Datasets:

meiiny00

/

pretrain_final

like 0

Монгол хэл

Монгол хэл нь Монгол улсын албан ёсны хэл юм Монгол үндэстний эрт эдүгээ цагийн хэл аялга үсэг бичгийг хамтад нь Монгол хэл бичиг гэнэ Түүнээс Монгол үндэстний эх хэлийг Монгол хэл монгол бичгээр монггул хэлэ тод монголоор монггол хэлэн гэдэг Монгол хэл зууны нэг зуун зууны гэх мэтээр шатлан хөгжиж зуунд Орчин цагийн монгол хэл тэй золгосон юмсанжээ Монгол хэлийг өрнөд умард дорнод төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгатай биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл аялга юм гэж 1959 онд Ш Лувсанвандан эрдэмтэн хэлсэн байдаг 1206 онд Монгол үндэстэн бат тогтож Согд Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ Өнөө цагт хэлбэл монгол бичиг 1204 Тод 1648 гэсэн хоёр янзын монгол үсэг Монгол 1941 Буриад 1939 Халимаг 1941 гурван янзын кирилл үсгийн аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг Монгол бичиг үсэгтэй гэнэ Өнөөдөр тусгүй ч Дөрвөлжин Соёмбо галиг Вагиндрын зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий Монгол хэл бичиг нь эгшиг зохицох ёстой Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн тусагдахуун өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг Нэр үг үйл үгийн адаг нь тийн ялгал дагавар нөхцлөөр хувирдаг Ангилал 1959 онд Монголын эрдэмтэн Ш Лувсанвандан урьд нь монгол хэл аялгыг А Руднев Б Я Владимирцов Г Д Санжеев Н Поппе Н Чингэлтэй нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг Өрнөд аялга Шинжааны ойрд 60 000 орчим Ижил мөрний халимагууд 100 000 орчим Төв өрнөдийн завсрын аман аялга Хөх нуур Альшаа Эзэнэ гол Ховдын ойрдын аман аялга Умард аялга Байгалийн урд биеийн буриад Байгалийн хойд биеийн буриад бүгд 300 000 Төв умардын завсрын аман аялга Сэлэнгийн аман аялга баргын аман аялга Төв аялга Халх 1 000 000 орчим Цахар 100 000 орчим Ордос 60 000 орчим Дорнод аялга Хорчин 540 000 орчим харчин 350 000 орчим Төв дорнодын завсрын аман аялга Баарин ар хорчин найман онниудын аман аялга гэж ангилагдана Халх аялга Халх аялга нь Монгол Улсын нэг төв аялга юм 3 сая гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялга бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл Монгол Улсын Үндсэн Хууль 8 дугаар зүйл болно Хэд хэдэн дэд аялгад хуваагдана 1941 оноос ЗХУ ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж ө ү үсгийг нэмж орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм Цахар аялга Цахар аялга Шулуун хөх хошуу нь Өвөр Монголын нэг төв аялга юм Өвөрлөгч аялга Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялга болох Цахар аялгыг баримжаа авиа гэж нэрлэдэг Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялга байдаг Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялга нь Халх аялгатай ялгаа тун бага байдаг бол зүүн талын Хорчин Харчин аялга нь дуудлага авиагаараа нэлээд ялгаатай Энэ нь Монгол хэлний зүүн аялга юм Хойд этгээдэд Барга түүнийг төрөл Буриад аялга баруун талд Ойрад аялгад Ордос аялга багтана байна Өвөр Монгол дахь Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын Ойрад Барга Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг Урд Монголын аялга гэдэг нь Цахар Ордос Баарин Хорчин Харчин болон Алшаа аман аялгануудыг хамарна Буриад аялга Буриад аялга нь Монгол хэлний хойд аялга болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгад үндэслэн дүрэмжүүлж 1939 онд ө ү гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн Буряад Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна Монгол улс дахь Буриадууд Халх Монгол кирил бичиг Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна Буриад аялга нь дотроо 4 аман аялга багтаадаг Эдгээр нь баруун эхирид булагад дундад алайр түнхэн зүүн хори урд сонгоол сартуул аман аялганууд юм Ойрад аялга Ойрад аялга нь Монгол хэлний баруун аялга юм ОХУ ын Халимаг Монгол Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялганууд нь авиа үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг 1938 оноос Халимаг Монгол хэлийг тэмдэглэхэд ә һ җ ң ө ү зургаан үсэг нэмж ъ үсгийг хасч орос үсгийг авч албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна Ярилцагчдын тоо Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд албан ёсны хэл юм Нийтдээ 5 2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг 5 8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна Орост 1989 оны тооллогоор 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг Үүний 86 6 нь Буриад хэлийг 13 3 нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг 1991 оноос хойш Буриад Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон Тулгамдсан асуудал Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах цаашлаад их дээд сургуульд сурах төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна Улсын албан ёсны хэл болох хятад орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад халимаг өвөрмонголчууд эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлний чанараа алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол монгор дунсян баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна Монгол хэлэнд тус үг нь байхад оронд нь интернетээс орж ирсэн Англи Орос хэлний үг томъёог шууд галигчлан хэрэглэх асуудал байгаа билээ Цагаан толгой Мөн үзэх Кирилл Монгол бичгийн дүрэм Монгол бичиг Монголын түүхэн үсгүүд Монгол хэлний Халх Буриад Халимаг товч толь бичиг Монгол хэлний бүлэг Монгол хэлний хэл зүй Цагаан толгой Эшлэл Гадаад холбоос Монгол хэлний тайлбар толь бичиг толь Англи Герман Орос Монгол хөрвөх Болор толь Англи Монгол хөрвөх Алтайн хэл зүй Монгол хэлний толь бичигүүд Кирилл Монгол Буриад Халимаг Монгол бичиг Грамматические категории знаменательных слов языка Сокровенного сказания монголов в сопоставлении с бурятским языком Монгольское языкознание в России в первой половине в проблемы наследия Дан ганц хэл Залгамал хэл бичиг Монголын соёл Монгол хэлний бүлэг Монголын хэл Эгшиг зохицох ёст хэл бичиг

Англи хэл

Англи хэл эсвэл нь Англид үүссэн Энэтхэг Европ хэлний аймгийн Роман Германы хэлнээс салбарлаж үүссэн гэж хэлний шинжлэх ухаан үздэг Энэ нь Их Британийн колоничлолын бодлогын үр дагавраар өнөөдөр дэлхийн хамгийн түгээмэл хэлнүүдийн нэг болоод байгаа бөгөөд Нэгдсэн Вант Улс Америкийн Нэгдсэн Улс Канад Австрали Шинэ Зеланд Ирланд Карибын орнуудад албан ёсны хэл гэж ашиглаж байна Дэлхий дээр 340 сая хүн англи хэлийг төрөлх хэлээ гэж үздэг бөгөөд мөн тооны хүмүүс хоёрдогч хэлний хувиар ашиглаж ярьж байна Орчин цагийн англи хэл нь эртний англи буюу англо саксон хэлний нэгэн аялга байдлаар үүсч 5 дугаар зууны үед Британид нэвтэрсэн Роман герман хэлний аялгаар баяжсан хэл ажээ Түүнчлэн тү Эшлэл Гадаад холбоос д англи хэлний талаар н онлайн толь н онлайн толь Дан ганц хэл Европын Холбооны албаны хэл

Буддын шашин

Буддын шашин Буддизм нь НТӨ зуунд Сиддхатта Готамагийн үндэслэсэн ертөнцийг үзэх үзэл шашин гүн ухаан бясалгал гэгээрэлд хүрэх замнал юм Түүх Буддын шашин нь одоогийн Бангладеш Балба улсын нутаг дэвсгэрт үүсэж дэлгэрэн тархаж дэлхийн хүн ардын соёл иргэншлийн үндэс болон хөгжиж иржээ Буддизм нь МЭӨ 6 4 р зууны үед одоогийн Балба Энэтхэгийн нутаг дэвсгэрт шрамана уламжлал хэлбэрээр үүсч Ази тивийн ихэнх хэсэгт тархсан байна Энэ бол Буддын шашинтнууд гэгддэг дэлхийн хүн амын 7 гаруй хувийг бүрдүүлдэг 550 сая гаруй дагагчтай дэлхийн дөрөв дэх том шашин юм Буддизм нь Буддагийн сургаал МЭӨ 5 4 р зуунд амьдарч байсан Сиддхатта Готам нэртэй болон тэдгээрийн дараагийн философийн тайлбарт үндэслэсэн олон уламжлал итгэл үнэмшил оюун санааны зан үйлийг агуулж салбаралсан урсгалууд гарсан Буддын шашныг үндэслэгч Сиддарта Гаутама нь түүхэн бодит хүн байсан бөгөөд өнөөгийн Балба Энэтхэг орны умар зүгт орших Сакьяа омгийн мэдлийн нутагт буюу Балбын Лүмбинид хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүх шаштирт тэмдэглэгдсэн байдаг Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо амьдралыг судлах зорилго тавьжээ Ийнхүү ордноос гарч 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч Гэгээнтний Дөрвөн Үнэн ий айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна Тэрээр 45 жил өөрийн үзэл сургаалаа айлдасны эцэст 80 насандаа нирваан дүрийг олсон байдаг Ийнхүү Буддын гүн ухаан нь дэлхийн анхдагч гүн ухаануудын нэг гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философийн олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үздэг Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг Ази тивийн олонхи орон тухайлбал Шри Ланка Мьянмар Тайланд Камбож Лаос Энэтхэг Балба Хятад Бутан Вьетнам Малайз Сингапур Түвд Монгол Япон Солонгос зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад тухайлбал Канад Америкийн Нэгдсэн Улс Их Британи Франц Итали Нидерланд зэрэг барууны маш олон орнуудад буддын бясалгал гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан сонирхогчдын тоо ч нэмэгдсээр байна Буддагийн номлол 2600 шахуу жилийн нүүрийг үзэхдээ үндсэн гурван салаа урсгал болон салсан байдаг Үүнд Их хөлгөний Буддизм Теравада Буддизм Тарнийн Буддизм гурав хамгийн олон дагагчтай томоохон урсгалууд болоод байгаа юм Теравада Буддизм нь эдгээр 3 урсгалаас хамгийн анхдагч Буддизм нь бөгөөд 2600 жилийн хугацаанд Буддагийн айлдсан сургаалын дийлэнх хэсгийг хадгалж авч үлдсэн уламжлал нь юм МЭӨ 200 аад оны үед Ашока хааны оролцоотойгоор Бүх Хуврагын 3 р Чуулганыг зохион байгуулж Буддагийн номонд элдэв засвар өөрчлөлт оруулахыг хориглосон байна Учир нь тухайн үед буддист гэж өөрийгөө нэрлэсэн нийт 18 урсгал бий болсон байсан гэдэг Эдгээр 18 урсгалын нэг нь Теравада юм Сонирхолтой нь энэ 3 р чуулганд дээр Хятадад түгсэн Их хөлгөний буддистуудын Түвдэд түгсэн Тарнийн буддистуудын аль алиных нь төлөөлөл байгаагүй гэдэг Учир нь Их хөлгөний буддизм арай хожуу МЭ 5 р зууны үед үүссэн харин Тарнийн буддизм нь Их хөлгөний урсгалаасаа салж үүссэн түүхтэй юм Хятадад үүссэн Их хөлгөний буддизм нь өвлөж авсан уламжлалт судар номгүй байсан тул Теравада нарын олон зуун жил үе дамжуулан ирсэн Гурван Сагс Сударууд буюу пали хэл дээрх судараас зарим ойлголтоо авсан хэдий ч дийлэнх судараа өөр өөр цаг үед шинээр зохиож бичсэн юм Их хөлгөний буддизм нь дотроо Чан Зэн Ёгачара Ничирэн Тиантай Мадхямака зэргээр 30 гаруй урсгал болж салдаг Харин Түвдийн буюу Тарнийн буддизм нь Невар Шүгэндо Шингон Тэндай Эсотерик Нингма Кагьюу Сахъяа Гэлүг гэж 9 орчим урсгал болж салдаг Үүний Гэлүг гэдэг урсгал нь 11 12 р зуунаас Монголд Түвдээр дамжин орж ирсэн байна Буддын шашин Монголд Буддын шашин бүр Хүннүгийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөөс Монголд нэвтэрч дэлгэрсэн байсан ч хэсэгтээ замхарсан байдаг Үүний нэг баталгаа нь 2018 оноос хойш олдсон Хүннүгийн булшин дотроос гарч ирсэн буюу бидний мэдэх 8 зовхист цагийн хүрд тэмдэг буюу Гэгээрэгчийн 8 Замнал ийн билэгдэл тэмдэг билээ Мөн Хэрлэн Барс хотын балгасын нурсан суврга зэргийг нэрлэж болно Буддын шашны Монголын Эзэнт гүрний үе буюу Юань Улсын үeд 1182 1270 онуудад буддын гүн ухааны зохиолуудыг монгол хэлнээ нэлээд орчуулсан байдаг Үүнд сэтгэгч Саж Бандид Гунгаажалцан 1182 1251 Сахъяа ёсны номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал Чойжи Одсэр 1214 1294 Дарамбал 1268 1283 Содномгалсан 1230 1296 Ролбийдорж 1340 1383 нарын Их хөлгөн судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна Сэтгэгч Чойжи Одсэр гэхэд л 7 р зууны үеийн Энэтхэгийн сэтгэгч Шантидевагийн бичсэн хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг Мөн Дөрвөн мутарт Лхам бурхны түүх буюу судар мөн Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ Их орчуулагч Сэсрэв Сэнгэ Буддын сургааль Алтангэрэл хэмээх судрыг 1328 онд орчуулсан байдаг 14 р зууны сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт Ганжуур Данжуур ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд Лигдэн хааны 1592 1636 үед бүрэн орчуулж дууссан байна Буддын гүн ухаан бүр Хүннүгийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд нэвтэрч дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг 17 р зууны үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын Пагсам Чонсон хэмээх бүтээл мөн Зава Дамдин гавжийн Алтан Дэвтэр хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг Тухайлбал Нирун улсын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан нь архeологийн олон олдвороор батлагддаг Буддын шашны 3 р дэлгэрэлт нь олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу 13 14 р зууны үе тухайлбал Юань гүрний мөхөлийн өмнөхөн маш хүчтэй дэлгэрч тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи Одсэр Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас Буддизмын хос ёсны зарчим хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байна Сургаал 1 Хутагтын дөрвөн үнэн Гэгээрэгчийн 4 үнэн Товчлон үзүүлбэл Зовлон үнэн Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос үхэх хүртэл зовох нь үнэн Зовлонгийн шалтгаан үнэн Зовлонд шалтгаан байдаг Тэр нь хүсэхээс шунахаас үүдэлтэй байдаг Зовлонг гэтлэх нь үнэн Хүслийг огоорсноор дарснаар зовлонгоос нэгэнт ангижирч болдог Зовлонг дуусгах замнал үнэн 8 замналаар явснаар Нирваан дүрийг олох буюу зовлонгоос бүрэн салдаг Найман мөрт зам Гэгээрэгчийн 8 Замнал Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч нирван дүрийг олно гэж үздэг Үүний дараалал нь тун чухал бөгөөд 1 дэх замнал буюу Зөв ойлголт үзэл бодолтой байж гэмээ нь 2 дахь Зөв хандлага арга барилыг бий болгож чадна Гэхчилэн утга учиртай дараалал бүхий 8 замнал юм Үүнд Зөв ойлголт үзэл бодол Зөв хандлага арга барил Зөв хэллэг үнэн үг яриа Зөв үйлдэл алхам Зөв орлого амжиргаа Зөв зүтгэл оролдлого Зөв оюун бодол санаа Зөв төвлөрөл бясалгал Буддагийн шавь гэж өөрийгөө үздэг эгэл хар хүн 5 эсвэл 8 сахил сахина Харин хувраг хүн 227 гаруй сахил сахина Таван сахил Гэнэн Сахил гэж Монголчууд нэрлэдэг 1 Аливаа амь таслахыг цээрлэ 2 Бусдын өгөөгүйг авахгүй 3 Буруу хурьцлыг цээрлэ 4 Худал хэлэхийг цээрлэ 5 Согтууруулах ундаа ухааныг самууруулах хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэнэ Найман сахил 1 Аливаа амьтны амь таслахыг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ нас урт цог жавхаатай өвчин эмгэггүй эрүүл саруул болно 2 Хулгай хийхийг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ төгс эдлэлийг эрхшээж бусдад үл хорлогдоно 3 Буруу хурьцлыг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ үзэсгэлэнт сайхан царай зүс бие төрхтэй болж сэрэл мэдрэхүйн эрхтэн нь бүрэн бүтэн байна 4 Худал хэлэхийг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хууртагдан мэхлэгдэхгүй бусад хүмүүс хэлсэн бүхнийг нь хүндэтгэн сонсох болно 5 Архи согтууруулах ундаа тамхи хар тамхи зэрэг мансууруулагч хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ ой ухаан санамж сэрэхүй мэдэрхүй сайтай төгс билгүүнтэй болно 6 Өндөр тансаг ор суудлыг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хүндлэгдэн магтагдаж таатай ор дэвсгэртэй болж таатай аялж зорчих унаатай болно 7 Буруу цагт буюу үдээс хойш идээ ундаа зооглохыг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ арвин их сайн ургац жимс ногоо хураан авч элдэв бэрхшээлгүйгээр идээ ундаа элбэг дэлбэг олдох болно 8 Элдэв үнэртэн түрхэж элдэв чимэг зүүлт зүүж элдэв дуу бүжигт оролцох үзэхийг цээрлэ Ач тус нь Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ анхилуун үнэртэй гоо сайхан өнгө төрхтэй өлзийт сайн бэлгэ найрагтай биетэй болно Сайтар номхорсон бие сэтгэлийг эрхшээж Бурханы дээдийн номын дуу гаргана Мөн үзэх Шашин Гүн ухаан Будда Их Майдар цогцолбор Эшлэл Википедиа Онцлох өгүүлэл Буддын шашин Дэлхийн шашин

Улаанбаатар

Улаанбаатар улаганбагатур улаан баа тар нь Монгол Улсын нийслэл бөгөөд Монгол улсын цорын ганц саятан хот юм 1992 оны шинэ нутаг дэвсгэрийн хуваариар үндсэн 6 дагуул 3 нийт 9 дүүрэгтэй нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 4 704 4 км2 газартай 2021 оны эцсээр 1 649 172 хүн оршин сууж байна Улаанбаатар хот Монгол Улсын төв хэсэгт хуучнаар Алтан тэвшийн хөндий өнөөгийнхөөр Туул Сэлбийн гол бэлчир хөндийд далайн түвшнээс дээш 1300 1350 метр өндөрт Богд хан Сонгино хайрхан Чингэлтэй уул Баянзүрх дөрвөн уулаар хүрээлэгдэн оршдог 1639 онд Ширээт цагаан нуурт Өндөр гэгээнийг залж орд өргөө боссоноор Улаанбаатар хотын өмнөх суурин байгуулагджээ 1778 он хүртэл олон газар нүүдэллэж байгаад одоогийн байрлалдаа тогтсон Өмнө нь шашин худалдааны төв байсан бол 1911 оноос улсын нийслэл болж зуунд барилгажиж аж үйлдвэржиж зуунд их хотын төрх бүрдэж байна Улаанбаатар Монгол Улсын улс төр эдийн засаг соёл технологийн төв юм Нэр 1639 онд Ширээт нуурын газар Занабазарыг шашны тэргүүнд өргөмжилж орд өргөө барьсан нь өргөжсөөр Улаанбаатар болжээ Түүхэндээ хэдэн нэрийг үдсэн 1639 оноос Өргөө 1651 оноос Номын хүрээ 1706 оноос Их хүрээ 1912 оноос Нийслэл хүрээ хэмээж байгаад 1924 оноос хойш Улаанбаатар гэв зууны эхэнд Улаанбаатар хотыг Богдын хүрээ Да хүрээ Хүрээ гэхэд ойлгодог байсан Одоо үед хотын нэрийг УБ Нийслэл Хот гэж товчлон ярихад тодорхой танина Өрнө дахин дахь орнууд түүний дотор оросууд 1924 он хүртэл Улаанбаатар хотыг Урга Өргөө гэсэн үгнээс гэж нэрлэж байсан 1925 оноос хойш Оросоор Улан Батор гэж нэрлэх болсон Англи хэлэнд гэсэн хэлбэр түгээмэл хэрэглэгддэг байсан ч орчин цагт гэсэн хэлбэр түгээмэл болж байна Түүх Урьд үе Монголын нууц товчоонд тэмдэглэснээр 12 р зууны хоёрдугаар хагаст Хэрэйд аймгийн удирдагч Ван ханы өргөө нь Туулын хар шугуй гэдэг газар байв гэж тэмдэглэсэн нь одоогийн Улаанбаатар хот оршиж буй хөндийг гэж судлаачид таамагладаг Их Монгол Улсын анхны нийслэл Хархорум хот нь Орхон голын хөндийд цогцолсон ба Юань Улс нуран унасны дараа Мин улсын довтолгоонд хоёр удаа галдан шатаагдсан Түүнээс хойш монголчууд нэгдмэл байдалгүй болоод нүүдлийн иргэншилд бүрэн шилжиж хот байгуулах завдалгүй дотоод гадаадад тэмцэлдэн байлдацгааж байснаас үүдэн амарлингуй байдлыг дэлгэрүүлэхээр 16 р зуунаас шарын шашинд сүсэглэснээр Монголд сүм хийдүүд баригдаж эхэлсэн юм Ингэснээр Монголчуудын хот хүрээ цогцлоох идэвх сэргэж анхлан Абтай сайн хан Хар Хорум хотын бууринд Эрдэнэ зуу хийдийг босгожээ Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарыг анхны Богд Жавзандамба хутагтаар өргөмжлөн 1639 онд өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутагт орших Их Монгол уулын өвөр Бага Монгол уулын ар бэлийн Ширээт цагаан нуурын хөвөөнд байгуулсан хожмоо Шар бүсийн хот хэмээн нэрлэгдэх болсон Өргөө нь өнөөгийн Улаанбаатарын үүслийн үндэс болсон Өргөө нь 1639 1778 онд Орхон Тамир Туул голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсний эцэст 1778 онд одоогийн байгаа газар суурьшиж Их хүрээ нэртэй болжээ Ингэж нүүлгэхдээ Эрдэнэ зуу хийдийн доторх мөнхийн галтай Баруун өргөөг нүүлгэн гаргаж Занабазарын өргөөтэй нэгдүүлж Ширээ цагаан нууранд аваачжээ Баруун өргөө нь төрийн гал голомтын бэлгэдэл өргөө байжээ Ингэж төр шашны гол үнэт зүйлсийг нэгдүүлсэнээр нийслэл үүссэн гэж үздэг 1756 онд анхны шашны сургууль болох Цаниг байгуулагдсан бөгөөд 1786 оноос манж амбанд Сэцэн хан Түшээт хан хоёр аймгийг хариуцуулах болсон зэрэг олон шалтгаанаас Их хүрээ суурьших шаардлагатай болжээ 1780 1870 оны хооронд 70 гаруй суурин сүм дуган ялангуяа өнөөгийн Гандантэгчэнлин хийд 1809 онд Дамбадаржаалин хийд зэрэг баригджээ 1861 онд Оросын консулын газар байгуулагджээ Хүрээний хүн ам нэмэгдсээр 1910 онд 50 мянга гаруй болжээ Орчин үе 1911 оны 12 дугаар сард Богд Хаант Монгол Улс тунхаглагдаж Нийслэл хүрээ нэртэй болсон 1919 онд Сю Шүжанээр толгойлуулсан Хятад цэрэгт хот эзлэгдсэн ба 1921 оны 2 р сард Барон Унгернээр толгойлуулсан цагаан цэргүүд Хятад цэргээс хүрээг чөлөөлж Богдыг дахин хаан ширээнд залсан бол 3 р сард Хиагт хотыг чөлөөлсөн Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд цагаантнуудыг 6 р сард цохин дутаалгаснаас хойш нийслэл нь гадаадын цэргийн түрэмгийллээс чөлөөлөгдсөн 1924 оны Монгол Улсын анхны Үндсэн хуулиар Улаанбаатар нэртэй болсон байна Социализмын үед болон голдуу Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ЗХУ ын тэтгэлэгтэйгээр хуучны гэр хороолол нь аажмаар байр орон сууцаар солигдож эхэлсэн Наушки Улаанбаатар Замын Үүдийн чиглэлийн замууд 1949 1956 онуудад баригдсанаар өрнө дорнотой төмөр замаар холбогдсон бөгөөд кинотеатр жүжгийн театр музей зэрэг олноор баригджээ Харин нөгөө талаас 1930 аад оны сүүлчийн хэлмэгдүүлэлтийн дараа социализмын өмнөх үеийн сүм хийдүүд устгагдсан байна Нэн орчин үе 1990 оны ардчилсан нийгэм зах зээлийн эдийн засгийн төлөөх тэмцэл Улаанбаатарт өрнөжээ Энэ тэмцлийн үр дүнд дэлхийд нээлттэй болсон явдлаас Улаанбаатар хот шинэ хөгжлийн үеэ эхлүүлжээ Хөгжил төвлөрөлийг дагаж нийслэлд хүн амын хэт төвлөрөл гаарч сүүлийн 15 жилд хоёр дахин өсчээ Өнөөдөр нийслэлд хүн ам ихэссэнээс гэр хороолол хүрээгээ улам тэлсээр байна Мөн нийт Монгол улсын хүн амын 40 энд байгаагаас үүдэн олон нийгмийн байгалийн тээврийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч байна Сүүлийн жилүүдэд шинэ барилга олноор баригдаж байгаа бөгөөд орон сууцны үнэ маш их өсөж байгаа Улаанбаатар хотын ирээдүйн төлөвлөлт нь Монгол улсын шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн төв болон хөгжих хэтийн хандлагатай байна Газар зүй Улаанбаатар хот нь Хэнтийн нурууны урд үзүүр болох Баянзүрх Богд хан Сонгино хайрхан Чингэлтэй хайрхан уулсаар зүүн урд баруун хойд талаараа тус тус хүрээлэгдсэн бөгөөд Туул Сэлбэ голуудын бэлчир хөндийд байрладаг Дунджаар далайн түвшнээс дээш 1351 м өндөрт оршдог Нийт 4 704 4 км2 нутагтай Уур амьсгал Улаанбаатар нь маш өндөр газарт харьцангуй өндөр өргөрөгт ямар ч эргээс хэдэн зуун километр зайтай оршдог зэрэг шалтгаанаас болж дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог Жилийн дундаж температур нь 1 3 Богино дулаан зунтай бөгөөд урт маш хүйтэн хуурай өвөлтэй Жилийн дундаж хур тунадас нь 242 7 мм дундаж чийгшилт нь 69 Улаанбаатар хотын хаврын улирал нь 5 сарын дунд хүртэл үргэлжлэх бөгөөд дунджаар 5 С дулаахан өдрүүдтэйгээс гадна сэрүүхэн ч өдрүүдтэй Мөн гэнэт цасан шуурга ч тавьдаг Харин зуны улирал нь дунджаар 30 С дулаан бороотой зарим тохиолдолд гэнэтийн мөндөр ордог Намрын улиралд нарлаг налгар өдрүүд удаанаар үргэлжилдэг бөгөөд дундаж дулаан нь 7 С Моддын навчис шарлаж аажмаар хүйтрэн цас аажмаар орж хэлдэг Улаанбаатар хотод ихэвчлэн маш хүйтэн өвөл болдог Дундаж температур нь 25 С хүрдэг Хэдийгээр өвөлдөө их хүйтэн байх ч үүл багатай нарлаг өдрүүдтэй үе олон байна Засаг захиргаа Улаанбаатар хот нь Монгол Улсын Нийслэл юм Засаг захиргааны хувьд Баянзүрх Баянгол Сонгинохайрхан Чингэлтэй Сүхбаатар Хан Уул Налайх Багануур Багахангай гэсэн 9 дүүрэгт хуваагддаг Дүүрэг бүр нь хороодод хуваагдана Налайх Багануур Багахангай гэсэн 3 дүүрэг нь хотын төвөөс алслагдсан байдаг Хотыг 4 жил тутамд хотынхоо нийт иргэдээс сонгогддог Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал удирдах бөгөөд Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал хотын даргын нэрийг дэвшүүлж Монгол Улсын Ерөнхий сайдад өргөн барьдаг бөгөөд Ерөнхий сайд бүрэн эрхийн хүрээнд хотын даргыг 4 жилийн хугацаатайгаар томилдог Хотын дарга нь Улаанбаатар хотын нийт газар нутагт Монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлдэг бөгөөд ИТХ даа тайлагнадаг Нийслэлийн дүүргүүд Дүүрэг нь нийслэлийн засаг захиргааны нэгж юм Нийслэл 9 дүүрэгтэй бөгөөд тэдгээр нь цааш хороодод хуваагдана Дүүрэг бүр нь Улсын Их Хурлын сонгуульд тойрог болдог Хүн ам зүй Улаанбаатар хотын хүн ам нь 2014 оны байдлаар 1 324 000 бөгөөд нягтшил нь квадрат километр тутамд 300 хүн Нийт хотын хүн амын 67 ийг 35 аас доош насны залуучууд эзэлдэг бөгөөд үүнээс 30 нь 16 аас доош насны хүүхдүүд байна Тээвэр Олон улсын Улаанбаатарт хотын баруун өмнөд хэсэгт 18 км зайд орших Чингис хаан олон улсын нисэх буудал байрладаг Энэ нисэх буудлаас үндэсний тээвэрлэгч МИАТ төрийн өмчит компани Токио Сөүл Берлин Москва Эрхүү Бээжин Хонконг хотууд руу нислэг үйлддэг Мөн гадаадтай Монголын төмөр замаар Транс Сибирийн төмөр зам Хятадын төмөр замын сүлжээтэй Москва Бээжинтэй холбогддог Хот дотор Улаанбаатар хотын доторхи тээврийн үйлчилгээг Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газар удирдан зохион байгуулдаг ба нийтийн тээврийн үйлчилгээ нь Үндсэн Туслах Буухиа Хот орчмын Такси гэсэн ангиллаар зохион байгуулагддаг Үйлчилгээнд троллейбус автобус рэйлбус микробус такси дуобус зэрэг үйлчилдэг Хотын тээврийн нэгэн онцлог нь хувийн машинтай иргэд хувиараа такси маягаар үйлчилэх явдал элбэг бөгөөд энэ нь бусад өөр улсын нийслэлд бараг ажиглагддаггүй онцлог үзэгдэл юм Холбоо шуудан Улаанбаатар хотод анх 1919 онд телеграф холбоо байгуулагдаж олон улсын телеграфын сүлжээнд орсон тэрнээс өмнө энгийн цаасан хэлбрийн шуудан холбоо ажиллаж байв 1924 онд Монголын Цахилгаан Холбооны газар үүсэн байгуулагдаж бүх шуудан харилцааг удирдаж нэгтгэсэн байна 1995 онд анхны интернэт харилцааны Датаком ХХК ий үйлчилгээгээр иргэдийн интернэт харилцааны эхлэл тавигдсан юм Одоогоор Улаанбаатарт Монголын Цахилгаан ХК шугамын холбооны үйлчилгээг ба үүрэн утасны үйлчилгээг Монгол Шуудан компани энгийн шуудангийн үйлчилгээг 80 гаруй интернэт холболтын компаниуд 4 үүрэн утасны хувийн компаниуд тус тус шуудан холбоо харилцааны үйлчилгээг хариуцаж байна 2016 оны дундаас Улаанбаатарт 4G гар утасны холбоо нэвтэрсэн нь хотын иргэдийг дэлхийн аль ч өндөр хөгжилтэй хотын адилаар өндөр хурдны интернэтээр хөдөлгөөнт байдлаар харилцах боломжийг олгосон байна Шинжлэх ухаан технологи Орчин үед хувийн компаниуд ба их сургуулиуд Улаанбаатарт өөрсдийн ба гадны дэмжлэгтэй судалгаа туршилтуудыг эрчимтэй хөгжүүлж импортыг орлох бүтээгдхүүн үйлдвэрллийг эрчимтэй хөгжүүлж байна Нарны зайн шинэ технологийн үйлдвэр цахилгаан станцын системийн удирдлагыг дотооддоо бүрэн бүтээх ажилууд 2011 2013 онуудад хувийн компаниудын оролцоотойгоор амжилттай хийгдэж Монголын шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийг дэлхийн түвшинд ойртуулсан алхмууд хийгдэж байна Улаанбаатар дахь 100 орчим их дээд сургуулиуд нь судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэх нийгэм эдийн засгийн дэвшлийг хангах гол түшиц болж төсөл хөгжүүлэлтийн ажилууд хийгдэж байна 2013 оноос имбэдэд системийн үйлдвэрллийн эхний суурь Улаанбаатар дахь мэдээллийн технологийн салбарт тавигдлаа 2016 оноос 4G гар утасны холболт Улаанбаатарт нээгдэснээс хойш технологийн шинэ дэвшил хотын оршин суугчидын мэдээлэл түргэн шуурхай авах боломж эрс сайжирч гар утсаараа телевиз үзэх зэрэг шинэ үйлчилгээ ба бусад техноллогийн инновацыг хотын орчинд бүрдүүлж байна Соёл урлаг Улаанбаатар хотод соёл урлагийн шинэ хандлагууд үндэсний уламжлалын нөлөөгөөр Европын соёл урлагтай өвөрмөцөөр хослон хөгжиж байна Дуу хөгжим драм балетийн олон арван жилийн өвөрмөц хосолсон хөгжил ба үндэсний гар урлалын олон зуун жилийн ур ухааны баялаг өв сан энэ хотод төвлөрдөг Одоогоор Улаанбаатар хотод 70 гаруй соёл урлагийн байгууллага олон нийтэд үйлчилж байна Дэлгэмэл зураг Үйлдвэрлэл Энэ хотын нэг онцлог нь үндэсний хамгийн их үйлдвэрлэл үйлчилгээ төвлөрсөн бүс болдогт бөгөөд одоогоор 40000 орчим том жижиг компаниуд Монгол улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 46 ийг үйлдвэрлэж байна Хотын бүсэд экологид хоргүй үйлдвэрллийг ихэсгэх ба хортой үйлдвэрллийг хотоос гаргах асуудал сүүлийн жилүүдэд хурцаар тавигдаж байна Үүнд арьс боловсруулах үйлдвэрүүд нь УБ ын бүсэд Туул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болж энэ талаар сайн эрс шийдэж чадахгүй байна Аялал жуулчлал Улаанбаатар хот нь дэлхийд хосгүй үнэт үзмэртэй музейнууд Буддын соёлын газрууд хотын төв талбай болон хотын ойр орчмын аялал зугаалгын газруудтай Сүүлийн үед олон үндэстний амтат хоолоор үйлчилдэг ресторанууд олноор нээгдсэн мөн жуулчны байгууллагууд хотын аяллын хөтөлбөрт бүтээлчээр анхаарч байгаа нь Улаанбаатар хотод сонирхолтой аялал хийх боломжийг улам сайжруулж байна Aх дүү хотууд 2012 оны 11 сарын 13 ы байдлаар Москва Эрхүү ын Хөх хот ын Чикаго ын Денвер ын Сөүл ын Оакланд ийн Анкара ын Пёньян Тайбэй Хавана Элст ийн Газиентип Алдартай хүмүүс Улс төр нийгмийн зүтгэлтэн Дамдины Сүхбаатар Амарын Тайван Спортын алдартнууд Отрядын Гүндэгмаа 2008 оны олимпын буудлагын төрлийн мөнгөн медальт Энхбатын Бадар Ууган 2008 оны олимпын боксын 56 кг н жингийн аварга Очирбатын Бурмаа Цэдэвсүрэнгийн Мөнхзаяа жүдогийн ДАШТ ний хүрэл медальт Цогбадрахын Мөнхзул буудлагын спортын ААШТ ний аварга Пүрэвдоржийн Сэрдамба 2008 оны олимпын боксын 48 кг н жингийн мөнгөн медальт Нямбаярын Төгсцогт Очирбатын Насанбурмаа Урлагийн алдартнууд Д Энхжаргал Монгол Улсын СТА Алдарт Сirque ийн дахь Уран Нугараач Цэндийн Батчулуун нэрт хөгжмийн удирдаач МУАЖ Морин хуур чуулгын даргаар ажиллаж байв Тангадын Мандир зураач түүхч Болдын Сэргэлэн балетчин ДБЭТ н даргаар ажиллаж байсан Дуучид Батмөнхийн Сарантуяа МУГЖ Зууны манлай эстрадын дуучин Төмөрийн Ариунаа МУГЖ Б Батчулуун Никитон хамтлагийн ахлагч СГЗ Т Бат Оргил монголын анхны кантри рок дуучин Хайдавын Төмөрбаатар МУГЖ Баянмонгол чуулга Бавуудоржийн Тунгалаг уртын болон нийтийн дуучин МУГЖ Н Ононы Бүүвэйн дуу г сэргээн дуулжээ Хөгжмийн зохиолчид Лувсанжамбын Мөрдорж Б Долгион хөгжмийн зохиолч СГЗ Б Ангирмаа хөгжмийн зохиолч продюссер Жүжигчид найруулагчид Цэгмидийн Төмөрбаатар МУГЖ Цэгмидийн Төмөрхуяг Мөнх тэнгэрийн хүчин дор киноны Сэнгүмд тогложээ Намсрайн Сувд МУАЖ Дамбын Батсүх тайз дэлгэц хошин урлагийн жүжигчин циркийн алиалагч акробатч Балжиннямын Амарсайхан Аравт кинонд тогложээ Намнангийн Наранбаатар Төрийн соёрхолт найруулагч Зураг Мөн үзэх Цахим холбоос Албан ёсны Улаанбаатар хотын албан ёсны цахим хуудас Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын албан ёсны цахим хуудас Хотын даргын албан ёсны цахим хуудас Бусад Улаанбаатар хотын газрын зураг Улаанбаатар хотын гудамжийн нэрс Тэмдэглэл Эшлэл Википедиа Онцлох өгүүлэл Монголын хот Азийн нийслэл Саятан хот Монголын их сургуулийн хот Монголын нийслэл 1639 онд байгуулагдсан

Архангай аймаг

Архангай аймаг нь Монгол Улсын 21 аймгийн нэг Аймгийн төв нь Цэцэрлэг хот юм Газар зүй Далайн төвшнөөс дээш дунджаар 2414 метр Хамгийн өндөр цэг нь 3539 метр өндөр Харлагтайн сарьдаг уул Хамгийн нам дор цэг нь 1290 метр өндөр Орхон Тамирын бэлчир юм Хойд талаараа Хөвсгөл аймагтай зүүн талаараа Булган аймагтай өмнө талаараа Өвөрхангай аймагтай баруун хойд талаараа Завхан аймагтай тус тус хиллэдэг Дийлэнхдээ ойт хээр тал хээр нутагтай баруун урдуур нь Хангайн нуруу баруун хойгуур нь түүний салбар болох Тарвагатайн нуруу оршдог ба зүүн болон төв хэсгээр тэдгээрээс эх авсан Орхон Хануй Тамир Чулуут зэрэг томоохон голууд урсдаг Энэ нутаг нь жуулчлалын нэгэн чухал газар бөгөөд Өгий Тэрхийн цагаан зэрэг нуур болон Хорго Тайхар чулуу зэрэг галт уулархаг тогтцоороо олны анхаарлыг татдаг Хамгийн өндөр цэг нь Хангайн нурууны Харлагтайн сарьдаг 3539 м ба хамгийн нам цэг нь Орхон Тамирын бэлчир 1290 м болно Уур амьсгал Цэцэрлэг хотод агаарын дундаж температур нь жилд 0 1 бөгөөд өвөл 1 р сард 15 6 хэм хүйтэн зун нь 7 р сард 14 7 хэм дулаан байдаг Хангайн нуруу нь монгол орны хамгийн их тунадастай нутгийн нэг бөгөөд Цэцэрлэг хотод жилд дунджаар 344 мм тунадас унана Салхины дундаж хурд нь 2 6 м с бөгөөд хамгийн их салхитай байдаг 4 р сарын дундаж хурд нь 3 5 м с юм Онцлог газар Аймгийн нутгийн хойд хэсэг нь пермийн ба чулуун нүүрсний галавын боржин баруун өмнөд хэсгээр нь элсэн чулуу тархжээ Тамирын голд төмрийн хүдэр Суман голын савд галт уулын чулуу үнэт чулууны баялаг бий Аймгийн газрын хөрс сайн судлагдаагүй боловч сүүлийн үед эрэл хайгуулын ажил ихээр явагдаж байна Мөн Суваргахайрхан уул Унтаа уул Ямаат уул Ноёнхангай уул Хан Өндөр уул зэрэг сүрлэг уулстай Эрдэнэмандал сумаас Хүннү гүрний үеийн Буган чулуу ихээр олддог Мөн тухайн суманд Монголын эртний хаадын нэг болох Харуул хааны ордны туурь байдаг Тамир Орхон Чулуут Суман Хануй Хүнүй зэрэг том голууд оршдог Хадат Бор тал Цагаан сүм Мухар Хужирт Бэлх ээрэг халуун хүйтэн рашаан олонтой Архангай аймаг 2 1 сая малтай үхрийн тоогоор 428 мянга буюу улсад тэргүүн байр эзэлдэг Зүүн талын сумдад газар тариалан хөгжүүлж байна Ургамал амьтан Тус аймгийн нутагт 1700 гаад зүйлийн ургамал ургадгаас монгол алтан хундага алтан гагнуур вансэмбэрүү бамбай нохойн хошуу царван төллүүр өргөст сарнай таван салаа ванжингарав эрээгомбо юмдүүжин мягмансанжаа хунчир туйплан шар хөх дэгд сөд өвс говийн ганга тарваган шийр зүрхэн цэцэг хурган чих холтсон цэцэг цагаан түрүү чихэр өвс хурган гоньд эмийн багваахай ягаан сэрдэг цээнэ зэрэг эмчилгээний зориулалтаар ашиглагддаг ховор ургамлууд бий Аймгийн нийт нутгийн 15 7 хувийг ой мод 75 хувийг бэлчээр 1 5 хувийг тариалангийн талбай эзэлдэг Хуайс боролзгоно торлог яргай чаргай ясиль балгана монос тавилгана шар мод далан хайлс гацуур жодоо сөөгөн ба бургасан царам шинэс хуш хус нарс зожир өвс улиас бургас зэрэг тавь гаруй төрлийн модлог бутлаг ургамал ургадгийн зэрэгцээ бүүргэнэ цээнэ согоон чих бадаан поврон нохойн хошууны навч зэрэг цайны ургамал элбэг билээ Аймгийн нутгийн зарим хэсэгт гичгэнэ сонгино халиар халгай тарна гогод бэрээх мангир хүнхээл бандзоо мөөг ямаахай зэрлэг жууцай гоньд хөмүүл цагаан төмс шар сэвэлгэнэ цагаан сэвэлгэнэ үхэр болон хурган мэхээр зэрэг хvнсний ургамал элбэг тохиолдоно Жимс жимсгэний төрлөөс үхрийн нүд үрэл хар хад аньс нохойн хошууны үр нэрс өргөст тошлой мойл улаалзгана дорнодын гүзээлзгэнэ самар долоогоно тансаг үнэрт ургамлаас хонин болон ямаан арц агь ганга даль санхам минжиннаваг зэрэг ургамлууд ургадаг Нар хур хосолсон хавар зуны дэлгэр сайхан улиралд удвал жамъянмядаг шар яргуй хөх яргуй сэржмядаг улаалзай алтанзул сарнай цээнийн ягаан намуу цагаан лавай бэрцэцэг багваахай цэцэг цаг цагаар солигдон цэцэглэх үеэр уул тал хөндий ягаан цагаан шар цэнхэр өнгөөр солонгорон жигдэрч үнэхээр үзэсгэлэн төгөлдөр харагддаг билээ Аймгийн нутгийн зонхилох хэсэг уулын нугын хийгээд ойн саарал элсэрхэг бор хар хар хүрэн хөрснөөс тогтоно Аргаль янгир шилүүс буга зэрлэг гахай зэрэг ан амьтнаар элбэг Түүх Сайн ноён хан аймаг 1725 1911 Халхын сайн ноён хан аймаг 1725 онд байгуулагджээ Халхын сайн ноён хан аймгийн дээд өвөг болох Хөндлөн Сайн ноён Хан бол Чингис хааны удам Батмөнх Даян сэцэн хааны аравдугаар хүү Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн гуравдугаар хүү Онохуй үйзэн ноёны дөрөвдүгээр хүү юм Тэрээр жарны шар морин жил буюу 1558 онд төрсөн бөгөөд ах Автай Сайн ханы хамтаар Халхад Шарын шашныг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж байв 1725 оны байдлаар Халхын Сайн ноён хан аймгийн нутаг умар зүг Чулуут голоос өмнө зүг Цэцэрлэг гол дорно зүг Бор бургас Олон нуураас өмнө зүг Халзан согоот Хөл саяын даваа хүрч байв 1761 онд Өөлдийн хоёр хошууг Сайн ноён аймагт шилжүүлэн захируулж энэ үеэр аймгийн нутгийн хилийг умраас өмнө зүг Говь Гурван сайхан уул хүртэл дорноос өрнө зүг Сэгс цагаан богд хүртэл өргөтгөж анх байсан 19 засаг хошууг 24 болгосон ажээ Сайн ноёны аймгийн чуулган Аймгийн чуулганыг Манжийн эзэн хааны зарлигаар 1728 онд бий болгожээ Аймгийн чуулган тэр аймгийн дээд эрхийг барих газар байсан бөгөөд тэр үед чуулганы хуралдааныг чуулган чуулах буюу чуулган нийлэх гэж нэрлэж байсан байна Манжийн хуулинд зааснаар аймгийн чуулганыг 3 жилд нэг удаа чуулж байсан боловч зарим дайн дажинтай үед тасалдах явдал ч тохиолдож байжээ Аймгийн чуулганд чуулган дарга жанжин хошууны засаг ноёд тэднийг дагалдсан түшмэд бичээч нар оролцдог байв Аймгийн чуулганы өдөр тутмын ажлыг засаг ноёд дагуул түшмэл бичээч нарын хамт 3 сараар жасаалан суух журмаар гүйцэтгэж байсан бөгөөд галч зарлага дахар хуяг зэрэг байнгын ажилчид үйлчилж байсан юм 1911 1921 Халхын Сайн ноёны аймаг нь Богд хаант Монгол улсын Сайн ноён хан аймаг болон өөрчлөгдөж Сайн ноён хан Намнансүрэн Богд хаант Монгол улсын ерөнхий сайдаар томилогдож Далай Чойнхор ван Цэрэнсодном Дотоод яамны дэд сайдаар томилогдов Богд хаант Монгол улын Сайн ноён хан аймаг нь нутаг дэвсгэр хүн ам хошуу шавийн тоо хөрөнгө малын хэмжээгээр улсад дээгүүр байр эзэлдэг томоохон аймгийн нэг байв 1918 оны байдлаар Сайн ноён хан аймаг 30619 өрхтэй 133748 хүн амтай байлаа Бүх хүн амын 54 8 хувь нь эрэгтэйчүүд 45 2 хувь нь эмэгтэйчүүд нийгмийн анги давхаргын хувьд нийт хүн амын 5 7 хувь тайж нар 16 8 хувь хамжлага албат 28 1 хувь нь сум албат бүх эрэгтэйчүүдийн 39 2 хувь нь лам нар байв Засаг захиргааны үндсэн нэгжүүд нь засаг хошуу 22 шавь 8 хязгаар газар 1 гэсэн 31 нэгэн нэгжээр бүрдэж байжээ Эдгээр шавийг 6 13 удаа хэргэм зэрэг залгамжилсан засаг гүн бэйл бэйс вангийн зэрэг бүхий хар ноёд тамгатай хутагт захирагч байсан юм Ардын засгийн газар 1922 онд Сайн ноён ханы аймагт хошууны засаг даргыг бий болгон ноёдын эрх хэмжээг хязгаарлах аймгийн чуулган жасааг нутгийн төвд шилжүүлж суурьшуулах ажлыг эхний ээлжэнд хийлгэв 1922 оны 5 дугаар сарын 7 нд аймгийн чуулган даргын албан хэргийг чуулганы дарга Дүгэржав дэд дарга Лувсанбалдан нарт хүлээлгэн өгч гүйцээв Ингээд тус аймгийн чуулган да жасааны өргөөг Цогтоо гүн Дашдоржийн хошууны нутаг одоо Баянхонгор аймаг Бөмбөгөр сум Дааган дэл гэдэг газраас нүүлгэн Заяын хүрээний газар шилжүүлэн суурьшуулсан юм Ийнхүү Заяын хүрээ одоо Архангай аймгийн төв Эрдэнэбулган сум аймаг орны засаг захиргааны төв газар болов 1922 оны 9 дүгээр сард хошуу тамгын газруудын тамгыг хураан авах ажил эхлэн 10 дугаар сараас шинээр аймаг байгуулах ажил хийгджээ 1923 1931 онд Цэцэрлэг мандал уулын аймаг байгуулагдсан нь 1923 оны 1 дүгээр сарын 13 нд Засгийн газрын 58 дугаар тогтоолоор аймгийн суурин жасаадыг татан буулгаж мөн оны 6дугаар сарын 22 дугаар хурлаар аймгийн чуулганы дэргэдэх жанжин жасаадыг дагалдах аппаратынх нь хамтаар татан буулгасан юм Ардын засгийн газрын 1923 оны 10 дугаар сарын 19 ний хурлын 39 дүгээр тогтоолоор аймгуудын нэрийг өөрчлөн Сайн ноён ханы аймгийг Цэцэрлэг мандал уулын аймаг болгон өөрчилжээ 1923 1924 онд хийсэн засаг захиргааны шинэ хуваариар Цэцэрлэг мандал аймаг нь 10 гэр 3610 баг 722 сум 250 хошуу 26 тайгаар байгуулагдсан байна 1931 онд 71 сум 16 хошуутай байсан тус аймгийг 35 сумтай Архангай аймаг болгосон БНМАУ ын Бага хурлын 1931 оны 2 дугаар сарын 7 ны өдрийн 5 дугаар хурлын тогтоолоор 5 аймгийг 13 аймаг болгожээ Ингэснээр 1930 оны эцсээр 71 сум 16 хошуутай байсан Цэцэрлэг мандал аймаг 35 сумтай Архангай аймаг болон зохион байгуулагдав 1931 онд Архангай аймаг нь Наран Их уул Тосонцэнгэл Цахир сумын нутгаар Завхан аймагтай Их жаргалант Баянзүрх Чандмана Шинэ идэр сумын нутгаар Хөвсгөл аймагтай Могод Гурванбулаг Төв аймагтай Бүрд Шанх Бат Өлзий сумын нутгаар Өвөрхангай аймагтай хил залгаж байв 1931 оны 12 дугаар сарын тоо бүртгэлийн мэдээгээр үзэхэд Архангай аймаг 35 сум 22285 өрх 65333 хүн амтай 1800000 малтай Хүн ам зүй Архангай аймаг 2020 онд 94 254 хүнтэй байв Нийт хүн амын 34 4 хувийг 0 16 насны хүүхдүүд 33 9 хувийг 16 35 насны залуучууд 5 6 хувийг 60 аас дээш насны хүн ам эзэлж байна Үндсэндээ монгол үндэстэн Халх ястан зонхилно Нутгийн хуваарь Архангай аймаг 19 сум түүний 99 багт хуваагддаг Алдартан Эрдэмтэн Д Цэвээндорж Археологийн хүрээлэнгийн захирал доктор профессор Хотонт сум Лүнрэг Дандар Дорно дахины анагаах ухаанд томоохон шинэчлэл хийсэн их оточ Цахир сум Бадрахын Жадамбаа Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Очирбатын Чогний Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Гүррагчаагийн Лхагваа Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Дэлэгийн Сангаа Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Мишиг Очирын Цогбадрах Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Равсалын Ринчинбазар Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Лхамсүрэнгийн Гүрбазар Доктор Цахир сум Раднаасүмбэрэлийн Вандангомбо Доктор Цахир сум Пүрэвбазарын Адъяасүрэн Доктор Цахир сум Ванчинсүрэнгийн Бямбаа Доктор Цахир сум Балданхүүгийн Шижээ Доктор Цахир сум Батаагийн Хээрийнбаатар Доктор Цахир сум Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж Шинжлэх ухааны доктор Цахир сум Чимэддоржийн Даваадорж Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор Эрдэнэмандал сум Нацагдоржийн Цэрэнсодном Эдийн засгийн ухааны доктор Эрдэнэмандал сум Самбуугийн Цэрэн Очир Шинжлэх ухааны доктор Эрдэнэмандал сум Сэнгээгийн Гантулга Хууль зүйн ухааны доктор Ихтамир сум Чагнаагийн Пүрэвдорж шинжлэх ухааны доктор профессор Жаргалант сум Дамдинжавын Даваадагва Анагаах ухааны доктор профессор Өлзийт сум Баднааванчин Насан Очир Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор Эрдэнэмандал сум Төмөр Очирын Идэрхангай Түүхийн ухааны доктор дэд профессор Батцэнгэл сум Гэндэнсүрэнгийн Ёндонгомбо Техникийн ухааны доктор Чулуут сум Балдоржийн Сандагдорж Доктор Хашаат сум Цэргийн зүтгэлтэн Рагчаагын Гүнчин Иш БНМАУ ын ардын их хурлын депутат хошууч генерал Хайрхан сум Гэлэгдоржийн Дэмид БНМАУ ын анхны маршал өрлөг жанжин Их Тамир сум Шагдарын Нацагдорж Хошууч генерал Цахир сум Пунцагийн Пүрэвбазар Бригадын генерал Цахир сум Лхамсүрэнгийн Лувсанпэрэнлэй Хурандаа Тариат сум Улсын цолтой бөхчүүд Нацагийн Жамъян даян аварга гавъяат тамирчин Цахир сум Гэлэгжамцын Өсөхбаяр дархан аварга Батцэнгэл сум Цэдэндоржийн Чимэд Очир 1916 1985 даян аварга Хайрхан сум Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба Улсын аварга Хашаат сум Баатарын ТөрБат Улсын арслан Жаргалант сум 1938 онд улсад түрүүлсэн Далайн Жамц Улсын арслан Хотонт сум Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва Улсын арслан Булган сум Нисэхийн хэмээх Дашийн Лувсан 1925 оны нэгдүгээр сарын 1 нд төрсөн 1 нь Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын уугуул үндэсний бөхийн улсын заан юм Хүү нь Монгол улсын гавъяат тамирчин үндэсний бөхийн улсын начин Л Энхбаяр болно Чагнаадоржийн Ганзориг Улсын начин Булган сум Дамбийн Рагчаа Улсын гарьд Булган сум Мягмарын Бадарч Улсын заан Цэнхэр сум Батсүхийн Зоригтбаатар Улсын харцага Батцэнгэл сум Дуламжавын Мөнх Эрдэнэ Улсын арслан Булган сум Мишкагийн Батжаргал Улсын харцага Булган сум Гэлэгжамцын Батбаяр Улсын харцага Батцэнгэл сум Түмэнсанаагийн Мөнгөнцоож Улсын харцага Батцэнгэл сум Гүсэмийн Жалаа Улсын начин Хашаат сум Аймгийн цолтой бөхчүүд Лувсансодовын Чимэд Очир Аймгийн арслан Батцэнгэл сум Гэндэнгийн Цэдэнбал Аймгийн арслан Өгийнуур сум Дэмбэрэлийн Содномпил Аймгийн арслан Хайрхан сум Даншигийн цолтой бөхчүүд Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва Даншигийн Дархан аварга Булган сум Бусад спорт Соронзонболдын Батцэцэг чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга Хашаат сум Урлаг Лэгшидийн Чуваамэд Ардын зураач УГЗ Хашаат сум Ванчинсүрэнгийн Оросоо Гавьяат жүжигчин Цахир сум Өлзий Утасын Баярмагнай ЦДБЧ н дуучин МУАЖ Дэндэвийн Чимэд Осор БНМАУ н Ардын Жүжигчин Гомбын Равдан МУГЖ Хашаат сум Цэндийн Доржготов МУСГЗ шог зураач төрийн шагналт зохиолч Хашаат сум Соронзонболдын Батболд Хүүхдийн элч уран бүтээлч хөгжмийн зохиолч Соёлын тэргүүний ажилтан Багш Батцэнгэл сум Бусад Л Бямбадорж адуучин Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар Цахир сум М Ганзориг сансрын нисэгч Цэцэрлэг сум Даваагийн Жигжидсүрэн Улсын аварга малчин Цахир сум Банзарын Хуягбаатар Улсын аварга тууварчин Цахир сум Бадрахын Жадамбаа Гавьяат багш Цахир сум Гончигын Халтархүү Хөдөлмөрийн баатар Цахир сум Аюурын Дангаасүрэн 1913 1978 хилийн цэргийн тасгийн бага дарга байсан ба тасгаас нь Дүгэрийн Гуулин Энхийн Шийлэг нарын Монгол улсын баатрууд төрөн гарсан байна А Дангаасүрэн Халхын голын дайнд оролцон Эх оронч цол Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон Алтан гадас одон Халх голын ялалтын медаль Дотоод яамны хүндэт чекист цол тэмдэг Чойбалсангийн мэргэн буудагч медалиудаар шагнагджээ Цахир сум Төмөөний Зундуй 1939 2001 алтан гадас одонт улсын аварга малчин улсын их хурлын депутат Хайрхан сум Данзангийн Цэрэнбатаа Гавьяат барилгачин Эрдэнэмандал сум Жалбуугийн Шажинбат Гавьяат барилгачин Эрдэнэмандал сум Мөн үзэх Тайхар чулуу Тамир гол Орхон гол Чулуут гол Суман гол Хануй гол Хүнүй гол Хөхсүмийн рашаан Баатархан уул Тэрхийн Цагаан нуур Чойдогийн боргио Цахим холбоос Архангай аймгийн албан ёсны цахим хуудас Архангай аймгийн ИТХ ын цахим талбар Эшлэл Википедиа Онцлох өгүүлэл Монголын аймаг

Баянхонгор аймаг

Баянхонгор Монгол улсын аймаг 1941 онд үүсэн байгуулагдсан 116 мянган км² нутаг 82 мянган хүнтэй Засаг захиргааны төв Баянхонгор хот Газар зүй Баянхонгор аймаг нь Монголын баруун өмнөд хэсэгт Хангайн нурууны өмнөх өндөрлөг Говь Алтайн нурууны уулс Алтайн өврийн говийг хамран говь хангайн бүсийг дамнан оршдог аймаг юм Иймд нутаг нь уул тал хөндий хосолсон хэлбэр бүхий гадаргатай юм Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь Говь Алтайн нурууны оргил өргөгдсөн Их Богд уул бөгөөд хамгийн нам цэг нь Алтайн өвөр говьд өндөр юм Зээрэнгийн хөндий Номингийн говь зэрэг Алтайн өврийн их говиуд бий Говь Алтайн ууланд 1957 онд газар хүчтэй хөдөлж Ихбогд Баянцагааны араар 300 орчим км үргэлжилсэн их хагархай гарсан юм Баянхонгор аймгийн нутагт чулуун нүүрс алт барилгын материал элбэг байдаг Байдраг Түй зэрэг томоохон гол мөрдтэй Бөөнцагаан Орог нуур Хөх нуур зэрэг том нууруудтай Мөн 95 хэм хүрдэг халуунтай Шаргалжуутын рашаан болон Өүхэг рашаан Хүрэмт рашаан Халиут рашаан Өргөөтийн рашаан гэж сайн рашаанууд бий Баянхонгор аймгийн нутгийн хойд хэсэгт уулын хар шороон ба нутгийн хөрс дунд хэсгээр нь тал хээрийн хүрэн хөрс урд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ Уур амьсгал Баянхонгор аймагт агаарын дундаж температур нь жилд 0 7 бөгөөд 1 сард 18 4 хүйтэн 7 сард 15 дулаан болдог Жилд дунджаар 216 3 мм тунадас унана Агаарын даралтын дундаж нь 1 сард 812 мм 7 сард 808 5 мм байна Салхины хурд жилийн дундажаар 3 1 м с бөгөөд хамгийн их салхитай 5 сард 3 9 м с хүрнэ Амьтан ургамал Нутгийн хойд хэсэгт ойт хээрийн ургамал дунд ба урд хэсгээр нь хээрийн говийн ургамал тархжээ Гоёо цулхир вансэмбэрүү лидэр алтан гагнуур зэрэг ховор ургамал бий Баянхонгор аймгийн нутагт манай орны байгалийн энэ гурван бүсэд оршдог амьтад тарвага үнэг чоно ирвэс аргаль бор гөрөөс гээд бараг цөм байх бөгөөд дэлхийд нэн ховордсон мазаалай гэх амьтан цөөн тоогоор оршиж байна Хүн ам зүй Баянхонгор аймаг 2020 оны байдлаар хүн ам 87 993 байна Нутгийн хуваарь Баянхонгор аймаг 20 суманд хуваагдана Цааш 105 баг болно үо Алдартан Шинжлэх ухаан Барнасангийн Пүрэвсүрэн Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Академич 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн Химийн шинжлэх ухааны Доктор Профессор Спорт Шагдарын Чанрав бөх бөх тайлбарлагч Хүрээмарал сум Цэдэндамбын Нацагдорж 1944 чөлөөт бөх Пунцагийн Сүхбат 1964 бөх Баян Овоо сум Баянхонгор Зундуйн Дэлгэрдалай 1956 бөх Дэлхийн самбо бөхийн 1 алт 4 мөнгө 4 хүрэл Мөнхбатын Уранцэцэг жүдо бөхийн анхны эмэгтэй дэлхийн аварга Баян Овоо сум Баянхонгор Пүрэвийн Нямжанцан Улсын начин Доржсүрэнгийн Нямхүү 1972 бөх Улсын начин самбо жүдо үндэсний бөхийн дасгалжуулагч багш Хүрээмарал сум Дэлээбазарын Сүхбат бөх Улсын начин Баянлиг сум Лхамдэмидийн Оломбаяр Монгол улсын алдарт уяач Баянлиг сум Урлаг Баатарын Санжид 1928 1998 зураач Сэндэнжавын Дулам 1950 Эрдэмтэн багш Д Отгонжаргал СТА хамтлагийн дуучин Гончигийн Бирваа 1916 2006 хөгжмийн зохиолч Эрдэнэцогт сум Сэмбийн Гончигсумлаа 1915 1991 хөгжмийн зохиолч Өлзийт сум Баянхонгор Чойжилжавын Лхамсүрэн 1917 1979 яруу найрагч Баацагаан сум Тангадын Галсан 1932 зохиолч Заг сум Дүгэрсүрэнгийн Лхамхүү 1935 2000 МУСТА Жүжигчин Бөмбөгөр сум Баянхонгор Бирваагийн Мөнхдорж МУАЖ Улсын драмын эрдмийн театрын ерөнхий найруулагч Эрдэнэцогт сум Гончигийн Дашхүү 1948 2001 Хошин урлагийн нэрт жүжигчин Богд сум Гэндэндоржийн Цэрэндондог зураач Данзангийн Нямаа 1957 зохиолч Баян Овоо сум Баянхонгор Догмидын Сосорбарам 1958 жүжигчин Баян Овоо сум Баянхонгор Магсаржаламын Баярмагнай жүжигчин Маск продакшн Базарын Банзрагч хөгжимийн зохиолч төв халхын алдарт морин хуурч Нийгэм Яндагийн Нямдорж 1956 Хүн судлаач АНУ ын Кейс Вестерн Резервийн их сургуулийн доктор Баян Өндөр сум Гомбожавын Занданшатар 1970 Төр нийгмийн зүтгэлтэн УИХ ын дарга Баацагаан сум Эрэндоо Дамба 1921 1991 Монгол Улсын анхны Гавьяат Усжуулагч Шадавын Лувсанвандан 1910 1983 хэл шинжээч Дэнсмаагийн Дүнгэрдорж 1942 эмч багш Дамдинжавын Гомбожав 1934 Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Галуут сум Гомбын Манхан 1938 Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Баянцагаан сум Гончигийн Лхаахүү 1940 Монгол Улсын Ардын багш Баян Овоо Нянцаннямын Алтанхуяг 1960 Монгол Улсын төрийн соёрхолт Галуут сум Цэвэлийн Шагдарсүрэн 1944 Монгол Улсын төрийн соёрхолт Галуут сум Ядамжавын Цэвэл 1902 1984 Алдарт Ногоон толь ийг зохиогч эрдэмтэн Галуут сум Доржсүрэнгийн Нямдорж 1973 ОХУ ын Москва хотод ЗХАБ ыг хангах чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан Хүрээмарал сум Зундуйн Дэлгэрдалай 1956 Монгол Улсын гавьяат тамирчин Галуут сум Цэдэндамбын Бат Эрдэнэ 1960 Монгол Улсын гавьяат холбоочин Галуут сум Жамъянгийн Батбаяр 1947 Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн нэвтрүүлэгч Данзангийн Баяраа 1949 Монгол Улсын гавьяат эмч Дандардоржийн Өлзий 1935 Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Халхын туульч Цэрэндоржийн Лувсанвандан 1935 1994 Монгол Улсын гавьяат тээвэрчин Богд сум Бүдхүүгийн Хуушаан 1947 Монгол Улсын гавьяат багш Шархүүгийн Чимгээ 1963 Монгол Улсын гавьяат багш Цамбажавын Шарав 1954 Монгол Улсын гавьяат малчин Цэвэлийн Шагдарсүрэн 1944 Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан Бямбажавын Пүрэв Очир 1947 2015 Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Хэл шинжлэлч Доктор Профессор Чүлтэмийн Бизъяа 1938 Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн зураач Пүрэвийн Сэмнээ 1942 2014 Монгол улсын хошой аварга малчин Алтан төл ийн эзэн шагналт Пүрэвжалын Очир 1949 он Монгол Улсын гавьяат уурхайчин Баасангийн Сундуйжав 1949 он Монгол улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Баацагаан сум Халтмаагийн Баттулга 1963 Төр нийгмийн зүтгэлтэн Монгол улсын тав дахь Ерөнхийлөгч Баянцагаан сум Цахим холбоос Баянхонгор аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эшлэл Монголын аймаг

Дорноговь аймаг

Дорноговь монгол бичгээр дорунагоби аймаг нь Монгол Улсын зүүн аймаг бөгөөд 1931 онд байгуулагдсан 2017 оны эцсээр 14 сум 64 баг 68606 хүн амтай бөгөөд олон хүн амын тоо хурдацтай нэмэгдэж байгаа юм Аймгийн төв Сайншанд сум нь улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 450км т оршдог Дорноговь аймаг Монгол орны зүүн өмнөд хязгаарт Өмнөговь Дундговь Говьсүмбэр Хэнтий Сүхбаатар аймгуудтай хил залган оршдог БНХАУ тай 600 км урт газраар хиллэдэг Хойд урд хоёр гүрнийг холбосон төвийн бүсийн хөгжлийн гол тэнхлэг болсон төмөр зам дайран өнгөрдөг Энэ замын дагуу тус аймгийн бүх сумын 42 8 хувь хүн амын 61 хувь нь оршин сууж байна Хүн ам Дорноговь аймагт 2017 оны эцсийн байдлаар 20844 өрхөд 68606 хүн ам оршин суудаг бөгөөд 1 кв км нутаг дэвсгэрт 1 5 хүн ногдож байна Тэдний 61 хувь нь Сайншанд хотод 15 2 хувь нь сумын төвд 24 2 хувь нь хөдөөд оршин суудаг Хүн амын 48 7 хувь нь эрэгтэйчүүд 51 3 хувь нь эмэгтэйчүүд байна Нэг өрхөд дунджаар 3 4 хүн ногддог Нийт 19 7 мянган ажиллагсад байгаа нь ажил эрхэлж байгаа нэг хүнд 2 6 хүн ноогдож байна Хүн амын амьжиргааны түвшний үзүүлэлтээр тус аймаг улсын дунджаас дээгүүр байдаг Нийт өрхийн 15 2 хувь хүн амын 19 6 хувь нь амьжиргааны доод түвшинээс доогуур орлоготой амьдарч байна Ажилгүйдлийн түвшин 2 6 байгаа юм Газар зүй Дорноговь аймгийн нутаг бүхэлдээ говийн бүсэд багтдаг боловч өмнөд хэсэг нь говь хойд хэсэг нь говь хээр хосолсон нутаг юм Дорноговь аймаг нь Монголын зүүн өмнөд хэсгийн талархаг гадаргатай хэсэгт оршдог Гэхдээ энд Хутаг уул 1436 м Оцол Сансар Их Багадулаан Аргалант Хан Баянзүрх хайрхан 1031 м зэрэг уулууд бий Нутгийн дундуур зүүн хойшоо баруун урагшаа их хотгор газар үргэлжилнэ Аймгийн нутаг далайн түвшнээс дээш дунджаар 952 метрт оршино Газар нутгийн хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс дээш 1436 метр өргөгдсөн Хутаг уул Хөвсгөл сум хамгийн нам цэг нь далайн түвшнээс дээш 700 метр өргөгдсөн Далантүрүүгийн говь Улаанбадрах сум юм Дорноговь аймгийн нутагт том гол мөрөн нуур байхгүй харин газар доорхи усны их нөөц бий Халзан уул Бусийн Чулууны Толь булгийн зэрэг рашаан устай Нутгийн ихэнхэд говийн бор хөрс тархсан бөгөөд элс нилээд байдаг Захын цэгүүд Хойд талын цэг Зүүн уртрагийн хойд өргөргийн солбицолд орших Хүйтний хүрэн овоо Урд талын цэг Зүүн уртрагийн хойд өргөргийн солбицолд орших Сулинхээр уулБаруун талын цэг Зүүн уртрагийн хойд өргөргийн солбицолд орших Шинэ усЗүүн талын цэг Зүүн уртрагийн хойд өргөргийн солбицолд орших Уяа дамбын хоёр овоо Нутгийн онцлог Чингис хааны төрийн их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг бага цагаан тугийг хааны удмын тайж нар үе залгамжлан тахиж ирсний дотор Мэргэн ван Гүршихийн эзэмшилд тус аймгийн Хөвсгөл сумын нутагт Хутаг уул Авдрантай уулын зүүн талд байх Сүлдэн хөх толгойд тахиж байжээ Дорноговь аймаг нь өнөөгийн соёлт хүн төрөлхтний мөнхийн бүтээл болох ноён хутагт Данзанравжаагийн шашин түүх бичиг соёлын өв дурсгалыг хадгалж үлдсэн юм Ноён хутагт 1803 онд Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны нутаг Шувуун шанд хэмээх газарт ядуу ард Дулдуйтын хүү болон төрж хожим нь шашин төрийн зүтгэлтэн гүн ухаантан зохиолч яруу найрагч найруулагч зураач эм баригч ая зохиогч соён гэгээрүүлэгч хэмээн олноо алдаршиж нэгэн биед багтаж ядсан их авьяас билэг нэгэн хүн дааж ядсан өндөр их нэр хүндийн эзэн болсон юм Тэрээр иргэний уянгын 500 орчим шүлэг яруу найраг 120 гаруй дууны ая дан 50 орчим сүм хийдийг цогцлоон бүтээж уран зураг сийлбэр жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагтаа хөгжүүлсэн шашин түүх бичиг соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн соён гэгээрүүлэгч байлаа Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны нутаг Цавгийн ам Эрдэнэ овоо Үүдийн ус орчимд 1906 оноос жижиг суурин үүсгэж хилийн цэрэг суулгаж телефон утасны хороо гаалийн хэсэг ажиллуулж эхэлснээр өнөөгийн Замын Үүдийн шав тавигджээ Тэр цагаас хойш Замын Үүд нь улам өргөжиж Монгол улсын эдийн засаг бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байгаа бөгөөд одоо тус сумын нутагт эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах ажил эхлээд байна Хилийн Замын Үүд Хангийн боомтууд нь Монгол Улсын эдийн засаг бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байна 1944 оны мичин жилийн зуднаар олон мянган адуун сүргийг хил дээр тогтоон барьсан гавьяат үйлсийг бүтээгсэд манай аймгийнхныг Их говийн зоригтнууд хэмээх хүндэт алдарт хүргэсэн билээ Халхын голд Японы түрэмгийлэгчдийг бут цохих тулалдаанд тус аймгийн эрэлхэг хөвгүүд оролцож аугаа их Эх орны дайнд Зөвлөлтийн ард түмэн ялалт байгуулахад агт морь эд хөрөнгө сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж ялалтыг хамтдаа байгуулсан юм 1954 онд жилдээ 50 мянган тонн нефть үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Зүүнбаяны нефтийн үйлдвэр 1956 онд Улаанбаатар Замын Үүдийн 700 гаруй км төмөр зам ашиглалтанд орсон жонш олборлох уулын гурван үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн зэрэг нь тус аймгийн төдийгүй Монгол улсын хөгжил дэвшилд түүхэн үүрэг гүйцэтгэх эдийн засгийн томоохон ололтууд байлаа Дорноговь аймаг мах ноос түүхий эд бэлтгэх ажлыг сайн зохион байгуулж улсад тэргүүн байр эзэлсэн тул Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор 1942 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор 1974 онд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар мөн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор тус тус шагнагдсан байна Түүх Дорноговь аймаг ХI ХII зууны үеийн Монголын эзэнт гүрний үед Онгуд аймаг Манжийн ноёрхлын үед Түшээт хан болон Сэцэн хаан аймаг Автономит төрийн үед Богд хаан уулын аймагт багтаж байжээ Чингис хааны төрийн 8 хөлт их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг бага цагаан тугийг одоогийн Хөвсгөл сумын нутаг Сүлдэн хөх толгойд тахиж байсан түүхтэй Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа шашин түүх бичиг соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн юм Иргэний уянгын 500 орчим шүлэг яруу найраг бичиж 120 гаруй дууны үг аяыг зохиож 50 орчим сүм хийдийн барилгын зургийг зурж бариулсан болон уран зураг сийлбэр жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагт хөгжүүлсэн гавьяат үйлстэн байлаа Эртнээс нааш хилийн хаалга болсон Замын Үүдээс Чойрыг дамжин их Хүрээ ордог гүнж зам Чуулалт хаалгаас Улиастай ордог харчин буухиа өртөөний зам гэж хоёр их зам тус аймгийн нутгаар дайран гардаг байв Энэ нь гадаад худалдаа соёл нэвтрэх зам болж байсан юм 1911 онд Монголчууд Манжийн эсрэг тэмцэлдээ ялж олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсыг байгуулахад Мэргэн вангийн хошуу нэрийг сэргээн тогтоосон байна 1921 оны Ардын хувьсгалын дараагаар Монголын ард түмэн улс төр нийгэм эдийн засаг соёлын амьдралд шинэ шинэ өөрчлөлт хийж амжилт олж хөгжил дэвшлийн замд орсон юм Орон нутгийн засаг захиргааны зохион байгуулалтыг шинэчлэн аймаг байгуулах шийдвэрийг 1930 онд Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид Засгийн Газар шийдвэрлэж улмаар 1931 онд Дорноговь аймгийг байгуулснаар тус аймгийн шинэ үеийн түүх эхэлсэн билээ Байгаль цаг агаар Тус аймаг бүхэлдээ говийн бүсэд хамаардаг говь хээр хосолсон нутагтай Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай зуны улиралд 41 хэм хүртэл халж өвлийн улиралд 40 хэм хүртэл хүйтэрдэг Салхины дундаж хурд 4 2 4 6 м сек зарим үед 35 м сек хүртэл ширүүсэх тохиолдол бий Цаг агаарын тааламжгүй нөлөөлөл болох хүчтэй цасан ба шороон шуурга ган зудын аюул цөөн бус удаа тохиодог сүүлийн жилүүдийн хуурайшилтын улмаас цөлжилтийн явц хурдасч байна Говийн эмзэг байгалийг нөхөн сэргээх боломж хязгаарлагдмал Гадаргын усны нөөц бараг үгүйгээс гүний усыг татаж ахуй амьдрал болон мал аж ахуй газар тариалангийн үйлдвэрлэлд ашигладаг Аж үйлдвэр тээвэр Гадаргад нь кайнозойн эриний хурдас их тархсан бөгөөд хайлуур жоншны орд олонтой Зэс молибден цагаан суварга чулуун нүүрс Алагтогоо төмөр Чандмань уул болон барилгын түүхий эдийн баялаг нөөц бий Хайлуур жонш олборлох уурхай байдаг Дорноговь аймгийн нутгаар төмөр зам нэвтрэн єнгөрөх бөгөөд Сайншанд хот нь манай орны төмөр замын чухал зангилаа юм Дорноговь аймгийн Замын Үүд нь Монголоос Хятад руу гарах хилийн том боомт юм 2016 оноос Ханги боомт байнгын ажиллагаанд орсон Боловсрол соёл эрүүл мэнд Дорноговь аймагт Ерөнхий боловсролын 5 сургууль 17 дотуур байр 21 цэцэрлэг эрүүл мэндийн 72 байгууллага Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв Төмөр замын мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төв зэрэг эрүүл мэнд боловсролын байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулдаг Соён гэгээрүүлэгч Данзанравжаагийн нэрэмжит Саранхөхөө театр Хүүхдийн ордон Залуучуудын хөгжлийн төв Иргэдийн хөгжил төв Усан спорт сургалтын төв Нийтийн номын сан Орон нутгийн судлах музей Ноён хутагт Данзанравжаагийн музей Миний нутаг фм 101 5 радио Бизнес радио 93 1 телевиз телевиз Өнөөгийн Дорноговь Дорноговийн шуудан сонин зэрэг соёл мэдээллийн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна Ургамал амьтан Хар сүүлт хулан янгир аргаль зэрэг ховор ан амьтан элбэг Алдартнууд Улсын баатар Дашийн Данзанваанчиг Хөдөлмөрийн баатар Наваантаяагийн Цэвэл Үхэрчин Сэргэлэнгийн Чимэддорж Тэмээчин Одсүрэнгийн Мажиг Адуучин Дарамын Даваасамбуу Сум нэгдлийн дарга Насангийн Хүрээт Тэмээчин Чимэдийн Дүгэрээ Эх баригч бага эмч Эдэвийн Батсүх Усжуулагч Гомбосүрэнгийн Очирбат Барилгачин Сэвжидийн Сүхбаатар Бүжиг дэглээч Ардын Жүжигчин Цэрэндуламын Сэвжид Цэндийн Батчулуун Данзанваанчигийн Ухнаа Ардын Зураач Лувсангийн Гаваа Ардын Уран Зохиолч Балжирын Догмид Улсын гавьяат Лувсангийн Нацагдорж Байгаль орчны гавьяат ажилтан Данзанваанчигийн Ухнаа Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Майдарын Дорж Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Доржийн Банди Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Лувсандоржийн Буянхишигт Гавьяат жүжигчин Доржийн Алтантуяа Гавьяат жүжигчин Гунгаагийн Зоригт Гавьяат жүжигчин Лувсанжамцын Нарантуяа Гавьяат жүжигчин Жамбалын Ёндонжамц Гавьяат жүжигчин Лодонгийн Ухнаа Бүжиг дэглээч Дугарын Гүрдорж Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гэнэнгийн Цэрэн Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Дамбадоогийн Нацагдорж Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Цэдэвийн Баатаржав Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Цэдэнгийн Жамсран Шинжлэх ухаан Мижидийн Юндэн Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Дамжингийн Нямхүү багш Сугирын Цэрэндэжид эмч Хайргын Жамбал хуульч Балжирын Хэнмэдэх Эмч Гэндэнгийн Амгалан Эмч Чойрогийн Отгонбаяр Багш Зундуйн Алтангэрэл Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ч Дугуйцагаан Багш У Доёд Багш Ренчингийн Энхтайван Малчин Батдоржийн Бадарч Багш Цэрэнхүүгийн Шаравдорж Хуульч Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар Сэтгүүлч СГЗ Лувсангийн Одончимэд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Балжирын Догмид Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Галсангийн Жамьян Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Сэвжидийн Сүхбаатар Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Авидын Шартолгой Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Спортын алдартнууд Өлзийбаярын Дүүрэнбаяр 2014 оны жүдогийн залуучуудын ДАШТ ний 100 кг н аварга Замын Үүд сум Болормаагийн Ууганхүү 2016 оны Риогийн Паралимпын хүрэл медальт тамирчин Олны танил хүмүүс Улсын их хурлын гишүүд Данзандаржаагийн Туяа Цэндийн Монгол Яйчилын Батсуурь Жамъянсүрэнгийн Батсуурь Төмөртогоогийн Энхтүвшин Борхүүгийн Дэлгэрсайхан Дэд бүтэц Төмөр замын урт 531 км Сайншанд Замын Үүд 232 км Сайншанд Чойр 189 км Сайншанд Зүүнбаян 50 км Айраг Бор Өндөр 60км Тавантолгой Зүүнбаян Сайншанд Баруун Урт Чойбалсан 1100 км төмөр зам баригдахаар болж эхний ажлууд нь хийгдэж эхэлсэн Авто зам 2014 онд Чойр Сайншанд Замын Үүдийн 432 км урт сайн чанарын хатуу хучилттай зам ашиглалтанд орсон Сайншанд Зүүнбаян Хөвсгөл Ханги боомтын 260 км хатуу хучилттай авто замын зураг төсөв хийгдээд байна Агаарын зам Улаанбаатар Бээжин чиглэл дайран өнгөрдөг Олон улсын онгоц буух боломжтой нөөц аэродромтой Цахилгаан хангамж Чойр Айраг Сайншанд Замын Үүд 110 кВСайншанд Зүүнбаян 35 кВ Томоохон Барилга ТОБЭМ ХХК Орд газрууд Улаанбадрах сумын Дулаан уулын ураны орд Францын Арeво групп Мандах сумын Цагаан суваргын зэс молибдены орд МАК ХХК Хатанбулаг сумын Элстэйн төмрийн хүдрийн орд Мон Лаа ХХК Даланжаргалан сумын Элдэвийн нүүрсний орд МАК ХХК Өргөн сумын шохой чулуу цеолитын орд цементийн үйлдвэр Сэнж сант ХХК Жонш Монросцветмет нэгдлийн уулын үйлдвэр Өргөн Айраг Даланжаргалан суманд ажиллаж Монгол улсын жоншны 30 хувийг үйлдвэрлэж байна Даланжаргалан суманд Кэйвин инвест ХХК 98 хүртэл хувийн агуулгатай жонш баяжуулан Америк Япон улсад экспортолдог Айраг суманд БНХАУ ын хөрөнгө оруулалттай Янтай уул ХХК жонш баяжуулан экспортолж байна Эрдэнэ суманд Коммод ХХК жоншны хайгуул олзворлолт хийж байна Газрын тос 1 Доншен газрын тос Монгол ХХК 97 р талбай2 ХХК Тариач XV3 ХХК Манас гоби ХХК Цагаан элс Зүүнбаян XIV4 Шунхлай энержи ХХК Сулин хээр XXIII5 Сансарын геологи хайгуул ХХК Төхөм хойд Х6 Зон Хэн Юу Тиан ХХК Галба Доншен Монгол ХХК нь Зүүнбаянд 2003 оноос газрын тосны хайгуул явуулж байна Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд заагдсан хайгуулын 5314 кв талбайд жилд 600 мянга орчим баррель түүхий нефть олборлож экпортолж байна Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний нөхцөл ёсоор эрэл хайгуулын үе шат 2010 онд дуусах бөгөөд үүнээс хойш олборлолтын үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр төлөвлөгдсөн Хөгжлийн тулгуур салбар 1 Ашигт малтмал Газрын тос Зэс молибден Жонш Нүүрс Уран Бусад 2 Боловсруулах үйлдвэр Нефть Хими Кокс Хий Зэс Төмөр 3 Хүний хөгжил Техник технологийн их сургууль байгуулах Мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэх сургуулийг өргөтгөх Зам барилга техникийн чиглэлээр түргэвчилсэн сургалт зохион байгуулах Анагаах ухааны коллежийн статусыг дээшлүүлэх 4 Хөдөө аж ахуй Мал аж ахуй Газар тариалан 5 Аялал жуулчлал Тур оператор жуулчны бааз Аялал жуулчлалын үйлчилгээний шинэ бүтээгдэхүүн Бэлэг дурсгал ЖДҮ Сумд Айраг сум Алтанширээ сум Даланжаргалан сум Дэлгэрэх сум Замын Үүд сум Иххэт сум Мандах сум Өргөн сум Сайхандулаан сум Сайншанд сум Улаанбадрах сум Хатанбулаг сум Хөвсгөл сум Эрдэнэ сум Цахим холбоос Дорноговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас Дорноговь аймгийн хараат бус мэдээллийн портал цахим хуудас Эшлэл Википедиа Онцлох өгүүлэл Монголын аймаг

Дорнод аймаг

Дорнод монгол бичгээр дорунаду Монгол Улсын аймаг Ерөнхий Дорнод аймаг 1931 онд байгуулагджээ 1941 оноос Хорлоогийн Чойбалсангийн алдраар Чойбалсан аймаг гэж нэрлэгдэж байгаад 1963 оноос эргэн Дорнод хэмээн нэрлэгдэх болжээ Газар нутгийн хэмжээ 123 597 км² Хүн амын тоо 74 200 2007 оны эцсийн байдлаар Засаг захиргааны төв Чойбалсан хот Аймгийн нутаг засаг захиргааны хувьд 14 суманд хуваагддаг Газар зүй Дорнод аймаг Монгол Улсын хамгийн зүүн талд оршдог Хэрэглээний бүсчлэлээр зүүн бүст хамаарна Умард талаараа ОХУ Өвөр Байгалын хязгаар дорнод талаараа БНХАУ ӨМӨЗО ы Хөлөнбуйр Хянган Шилийн гол гэх хоёр улстай хил залгана Улс дотор Сүхбаатар Хэнтий хоёр аймагтай хаяална Тэгш тал газар зонхилно Тус аймгийн нутагт байх Хөх нуурын хотгор д т д 560 метр Монгол орны хамгийн нам дор газар гэгддэг Дунд палеозой Юра Цэрдийн галавын чулуулаг болон дөрөвдөгчийн неогены хурдас их тархжээ Хэрлэн Онон Улз Халх зэрэг гол урсаж Буйр Хөх Галуут Яхь зэрэг нуур долгиотдог Цагаан хүндийн Утаатминчүүр Эрээн Цагаанчулуут Дайхар зэрэг рашаан бий Сумд Дорнод аймгийн нутаг засаг захиргааны хувьд дээд түвшинд 14 сум дэд түвшинд 63 багт хуваагддаг Дорнод аймгийн хүн амын тоо 2000 онд 75 373 байсан бол 2010 оны тооллогоор нийт хүн ам 69 552 болж буурчээ Үүн дотор МУ д оршин суугаа МУ ын харьяат иргэн 68589 МУ д оршин суугаа гадаадын харьяат болон харьяалалгүй хүн ам 284 гадаадад суугаа Дорнод аймаг МУ ын харьяат иргэн 679 бүртгэгджээ Аймгийн төв Чойбалсан хот багтана Ан амьтан ургамал Аймгийн нутгийн ихэнхээр хээрийн хүрэн хөрс голлох бөгөөд хойд ба бүр зүүн өмнөд захаар нь нугын хүрэн хөрс тархжээ Хээрийн өвслөг ургамал ихтэй манай орны хадлан бэлчээрийн хамгийн их нөөцтэй аймаг юм Халиун буга цагаан зээр монгол тарвага зэрэг ан амьтан элбэгтэй Аж үйлдвэр Мал аж ахуй газар тариалан голлон хөгжүүлсэн бөгөөд барилгын материал хүнсний үйлдвэр хөгжүүлсэн Аймгийн төв Чойбалсан хот нь төмөр замын цэг бөгөөд энд зүүн аймгуудад үйлчилдэг дамжлага бааз ажилладаг Дорнод аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Эрээнцав Ямалах боомт Чулуунхороот суманд Ульхан боомт Баян Уул сумын нутагт Хятад улс руу гарах Хавиргын боомт Чойбалсан суманд Баянхошууны болон Өвдөгийн боомтууд Халхгол суманд тус тус бий Давс нүүрс Адуун чулуу холимог металл газрын тос уран барилгын материал зэрэг ашигт малтмалтай Цахим холбоос Дорнод аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эшлэл Википедиа Онцлох өгүүлэл Монголын аймаг

Дундговь аймаг

Дундговь монгол бичгээр думдагоби нь Монгол улсын говийн бүсийн аймаг юм Дундговь аймаг нь Засаг захиргааны хувьд 15 сум 66 багтай 7469 0 мянган га нутаг дэвсгэртэй газар нутгийн хэмжээгээр Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 4 5 ийг эзэлдэг аймгийн төв Мандалговь нь нийслэл Улаанбаатар хотоос 265 км т байрладаг Төв Говьсүмбэр Дорноговь Өмнөговь Өвөрхангай аймгуудтай хиллэдэг Дуу хуур гүүний айраг хонины махны чанараараа улсдаа алдартай Улсын дунджаар малтай нэг өрхөд ногдох малын тоогоор эхний байруудад ордог Байгалийн эрдэс түүхий эдийн багагүй нөөцтэйн дотор улсын хэмжээний судлагдсан хүрэн нүүрсний нөөцийн 58 0 хувь гөлтгөнийн 32 3 хувь эрдэс будгийн 53 4 хувь нь манай аймагт байна Аймгийн төв болон бүх сумын төв эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон үүрэн телефоны сүлжээтэй Нийслэлд ойр учир бага зардлаар говь тал хээр түүний үзэсгэлэнт байгалийг үзэх боломжтой Энэ утгаараа аялагчдын тоо жил бүр өсөж байна Жилд нартай өдрийн тоо харьцангуй олон салхины хурд их учир нар салхины эрчим хүчийг ашиглах өргөн боломжтой Сайхан Овоо сумын нутагт Өгөдэй хааны өвөлжөө Буган чулуун хөшөө Замбага хайрхан уулын хүннүгийн үеийн булш дундад зууны үед холбогдох шаазан хотын туурь Гурвансайхан сумын нутаг Ярх уулын хуучин чулуун зэвсгийн бууц суурин дарханы газар хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлийн дурсгал Дэлгэрхангай суманд Өгөдэй хааны нас эцэслэсэн газар Адаацаг сумын Сүм хөх бүрдэд их хаадын намаржаа Өлзийт сумын Дэл уулын хадны зураг Дэлгэрийн Чойрын хийд Эрдэнэдалай сумын сангийн далай хийдийн Цогчин дугана дөрвөлжин булш хиргисүүрийн дурсгалууд эртний төрт улсуудын үед холбогдох булш бунхан эртний бэхлэлт цайз хэрэм зэрэг олон мянган жилийн турш хүмүүсийн аж төрж ирснийг илтгэх түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалт зүйлсээр нэн арвин Эртний далайн ёроолын үлдэц бүхий Цагаан суварга Морин толгойн цав Өөш манхан зэрэг өвөрмөц тогтоцтой байгалийн шавар цав элсэн манхан Их газрын чулуу Бага газрын чулуу зэрэг боржин чулуун уул заг хайлаасан төгөл Олдох Гурван төгрөг Эргэнэг Хаяа Нэмнээ Номгон Хайрхан Загийн ус зэрэг үзэсгэлэнт газруудтай Аймгийнхаа ард иргэдийн ахуй амьдралын хэвшил уламжлал байгалийн онцлог давуу тал нөөц бололцоотой уялдуулан улсдаа Дуу хуурын өлгий нутаг хэмээн алдаршсан дуу хуур эртний түүхэнд мөртэй үзэсгэлэнт Дундговь нутгийн аялал жуулчлал гүүний айраг ингэний хоормог мах хүрэн нүүрсний үйлдвэрлэлийг аймгийн брэндээр тодорхойлон бүс нутгийн төдийгүй улсын хэмжээнд эдгээр брэнд бүтээгдэхүүний үйлчилгээг бий болгож улмаар зарим бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргах бодлого барин ажиллаж байна Түүх Дундговь аймаг нь 1941 онд Өмнөговь аймгаас 8 сум Дорноговь аймгаас 3 сум Төв аймгаас 7 сум тус тус шилжүүлэн 18 сумтайгаар одоогийн Өлзийт сумын нутаг Ембүү дэрсэнэ ус гэдэг газар Шарангад аймаг нэртэйгээр байгуулагджээ 1942 онд аймгийн нэрийг Дундговь хэмээн өөрчилж аймгийн төв одоогийн оршин байгаа Зоогийн Хар овооны энгэрт суурьшсан байна Дундговь нэрийн учир Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид тус аймгийг анх Шарангад нэртэйгээр байгуулах шийдвэр гаргаснаа төдхөн өөрчилж Дундговь хэмээн нэрлэхээр тогтоожээ Энэ нь аливаа оноосон нэр хэн бүхэнд ойлгомжтой утга тодорхой байх шаардлагыг харгалзсаных аж Шинээр байгуулагдаж буй аймгийн сумдын олонх нь Өмнөговь Дорноговь аймгаас шилжиж байгаа говийн сум энэ хоёр аймгийн нутгийн хойд хэсгээс таслагдаж буй говь тал хээр талын заагт орших их говь ч биш жинхэнэ хээр тал ч биш цайдам хээр говирхуу тал хосолсон нутагтай ард түмэн нь говь нутгийнхны аж төрлийн хэвшилтэй зэргээс үүдэн дунд зэргийн говь гэсэн утгаар Дундговь гэж нэрлэсэн нь оносон хэрэг болжээ Харин анх нэрлэсэн Шарангад нь хаа хол түгэж олны мэдэх болоогүй чухамдаа тэрүүхэн хавийнхан нь мэдэх төдий газар усны нэр бөгөөд өдгөө Луус Хулд сумын заагт оршино Газар зүй Дундговь аймаг нь Монгол улсын нутгийн төв хэсэгт талархаг нутагт говь хээрийн бүсийн зааг дээр оршдог Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь 1926 м өндөр Дэлгэрхангай уул юм Мөн Их Бага газрын чулуу зэрэг уулс бий Нутгийн хойд хэсэгт дээд палеозойн хурдас өмнөд хэсгээр нь цэрдийн ба кайнозойн хурдас тархжээ Дундговь аймгийн нутагт Онгийн голоос өөр том гол нуур байхгүй Тогоогийн Дүүрэн Харганын Олгой нуурын зэрэг рашаан бий Уур амьсгал Аймгийн нутаг дэвсгэрийг уур амьсгалын хувьд хуурай сэрүүн уулын хээрийн муж Эрдэнэдалайн хойд хэсэг Адаацаг Дэлгэрцогт Дэрэнгийн хойд хэсэг нэн хуурай дулаавтар цөлөрхөг хээрийн муж Дэлгэрхангай Хулд Луус Гурвансайхан Өндөршил сумын хойд хэсэг Сайхан Овоо Сайнцагаан Говь Угтаал Цагаандэлгэр Баянжаргалан сумдын нутаг нэн хуурай дулаан цөлөрхөг хээрийн муж Дэлгэрхангай Хулд Гурвансайхан сумдын урд хэсэг Өлзийт сумын нутаг гэж 3 хуваадаг Агаарын температурын дундаж хэмжээ өвлийн сард 16 19 хэм зуны сард 17 21 хэм жилд орох хур тундасны хэмжээ 95 150 мм Амьтан ургамал Нутгийн хойд ба төв хэсгээр хээрийн хар хүрэн цайвар хүрэн хөрс өмнөд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ Нутгийн хойд ба дунд хэсгээр хээрийн өвслөг ургамал урд хэсгээр нь говийн ургамал ургана Хар сүүлт цагаан зээр тарвага зэрэг ан амьтан амьдардаг Нутгийн уулархаг газраар нь ирвэс шилүүс чоно аргал янгир нүүдэллэн амьдардаг байна Хүн ам зүй Статистик мэдээ Дундговь аймгийн хүн амын тоо болон Улсын хэмжээнд эзлэх байр жилийн эцсийн байдлаар Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан аас 1944 онд 27 582 хүн улсын хэмжээнд 16 р байр 1956 онд 24 297 хүн улсын хэмжээнд 18 р байр 1969 онд 30 706 хүн улсын хэмжээнд 18 р байр 1979 онд 39 078 хүн улсын хэмжээнд 19 р байр 1989 онд 49 320 хүн улсын хэмжээнд 20 р байр 1999 онд 51 517 хүн улсын хэмжээнд 19 р байр 2009 онд 40 776 хүн улсын хэмжээнд 21 р байр 2019 онд 47 104 хүн улсын хэмжээнд 21 р байр Алдартнууд Дундговь аймгаас төрөн гарсан уран бүтээлчид багш нар гээд олон олон алдартнууд төрөн гарсан билээ Монгол улсын Баатар Улсын баатар Жигмэдийн Сэрээтэр 1922 Хөдөлмөрийн баатар тракторч комбайнч Доржийн Баттөр 1961 Хөдөлмөрийн баатар малчин Жигмэдийн Жагварал 1968 Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар Төрийн шагналт Ардын Жүжигчин зууны манлай уртын дууч Н Норовбанзад Гавьяат жүжигчин 1961 Ардын жүжигчин 1977 Хөдөлмөрийн баатар 2006 Гонгорын Хайдав Монгол улсын Төрийн соёрхолт Төрийн шагналт 1975 Ардын уран зохиолч 1997 Сормууниршийн Дашдооров Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн 1971 Төрийн шагналт 1985 кино зураглаач Ойдовын Уртнасан Төрийн шагналт зохиолч Дарма Батбаяр 1998 Монгол улсын Ардын цолтон Гавьяат жүжигчин 1961 Ардын жүжигчин 1977 Хөдөлмөрийн баатар 2006 Гонгорын Хайдав Төрийн шагналт 1975 Ардын уран зохиолч 1997 Сормууниршийн Дашдооров Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн 1964 Ардын зураач Цэрэнжавын Доржпалам Монгол улсын Ардын Багш Д Төмөр Монгол улсын Ардын Жүжигчин А Дашпэлжээ Монгол Улсын Ардын жүжигчин А Нэргүй Н Норовбанзадын анхны шавь Монгол улсын Гавьяатнууд Гавьяат алдарт зохиолч яруу найрагч Сономбалжирын Буяннэмэх 1935 Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн 1964 Ардын зураач Цэрэнжавын Доржпалам Хүний гавьяат эмч Будын Хас 1971 Ардын зураач Ц Доржпаламын төрсөн ах Гавьяат жүжигчин балетчин Юндэндоогийн Цэрмаа 1973 Гавьяат жүжигчин дуурийн дууч Пүрэвийн Цэвэлсүрэн 1976 Ардын элч киноны Ариунаа Гавьяат жүжигчин дуурийн дууч туслах найруулагч Гонгорын Батсүх 1976 Морьтой ч болоосой киноны Гончиг Гавьяат жүжигчин дуучин Жавзмаагийн Нансалмаа 1990 Морины Гавьяат жүжигчин алиалагч Дамбын Батсүх 1996 Циркийн Гавьяат тээвэрчин Юндэнгийн Идэрчулуун 2004 Монголын төмөр замын ахмад ажилтан Гавьяат жүжигчин Цэндийн Цэнд Аюуш 2008 Нийслэл хүү киноны Ягаан Гажид Гавьяат жүжигчин уртын дууч Сосорбурамын Цогтсайхан 2016 Гавьяат малын эмч Шархүүгийн Цэрэндорж 2010 Ерөөлч магтаалч Бархасын Эрдэнэбаатар Гавьяат жүжигчин дуучин Цэрэнгийн Чулуунцэцэг Гавьяат жүжигчин дуучин Адилбишийн Дүнжмаа Монголын улсын хамгийн олон ромбо энгэрийн тэмдэг цуглуулсан Найдангийн Батсүх Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Найдансүрэнгийн Дариймаа Үндэсний сурын ууган мастер Улсын мэргэн Шагдарын Жамбасамбуу Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтнүүд Их бичгийн түшмэл Зохиолч яруу найрагч Дипломатч Улсын Хэвлэлийн Төв Газрын дарга Өөлд овогт Будын Чимид 1900 1961 Соёл Дундговь аймаг дуу хуурын өлгий нутаг гэгддэг Эдийн засаг Дундговь аймаг нь 2020 оны эцсийн байдлаар 14212 өрхийн 47 104 мянган хүн амтай Аймгийн суурин хүн ам нь насны бүтцийн хувьд ерөнхийдөө залуу хэвээр байгаа ба 0 14 насны хүүхэд 30 3 хувь 15 64 насны хүн ам 64 4 хувь 65 түүнээс дээш насны хүн ам 5 3 хувь эзэлж байна Хөдөлмөрийн насны 100 хүнд ногдох тэжээлгэгч хүн амын тоо 55 2 байна Хүн ам зүйн ачаалал 2020 онд 2010 оноос 2 9 пунктээр буурсан байна Хүн ам зүйн цонх үеийг ашиглан урт хугацааны бодлого хөтөлбөрийг боловсруулах хэрэгжүүлэх ялангуяа ажлын байрыг нэмэгдүүлэх чиглэлд анхаарснаар улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжилд хүн ам зүйн хүчин зүйл эергээр нөлөөлөх юм Малын тоо 3 741 1 ДНБ ний өсөлт 16 8 Ажилгүйдлийн түвшин 4 9 Хэрэглээний үнийн индекс 107 4 хувьтай байна Дэд бүтэц Дундговь аймаг нь эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон Цахилгаан хангамж бүрэн шийдэгдсэн Холбоо харилцаа мен сайн хөгжсөн Хоёр сумаас бусад нь шилэн кабельд холбогдоход бэлэн болсон Даланзадгад болон Улаанбаатар хотуудтай хатуу хучилттай авто замаар шууд холбогдсон Энэ замын дагуу Дэлгэрцогт Сайнцагаан Луус Хулд сумд байрлах ба Дэрэн Дэлгэрхангай сумдын төв цаашид холбогдоход хамгийн ойр юм Одоо Мандалговь Чойр чиглэлийн авто замыг барих нь эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой Говь Угтаал Цагаандэлгэр Баянжаргалан Гурвансайхан сумд аймгийн төв болон Улаанбаатартай холбогдоно Эрдэнэдалай сумын Цагаан Овоогоос Луус хүртэл зам тавих ирээдүй бий Ингэснээр хамгийн захын гурван сум Сайхан Овоо Өлзийт Өндөршилээс бусад нь замтай болох бодит боломж ойрхон байна Аж үйлдвэр Дундговьд барилгын материалын хүнсний үйлдвэрүүд байдаг Чулуун нүүрс Хүйтэнхонгор Тэвш Элгэн говь Өвдөгхудаг Сүүл Өндөр төмрийн хүдэр Эрээн гөлтгөнө Таргат Шохойн чулуу Цахиурт Шатдаг занар Өвдөгхоолойн хошуу Баянжаргалант хайлуур жонш барилгын материал зэрэг ашигт малтмал бий Засаг захиргаа болон төрийн бодлого Аймгийн Дарга Засаг дарга нар 1942 ондоо Зоогийн Хар овооны энгэрт 40 өөд гэртэй нүүж ирсэн Аймгийн дарга нь аймгийн Бага Хурлын Дарга амйгийн Хөдөлмөрчдын Бага Хурлын Дарга амгийн Хөдөлмөрчдын Бага хурлын Тэрггүүлэгчдийн дарга аймгийн Хөдөлмөрчдийн Хурлын Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх Захиргааны Дарга 1990 оноос аймгийн Ардын Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга 1992 оноос хойш аймгийн Засаг дарга гэж нэрлэж иржээ Аймаг байгуулагдсанаас хойш өдгөө хүртэл дараах хүмүүс аймгийн засаг даргаар алба хашиж ирлээ Чимидийн Мижид 1942 оны 1 р сарын 9 нд томилогдож 1942 оны 2 р сарын 9 нд өөр ажилд томилогдсон Ч Мижид Түшээт вангийн хошуу одоогийн Эрдэнэдалай сумын нутагт малчны гэр бүлд 1905 онд төржээ Дооровын Дашзэгвэ 1942 оны 2 р сарын 9 нөөс 1942 оны 7 р сард Түшээт вангийн хошуу одоогийн Луус сумын нутагт Үйзэн суварга гэдэг газар малчны гэр бүлд 1893 онд мэндэлжээ Маналжавын Дамдинсүрэн 1942 оны 7 р сараас 1948 оны 11 р сард 1901 онд одоогийн Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг төржээ Долгорын Чогсом 1948 оны 11 р сараас 1954 оны 7 р сар хүртэл Хэнтий аймгийн Биндэр сумын сумын уугуул иргэн Цэндийн Адьяа 1954 оны 7 р сараас 1957 оны 5 р сард тус аймгийн даргаар ажилласан 1922 онд Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын нутаг Таван хөөвөр гэдэг газар малчны гэр бүлд төрсөн Занданбалын Жигжид 1957 оны 5 р сараас 1962 оны 5 р сард ажилласан энэ хүн 1917 онд Өмнөговь амйгийн Манлай сумын нутагт малчны гэр бүлд төржээ Тойвгоогийн Наранхүү 1962 оны 5 р сараас 1966 оны 5 р сарын хооронд ажилласан 1934 онд Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутагт малчны гэр бүлд төржээ Ваанжилын Жигмэд 1966 оны 5 р сараас 1970 оны 10 р сард ажилласан Өмнөговь аймгийн Мандал Овоо суманд 1919 онд малчны гэр бүлд төрсөн Дэндэвийн Ойдов 1970 оны 11 р сараас 1977 оны 5 р сард ажилласан Сэцэн ваны хошуу Цагаандэлгэр сумын нутагт Хүрээтийн гурван шовх гэдэг газар малчны гэр бүлд 1922 онд төрсөн Готовын Чингэл 1977 оны 5 р сараас 1979 оны 7 р сарын ажилласан Увс аймгийн Туруун суманд малчны гэр бүлд 1940 онд төржээ Дамдины Гомбожав 1979 оны 7 р сараас 1980 12 р сард ажилласан Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагт Боорж гэдэг газар 1926 онд малчны гэр бүлд төржээ Балжинхүүгийн Дамдинсүрэн Тус аймгийн 12 дахь даргаар хамгийн олон жил буюу 1980 оны 12 р сараас 1990 оны 4 р сард ажилласан Завхан аймгийн Завханмандал суманд малчны гэр бүлд 1944 онд төржээ Зундуйн Жанжаадорж 1990 оны 4 р сараас 1992 оны 9 р сард ажилласан 1940 онд Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутагт малчны гэр бүлд төрсөн Норпилийн Чагнаа 1992 1996 онд ажилласан Дундговь аймгийн Сайхан Овоо сумын нутагт малчны гэр бүлд 1939 онд төрсөн Жамбын Хүүхэнбаатар 1996 оны 11 р сараас 2000 оны 10 р сард ажилласан Мандалговь хотод 1949 онд ажилчны гэр бүлд төрсөн Жанчивдоржийн Адьяа 2000 оны 10 р сараас 2004 оны 10 р сад ажилласан Дундговь аймгийн Өндөршил суманд 1948 онд төрсөн Шоотонгийн Төрбат 2004 оны 10 р сараас 2010 онд ажилласан Дундговь аймгийн Луус суманд 1963 онд төрсөн Дамбабазарын Чандмань 2010 2012 онд ажилласан Сумъяагийн Сүхбаатар 2012 2014 онд ажилласан Сандагийн Од Эрдэнэ 2014 2016 онд ажилласан Оргын Бат Эрдэнэ 2016 2020 онд ажилласан Цагаанхүүгийн Мөнхбат 2020 оны 12 сарын 1 ээс аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байна Сумд Адаацаг сум Баянжаргалан сум Говь Угтаал сум Гурвансайхан сум Дэлгэрхангай сум Дэлгэрцогт сум Дэрэн сум Луус сум Өлзийт сум Өндөршил сум Сайхан Овоо сум Сайнцагаан сум Хулд сум Цагаандэлгэр сум Эрдэнэдалай сум Сүлд бэлгэдэл Сүлд дуу Цахим холбоос Дундговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эшлэл Монголын аймаг

Завхан аймаг

Завхан монгол бичгээр жабхан нь Монгол улсын аймаг юм 1923 онд байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм 1931 оны 2 дугаар сарын 18 ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Хантайшир уулын аймгийг татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ Монгол Улсын баруун хэсэгт баруун талаараа Ховд Увс хойд талаараа ОХУ ын Тува улс зүүн талаараа Хөвсгөл Архангай урд талаараа Баянхонгор Говь Алтай аймгуудтай хиллэдэг Газар зүй Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16 аас 990 12 хойд өргөргийн 460 33 аас 500 23 хооронд оршдог Хойноос урд хүртэл 610 км баруунаас зүүн хүртэл 520 км зайтай уудам дэлгэр 82 5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу Хангайн нурууны өндөрлөгийн баруун хэсэг Их нууруудын хотгорын зүүн Монгол Алтайн нурууны салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр Отгонтэнгэр уул хамгийн нам цэг Дөргөн нуурын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч хур чийг багатай хангай хээр говь хосолсон нутаг юм Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн Монгол элс дунд хэсгээр Бор хярын элс өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух Тэсийн голд тармацаг элстэй байдаг Аймгийн төв Улиастай нь Улаанбаатараас 1023 км алс оршдог байна Ан амьтан ургамал Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29 нь эмийн найрлагад орох ахуй хүнс гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор ховор ургамал 15 зүйл унаган ургамал 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86 г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж 38 байна Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71 г зөвхөн зун намрын улиралд ашигладаг Хяргас нуур Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54 3 шувуудын 77 5 загасны 5 7 мөлхөгчдийн 27 3 хоёр нутагтны 16 7 байршин амьдардаг байна Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг нуур элбэгтэй шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50 нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд ховордож болзошгүй ангилалд ордог замба жирх бордуу шишүүхэй говийн алагдаага эмзэг ангилалд ордог тавруу атигдаахай өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь Завхан аймгийн Отгон Алдархаан Шилүүстэй сумдын нутаг Говь Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ Отгонтэнгэрийн ДЦГ аар цоохор ирвэс Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх Нөмрөг ууланд баданга хүдэр нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс баруун хэсэгт элс Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга өмнөд хэсгээр нь хээрийн ургамал тархжээ Завхан аймгийн нутагт ойн баавгай гахай говийн хар сүүлт гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс аньс намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог Аж үйлдвэр Газар тариалан бага хөгжсөн Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий Монгол Улсын Их Сургуулийн салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг Завхан аймаг ОХУ руу гарах автозамын хилийн боомт Арцсуурь Тэс сумын нутагт бий Хөдөө аж ахуй Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм Баянзүрх Зарт Цэцүүх Отгонтэнгэр Улаан хаалга Борбургас Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог Тулман хөхт ямаа Булнайн сарлаг Тэсийн голын адуу Сартуулын ууцан сүүлт хонь ноолуурын хар ямаа Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг Тэс Идэр Богдын голын хөндийд төмс хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг Завхан аймаг 2022 оны байдлаар нийт 3 721 059 малтай байна Үүнээс адуу 271 568 тэмээ 8 701 үхэр 256 477 хонь 1 888 615 ямаа 1 286 615 байсан Сумд Алдартай хүмүүс Спортын алдартан Намжилын Баярсайхан 1992 оны олимпын хүрэл медальт Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг үндэсний бөхийн улсын гарьд Махгалын Баяржавхлан үндэсний бөхийн улсын гарьд Ширбазарын Жаргалсайхан үндэсний бөхийн улсын гарьд Батнасангийн Гончигдамба үндэсний бөхийн улсын гарьд Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага Дамдинпүрэвийн Бат Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин Урлагийн алдартан Бэгзийн Явуухулан Яруу найрагч БНМАУ ын Төрийн шагналт Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн Ламжавын Ванган жүжгийн зохиолч найруулагч БНМАУ ын Төрийн шагналт Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн Чүлтэмийн Алтан Өлзий тайз дэлгэцийн жүжигчин Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин Улс төр нийгмийн зүтгэлтэн Жалханз хутагт С Дамдинбазар Ардын Засгийн анхны ерөнхий сайд Дилов хутагт Б Жамсранжав Монголын улс төрийн зүтгэлтэн хутагт Батын Дорж Монголын улс төр цэргийн зүтгэлтэн элчин сайд БНМАУ ын Улсын баатар Монгол улсын анхны Армийн Генерал Пунсалмаагийн Очирбат Монголын улс төрийн зүтгэлтэн Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч Нацагийн Багабанди Монголын улс төрийн зүтгэлтэн Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч Дэмчигжавын Моломжамц Монголбанкны ерөнхийлөгч 1992 1996 сангийн сайд 1984 1990 Шагдарын Отгонбилэг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар 1996 он Эрдэнэт үйлдвэрийн захирал 2001 он Рэгзээгийн Амарсайхан Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 1996 2000 он АСЗХ ын дэд ерөнхийлөгч ШУА ын дэд ерөнхийлөгч УБ хотын БЗД ийн засаг дарга Асарваанийн Шоовдор Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал Дуламсүрэнгийн Оюунхорол Монгол улсын их хурлын гишүүн 2008 2016 Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд 2014 2017 Цахим холбоос Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эшлэл Монголын аймаг 1923 онд байгуулагдсан

Өмнөговь аймаг

Өмнөговь монгол бичгээр эмүнэгоби Монгол Улсын аймаг 1931 онд байгуулагдсан Монголын хамгийн том газар нутагтай аймаг бөгөөд далайн түвшинээс дээш 1406 метр өндөрт оршдог Аймгийн төв Даланзадгад хот Улаанбаатараас 553 км зайтай Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 165 4 мянган ам км 2010 оны байдлаар хүн амын тоо 6114 малын тоо толгой 1014300 Тэмээний тоогоор улсад тэргүүлдэг бөгөөд 8800 Тэмээтэй Өмнөговь аймаг 1931 онд байгуулагджээ Алдарт Говь гурван сайхан уул Борзон Галба Зээмэг Заг Сүүж гэх мэт олон зуун км үргэлжлэх өргөн их говиудтай Монгол лсын хамгийн дулаан бүсүүдийн нэг бөгөөд хамгийн их салхилдаг нутаг юм Өмнөговь аймаг нүүрс зэс алтны том ордуудтай 250 гаруй төрлийн говийн ургамал ургадаг Социализмын үед 60 гаруй сүм хийдтэй байв Монгол орны өмнөд хил хязгаар болох бүс нутаг учрааc 40 60 морьтой 130 гаруй өртөөтэй байжээ 1954 он хүртэл 8 10 мянган тэмээгээр жин тээж хойд хилийн Цагаан эрэг ийн бааз хүртэл 2000 км замыг олон хоног сар явж улсын бэлтгэлийн ноос түүхий эд малын тэжээл өргөн хэрэгцээний бараа бүтээгдэхүүн тэмээн жингээр зөөдөг байсан 1954 онд Өмнөговийн авто бааз байгуулагдаж тэмээн жинг халсан юм 1957 онд анх Улаанбаатараас Даланзадгадад анхны нисэх онгоц бууж 1966 оноос хойш байнгын нислэг үйлдэх болжээ Социализмын бүтээн байгуулалтаар тус аймаг шалгарч 1943 онд Алтан гадас одонгоор шагнагдсан Өмнөговь аймгийн 9 гайхамшигаар Говь гурван сайхан уул Баянзаг Нэмэгт уул ба Хэрмэн цав Галбын говь Ноён богд ба Толь хад Агуй улаан цав Хонгорын элс Сангийн далай Галбын гурван хийд зэрэг газрууд тодорчээ 1923 оны дундуур хуучин дөрвөн аймгийг өөрчлөн байгуулах Засгийн газрын шийдвэр мөн аймгийн захиргаа яам байгуулах дүрмийг батлан гаргажээ Монгол улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хуваарьт өөрчлөлт оруулах тухай шийдвэр 1928 оноос эхлэн шат дараалан гарчээ Аймаг хошуудын газар нутгийн хэмжээ асар уудам газрын дундыг олж төвлөж чадаагүй зэргийг харгалзан 1931 онд орон нутгийн засаг захиргааны бүтцийн өөрчлөлт хийсэн билээ Энэ өөрчлөлтөөр урьд нь 5 аймаг 72 хошуу 525 сум байсныг 12 аймаг 324 сум болгон зохион байгуулагдахад Өмнөговь аймаг шинээр байгуулагдсан байна Ингэхдээ Богд Хан уул Цэцэрлэг Мандлын аймгуудаас газар нутаг таслан зохион байгуулсан байна Газар зүй Өмнөговь аймаг нь 165 0 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар нутгийн хэмжээгээрээ Монгол улсдаа хамгийн томд ордог аймаг юм Аймгийн нутаг нь говь цөлийн мужид багтах бөгөөд дунджаар д т д 1300 1600 м өндөрт оршино Энд Алтайн нурууны үргэлжлэл Гурван сайхан Сэврэй Ноён богд Номгон Тост Нэмэгт Алтана уул Гилбэнт зэрэг д т д 3000 м хүртэл өндөр өргөгдсөн уул нурууд болон 100 гаруй км үргэлжилсэн Хонгорын элс хэдэн 100 км өргөн Галба Борзон Зээмэг Заг Сүүжийн алдарт их говиуд бий Хадат Нэмэгт Зөөлөн Энгэр бүлээн Талхит зэрэг олон хүйтэн рашаан Элгэн Салхитын халуун рашаан устай Хөдөө талын хөрс нь зэс тугалга чулуун нүүрс төмрийн хүдэр гантиг хайлуур жонш цасан ба утаат болор зэрэг үнэт эрдэнийн баялаг арвинтай Үүнд маш их дулаан гаргадаг Тавантолгойн чулуун нүүрс олон миллярд тонн нөөцтэй Амьтан ургамал Ган халуунд тэсвэртэй шим тэжээл сайтай жижиг навчит тачир ургамал голлосон 250 гаруй төрлийн ургамалтай бөгөөд түүний дотор хунчир алтан үндэс дэгд сэржмядаг зэрэг олон төрлийн эмийн ургамал элбэг Хармаг гоёо цулхир зэрэг амтлаг ургамал хайлс заг тоорой жигд гэх мэт мод ургана Хар сүүлт цагаан зээр шилүүс үнэг хярс туулай дорго суусар элбэг бөгөөд хулан аргаль мазаалай янгир хавтгай зэрэг ховор амьтад ч бий Өмнөговь аймгийн есөн гайхамшиг Хонгорын элс Зүүн шургуул Баруун шургуул Баянзаг Цахиуртын хөндий Төгрөгийн ширээ Говь гурван сайхан уул Ёлын ам Дүнгэнээ Мухар шивэртийн ам Нэмэгт Хэрмэн цав Зуун мод Зулганай Наран даац Ноён богд Толь хад Саран хөндий Гурван түшмэл Алгуй улаан цав Сэврэй хайрхан үлэг гүрвэлийн яс Тогоонтөмөр хааны ордны буурь Галбын говь Галбын гурван хийд Ундайн гол Ханбогд хайрхан Мэлхий цохио Ловон чомбын агуй Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөр Сангийн далай хийд Ноён Сэврэй хийцийн мөнгөн эдлэл Тээвэр Даланзадгад нисэх буудал нь 1 шороон зурвастай бөгөөд Улаанбаатар руу байнгын нислэгтэй Мөн хатуу хучилалтай засмал замаар Цогт Овоо сумын төв Дундговь аймгийн төв Мандалговийг дайран өдөрт хоёр удаа автобусаар тээвэр хийж үйлчилдэг Хүн ам Өмнөговь аймаг 2022 оны эцэст урьдчилсан байдлаар 71493 хүн амтай болж 2019 оны эцсийн хүн амын мэдээнээс 2 3 хувиар буюу 1591 хүнээр өслөө Нийт хүн амын 50 2 хувь буюу 35885 эрэгтэйчүүд 49 8 хувь буюу 35608 эмэгтэйчүүд эзлэж байна Насны бүтцээр ангилвал 32 8 хувийг 0 14 насны хүүхэд 52 8 хувийг 15 59 насны 14 4 хувийг 60 с дээш насны хүн ам эзэлж байна Өрхийн тоо урьдчилсан байдлаар 21989 болж өмнөх оноос 892 өрхөөр буюу 4 1 хувиар өссөн дүнтэй байна Боловсрол Аймгийн хэмжээгээр 2020 2021 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын төрийн 22 сургууль үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд 476 бүлэгт өдрийн ангийн 14134 сурагчид хамрагдан суралцаж байна Тус хичээлийн жилд аймгийн хэмжээнд 20 дотуур байранд 831 хүүхэд амьдарч байна Нутгийн хуваарь Цахим холбоос Өмнөговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эшлэл Монголын аймаг

Сэлэнгэ

Сэлэнгэ монгол бичгээр сэлэнггэ Газар усан Сэлэнгэ мөрөн Монгол Орос хоёр орноор урсдаг мөрөн Сэлэнгэ аймаг Монгол улсын аймаг Буриадын Сэлэнгэ аймаг Орос улсын Буриад орны аймаг Сэлэнгэ сум Булган Булган аймгийн сум Сэлэнгэ балгас Буриад орны суурин газар Хүн Сэвжидийн Сэлэнгэ Монголын жүжигчин Мөн үзэх

Монгол Улсын аймгууд

Монгол Улсын аймгуудын жагсаалт Засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт

Увс аймаг

Увс монгол бичгээр нь Монгол улсын аймаг юм 1931 онд байгуулагдсан 69585 км² нутагтай Увс аймаг нь чацарганаараа дэлхийд алдартай Тус аймаг нь олон ястны өлгий нутаг юм Хүн ам Увс аймаг хүн амын бүтцийн хувьд 0 14 Насныхан 33 8 15 64 Насныхан 62 7 65 ба түүнээс дээш насныхан 3 5 ийг эзэлдэг Увс аймгийн хүн амын дундаж нас 24 1 байна Угсаатны бүрэлдэхүүн Монгол үндэстэн 92 2 Дөрвөд 42 3 Баяд 34 2 Халх 13 6 Элжигэн 1 1 Сартуул 0 2 Мянгад 0 5 Өөлд 0 1 Захчин 0 1 Буриад 0 1 Түрэг угсаатан 7 6 Хотон 7 4 Хасагууд 0 3 Шашин шүтлэг 88 Буддизм 5 4 Исламын шашин 1 9 Бөө 1 2 Христ Түүх 1686 онд Ойрад Монголын их хаан Галдан бошигт Хархираа голоос суваг татуулж Увс нуурын хотгор Гурван тээл Арсай Мянган бэл Хар толгой Бор үзүүр зэрэг газруудад тариа тариалж эхэлсэн нь суурин амьдралын үндэс тавигдаж улмаар Улаангом сум хотын анхны шав тавигдсан гэж үздэг Ийнхүү газар тариалангийн суурин Yүнийг гэрчлэх ул үндэс нь Арсайн суурин байж болох юм нь Увс аймагт анх тавигджээ 1871 онд Чандмань уулын орчимд Дэчинравжаалан хөндийн анхны дацан болох Лүүжин дацан байгуулагдсан нь Улаангомын хүрээний анхны суурь болсон байна Лүүжин Дацангийн дэргэд Цогчин дуган олон сүм баригдаж лам хуврагууд олноор шавилан сууснаар Баянчандмань уулын хошуу байгуулагдаж хошууны тамгын газар төвлөрснөөр Улаангомын хүрээ нэртэй болсон байна Улаангомын хүрээ нь сүсэгтэн олны дунд ихээхэн нөлөөтэй болж 1915 оны үед 1500 гаруй лам хуврагтай болж Дөрвөдийн Зоригт Далай хааны өргөө байрлаж байсан зэрэг нь хошууны шашин улс төр засаг захиргааны төв болж өргөжихөд нөлөөлсөн байна 1931 оны 2 сард Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэн Чандмань уулын аймгийг Увс Ховд хоёр аймаг болгосноор Улаангом нь Увс аймгийн улс төр эдийн засаг соёл боловсролын төв болон өргөжин хөгжих эхлэлээ тавьсан юм Чандмань уулын аймгийн анхдугаар их хурлын 1925 оны 11 сарын 21 ний өдрийн 4 р тогтоолд Аймгийн эрх барих газар аймгийн захиргаааг сонгон байгуулж Дөрвөдийн аймгийн хуучин нэр болох Дөрвөд далай хан аймаг нэрийг халж Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэж төвийг Улаангомд суурьшуулахаар тогтжээ Чандмань уулын аймаг нь 8 хошуу 41 сум 115 баг 660 арванаар бүрдэл болон байгуулагдсан болой гэжээ Энэхүү 41 сумын 13 нь одоогийн Ховд аймгийн бусад 28 нь Увс аймгийн сумд байжээ 1925 1931 онуудад Чандмань уулын аймаг 1931 1932 онд Дөрвөдийн аймаг 1933 оноос Увс аймаг гэж тус тус нэрлэжээ 1931 онд Чандмань уулын аймгийг 2 аймаг болгоход Увс аймаг 16 сум 150 баг 9133 өрх 43188 хүн амтай байжээ 1933 онд Увс аймгийн жилийн төсөв 140 0 мянга төгрөг байсан бол 1961 онд 6 6 сая төгрөг 1981 онд 33 7 сая 1990 онд 78 4 сая төгрөг болж өсчээ Увс аймгийн төв нь Улаангом сум юм 1957 онд барилгын 3 р ангийг тус суманд байгуулснаар орчин үеийн хийц загвар бүхий олон сайхан барилга байгууламж баригдан Улаангом сум хотших төлөвөө олсон юм 1942 онд Идэш тэжээлийн хүнсний комбинат 1959 онд гурилын үйлдвэр ашиглалтанд орсноор Улаангом төдийгүй Увс аймгийн хүнсний хангамж эрс сайжирсан юм 1959 онд Улаангом сумаас Улаангом хотыг тусгаарлан орон сууц гудамжны 4 р хороо хотын АДХГЗ байгуулагдсан нь хотыг төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн юм Улаангом суманд одоо Увс аймгийн нийт хүн амын 30 шахам хувь буюу 27 0 мянга гаруй хүн оршин амьдарч байна Одоо Улаангом сум нь засаг захиргааны хувьд есөн багтай бөгөөд долоон баг нь Улаангом хотод хоёр баг нь хөдөө аж ахуй мал аж ахуй эрхэлж байна Газар зүй Увс аймаг нь Монголын баруун хэсэгт Хан Хөхий Хархираа Түргэний уулс Увс нуурын хотгорын говь нутгийг эзлэн оршино Хамгийн өндөр уул нь 4116 м өндөр Хархираа уул юм Хархираа Түргэний уулс нь залуу атираат уул бөгөөд Хяргас Увс нуурын хотгороор шинэ төрмөлийн эриний хурдас тархжээ Чулуун нүүрс Нүүрст хотгор Хар Тарвагатай бий бөгөөд барилгын материалын баялагтай мөн жамц давсны асар их нөөцтэй Шүдэн уул энд бий Увс аймгийн нутгаар Тэс Нарийн Завхан Ховд зэрэг том голууд урсах бөгөөд Увс Хяргас Үүрэг Ачит гэхчлэн том нуурууд оршино Хартэрмэсийн Хавцал Боомын Бургастайн зэрэг рашаан ус бий Аймгийн нутгийн ихэнх хэсэгт хээрийн цайвар хүрэн хөрс уулархаг нутгаар уулын нугын талийн ба хар шороон хөрстэй нуурын хэсгээр хөндий газраар намгархаг элсэрхэг хөрстэй уулархаг нутгаараа ой хөвч тагийн ургамалтай нууруудын хотгороор говийн ургамал ургана Мөн ой хөвчийн буга зэрэг амьтнаас эхлээд говийн хар сүүлт гэхчилэн ан амьтан элбэгтэй Увс аймгийн 7 сум ОХУ тай хиллэдэг Түүх соёлын дурсгалт газрууд Өмнөговь сумын Мунживын Дамбийжаагийн туурь Өмнөговь сумын Арлын хоогийн эртний туурь Өмнөговь сумын Хүрэн үзүүрийн хадны зураг Өмнөговь сумын Хөх оройн хадны зураг Өмнөговь сумын Мунживын хадны зураг Өмнөговь сумын Бор хагийн хос хяргисүүр Өмнөговь сумын Ацаан бэлийн хадны зураг хүн чулуу Өмнөговь сумын Шар булгийн хадны зураг хөшөө чулуунууд Өмнөговь сумын Ховд голын хавцалын хадны зураг хөшөө чулуунууд Сагил сум Ганц харгайтын бичигт хадны зураг Зүүнхангай сум Зураагийн улаан хадны зураг Сагил сум Зүүн турагийн тэрэм хадны зураг Сагил сум Их сарын хадны зураг Сагил сум Можоогийн хадны зураг Давст сум Мөнгөт Цахирын хадны зураг Наранбулаг сум Наранбулагийн хадны зураг Сагил сум Үнхэлцэгийн хадны зураг Давст сум Тэхтийн давааны хадны зураг Сагил сум Хад үзүүрийн хадны зураг Баруутуруун сум Хар Цагаан усны хадны зураг Сагил сум Цагаан өтөгийн хадны зураг Өмнөговь сум Шар булгийн онцын хадны зураг Сагил сум Шовгор хадны зураг Давст сум Бор Нурганы Хүүхдийн овооны хүн чулуу Наранбулаг сум Жаажаагийн хөтөлийн хүн чулуу Хяргас сум Нийчийн амны хүн чулуу Хяргас сум Овгор Хяргасын хүн чулуу Тариалан сум Халхайтын дэнжийн хүн чулуу Малчин сум Хөтөл нуурын Улаан толгойн хүн чулуу Малчин сум Баянмандал уулын хүн чулуу Улаангом хот Чандмань уулын булш Бөхмөрөн сум Ачит нуурын түрэг бичээс Хяргас сум Да лам Цэрэнчимэдийн гэрэлт хөшөө Аймгийн музей Долоодойн түрэг бичээс Аймгийн музей Долоодойн хөшөөний уйгар бичээс Сагил сум Төмөр цоргын түрэг бичээс Улаангом сум Харлаг бэйсийн сүм Түргэн сум Дэлгэр мөрний дэнжийн хүн чулуунууд Сумд Баруунтуруун сум Бөхмөрөн сум Давст сум Завхан сум Зүүнговь сум Зүүнхангай сум Малчин сум Наранбулаг сум Өлгий сум Өмнөговь сум Өндөрхангай сум Сагил сум Тариалан сум Тэс сум Түргэн сум Улаангом сум Ховд сум Хяргас сум Цагаанхайрхан сум Аж үйлдвэр Увс аймаг нутгийн зүүн хэсэгт газар тариалан хөгжүүлсэн аймгийн төв Улаангомд барилгын хүнсний үйлдвэрүүдтэй Увс аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Давст сумын нутагт Боршоо Тэс сумын нутагт Тэс боомт бий Цахим холбоос Увс аймгийн албан ёсны цахим хуудас Эх сурвалж Монголын аймаг