жооп кайтаруунун практикаларынын кыскача мүнөздөмөсү берилет, ошондой эле, зомбулуктун каты- шуучулары үчүн жана окуу жай үчүн зомбулуктун кесепеттери кеңири чагылдырылат. 1.1. БИЛИМ БЕРЇЇ МЕКЕМЕСИНДЕГИ ЗОМБУЛУК – ААЛАМДАШКАН КЉЙГЉЙЇ Билим берүү мекемелериндеги зомбулук бардык жерлерде жайылган жана олут- туу кесепеттерге ээ глобалдык көйгөй болуп саналат. Айрым коомчулуктардын маданий салттары тарбиялык чаралар катары балдар- дын билим берүү мекемелериндеги агрессивдүү жүрүм-турумуна жана/же мугалимдер 1 «Балдарга карата зомбулук» бүткүл дүйнөлүк доклад. 2006-ж. 10 тарабынан, окуучуларга залал келтирген же аларды кемсинткен, физикалык жана пси- хологиялык таасир тийгизүүгө жол берет. Анын үстүнө, иштердин мындай абалы көп учурда мектеп жетекчилигинин жана ата-энелердин кооптонуусун жаратпайт. А бирок, окуу жайдагы зомбулук окуучулардын сабакка катышуусуна, окуучулар- дын окууга болгон жөндөмүнө жана мотивациясына, жана акырында келип академия- лык жетишүүсүнө терс таасирин тийгизгендиги аныкталган. Зомбулуктун айынан бал- дар билим берүү мекемелерине окуусун аягына чейин чыкпастан эле таштап салышат, өз укуктарын толук ишке ашыруу мүмкүнчүлүгүнөн кол жуушат. Балдарга карата уруп жазалоонун бардык түрлөрүн жок кылуу үчүн Глобалдык демилгенин маалыматтары боюнча 76 өлкөдө мектептерде уруп жазалоого тыюу са- лынган эмес, 157 өлкөдө мындай түрдөгү жазалоо балдарга кам көрүү боюнча альтер- нативалуу мекемелерде тыюу салынган эмес, жана болгону 34 өлкөдө гана мындай жазалоолорго, жашаган жайына же балдардын жүргөн жерине карабастан, тыюу са- лынган 2 . Бирок, билим берүү мекемелеринде уруп жазалоо мыйзам тарабынан тыюу салынган өлкөлөрдө да, практика жүзүндө окуучулар зомбулукка кабылып келишет. Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorina-olega-viktorovna.html

Зорина Ольга Викторовна

| Зорина Ольга Викторовна Издательство «Начальная школа 867» Коллектив авторов 4 «а» класса Руководитель: Зорина Ольга Викторовна Москва 2010 *** Пришла весна! Запели птицы. Всѐ снова в мире Повторится… И будут зеленью одеты Деревья в парке этом. От солнца луч В окно стучится, Мешает в классе Мне учиться. Весна. Солнце светит ярко, Жарко во дворе, И видны букашки Где - то на листве. Квакают лягушки Около пруда. Радуются квакши, Что весна пришла. Спящий лес проснулся От тепла весны. Возвратились птицы В гнѐздышки свои. Весна. Солнышко уж встало, Ручейки бегут. Зеленеет травка, Соловьи поют. Снег растаял рано, С крыш капель бежит. Зажужжала пчѐлка, Расцвели цветы! Дети заиграли В бадминтон, футбол. Прыгают, смеются Не идут домой! Весенняя радость. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. Запели песни звонкие Скворцы, грачи пернатые, Играет льда обломками В лесах зверьѐ мохнатое. А дети рады солнышку, Теплу и играм «в вешенку», Река играет в брѐвнышки Раскатывает бешено. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. * * * Вышел мальчик погулять, Как-то в день весенний, Солнце стало при- гревать Его шлем хоккей- ный. Не в хоккей весной играй, А ручьѐм любуйся, В травке ты жуч- ков считай И капель послушай. Понял мальчик: «Нет весны, Времени прекрасней!» Снял свой шлем, собрал цветы, И понѐс их маме! Красавица весна. Конец зиме, природа торжествует! Бегут весенние ручьи. Весна нас солнцем со- гревает, И прилетают вновь грачи. В лесу подснежник расцветает, Капель зверей всех пробуждает. Все дети лето ждут. И отложив в сторонку книжки, Бегут девчонки и мальчишки Встречать красавицу весну! Светит солнце за окошком Яркими шагами. Пробуждается природа Быстрыми шагами. Зеленеет травка, Набухают почки. И видны головки Первоцвет – цветочков. Зазвенели птички, Зашумела речка, И пруды проснулись, Квакают лягушки. Хорошо весной, красиво! Много красок и тепла И всему земному шару Много счастья и добра! * * * Какое прекрасное время весна! Тѐплые ночи, светит луна. А утром, ясное солнце взойдѐт, И долгие песни нам птица поѐт. Вот ручеѐк побежал, посмотри! Он весело кружится в танце весны, Играет, резвится, по горкам бежит, Впадает он в речку и звонко жур- чит. В лесу пробивается первый подснеж- ник. Он тянется к солнцу, листочками в небо. Красивый, голубенький вестник вес- ны. Давай, поскорее, весну к нам зови! * * * Солнце ясное, Небо чистое. Вновь пришла к нам Весны лучистая! Птичья песня Сердце радует. И зелень яркая Пробирается вновь. Весна пришла чудесная! В саду цветѐт сирень! И почки раскрываются, И нам гулять не лень. Весна. Солнце светит золотое, И бегут ручьи. Звенит капель на улице И лужицы вокруг. И птицы возвращаются Домой из дальних стран. Весна, весна на улице! Мы рады все весне! Весна. Солнце ярко светит И ручей журчит. Травка зеленеет, Птичка к нам летит. Золотистой струйкой Льѐтся первая капель! И запомню я надолго Тот весенний день! * * * Солнце золотится Ручейки журчат. И проснулись пчѐлы Вдалеке от хат. А капель весенняя Льѐтся ручейком Очень мокро стало Под моим окном. Вышли дети рано На краю села Ну, а там уж травка От росы мокра. Весна. Уж растаял снег февральский Стало весело вокруг. Журчат звонкие ручейки, Наступают чудные деньки. Солнца луч играет с нами, На деревьях почки. И летят певуньи – птички Из-за сине моря. Вот расцвѐл подснежник первый У опушки леса. Он принѐс весну с надеждой Жителям планеты. * * * В гости к нам пришла весна Счастье, радость принесла. Птицы с юга прилетели, Засвистели и запели. Солнце светит нам в окошко. На окне пригрелась кошка. Все весной хотят тепла Надоела им зима. С крыш капает капель. Наступил уже апрель. Всем весна, ты хороша Наконец- то ты пришла! Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://emirsaba.org/zorina-olega-viktorovna.html#Весенняя_радость

Зорина Ольга Викторовна

| Зорина Ольга Викторовна Издательство «Начальная школа 867» Коллектив авторов 4 «а» класса Руководитель: Зорина Ольга Викторовна Москва 2010 *** Пришла весна! Запели птицы. Всѐ снова в мире Повторится… И будут зеленью одеты Деревья в парке этом. От солнца луч В окно стучится, Мешает в классе Мне учиться. Весна. Солнце светит ярко, Жарко во дворе, И видны букашки Где - то на листве. Квакают лягушки Около пруда. Радуются квакши, Что весна пришла. Спящий лес проснулся От тепла весны. Возвратились птицы В гнѐздышки свои. Весна. Солнышко уж встало, Ручейки бегут. Зеленеет травка, Соловьи поют. Снег растаял рано, С крыш капель бежит. Зажужжала пчѐлка, Расцвели цветы! Дети заиграли В бадминтон, футбол. Прыгают, смеются Не идут домой! Весенняя радость. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. Запели песни звонкие Скворцы, грачи пернатые, Играет льда обломками В лесах зверьѐ мохнатое. А дети рады солнышку, Теплу и играм «в вешенку», Река играет в брѐвнышки Раскатывает бешено. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. * * * Вышел мальчик погулять, Как-то в день весенний, Солнце стало при- гревать Его шлем хоккей- ный. Не в хоккей весной играй, А ручьѐм любуйся, В травке ты жуч- ков считай И капель послушай. Понял мальчик: «Нет весны, Времени прекрасней!» Снял свой шлем, собрал цветы, И понѐс их маме! Красавица весна. Конец зиме, природа торжествует! Бегут весенние ручьи. Весна нас солнцем со- гревает, И прилетают вновь грачи. В лесу подснежник расцветает, Капель зверей всех пробуждает. Все дети лето ждут. И отложив в сторонку книжки, Бегут девчонки и мальчишки Встречать красавицу весну! Светит солнце за окошком Яркими шагами. Пробуждается природа Быстрыми шагами. Зеленеет травка, Набухают почки. И видны головки Первоцвет – цветочков. Зазвенели птички, Зашумела речка, И пруды проснулись, Квакают лягушки. Хорошо весной, красиво! Много красок и тепла И всему земному шару Много счастья и добра! * * * Какое прекрасное время весна! Тѐплые ночи, светит луна. А утром, ясное солнце взойдѐт, И долгие песни нам птица поѐт. Вот ручеѐк побежал, посмотри! Он весело кружится в танце весны, Играет, резвится, по горкам бежит, Впадает он в речку и звонко жур- чит. В лесу пробивается первый подснеж- ник. Он тянется к солнцу, листочками в небо. Красивый, голубенький вестник вес- ны. Давай, поскорее, весну к нам зови! * * * Солнце ясное, Небо чистое. Вновь пришла к нам Весны лучистая! Птичья песня Сердце радует. И зелень яркая Пробирается вновь. Весна пришла чудесная! В саду цветѐт сирень! И почки раскрываются, И нам гулять не лень. Весна. Солнце светит золотое, И бегут ручьи. Звенит капель на улице И лужицы вокруг. И птицы возвращаются Домой из дальних стран. Весна, весна на улице! Мы рады все весне! Весна. Солнце ярко светит И ручей журчит. Травка зеленеет, Птичка к нам летит. Золотистой струйкой Льѐтся первая капель! И запомню я надолго Тот весенний день! * * * Солнце золотится Ручейки журчат. И проснулись пчѐлы Вдалеке от хат. А капель весенняя Льѐтся ручейком Очень мокро стало Под моим окном. Вышли дети рано На краю села Ну, а там уж травка От росы мокра. Весна. Уж растаял снег февральский Стало весело вокруг. Журчат звонкие ручейки, Наступают чудные деньки. Солнца луч играет с нами, На деревьях почки. И летят певуньи – птички Из-за сине моря. Вот расцвѐл подснежник первый У опушки леса. Он принѐс весну с надеждой Жителям планеты. * * * В гости к нам пришла весна Счастье, радость принесла. Птицы с юга прилетели, Засвистели и запели. Солнце светит нам в окошко. На окне пригрелась кошка. Все весной хотят тепла Надоела им зима. С крыш капает капель. Наступил уже апрель. Всем весна, ты хороша Наконец- то ты пришла! Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://emirsaba.org/zorina-olega-viktorovna.html#Красавица_весна.

Зорина Ольга Викторовна

| Зорина Ольга Викторовна Издательство «Начальная школа 867» Коллектив авторов 4 «а» класса Руководитель: Зорина Ольга Викторовна Москва 2010 *** Пришла весна! Запели птицы. Всѐ снова в мире Повторится… И будут зеленью одеты Деревья в парке этом. От солнца луч В окно стучится, Мешает в классе Мне учиться. Весна. Солнце светит ярко, Жарко во дворе, И видны букашки Где - то на листве. Квакают лягушки Около пруда. Радуются квакши, Что весна пришла. Спящий лес проснулся От тепла весны. Возвратились птицы В гнѐздышки свои. Весна. Солнышко уж встало, Ручейки бегут. Зеленеет травка, Соловьи поют. Снег растаял рано, С крыш капель бежит. Зажужжала пчѐлка, Расцвели цветы! Дети заиграли В бадминтон, футбол. Прыгают, смеются Не идут домой! Весенняя радость. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. Запели песни звонкие Скворцы, грачи пернатые, Играет льда обломками В лесах зверьѐ мохнатое. А дети рады солнышку, Теплу и играм «в вешенку», Река играет в брѐвнышки Раскатывает бешено. Пришла весна с улыбкою, Пришла она, весѐлая, Разбросив зелень зыбкую За городами, сѐлами. * * * Вышел мальчик погулять, Как-то в день весенний, Солнце стало при- гревать Его шлем хоккей- ный. Не в хоккей весной играй, А ручьѐм любуйся, В травке ты жуч- ков считай И капель послушай. Понял мальчик: «Нет весны, Времени прекрасней!» Снял свой шлем, собрал цветы, И понѐс их маме! Красавица весна. Конец зиме, природа торжествует! Бегут весенние ручьи. Весна нас солнцем со- гревает, И прилетают вновь грачи. В лесу подснежник расцветает, Капель зверей всех пробуждает. Все дети лето ждут. И отложив в сторонку книжки, Бегут девчонки и мальчишки Встречать красавицу весну! Светит солнце за окошком Яркими шагами. Пробуждается природа Быстрыми шагами. Зеленеет травка, Набухают почки. И видны головки Первоцвет – цветочков. Зазвенели птички, Зашумела речка, И пруды проснулись, Квакают лягушки. Хорошо весной, красиво! Много красок и тепла И всему земному шару Много счастья и добра! * * * Какое прекрасное время весна! Тѐплые ночи, светит луна. А утром, ясное солнце взойдѐт, И долгие песни нам птица поѐт. Вот ручеѐк побежал, посмотри! Он весело кружится в танце весны, Играет, резвится, по горкам бежит, Впадает он в речку и звонко жур- чит. В лесу пробивается первый подснеж- ник. Он тянется к солнцу, листочками в небо. Красивый, голубенький вестник вес- ны. Давай, поскорее, весну к нам зови! * * * Солнце ясное, Небо чистое. Вновь пришла к нам Весны лучистая! Птичья песня Сердце радует. И зелень яркая Пробирается вновь. Весна пришла чудесная! В саду цветѐт сирень! И почки раскрываются, И нам гулять не лень. Весна. Солнце светит золотое, И бегут ручьи. Звенит капель на улице И лужицы вокруг. И птицы возвращаются Домой из дальних стран. Весна, весна на улице! Мы рады все весне! Весна. Солнце ярко светит И ручей журчит. Травка зеленеет, Птичка к нам летит. Золотистой струйкой Льѐтся первая капель! И запомню я надолго Тот весенний день! * * * Солнце золотится Ручейки журчат. И проснулись пчѐлы Вдалеке от хат. А капель весенняя Льѐтся ручейком Очень мокро стало Под моим окном. Вышли дети рано На краю села Ну, а там уж травка От росы мокра. Весна. Уж растаял снег февральский Стало весело вокруг. Журчат звонкие ручейки, Наступают чудные деньки. Солнца луч играет с нами, На деревьях почки. И летят певуньи – птички Из-за сине моря. Вот расцвѐл подснежник первый У опушки леса. Он принѐс весну с надеждой Жителям планеты. * * * В гости к нам пришла весна Счастье, радость принесла. Птицы с юга прилетели, Засвистели и запели. Солнце светит нам в окошко. На окне пригрелась кошка. Все весной хотят тепла Надоела им зима. С крыш капает капель. Наступил уже апрель. Всем весна, ты хороша Наконец- то ты пришла! Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#–_айналадағы_өмірге,_адамдарға_селқос_көзқарас;

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#Әлеуметтік_зорлық-зомбылық

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#Баланың_зорлық-зомбылыққа_тап_болғандығын_анықтаудың_белгілері

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#Жұмыста_қолданылатын_әдістер_мен_жаттығулар

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#Психолог_алдындағы_негізгі_үш_мақсат

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombilia-shirafan-balalarmen-psihologti-jrgizetin-jmisi.html#Психологтың_жұмыс_алгоритмі

Зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы

зорлық зомбылыққа ұшыраған балалармен психологтің жүргізетін жұмысы Баламен қарым-қатынаста зорлық-зомбылықтың негізгі төрт түрге бөліп көрсетуге болады: Физикалық Жыныстық Психикалық Әлеуметтік Физикалық зорлық-зомбылық – баланың денсаулығына зақым келетіндей, оның әрі қарай дамуын тежейтіндей немесе өмірін қиятындай қасақана түрде балаға физикалық зиян келтіру. Физикалық зорлық-зомбылыққа, сонымен қатар, баланы наша қолдануға, алкоголь өнімін ішуге, улаушы нәрселерді қолдануға немесе масайтатын «медициналық» препараттарды қолдануға үйрету де жатады. Жыныстық зорлық-зомбылық – баланы оның рұқсатымен және рұқсатынсыз жыныстық әрекетке тарту, мұнда жезөкшелік пен порнобизнеске итермелеу де кіреді. Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оның зорланбаған деп есептеуіне негіз болып саналмайды, себебі бала бұл әрекеттердің жағымсыз салдарларын болжауға қабілетсіз. Психикалық зорлық-зомбылық – балаға мезгіл-мезгілімен, ұзақ уақыт бойы және тұрақты түрде психикалық әсер ету, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне сай келмейтін талаптарды қою. Бұл жағдайлар баланың әрі қарайғы тұлғалық дамуын тежеп, психологиялық комплекстердің қалыптасуына әкеледі. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қараусыз қалдырған жағдайда орын алады. Балаға қамқорлық жасамайды және оның негізгі қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, білім, медициналық көмек) қанағаттандырмайды. Нәтижесінде баланың эмоционалды жағдайы бұзылып, қалыпты дамуы мен денсаулығына қауіп төнеді. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Физикалық зорлық көрсету. - дене жарақатын көру (көгеру, шрам, қызарған); агрессивті әрекеттің орын алуы; үйден қашу; жануарларға, қоршаған ортаға қайырымсыз. Жыныстық зорлық-зомбылық – айналадағы өмірге, адамдарға селқос көзқарас; кенет жанасудан қашу (қорқу); сырт келбетіне мән бермеу; күдікпен қарау; өзін үнемі кінәлі сезінеді; баланың сексуалдық мәселелер немесе іс-әрекеттер туралы ерте кезден және толыққанды білуі, басқа балаларға тиісуі. Баланың зорлық-зомбылыққа тап болғандығын анықтаудың белгілері Психикалық зорлық көрсету –өзін өзі өте төмен бағалайды, күйзеліс, ауытқу; психосоматикалық ауруларға ұшырайды; оқшау қалатын балалар. Әлеуметтік зорлық-зомбылық – өтірік айтады; ұрлай бастайды; баланың сыртқы көрінісінің ұқыпсыздығы, ауа-райына сәйкес киінбеуі; білім сапасының төмендеуі. Психолог алдындағы негізгі үш мақсат Балада болған жағдай туралы нақты әрі анық қабылдауға ықпал ету; Балаға аффект жағдайын жеңу үшін сезімдері мен реакцияларын басқаруға көмектесу;

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html?page=2#3._Құқық_бұзушылықтың_әлеуметтік_алдын_алу_кеңесінің_мақсаты_мен_міндеттері

атқаратын ролі» - «Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

атқаратын ролі» -ұйқының бұзылуы, жасөспірімдердің қорқынышты түстер салдарынан шошып оянуы; -ерекше қарсылық, ашуланшақ, сөз көтермеу, қарсы сөйлеу т.б. -жасөспірімдер жауапкершіліктен қашқақтап, уақытты бос өткізеді, іс-әрекетте тежеледі, -ұйқышыл (депрессия) -Өзіне сенімсіз, өзіне кінә тағу, ұялу т.б әлсіз сезімдерді бойынан байқатады; -ағзаға зиянды заттарға әуестігі ұлғаяды. -тұйықталып, өз-өзімен шеттеліп қалады -Болашаққа еш жоспары болмайды; - Зорлық-зомбылық дайын жасөспірімдердің іс- әрекеттеріндегі өзгерістер Вербальды зорлық-зомбылық Эмоциялық, ақыл-ой зорлығы Физикалық зорлық Сексуальдық зорлық Көңілге тиетін лақап атпен атау ұрысу,қорлау, айғайлау,дауыс көтеру,келеке қылу, өсек тарату, үнемі сынау, бұйрық беру. Қысым көрсету, біреуді қорқыныш сезімінде ұстау, елемеу. Түрткілеу, шымшулар, ұрып-соғу, заттарды лақтыру, қабырғаға соғу, біреуге зиянын тигізу, адамның жеке меншігін бұзу,отбасына қауіп төндіру. Сексуалдық қатынастарға көндіру, зорлау. “Зорлық-зомбылық” Зорлық-зомбылықты тудыратын негізгі факторлар Әлеуметтік фактор: 1. Отбасының әлеуметтік-экономика лық дәрежесінің төмендеуі; 2. Байлыққа деген құмарлық; 3. Қоғамдық және мәдени өзгеріс, жалпы тұрақсыздық; 4. Толық емес отбасындағы тәрбие: 5. Ішімдік пен анаша 6. Оқудағы үлгермеушілік 7. Ақпарат құралдарындағы мағлұматтар Биологиялық фактор: 1.Генетикалық 2.Темперамент ерекшеліктері 3.Бас бөліктерінің дамуындағы кемшіліктер. 4.Ағза себептері Психологиялық фактор: 1.Отбасындағы әлеуметтік-психологиялық жағдай 2.Жеке қасиеттері (мінез) 3. Өзін-өзі игере алмаушылық 4. Бала күнінде махаббат жетіспеушілігі ПРОЕКТИВТІ ƏДІСТЕР Бақылау Əңгімелесу Сараптамалық бағалау Сауалнама (анкеталау) Психологиялық тестілеу Зорлық-зомбылық, қолсұғушылыққа тап болған оқушыны анықтау әдісі 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 8. Кеңестің негізгі мақсаты: 1) құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мемлекеттік органдар мен мекемелердің іс-әрекетін үйлестіру; 2) бұқаралық ақпарат құралдарын тұрғындардың арасында құқық тәртібі мен құқық бұзушылық және қоғамға қарсы болмыстардың алдын алу жөніндегі қабылданып жатқан шаралардың жағдайы туралы түсіндіру жұмыстарын өткізуге тарту; 4) қоғамдық және діни бірлестіктермен, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалармен қылмыстың, құқық бұзушылықтың және құқықтық тәртіпті нығайту мәселелеріндегі өзара іс-әрекеттесу болып табылады. 4. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің құзыреті 9. Селолық округ Кеңесінің құзыретіне: 1) ішкі істер, денсаулық сақтау, білім беру, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау органдарында тиісті есепте тұрған тұлғаларға қарасты жеке алдын алу жұмыстарын өткізуді ұйымдастыру; 2) азаматтардың шағым, өтініш және арыздарын қарау, олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі шаралар қабылдау; 3) денсаулық сақтау органдарына маскүнемдік, нашақорлық және уытқұмарлықпен ауыратын тұлғаларға қарасты медициналық маңызды еріксіз шаралар қабылдау мәселелері бойынша қолдаухат жазу; 4) әкімшілік құқық бұзушылыққа жатпайтын, бірақ адамгершілік пен имандылық нормаларына қарсы келетін теріс қылық туралы істерді қарау (спирт ішімдіктерін асыра пайдалану, қайыршылық, қаңғыбастық, жезөкшелік т.с.с.) енеді. 6. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңестің жұмысын ұйымдастыру 11. Кеңес өз іс-әрекетін жұмыс отырыстары үлгілерінде тиісті деңгейдегі әкім бекіткен жыл сайынғы жоспарларының негізінде жүзеге асырады, онда қаралатын мәселеге байланысты прокуратура қызметкерлері, құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мекемелер мен ұйымдардың басшылары, сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың өкілдері шақырылуы мүмкін. Кеңестің отырысы айына бір реттен кем емес өткізіледі. Қажетті жағдайда кезектен тыс отырысы әкім, Кеңестің төрағасы немесе елу пайызынан артық мүшелерінің бастамасы бойынша өткізіледі. 12. Кеңестің хатшысы әкімияттың, мүдделі мемлекеттік органдар мен жұртшылық ұсынысының негізінде қарауға енгізілетін мәселелер тізбесін қалыптастырады, хаттама жазады, қабылданған шешімдердің орындалу барысы туралы есеп дайындайды. 13. Әрбір отырыста Кеңес атқару органдар мен оның құрылымдық бөлімшелері үшін ұсыныс беру маңызындағы шешім қабылдайды. Жалпыға маңызды немесе азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қарасты шешім қабылдаудың қажеті болған жағдайда Кеңес нормативтік құқықтық актінің жобасын әзірлейді, ол тиісті деңгейдегі әкіммен немесе әкімиятпен заңнамада белгіленген тәртіппен қабылданады, әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткізілуге және ресми жариялауға жатады.

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html?page=2

атқаратын ролі» - «Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

атқаратын ролі» -ұйқының бұзылуы, жасөспірімдердің қорқынышты түстер салдарынан шошып оянуы; -ерекше қарсылық, ашуланшақ, сөз көтермеу, қарсы сөйлеу т.б. -жасөспірімдер жауапкершіліктен қашқақтап, уақытты бос өткізеді, іс-әрекетте тежеледі, -ұйқышыл (депрессия) -Өзіне сенімсіз, өзіне кінә тағу, ұялу т.б әлсіз сезімдерді бойынан байқатады; -ағзаға зиянды заттарға әуестігі ұлғаяды. -тұйықталып, өз-өзімен шеттеліп қалады -Болашаққа еш жоспары болмайды; - Зорлық-зомбылық дайын жасөспірімдердің іс- әрекеттеріндегі өзгерістер Вербальды зорлық-зомбылық Эмоциялық, ақыл-ой зорлығы Физикалық зорлық Сексуальдық зорлық Көңілге тиетін лақап атпен атау ұрысу,қорлау, айғайлау,дауыс көтеру,келеке қылу, өсек тарату, үнемі сынау, бұйрық беру. Қысым көрсету, біреуді қорқыныш сезімінде ұстау, елемеу. Түрткілеу, шымшулар, ұрып-соғу, заттарды лақтыру, қабырғаға соғу, біреуге зиянын тигізу, адамның жеке меншігін бұзу,отбасына қауіп төндіру. Сексуалдық қатынастарға көндіру, зорлау. “Зорлық-зомбылық” Зорлық-зомбылықты тудыратын негізгі факторлар Әлеуметтік фактор: 1. Отбасының әлеуметтік-экономика лық дәрежесінің төмендеуі; 2. Байлыққа деген құмарлық; 3. Қоғамдық және мәдени өзгеріс, жалпы тұрақсыздық; 4. Толық емес отбасындағы тәрбие: 5. Ішімдік пен анаша 6. Оқудағы үлгермеушілік 7. Ақпарат құралдарындағы мағлұматтар Биологиялық фактор: 1.Генетикалық 2.Темперамент ерекшеліктері 3.Бас бөліктерінің дамуындағы кемшіліктер. 4.Ағза себептері Психологиялық фактор: 1.Отбасындағы әлеуметтік-психологиялық жағдай 2.Жеке қасиеттері (мінез) 3. Өзін-өзі игере алмаушылық 4. Бала күнінде махаббат жетіспеушілігі ПРОЕКТИВТІ ƏДІСТЕР Бақылау Əңгімелесу Сараптамалық бағалау Сауалнама (анкеталау) Психологиялық тестілеу Зорлық-зомбылық, қолсұғушылыққа тап болған оқушыны анықтау әдісі 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 8. Кеңестің негізгі мақсаты: 1) құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мемлекеттік органдар мен мекемелердің іс-әрекетін үйлестіру; 2) бұқаралық ақпарат құралдарын тұрғындардың арасында құқық тәртібі мен құқық бұзушылық және қоғамға қарсы болмыстардың алдын алу жөніндегі қабылданып жатқан шаралардың жағдайы туралы түсіндіру жұмыстарын өткізуге тарту; 4) қоғамдық және діни бірлестіктермен, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалармен қылмыстың, құқық бұзушылықтың және құқықтық тәртіпті нығайту мәселелеріндегі өзара іс-әрекеттесу болып табылады. 4. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің құзыреті 9. Селолық округ Кеңесінің құзыретіне: 1) ішкі істер, денсаулық сақтау, білім беру, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау органдарында тиісті есепте тұрған тұлғаларға қарасты жеке алдын алу жұмыстарын өткізуді ұйымдастыру; 2) азаматтардың шағым, өтініш және арыздарын қарау, олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі шаралар қабылдау; 3) денсаулық сақтау органдарына маскүнемдік, нашақорлық және уытқұмарлықпен ауыратын тұлғаларға қарасты медициналық маңызды еріксіз шаралар қабылдау мәселелері бойынша қолдаухат жазу; 4) әкімшілік құқық бұзушылыққа жатпайтын, бірақ адамгершілік пен имандылық нормаларына қарсы келетін теріс қылық туралы істерді қарау (спирт ішімдіктерін асыра пайдалану, қайыршылық, қаңғыбастық, жезөкшелік т.с.с.) енеді. 6. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңестің жұмысын ұйымдастыру 11. Кеңес өз іс-әрекетін жұмыс отырыстары үлгілерінде тиісті деңгейдегі әкім бекіткен жыл сайынғы жоспарларының негізінде жүзеге асырады, онда қаралатын мәселеге байланысты прокуратура қызметкерлері, құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мекемелер мен ұйымдардың басшылары, сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың өкілдері шақырылуы мүмкін. Кеңестің отырысы айына бір реттен кем емес өткізіледі. Қажетті жағдайда кезектен тыс отырысы әкім, Кеңестің төрағасы немесе елу пайызынан артық мүшелерінің бастамасы бойынша өткізіледі. 12. Кеңестің хатшысы әкімияттың, мүдделі мемлекеттік органдар мен жұртшылық ұсынысының негізінде қарауға енгізілетін мәселелер тізбесін қалыптастырады, хаттама жазады, қабылданған шешімдердің орындалу барысы туралы есеп дайындайды. 13. Әрбір отырыста Кеңес атқару органдар мен оның құрылымдық бөлімшелері үшін ұсыныс беру маңызындағы шешім қабылдайды. Жалпыға маңызды немесе азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қарасты шешім қабылдаудың қажеті болған жағдайда Кеңес нормативтік құқықтық актінің жобасын әзірлейді, ол тиісті деңгейдегі әкіммен немесе әкімиятпен заңнамада белгіленген тәртіппен қабылданады, әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткізілуге және ресми жариялауға жатады.

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html?page=2#Назарларыңызға_рахмет_!

атқаратын ролі» - «Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

атқаратын ролі» -ұйқының бұзылуы, жасөспірімдердің қорқынышты түстер салдарынан шошып оянуы; -ерекше қарсылық, ашуланшақ, сөз көтермеу, қарсы сөйлеу т.б. -жасөспірімдер жауапкершіліктен қашқақтап, уақытты бос өткізеді, іс-әрекетте тежеледі, -ұйқышыл (депрессия) -Өзіне сенімсіз, өзіне кінә тағу, ұялу т.б әлсіз сезімдерді бойынан байқатады; -ағзаға зиянды заттарға әуестігі ұлғаяды. -тұйықталып, өз-өзімен шеттеліп қалады -Болашаққа еш жоспары болмайды; - Зорлық-зомбылық дайын жасөспірімдердің іс- әрекеттеріндегі өзгерістер Вербальды зорлық-зомбылық Эмоциялық, ақыл-ой зорлығы Физикалық зорлық Сексуальдық зорлық Көңілге тиетін лақап атпен атау ұрысу,қорлау, айғайлау,дауыс көтеру,келеке қылу, өсек тарату, үнемі сынау, бұйрық беру. Қысым көрсету, біреуді қорқыныш сезімінде ұстау, елемеу. Түрткілеу, шымшулар, ұрып-соғу, заттарды лақтыру, қабырғаға соғу, біреуге зиянын тигізу, адамның жеке меншігін бұзу,отбасына қауіп төндіру. Сексуалдық қатынастарға көндіру, зорлау. “Зорлық-зомбылық” Зорлық-зомбылықты тудыратын негізгі факторлар Әлеуметтік фактор: 1. Отбасының әлеуметтік-экономика лық дәрежесінің төмендеуі; 2. Байлыққа деген құмарлық; 3. Қоғамдық және мәдени өзгеріс, жалпы тұрақсыздық; 4. Толық емес отбасындағы тәрбие: 5. Ішімдік пен анаша 6. Оқудағы үлгермеушілік 7. Ақпарат құралдарындағы мағлұматтар Биологиялық фактор: 1.Генетикалық 2.Темперамент ерекшеліктері 3.Бас бөліктерінің дамуындағы кемшіліктер. 4.Ағза себептері Психологиялық фактор: 1.Отбасындағы әлеуметтік-психологиялық жағдай 2.Жеке қасиеттері (мінез) 3. Өзін-өзі игере алмаушылық 4. Бала күнінде махаббат жетіспеушілігі ПРОЕКТИВТІ ƏДІСТЕР Бақылау Əңгімелесу Сараптамалық бағалау Сауалнама (анкеталау) Психологиялық тестілеу Зорлық-зомбылық, қолсұғушылыққа тап болған оқушыны анықтау әдісі 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 3. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің мақсаты мен міндеттері 8. Кеңестің негізгі мақсаты: 1) құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мемлекеттік органдар мен мекемелердің іс-әрекетін үйлестіру; 2) бұқаралық ақпарат құралдарын тұрғындардың арасында құқық тәртібі мен құқық бұзушылық және қоғамға қарсы болмыстардың алдын алу жөніндегі қабылданып жатқан шаралардың жағдайы туралы түсіндіру жұмыстарын өткізуге тарту; 4) қоғамдық және діни бірлестіктермен, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалармен қылмыстың, құқық бұзушылықтың және құқықтық тәртіпті нығайту мәселелеріндегі өзара іс-әрекеттесу болып табылады. 4. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңесінің құзыреті 9. Селолық округ Кеңесінің құзыретіне: 1) ішкі істер, денсаулық сақтау, білім беру, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау органдарында тиісті есепте тұрған тұлғаларға қарасты жеке алдын алу жұмыстарын өткізуді ұйымдастыру; 2) азаматтардың шағым, өтініш және арыздарын қарау, олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі шаралар қабылдау; 3) денсаулық сақтау органдарына маскүнемдік, нашақорлық және уытқұмарлықпен ауыратын тұлғаларға қарасты медициналық маңызды еріксіз шаралар қабылдау мәселелері бойынша қолдаухат жазу; 4) әкімшілік құқық бұзушылыққа жатпайтын, бірақ адамгершілік пен имандылық нормаларына қарсы келетін теріс қылық туралы істерді қарау (спирт ішімдіктерін асыра пайдалану, қайыршылық, қаңғыбастық, жезөкшелік т.с.с.) енеді. 6. Құқық бұзушылықтың әлеуметтік алдын алу кеңестің жұмысын ұйымдастыру 11. Кеңес өз іс-әрекетін жұмыс отырыстары үлгілерінде тиісті деңгейдегі әкім бекіткен жыл сайынғы жоспарларының негізінде жүзеге асырады, онда қаралатын мәселеге байланысты прокуратура қызметкерлері, құқық бұзушылық пен қоғамға қарсы болмыстардың алдын алуға қатысатын мекемелер мен ұйымдардың басшылары, сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың өкілдері шақырылуы мүмкін. Кеңестің отырысы айына бір реттен кем емес өткізіледі. Қажетті жағдайда кезектен тыс отырысы әкім, Кеңестің төрағасы немесе елу пайызынан артық мүшелерінің бастамасы бойынша өткізіледі. 12. Кеңестің хатшысы әкімияттың, мүдделі мемлекеттік органдар мен жұртшылық ұсынысының негізінде қарауға енгізілетін мәселелер тізбесін қалыптастырады, хаттама жазады, қабылданған шешімдердің орындалу барысы туралы есеп дайындайды. 13. Әрбір отырыста Кеңес атқару органдар мен оның құрылымдық бөлімшелері үшін ұсыныс беру маңызындағы шешім қабылдайды. Жалпыға маңызды немесе азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қарасты шешім қабылдаудың қажеті болған жағдайда Кеңес нормативтік құқықтық актінің жобасын әзірлейді, ол тиісті деңгейдегі әкіммен немесе әкімиятпен заңнамада белгіленген тәртіппен қабылданады, әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өткізілуге және ресми жариялауға жатады.

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Әрбір_баланың_ой-пікірі,_ар-ождан_және_дін_еркіндігене_құқығы_бар._Бала_өзі_қалаған_спорт_түрімен_шұғылдануға_құқылы.

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Әрбір_бала_өз_отбасында,_ата-анасымен_бірге_өмір_сүруге_құқылы

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Бала_денсаулығын_сақтауға,_емделуге_құқылы.

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Бала_мектепте_кінәлі_болғанда_да_оны_ешкімнің_ұрып_жазалауға,_кемсітіп_қорлауға_құқығы_жоқ.

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Сексуалды:_күштеп_жыныстық_қатынасқа_итермелеу,_қорқыту,_бопсалау,_зорлау;

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-olsfushiliti-aldin-alu-jmisin-jimdastiru-joldari.html#Эмоционалдық:_оның_намысына_тие_отырып,_орындауына_мәжбүрлеу;

«Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары»

« Зорлық-зомбылық, қолсұғушылықтың алдын алу жұмысын ұйымдастыру жолдары» «Зорлық-зомбылық пен қатыгездік» түсінігі тар мағынада «агрессия» түсінігіне кіреді. Қатыгездік – адамның қайғысына енжарлық танытудан тұратын немесе оларға қайғы әкелуге ұмтылатын тұлға қасиеті . Зорлық – зомбылық бұл бөтеннің жүріс тұрысын бұзу. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Әрбір баланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғылдануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емделуге құқылы. «Зорлық – зомбылық» түсінігі : «Зорлық – зомбылық» түсінігі : Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру; Сексуалды: күштеп жыныстық қатынасқа итермелеу, қорқыту, бопсалау, зорлау; Психологиялық: ауызша тіл тигізу; бопсалау; өзіне қатысты немесе басқалардың тарапынан қоқан лоқы күш көрсету, қорқыту; бақылауға алу; Эмоционалдық: оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: балаларды тәрбиелеуден бас тарту; Балалар еңбегін қанау: еңбек етуге мәжбүрлеу, құлдық, бопсалаушылық. «Тұрмыстық зорлық- зомбылықтың алдын алудағы педагогтардың

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#_100%_3._Саған_қол_көтерген_кездер_болды_ма:_А)_иә,_Б)_жоқ._100%

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#1._Мектепте_өзіңді_қалай_сезінесің:_А)_жаман,_Б)_жақсы,_50%_В)_қанағат,_10%_Г)_керемет._40%_2._Сенің_көңіліңе_тиетін_сөздер_айтылды_ма

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#4._Сенен_ақша_талап_еткендер_болды_ма,_кімдер:_А)_сыныптастар,_Б)_жоғары_сынып_оқушылары,_В)_бейтаныстар,_Г)_болмады._100%

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#5._Қиын_жағдайда_болсаң,_кімнен_көмек_сұрайсың:_А)_ата-анамнан,_30%_Б)_достарымнан,_40%_В)_мұғалімдерден,_30%

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#6._Отбасыңда_өзіңді_қалай_сезінесің:_А)_Жақсы,_80%_Б)_қолайлы,_10%_В)_қуанышты,_10%

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#Қатысушылар

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#Мектеп_психологы

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombili-saualnamasi-anitama-zertteu-jmisini-masati.html#Өткізілген_уақыты:_Сынып:_Контингент:_21_Анализ:__1._Қандай_отбасында_тұрасың

Зорлық-зомбылық сауалнамасы Анықтама Зерттеу жұмысының мақсаты

1. Қандай отбасында тұрасың: А) толық (әке, ана), 92% Б) толық емес (бір ата-ана), 8% В) қорғаншымен. 2. Ата-ана арасында келіспеушілік бола ма? Болса, қандай көріністе?: А) ұрысады, 30% Б) төбелеседі, 10% В) бір-бірімен сөйлеспейді, 30% Г) үйден кетіп қалады. 10% 3. Ішімдік қабылдай ма?: А) жоқ, 30% Б) жиі, В) сирек, 10% Г) мерекелерде, 60% Д) күнсайын. 4. Саған қол көтере ме?: А) иә, Б) жоқ. 100% Қол көтерсе, не істейді?: Қаттыұрады. Күні бойына үйде қамайды. Ұзаққа тамақсыз қалдырады. Үйден шығуға тыйым салады. Басқаша _____________________________________________ 5. Қиын жағдайда болсаң, кімнен көмек сұрайсың: А) ата-анамнан, 30% Б) достарымнан, 40% В) мұғалімдерден, 30% Г) туыстарымнан, Д) милициядан. 6. Отбасыңда өзіңді қалай сезінесің: А) Жақсы, 80% Б) қолайлы, 10% В) қуанышты, 10% Г) артық, Д) риза емес, Е) уайымда, Ж) жаман. Басқаша _____________________________________________ 1. Мектепте өзіңді қалай сезінесің: А) жаман, Б) жақсы, 50% В) қанағат, 10% Г) керемет. 40% 2. Сенің көңіліңе тиетін сөздер айтылды ма: А) иә, Б) жоқ. 100% 3. Саған қол көтерген кездер болды ма?: А) иә, Б) жоқ. 100% Болса, кім жағынан: - мұғалімдер, - мектепәкімшілігі, - техникалыққызметкөрсетушілер, - мектепоқушылары. 4. Сенен ақша талап еткендер болды ма, кімдер: А) сыныптастар, Б) жоғары сынып оқушылары, В) бейтаныстар, Г) болмады. 100% 5. Мектепте күш көрсету бар ма? Иә жоқ 100% 6. Күш көрсетудің құрбаны болдың ба (қалай)? А) денелік Б) психологиялық В) экономикалық Г) өз нұсқаң __жоқ 100% _________________________________ 7. Саған күш көрсеткендер болды ма (бірнеше жауап таңдауға болады)? Жоғары сынып оқушылары, Сыныптастар Мұғалім Басқа адамдар (олардыата) ____ жоқ 100% _______________________________ 8. Күш көрсетуді жоюдың қандау шешімін ұсынасың: А) сынып сағаттарында бұл тақырыпты әңгімелеу40% Б) мектептегі тәртіпті қаталдандыру4 0% В) балалардың жүріс-тұрысын бақылауды жақсарту2 0% Г) өз нұсқаң

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#-Балалар_мен_жастарға_арналған_ұлттық_сенім_телефоны-150,_www.telefon150kz

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#«Зорлық_–_зомбылық»_түрлері

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#-Өзін_төмен_бағалау;_-Отбасындағы_зорлық_мәселесін_шешуге_ешкім_де_көмектесе_алмайды_деп_сенуі;

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#Өзіңді_қорға_және_басқаға_көмектес._Ол_үшін_сіз_төмендегі_сенім_телефондарынан_көмек_алуыңызға_болады.

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#_«Ульба»_Дағдарыс_жағдайларын_шешу_бойынша_әлеуметтік-психологиялық_көмек_көрсету_орталығы:_77-19-22_111_-_бала_құқығын_қорғау_телефоны

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombilisiz-balali-sha-zorli-zombili.html#Эмоционалдық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық зомбылық

Зорлық –зомбылықсыз балалық шақ Зорлық - зомбылық қоғам қасіреті, ал оны тоқтату әрқайсымыздың қолымызда Физикалық: итеру, жұлмалау, алақанмен жұдырықпен немесе басқа да заттармен ұру, отбасы мүшелерін мас немесе сау күйінде сабау. «Зорлық – зомбылық» түрлері Психологиялық: адамның психикасына қасақана әсер ету, оны қорқыту, қорлау, бопсалау дене және жеке басы дамуының бұзылуына әкелетін әрекеттерді жасауға мәжбүрлеу (еріксіз көндіру) арқылы ар-намысы мен абыройын кемсіту. Эмоционалдық: қорлау, сөгу, оның намысына тие отырып, орындауына мәжбүрлеу; Экономикалық: адамды заңмен көзделген құқығы бар тұрғын үйінен, тамағынан, киімінен, мүлкінен, қаражатынан қасақана айыру, -Өзін төмен бағалау; -Отбасындағы зорлық мәселесін шешуге ешкім де көмектесе алмайды деп сенуі; Зорлыққа душар болған адамның мінез-құлқына сипаттама. Өзіңді қорға және басқаға көмектес. Ол үшін сіз төмендегі сенім телефондарынан көмек алуыңызға болады. Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - Егер сіз өмірдің қиын кезеңіне тап болсаңыз, бойыңызда үрей болса, қарым-қатынастағы проблемалар мазаласа, отбасыңызда қиындықтар болса, бірақ Сіз психологқа баруға немесе «Сенім телефонына» қоңырау шалуға шешім қабылдай алмай жүрсеңіз - онда ХАТ ЖАЗЫҢЫЗ! - [email protected] - Сіз психологтың тегін кеңесін шұғыл on-line аласыз. - Тәулік бойы. Анонимді. Тегін. - Ұялы телефоннан http://m.mail.ru/app - Сенім телефоны - 26-68-92 - 8-701-707-24-38 -Балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны-150, www.telefon150kz -Адамды саудалаудың алдын алу бойынша сенім телефоны- 11616 Тұрмыстық зорлық зомбылықтың алдын алу бойынша сенім телефоны -1415 «Ульба» Дағдарыс жағдайларын шешу бойынша әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету орталығы: 77-19-22 111 - бала құқығын қорғау телефоны «Өзіңді сыйлағандай, басқаны да сыйлай біл және сен басқаларға қалай қарасаң, басқалар да саған солай қарайды» Конфуций «Адамға деген махаббат» еңбегі» Достарыңызбен бөлісу: |

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html#1._«Буллинг»_сөзінің_мағынасын_ашу_және_оның_түрлеріне_анықтама_беру

Зорлық-зомбылықты алдын алу мақсатында балаларға бағытталған қатыгез қарым-қатынасты ерте анықтау және түзету жұмысын ұйымдастыру

Тақырыбы: Зорлық-зомбылықты алдын алу мақсатында балаларға бағытталған қатыгез қарым-қатынасты ерте анықтау және түзету жұмысын ұйымдастыру. Алматы, 2023 жыл Зорлық-зомбылықты алдын алу мақсатында балаларға бағытталған қатыгез қарым-қатынасты ерте анықтау және түзету жұмысын ұйымдастыру Мақсаты: Оқушылар арасындағы зорлық-зомбылықты алдын-алу, анықтау және оны түзету, жолдарын ұсыну. Міндеттері: - «Буллинг» сөзінің мағынасын ашу және оның түрлеріне анықтама беру - Зорлық -зомбылықтың пайда болу себептерін анықтау - Мектеп ортасында сауалнама қолдана отырып, зорлық-зомбылықтың болуын немесе болмауын анықтау - Зорлық -зомбылықтың алдын- алу мақсатында жаднамалар, ұсынымдар әзірлеу - Зорлық - зомбылықтың алдын - алу мақсатында түзету жұмыстарын ұйымдастыру 1. «Буллинг» сөзінің мағынасын ашу және оның түрлеріне анықтама беру Білім беру ұйымдарындағы зорлық - зомбылықтың сипаты мен табиғаты әртүрлі, бір мезеттік қорлау түрінде, немесе жүйелі түрде кемсіту және айдап салу (буллинг) түрінде де көрінеді. Зорлық - зомбылық физикалық және ауызша болуы мүмкін, зорлық - зомбылық әрекеттері мен жыныстық сипаттағы сөз айтуларда білдірілуі, айқын немесе айқын көрінбейтін гендерлік сипатқа бағытталған, материалдық пайдаға ұмтылу (бопсалау және заттар мен ақшаны тартып алу) сипатта көрінеді және барлық тартылған тараптарға әрқашан психологиялық жарақат келтіреді. Мектептегі айдап салу (буллинг) – белгілі бір балаға бағытталған қайталанатын агрессия, оның құрамында мәжбүрлеу мен қорқыту белгілері бар, кейде мұғалімдер тарапынан нақты немесе жасырын түрде қолдаулар болуы мүмкін фактор. Мектептегі айдап салу әртүрлі нысандарда пайда болуы мүмкін: физикалық және психологиялық агрессия, айқын қудалау және нашар қарым-қатынастың жасырын көрінісі. Буллингтің жасырын түрлеріне елемеу, бойкот (толық қарсылық білдіру) жасау, қарым-қатынастан шығару, әртүрлі манипуляциялар, теріс пікірлер мен өсектерді әдейі тарату және т.б. - баланың өзін қорғансыз сезінетіні, балалардың тобынан шығарылғандығы, жалпы қабылданбаған теріс ортаны құру жатады. Буллинг - бұл тартылған тараптар арасындағы билік тепе-теңдігін көздейтін физикалық және вербалды сипаттағы зорлық-зомбылық . Жүйелі зорлық-зомбылық - айдап салу немесе буллинг ерекше қауіпті. Оқушыға қысым бір адам (оқушы немесе мұғалім), сондай-ақ бір топ тұлғалар да көрсетуі мүмкін. Буллингтің физикалық, психологиялық, экономикалық, жыныстық зорлық-зомбылық тәрізді түрлері болады. Қорлаудың осы түрлерінің бәрін біріктіретін бір қасиет бар, бұл- агрессиялық іс-әрекеттің әлсіз, қорғансыз адамға бағытталуы, жәбірлеуі. Әдетте агрессор (қорлаушы) немесе агрессорлар тобының іс-әрекеттері асқақтық сезімі мен аз да болса биліктің дәмін сезінуге бағытталған. Буллингке адамдар үш тараптан қатысады: жәбірленуші, агрессор немесе куәгер ретінде. Бұл істің ең ауыр психологиялық зардаптарын бірінші кезекте жәбірленуші шегетінін айтпасақ-та белгілі шығар. Алайда, зерттеулер нәтижесі бойынша, қорлаудың теріс салдарлары куәгерлерге де, түптің түбінде тіпті агрессордың өзіне де келіп тиеді екен. Жәбірленуші үшін буллингің қаупі орасан зор, оның дәлелі ретінде әр түрлі деңгейдегі психологиялық және психосоматикалық аурулардың пайда болуы мен суицидтық ойларды келтіре аламыз. Буллинг жасөспірімдер арасында көптеп кездеседі. Статистикалық мәліметтердің хабарлауынша, 7 мен 15 жас аралығындағы мектеп оқушыларының 44 пайызы “буллинг-агресситі” болып келеді. Мектептегі қорлаудың жарқын мысалы ретінде Кеңес дәуірінде жарық көрген “Чучело” атты фильмді келтіре аламыз. Буллигті қалай тануға болады және онымен күресу тәсілдері қандай? Қорлану кезіндегі жәбірленушіден мынадай белгілерді байқауға болады: киімнің жыртылуы, зақымдануы, денедегі жарақаттар (дененің көгеруі), қымбат заттарының “жоғалуы”, тәбеттің төмендеуі, қорқынышты түстер, серуендеу кезіндегі мазасыздық, сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуден бас тарту, т.с.с. Буллинг құрбанына көмектесу үшін оны кінәламай, қолдау көрсетіп, демеу болу қажет. Жәбірленушіге оның жалғыз емес екендігін барынша көрсеткен дұрыс. Оны мазақ етіп, айтқан сөздерін елемеуге мүлдем болмайды. Сондай-ақ, жәбірленушіден көрген қорлығы мен тәжірибесі жайлы қайта-қайта сұрай беруге тыйым салынады. Жәбірленушіге агрессорлар өздерінің алдында өз құндылықтарын біреуді қорлау арқылы ғана арттыра алатындығын, сол себепті жазықсызға шүйлігетіндігі жайлы түсіндіру керек. Жәбірленушінің өзін мықты тұлға ретінде көрсетіп, күш қолдана алуы буллингті тоқтатуы мүмкін. Бірақ, өкінішке орай, көп жағдайда жәбірленуші бұндай әрекеттерге дайын емес, сондықтан көмекке мұқтаж болып келеді. Егер сізде сіздің жақыныңыз буллингтің құрбаны болуы мүмкін деген күдік пайда болса, дереу онымен осы жайтты талқылаңыз және әңгіме желісіне байланысты әрекет етіңіз. Мәселенің барлық маңыздылығын ескере отырып, жәбірленушінің сізге сенуге деген дайындығын байқаңыз. Жәбірленушіге көмектесу үшін мектеп әкімшілігіне хабарласыңыз, болған жайтты талқылау үшін агрессор мен ата-анасын шақыртыңыз. Осылайша сіз өз жақыныңызды қорғау үшін бәріне баратыныңызды көрсетіңіз. Егер бұл көмектеспесе, баспасөз бен құқық қорғау органдарына жүгінуіңізге болады. Сақтықта қорлық жоқ екенін естен шығармаңыз, жақындарыңызға жанашыр болыңыз!

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=2#3._Сауалнамалар_1._Қымбатты_дос

Зорлық -зомбылықтың пайда болу себептерін анықтау

2. Зорлық -зомбылықтың пайда болу себептерін анықтау Зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдік жаста агрессияның пайда болуының негізгі себептері ата-ана сүйіспеншілігі мен қамқорлығының болмауы, жыныстық жетілу және психологиялық өсу, тұқым қуалаушылық және өзіне назар аударту ниеті болып табылады. Отбасындағы зорлық-зомбылықты бастан кешірген балаларда ашулануға (47,9%) және физикалық агрессияға (39,5%) өз отбасыларындағы зорлық-зомбылық мәселелері туралы хабарламаған балалармен салыстырғандағы бейімділік (тиісінше 24,8% және 27,5%) жоғары. Бұл отбасында ата-аналардың зорлық-зомбылықты, төбелесті, 11 ұрыс-керісін көріп өскен немесе психологиялық және физикалық зорлықзомбылыққа ұшыраған балалар үнемі ашу-ыза мен физикалық агрессияға бейім болады. Кейбір балалардың басқаларға қатысты қатыгездігін түсіндіретін негізгі факторлар: білім алушылардың жеке ерекшеліктеріне байланысты ішкі агрессивтілік. Бұл жасөспірімдердің жеке басындағы дағдарыс кезінде шиеленіседі, бірақ мектеп оқушыларының шамамен 60% - ы дәл осы жас тобына жатады; мектеп оқушыларының өмір сүруінің алдыңғы тәжірибесі, оның ішінде өзінің агрессивтілігінің көрінісі және жақын ортадағы ұқсас көріністерді байқауы – отбасында, құрдастарының референттік (маңызды) тобында, бұрын барған білім беру ұйымдарында болуы; коммуникативтік дағдыларды дамытудың жеткіліксіз деңгейі, оның ішінде мысалдар мен күш қолданбайтын өзара қарым-қатынастар тәжірибесінің және өз құқықтары туралы білімінің болмауы; мектеп ортасының ерекшеліктері (авторитарлы-директивті басқару стилі, билік пен бағыну қағидаттарына негізделген сынып ішіндегі қатынастар жүйесі) 3. Сауалнамалар 1. Қымбатты дос Бірнеше сұраққа жауап беруіңді сұраймыз.Сұраққа жауап бермес бұрын жауаптардың барлығын мұқият оқып шық.Таңдаған жауабыңды белгіле. Жынысың: Ұл Қыз.Сынып: Жасыңыз:13жас 14 жас 15 жас 16жас 17 жас 1.«Буллинг» туралы білесіңбе? А)иә Б) жоқ 2.Сен біреудің басқа біреуге қорлық көрсетуінің куәсі болдыңба? А)иә Б) жоқ В)Басқа 3.Егер куә болсаң қорлаудың қандай түрі орын алды? А)Кемсіту Б)Қорлау В)Физикалық күш көрсету Г)Қорлауды,мазақтауды телефонға түсіру Д)Кибербуллинг (интернет желісінде қорқыту,мазақтау,қорлау) Е)Басқа 4.Сен өзің қорқытудың,қорлаудың қатысушысы болдыңба? А)Иә,бақылаушы ретінде Б)Иә,құрбан ретінде В)Иә,агрессор ретінде (қорлауды ұйымдастырушы,бастаушы ретінде) Г)Жоқ,қатысқан емеспін 5.Бір-біріне айдап салу,қорлау көбінесе қайда кездеседі? А)Мектепте Б)Аулада,көшеде В)Әлеуметтік желіде,интернетте Г)Басқа 6.Сен мұғалімдер тарапынан оқушыларды қорлау жағдайына куә болдыңба? А)Иә,жиі Б)Иә,сирек И)Жоқ 7.Сен қорлық,жәбір көрген балаларға үлкендер қажетті көмек көрсетпейді деп санайсыңба? А)иә Б) жоқ В)бұл туралы ойламаппын 8.Сен қалай ойлайсың,білім мекемесінде қорлау,жәбірлеуден аулақ болуға болама? А)Иә,егер үлкендер дер кезінде байқаса Б)Иә,егер жәбірленуші өзінің мінез-құлқын өзгертсе В)Иә,егер агрессорды (бастаушыны) жазаласа Г)Жоқ,ол мүмкін емес 9.Кім сенің ойыңша білім беру ұйымындағы қорлауды тоқтата алады? А)Мектеп әкімшілігі Б)педагогикалық ұжым И)Ата-аналар Г)Оқушылар

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=2

Зорлық -зомбылықтың пайда болу себептерін анықтау

2. Зорлық -зомбылықтың пайда болу себептерін анықтау Зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдік жаста агрессияның пайда болуының негізгі себептері ата-ана сүйіспеншілігі мен қамқорлығының болмауы, жыныстық жетілу және психологиялық өсу, тұқым қуалаушылық және өзіне назар аударту ниеті болып табылады. Отбасындағы зорлық-зомбылықты бастан кешірген балаларда ашулануға (47,9%) және физикалық агрессияға (39,5%) өз отбасыларындағы зорлық-зомбылық мәселелері туралы хабарламаған балалармен салыстырғандағы бейімділік (тиісінше 24,8% және 27,5%) жоғары. Бұл отбасында ата-аналардың зорлық-зомбылықты, төбелесті, 11 ұрыс-керісін көріп өскен немесе психологиялық және физикалық зорлықзомбылыққа ұшыраған балалар үнемі ашу-ыза мен физикалық агрессияға бейім болады. Кейбір балалардың басқаларға қатысты қатыгездігін түсіндіретін негізгі факторлар: білім алушылардың жеке ерекшеліктеріне байланысты ішкі агрессивтілік. Бұл жасөспірімдердің жеке басындағы дағдарыс кезінде шиеленіседі, бірақ мектеп оқушыларының шамамен 60% - ы дәл осы жас тобына жатады; мектеп оқушыларының өмір сүруінің алдыңғы тәжірибесі, оның ішінде өзінің агрессивтілігінің көрінісі және жақын ортадағы ұқсас көріністерді байқауы – отбасында, құрдастарының референттік (маңызды) тобында, бұрын барған білім беру ұйымдарында болуы; коммуникативтік дағдыларды дамытудың жеткіліксіз деңгейі, оның ішінде мысалдар мен күш қолданбайтын өзара қарым-қатынастар тәжірибесінің және өз құқықтары туралы білімінің болмауы; мектеп ортасының ерекшеліктері (авторитарлы-директивті басқару стилі, билік пен бағыну қағидаттарына негізделген сынып ішіндегі қатынастар жүйесі) 3. Сауалнамалар 1. Қымбатты дос Бірнеше сұраққа жауап беруіңді сұраймыз.Сұраққа жауап бермес бұрын жауаптардың барлығын мұқият оқып шық.Таңдаған жауабыңды белгіле. Жынысың: Ұл Қыз.Сынып: Жасыңыз:13жас 14 жас 15 жас 16жас 17 жас 1.«Буллинг» туралы білесіңбе? А)иә Б) жоқ 2.Сен біреудің басқа біреуге қорлық көрсетуінің куәсі болдыңба? А)иә Б) жоқ В)Басқа 3.Егер куә болсаң қорлаудың қандай түрі орын алды? А)Кемсіту Б)Қорлау В)Физикалық күш көрсету Г)Қорлауды,мазақтауды телефонға түсіру Д)Кибербуллинг (интернет желісінде қорқыту,мазақтау,қорлау) Е)Басқа 4.Сен өзің қорқытудың,қорлаудың қатысушысы болдыңба? А)Иә,бақылаушы ретінде Б)Иә,құрбан ретінде В)Иә,агрессор ретінде (қорлауды ұйымдастырушы,бастаушы ретінде) Г)Жоқ,қатысқан емеспін 5.Бір-біріне айдап салу,қорлау көбінесе қайда кездеседі? А)Мектепте Б)Аулада,көшеде В)Әлеуметтік желіде,интернетте Г)Басқа 6.Сен мұғалімдер тарапынан оқушыларды қорлау жағдайына куә болдыңба? А)Иә,жиі Б)Иә,сирек И)Жоқ 7.Сен қорлық,жәбір көрген балаларға үлкендер қажетті көмек көрсетпейді деп санайсыңба? А)иә Б) жоқ В)бұл туралы ойламаппын 8.Сен қалай ойлайсың,білім мекемесінде қорлау,жәбірлеуден аулақ болуға болама? А)Иә,егер үлкендер дер кезінде байқаса Б)Иә,егер жәбірленуші өзінің мінез-құлқын өзгертсе В)Иә,егер агрессорды (бастаушыны) жазаласа Г)Жоқ,ол мүмкін емес 9.Кім сенің ойыңша білім беру ұйымындағы қорлауды тоқтата алады? А)Мектеп әкімшілігі Б)педагогикалық ұжым И)Ата-аналар Г)Оқушылар

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=3

Анкета Дорогой друг! - Зорлық-зомбылықты алдын алу мақсатында балаларға бағытталған қатыгез қарым-қатынасты ерте...

2. Анкета Дорогой друг! Просим тебя ответить на несколько вопросов. Прежде чем ответить на каждый вопрос, внимательно прочитай все варианты ответов и обведи правильный, на твой взгляд, ответ. Выбери свой пол: мужской женский . Класс ___________ Возраст:13лет 14 лет 15 лет 16 лет 17 лет 1. Вы знаете, что такое «буллинг»? а) да б) нет 2. Сталкивались ли вы с ситуациями издевательства одних людей над другими? а) да, сталкивался б) никогда не встречал(а) в) другое _____________________________________________________________ 3. Если да, то в какой форме: а) унижение б) оскорбления(вербальная агрессия) в) физическое насилие г) съемка издевательства на телефон д) кибербуллинг (угрозы, издевательства и унижение в интернете) е) другое_______________________________________________________________ 4. Являлись ли вы сами участником травли, издевательства? а) да, как наблюдатель; б) да, как жертва; в) да, как агрессор (тот, кто является инициатором травли); г) нет, не являлся (являлась) 5. Где чаще всего встречается травля? а) в школе; б) во дворе, на улице; в) в соцсетях, в интернете; г) другое_____________________________________________________________ 6. Встречали ли Вы ситуации травли школьников со стороны педагогов? а) да, постоянно б) да, но редко в) нет, не встречал 7. Считаете ли вы, что взрослые недостаточно помогают детям, являющимися жертвами травли? а) да б) нет в) не задумывался об этом 8 Как вы считаете, можно ли избежать травли в образовательной организации? а) да, если вовремя заметят взрослые; б) да, если жертва изменит своё поведение; в) да, если наказать агрессора; г) нет, он неизбежен; 9. Кто, по вашему мнению, способен пресечь буллинг в образовательной организации? а) администрация б) педагогический коллектив в) родители г) ученики

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=4

"Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу" сауалнамасы

3. "Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу" сауалнамасы Берілген сұрақтарға нақты, әрі шынайы жауап беруіңіз сұралады!!! Буллинг дегеніміз не?________________________________________________________ Саған мектепте немесе мектептен тыс жерде бопсалау көрсетілді ме? Сен өзің бопсалау жасалып жатқан уақытта куәгер болдың ба?______________ Сенің ортаңда буллингтің басшысы бар ма? ____________________ Сенің ортаңда топ болып жүріп, бопсалау жасайтын адамдар тобы бар ма? Кибербуллинг фактілері қандай болады? Саған байланысты кибербуллинг жасалды ма Сен өзің өзгелерге кибербуллиг жасадың ба? Әлеуметтік желіде сен танымайтын адамдардан балағат сөздер жазылған смс, тыйым салынған видеолар келді ме? Буллинг пен кибербуллингке тап болған жағдайда не істеу керек? Сені буллинг пен кибербуллингтен қорғайтың қандай құжаттар бар? Зорлық -зомбылықтың алдын- алу мақсатында жаднамалар. Ата-аналар не істеу керек. Жәбірленуші баланың ата-анасы кінә, ұят, ашу, ауырсыну және әлсіздік сезімін сезінеді. Осыған байланысты кейде қолдау мен жанашырлықтың орнына: «Неге қарсы шықпадың?!», «Шүберек болма!», «Өзің кінәлісің», - деп ақыл-кеңес айтып, айыптайды. және тағы басқа. Бұл кез келген отбасында болуы мүмкін екенін түсіну маңызды. Бұл жерде ешкім кінәлі емес, әсіресе баланың өзі. Егер сіз ата-ана ретінде жағдайды жеңе алмайтыныңызды сезсеңіз (және бұл қалыпты жағдай), онда сіз ең алдымен жақын адамдарыңыздың немесе психологтың қолдауын алуыңыз керек. Маманмен кеңескеннен кейін сіз баламен не болғаны туралы қалыпты түрде сөйлесе аласыз. Мұнда әңгіме бастауға көмектесетін сөз тіркестері берілген. «Мен саған сенемін». Бұл балаға мәселені бірге жеңетініңізді білуге мүмкіндік береді. «Кешіріңіз, бұл сіздің басыңыздан өтті». Бұл оның сезімдерімен бөлісетіндігіңіздің белгісі. «Бұл сенің кінәң емес». Балаңызға бұл жағдайда оның жалғыз емес екенін көрсетіңіз, оның көптеген құрдастары қорқыту мен агрессияның әртүрлі нұсқаларына тап болады. «Бұл туралы маған айтқаныңызға қуаныштымын». Сізге хабарласу арқылы баланың дұрыс әрекет жасағанын дәлелдеңіз. «Мен сізді жақсы көремін және сізге қауіп төндірмейтініне көз жеткізуге тырысамын». Бұл фраза сізді қорғалған сезінуге және болашаққа үмітпен қарауға мүмкіндік береді. Балаларыңыз дер кезінде көмек сұрай алуы үшін олармен әрқашан сенімді қарым-қатынаста болуға тырысыңыз.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=4#Зорлық_-зомбылықтың_алдын-_алу_мақсатында_жаднамалар.__Ата-аналар_не_істеу_керек.

"Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу" сауалнамасы

3. "Буллинг пен кибербуллингтің алдын алу" сауалнамасы Берілген сұрақтарға нақты, әрі шынайы жауап беруіңіз сұралады!!! Буллинг дегеніміз не?________________________________________________________ Саған мектепте немесе мектептен тыс жерде бопсалау көрсетілді ме? Сен өзің бопсалау жасалып жатқан уақытта куәгер болдың ба?______________ Сенің ортаңда буллингтің басшысы бар ма? ____________________ Сенің ортаңда топ болып жүріп, бопсалау жасайтын адамдар тобы бар ма? Кибербуллинг фактілері қандай болады? Саған байланысты кибербуллинг жасалды ма Сен өзің өзгелерге кибербуллиг жасадың ба? Әлеуметтік желіде сен танымайтын адамдардан балағат сөздер жазылған смс, тыйым салынған видеолар келді ме? Буллинг пен кибербуллингке тап болған жағдайда не істеу керек? Сені буллинг пен кибербуллингтен қорғайтың қандай құжаттар бар? Зорлық -зомбылықтың алдын- алу мақсатында жаднамалар. Ата-аналар не істеу керек. Жәбірленуші баланың ата-анасы кінә, ұят, ашу, ауырсыну және әлсіздік сезімін сезінеді. Осыған байланысты кейде қолдау мен жанашырлықтың орнына: «Неге қарсы шықпадың?!», «Шүберек болма!», «Өзің кінәлісің», - деп ақыл-кеңес айтып, айыптайды. және тағы басқа. Бұл кез келген отбасында болуы мүмкін екенін түсіну маңызды. Бұл жерде ешкім кінәлі емес, әсіресе баланың өзі. Егер сіз ата-ана ретінде жағдайды жеңе алмайтыныңызды сезсеңіз (және бұл қалыпты жағдай), онда сіз ең алдымен жақын адамдарыңыздың немесе психологтың қолдауын алуыңыз керек. Маманмен кеңескеннен кейін сіз баламен не болғаны туралы қалыпты түрде сөйлесе аласыз. Мұнда әңгіме бастауға көмектесетін сөз тіркестері берілген. «Мен саған сенемін». Бұл балаға мәселені бірге жеңетініңізді білуге мүмкіндік береді. «Кешіріңіз, бұл сіздің басыңыздан өтті». Бұл оның сезімдерімен бөлісетіндігіңіздің белгісі. «Бұл сенің кінәң емес». Балаңызға бұл жағдайда оның жалғыз емес екенін көрсетіңіз, оның көптеген құрдастары қорқыту мен агрессияның әртүрлі нұсқаларына тап болады. «Бұл туралы маған айтқаныңызға қуаныштымын». Сізге хабарласу арқылы баланың дұрыс әрекет жасағанын дәлелдеңіз. «Мен сізді жақсы көремін және сізге қауіп төндірмейтініне көз жеткізуге тырысамын». Бұл фраза сізді қорғалған сезінуге және болашаққа үмітпен қарауға мүмкіндік береді. Балаларыңыз дер кезінде көмек сұрай алуы үшін олармен әрқашан сенімді қарым-қатынаста болуға тырысыңыз.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=5

Ата-аналар білуі тиіс сақтық шаралары

Ата-аналарбілуі тиіс сақтық шаралары Ғаламтордағы қауіп-қатермен күресте ата-ананың рөлі маңызды. Олар баланың қауіпсіздігіне ең бірінші кезекте жауапты адамдар болуы тиіс дейді мамандар. Сондықтан, ата-аналарға балаларына интернеттегі қауіп туралы айтып, мінезіндегі кез-келген өзгерісті бақылау ұсынылды. Егер қамқоршылар өз ұл-қыздарының күмәнді желілерге кіріп, қаскөйлердің құрбаны болғанын анықтаса, оларға ұрыспай, барынша қолдау көрсеткені жөн. Балаға оны түсінетінін жеткізе отырып, оны жұбату қажет. Кейін проблемамен бірге күресіп, баланы психологқа да көрсетіп алған дұрыс дейді зерттеушілер. Кибербуллингке не үшін бірден назар аудару керек? Қорлап, кемсіту баланы психолигиялық күйзеліске ұшыратады; «Сиқырлы қобдиша» жаттығуы. Мақсаты: Қатысушылар арасында жағымды қарым-қатынас тудыру. Нұсқау: Ортада сиқырлы қобдиша тұрады. Қатысушылар кезекпен, қобдишаның ішінен сыйлықтарды алып шығады. Сыйлықтар – әр түрлі көңіл-күй күлкілер (смайлдар) бар тілектер. Әртүрлі күлкілі эмоцияларды қатысушылар алып, керісінше бетіндегі жылы лебіздерді оқып, қалаған қатысушыға береді. Тілек соңында, қыстырылған шоколадтарды ұсынып, «Өміріңіз осындай тәтті болсын» деген лебізбен аяқтайды.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=5#Кибербуллингке_не_үшін_бірден_назар_аудару_керек

Ата-аналар білуі тиіс сақтық шаралары

Ата-аналарбілуі тиіс сақтық шаралары Ғаламтордағы қауіп-қатермен күресте ата-ананың рөлі маңызды. Олар баланың қауіпсіздігіне ең бірінші кезекте жауапты адамдар болуы тиіс дейді мамандар. Сондықтан, ата-аналарға балаларына интернеттегі қауіп туралы айтып, мінезіндегі кез-келген өзгерісті бақылау ұсынылды. Егер қамқоршылар өз ұл-қыздарының күмәнді желілерге кіріп, қаскөйлердің құрбаны болғанын анықтаса, оларға ұрыспай, барынша қолдау көрсеткені жөн. Балаға оны түсінетінін жеткізе отырып, оны жұбату қажет. Кейін проблемамен бірге күресіп, баланы психологқа да көрсетіп алған дұрыс дейді зерттеушілер. Кибербуллингке не үшін бірден назар аудару керек? Қорлап, кемсіту баланы психолигиялық күйзеліске ұшыратады; «Сиқырлы қобдиша» жаттығуы. Мақсаты: Қатысушылар арасында жағымды қарым-қатынас тудыру. Нұсқау: Ортада сиқырлы қобдиша тұрады. Қатысушылар кезекпен, қобдишаның ішінен сыйлықтарды алып шығады. Сыйлықтар – әр түрлі көңіл-күй күлкілер (смайлдар) бар тілектер. Әртүрлі күлкілі эмоцияларды қатысушылар алып, керісінше бетіндегі жылы лебіздерді оқып, қалаған қатысушыға береді. Тілек соңында, қыстырылған шоколадтарды ұсынып, «Өміріңіз осындай тәтті болсын» деген лебізбен аяқтайды.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=5#Кибербуллингке_тап_болғанда

Ата-аналар білуі тиіс сақтық шаралары

Ата-аналарбілуі тиіс сақтық шаралары Ғаламтордағы қауіп-қатермен күресте ата-ананың рөлі маңызды. Олар баланың қауіпсіздігіне ең бірінші кезекте жауапты адамдар болуы тиіс дейді мамандар. Сондықтан, ата-аналарға балаларына интернеттегі қауіп туралы айтып, мінезіндегі кез-келген өзгерісті бақылау ұсынылды. Егер қамқоршылар өз ұл-қыздарының күмәнді желілерге кіріп, қаскөйлердің құрбаны болғанын анықтаса, оларға ұрыспай, барынша қолдау көрсеткені жөн. Балаға оны түсінетінін жеткізе отырып, оны жұбату қажет. Кейін проблемамен бірге күресіп, баланы психологқа да көрсетіп алған дұрыс дейді зерттеушілер. Кибербуллингке не үшін бірден назар аудару керек? Қорлап, кемсіту баланы психолигиялық күйзеліске ұшыратады; «Сиқырлы қобдиша» жаттығуы. Мақсаты: Қатысушылар арасында жағымды қарым-қатынас тудыру. Нұсқау: Ортада сиқырлы қобдиша тұрады. Қатысушылар кезекпен, қобдишаның ішінен сыйлықтарды алып шығады. Сыйлықтар – әр түрлі көңіл-күй күлкілер (смайлдар) бар тілектер. Әртүрлі күлкілі эмоцияларды қатысушылар алып, керісінше бетіндегі жылы лебіздерді оқып, қалаған қатысушыға береді. Тілек соңында, қыстырылған шоколадтарды ұсынып, «Өміріңіз осындай тәтті болсын» деген лебізбен аяқтайды.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=5#Тренингт_ік_жаттығулар__Орта_буын___С_әлемдесу__«Сиқырлы_қобдиша»_жаттығуы.

Ата-аналар білуі тиіс сақтық шаралары

Ата-аналарбілуі тиіс сақтық шаралары Ғаламтордағы қауіп-қатермен күресте ата-ананың рөлі маңызды. Олар баланың қауіпсіздігіне ең бірінші кезекте жауапты адамдар болуы тиіс дейді мамандар. Сондықтан, ата-аналарға балаларына интернеттегі қауіп туралы айтып, мінезіндегі кез-келген өзгерісті бақылау ұсынылды. Егер қамқоршылар өз ұл-қыздарының күмәнді желілерге кіріп, қаскөйлердің құрбаны болғанын анықтаса, оларға ұрыспай, барынша қолдау көрсеткені жөн. Балаға оны түсінетінін жеткізе отырып, оны жұбату қажет. Кейін проблемамен бірге күресіп, баланы психологқа да көрсетіп алған дұрыс дейді зерттеушілер. Кибербуллингке не үшін бірден назар аудару керек? Қорлап, кемсіту баланы психолигиялық күйзеліске ұшыратады; «Сиқырлы қобдиша» жаттығуы. Мақсаты: Қатысушылар арасында жағымды қарым-қатынас тудыру. Нұсқау: Ортада сиқырлы қобдиша тұрады. Қатысушылар кезекпен, қобдишаның ішінен сыйлықтарды алып шығады. Сыйлықтар – әр түрлі көңіл-күй күлкілер (смайлдар) бар тілектер. Әртүрлі күлкілі эмоцияларды қатысушылар алып, керісінше бетіндегі жылы лебіздерді оқып, қалаған қатысушыға береді. Тілек соңында, қыстырылған шоколадтарды ұсынып, «Өміріңіз осындай тәтті болсын» деген лебізбен аяқтайды.

http://emirsaba.org/zorli-zombiliti-aldin-alu-masatinda-balalarfa-bafittalfan-atig.html?page=6#3.

«Іштегі ашуды шығару» жаттығуы - Зорлық-зомбылықты алдын алу мақсатында балаларға бағытталған қатыгез қарым-қатынасты...

2. «Іштегі ашуды шығару» жаттығуы Мақсаты: Іштегі ашу-ызаны, агрессияны шығару. Ортаға екі қатысушы шығады, жіпке тізілген стакандарды үрлеу арқылы бір-бірден мәреге жеткізу. Жаттығуға қатысқан оқушылардың ашуын шығаруы яғни әр түрлі деңгейде екендігі стакандарды мәреге қарай үрлеу барысында байқалады. Кері байланыс кезінде оқушылар жеңілдеп қалады. 3."Ашулы шарлар " Мақсат: Оқушылар арасында қарым-қатынасты нығайту,жағымсыз көңіл -күйіден арылу,өкпе мен реніштен,ашу мен ызадан арылу. Шарты :Шеңбер болып тұрып,оларды үрлеу . Шарлар адам денесін бейнелейді,ал оның ішіндегі ауа-алам сезімі.Қатысушылар қолдарындағы шарды біріншілері жарады,кейінгілері жай ауасын шығарады. 4. «Тұйық шеңбер» жаттығуы - Қазір шағын сынаққа тап боламыз. Қолдарыңыздан жібермей мықтап ұстап, шеңберге тұрыңыздар. Бір адам шеңберде қалып, одан шығуға тырысуы керек. - Әрқайсыңыз кез-келген уақытта қолдарыңызды ашып, сыныптастарыңызды еш қиындықсыз босата аласыз, бірақ бұл өте оңай. Яғни, ешкімге зиян келтіруден сақ болыңыздар. (Егер жасөспірім өз шеңберінен шыға алмаса, онда ол шеңберде бір минуттан аспауы керек. Балалар бұл жасөспірімді шеңберден шығаруы керек) Талқылауға арналған сұрақтар: 1. Шеңбердің ортасында өзіңізді қалай сезіндіңіз? 2. Шеңберден шығуға талпынғанда өзіңізді қалай сезіндіңіз? 3. Ортадан шығу сенде орындалғандықтан, өзіңізді қалай сезіндіңіз? 4. Шеңбердің бір бөлігі болған кезде не сезіндіңіз? 2 топ. «Қорқыту» және «моббинг» - психологиялық зорлық-зомбылықтың көрінісі. 3 топ. Зорлық-зомбылықтың алдын- алу (сынып жетекші) 4 топ Зорлық-зомбылықтың алдын- алу (ата-ана) «Ақ парақ» жаттығуы Мақсаты: ата-аналарды өздерінің балаларының жан-дүниесін түсінуге шақыру. Рефлексия Қорытынды Мектептерде зорлық-зомбылқытың алдын алу бойынша пилоттық бағдарлама басталған болатын. Мақсаты – оқушылар арасында психоәлеуметтік дағдыларды дамыту, әрі зорлық-зомбылық көрсету қауіп-қатерлеріне және зорлық-зомблық көрсету оқиғаларына шара қолдану тетіктерін жасап шығару арқылы зорлық-зомбылық туындағанға дейін оның жолын кесу. Балалардың қажеттіліктеріне немқұрайды қараудың алдын алу патронаж мейірбикелерінің қызметіне айналды, олар отбасыларға бару кезінде балаларды тәрбиелеудің орынды әдістері туралы ақпарат береді және, егер бала отбасында қатыгездікке тап болу қаупіне шалдықса немесе душар болса, шара қолданады. Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталығы ашылды. бірлесіп белсенді жұмыс жасаудың арқасында барлық зорлық-зомбылық оқиғаларының жолын кесуге болады деп сенеміз.