KumbiWako/all_data · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
Kitaabni kun Itoophiyaa keessatti kuusaa mana
kitaabaa biyyooleessaatti, yunivarsiitii Finfinnee
keessatti dhaabbata qu'annaa fi qorannootti,
akkasumas kongirasii mana kitaabaa Ameerikaatti
kan galmaa'e dha.
Ilaalchi ida'amuu keessa kiyyatti erga bilchaataa dhufee booda, qooqa kiyya
keessaa erga burqee fi wayita ani namoota biraatiif qooduu eegalee kaasee
sadarkaa amma irra jiru kana kan ga'e kunoo yaadaa fi ilaalchuma
ida'amuutiini. Ilaalchi ida'amuu akka gabbatu, akka bal'atuu fi haala
waliigalaatiin jireenya dhuunfaa fi hawaasummaa hammachuu bifa
danda'uun boca sirrii akka qabaatuuf, yaada isaa fudhachuun, babal'isuun,
qeequu fi gabbisuun kan na deeggaran hiriyoota kiyya, waa'iloota hojii fi
jaalleewwan qabsoo galateeffachuun barbaada. Akkasumas, kitaaba kana
haala kanaan akka qophaa'u wixinee isaa dubbisuun, gabbisuu fi gulaaluun
kanneen deeggarsa naa taasisan, aanteewwan koo hunda nan
galateeffadha.
Waa hubachuu bira yeroo ani hin ga'inii fi bara ijoollummaa wayita ani waa ifatti
hin hubanne sanatti, wal-utubuu fi walitti dhufeenya irraa haala olfagoo ta'een,
hidhatni humnoota uumamaa fi wal-keessa jiraachuun isaanii sammuu
koo daa'imummaa irratti barreeffame. Barsiiftuun kiyya waa'ee
ida'amuu na barsiifte uumama. Boronqiin ishee immoo Bashashaa - ganda
dhaloota koo; gabatee gurraachi immoo sammuu kiyya daa'imummaati.
Uumamni karaa Bashashaatiin sammuu kiyya daa'imummaa irratti waa
hedduu barreessiteetti. Bashashaan waan ijaan hin mul'anne dha.
Uumamaan lalistuu ta'uun ishee, biyyoon ishee uumama magariisa
ofirratti biqilchee, bishaan lagaa fi bokkaan samii irraa biyyoo ishee
gabbachiisee, bari'uu eeguudhaan biiftuun ganamaan baatu, bubbeen
baala garaa garaa keessa looyee darbu; wayita sanatti haalaan hubachuu
baadhus, ergaa guddaa bifa danuun uumaa tokko irraa madduun wal
duukaa akka bobba'an ta'uu isaa dhugaa jiru na keessatti barreessaa
turte. Boodarra guddadhee yeroo ani gaafadhu, dubbisee yoon
hubadhu, sagaleen humnoota uumamaa sun hundi walitti ida'amuun
jireenya biyya lafaa itti fufsiisuuf wal-faana akka hiriiranin hubadhe.

Yaadni ida'amuu waa'ee jireenyaa yaaduu wayita ani eegale irraa
jalqabee na faana guddate. Wayita ani daa'ima ture innis anuma faana
daa'ima; dargaggoomnan na faana dargaggoome; ammoo ga'eessa
ta'ee sadarkaa garaa garaatti itti-gaafatamummaa biyyaa wayita ani
fudhadhe na faana bilchaachuun, sadarkaa baay'ee ol-aanaatti biyya
koo biyya ani tajaajilaa jiruuf yaada ani filadhuuf ta'uu danda'eera.
Yaadni ida'amuu kan hunda keenyaati. Maddi isaas ta'e burqaawwan itti
burquun yaada kana gabbisan seenaa keenya bara baraa keessa kan
turanii fi jiran; aadaan biyya keenya keessa jiru garaa garaa ciniinsifatee
kan dhalee fi duudhaalee dhahannaan onnee uummata keenyaa ittiin
caqafame; bira darbees, seera uumaa fi uumamaa keessaa waan
maddeef rakkoowwan keenya bu'uuraaf furmaataa akka ta'u shakkii hin
qabu.
Yaadni ida'amuu ana keessatti bilchaatee bifa falaasamaa qabachaa kan
dhufe yeroo garaa garaatti dhaabbilee garaa garaa keessatti itti
gaafatamummaan wayita ani hojjachaa turetti yaadicha duudhaa
hoggansaa fi qaama aadaa ijaarsa dhaabbilee akka ta'u gochuu ergan
danda'ee booda dha. Keessattuu adeemsa hundeeffama ejensii
odeeffannoo nageenya biyyaa, akkasumas erga hundeeffamee booda
yeroo ani achi keessa turetti ( bara 1999 hanga 2002tti), yaadni ida'amuu
furtuu duudhaa dhaabbilee akka ta'u; haaluma kanaan, dhaabbileen
garaa garaa biyya keessaa fi biyya alaa jiranis, yaaduma ida'amuu
kanaan akka ilaalamuu fi qoratamuu danda'an hubachuu fi arguu
danda'eera.
Jiddu-Gala Saayinsii fi Teekinooloojii; akkasumas, Ministeera Saayinsii fi
Teekinooloojii keessa wayita ani turetti ida'amuun duudhaa furtuu dhaabbatichaa, yaada furtuu aadaa fi qunnamtii dhaabbilee ta'ee akka
mul'atu gochuu danda'eera. Turtii kiyya dhaabbilee kanneen keessa turetti,
yaadichi gamtaa fi abdii uumuudhaan, hojjattoonni dhaabbatichaa
kaka'umsa guddaadhaan halkanii fi guyyaa akka hojjatanii fi miira jaalala
biyyaatiin gahee mataa isaanii akka qumaachan gochuu danda'uu isaa
qabatamaadhaan arguu danda'eera.
Ijoollummaa kiyya irraa eegalee, mana barumsaa fi bu'aa-ba'ii jireenyaa irraa
beekumsaa fi dandeettii ani argadheen, wanti guddaa ani hubadhe yoo
jiraate, humnaa fi anniisaa ida'amuutiin rakkoon jireenya hin furamne,
riqichi qormaataa hin ce'amne, rakkoon hamaa danqaa namatti ta'u akka hin
dadhabamne ta'uu isaati. Jireenya kiyya keessatti kan ani argee fi hubadheen
alatti, seenaa milkaa'ina biyya keenyaa waggoota hedduu lakkoofsise
keessatti shoorri yaada ida'amuu ol aanaa akka ta'e hubachuun ulfaataa hin
ta'u. Seenaa keenya keessatti carraawwan nuti ittiin milkoofne hunduu
kallattiin yookiin al-kallattiin bu'aa milkaa'ina ida'amuuti.
Biyyoonni Awurooppaa muraasni imaammata babal'ifannaa gita bittaatiin
geggeeffamanii, biyyoota qaqqaban yookiin ga'an hunda yeroo gabaabaa
keessatti qirchachuun harka ofii keessa yeroo galfatan, nuti ammoo humna
weeraraa Xaaliyaanii saffisaan gombisuu kan dandeenye sababa ida'amneefi
dha. Waa'ee humnaa fi anniisaa ida'amuu gaarreen Adiwa caalaa ragaa kan
ta'u hin jiru.
Umurii daa'imummaa kootiin waggoottan raayyaa ittisa biyyaa keessa
loltummaadhaan hojjachaa turetti carraa bakkeewwan biyya keenyaa hunda
naanna'ee daaw'achuu fi carraa uummata irraa fagaatanii jiraachuu
argadheen ture. Barmaatiilee garaa garaa, duudhaalee,
sirnoota, aadaalee fi haala jiruu fi jireenya uummatichaa daaw'adheera.
Eenyummaan dhugaa dhala namaa ennaa ilaalamu dirree waraanaatti
waraanni wayita geggeeffamu taateewwan na mudatan muraasa keessatti
eenyummaa Itoophiyummaa daaw'achuu danda'eera. ltoophiyaanonni waldanda'uun,
jaalalaan, ollummaan qofa osoo hin taane eenyummaa
obbolummaa isaaniitiin akka gargar hin baanetti walitti hidhamanii kan
uumaman, akka gargar hin baanetti kan wal jaal'atanii fi kan wal-makani dha.

Faallaa aadaa ida'amuu gaarii qabnuutiin ala, jibbaan, haaloodhaan;
akkasumas, sababa shaakala xaxanii wal-kuffisuu keenyaatiin addunyaa
gubbaatti biyya keenya fakkeenya hiyyummaa fi duubatti-hafummaa
taasifnee jirra. Dacheen ishee dirree waraanaa fi dhiigaa, uummanni ishees
fakkeenya godaantotaa akka ta'an taasifneerra. Wal-tumsuu dhabuun, waldeeggaruu dhabuun; akkasumas, wal-jaalachuu dhabuun eenyummaa
keenya salphinaaf; biyya keenya maraammartoo uraa lilmoo keessaa hin
baanee fi jeequmsa hamaa keessa galchinee jirra. Karaan baay'ee rakkisaan
kun afaan bool'aa irra ga'uu isaatiin osoo hin furamin, dhidhima rakkoo

Kitaabni kun Itoophiyaa keessatti kuusaa mana

kitaabaa biyyooleessaatti, yunivarsiitii Finfinnee

keessatti dhaabbata qu'annaa fi qorannootti,

akkasumas kongirasii mana kitaabaa Ameerikaatti

kan galmaa'e dha.

Ilaalchi ida'amuu keessa kiyyatti erga bilchaataa dhufee booda, qooqa kiyya

keessaa erga burqee fi wayita ani namoota biraatiif qooduu eegalee kaasee

sadarkaa amma irra jiru kana kan ga'e kunoo yaadaa fi ilaalchuma

ida'amuutiini. Ilaalchi ida'amuu akka gabbatu, akka bal'atuu fi haala

waliigalaatiin jireenya dhuunfaa fi hawaasummaa hammachuu bifa

danda'uun boca sirrii akka qabaatuuf, yaada isaa fudhachuun, babal'isuun,

qeequu fi gabbisuun kan na deeggaran hiriyoota kiyya, waa'iloota hojii fi

jaalleewwan qabsoo galateeffachuun barbaada. Akkasumas, kitaaba kana

haala kanaan akka qophaa'u wixinee isaa dubbisuun, gabbisuu fi gulaaluun

kanneen deeggarsa naa taasisan, aanteewwan koo hunda nan

galateeffadha.

Waa hubachuu bira yeroo ani hin ga'inii fi bara ijoollummaa wayita ani waa ifatti

hin hubanne sanatti, wal-utubuu fi walitti dhufeenya irraa haala olfagoo ta'een,

hidhatni humnoota uumamaa fi wal-keessa jiraachuun isaanii sammuu

koo daa'imummaa irratti barreeffame. Barsiiftuun kiyya waa'ee

ida'amuu na barsiifte uumama. Boronqiin ishee immoo Bashashaa - ganda

dhaloota koo; gabatee gurraachi immoo sammuu kiyya daa'imummaati.

Uumamni karaa Bashashaatiin sammuu kiyya daa'imummaa irratti waa

hedduu barreessiteetti. Bashashaan waan ijaan hin mul'anne dha.

Uumamaan lalistuu ta'uun ishee, biyyoon ishee uumama magariisa

ofirratti biqilchee, bishaan lagaa fi bokkaan samii irraa biyyoo ishee

gabbachiisee, bari'uu eeguudhaan biiftuun ganamaan baatu, bubbeen

baala garaa garaa keessa looyee darbu; wayita sanatti haalaan hubachuu

baadhus, ergaa guddaa bifa danuun uumaa tokko irraa madduun wal

duukaa akka bobba'an ta'uu isaa dhugaa jiru na keessatti barreessaa

turte. Boodarra guddadhee yeroo ani gaafadhu, dubbisee yoon

hubadhu, sagaleen humnoota uumamaa sun hundi walitti ida'amuun

jireenya biyya lafaa itti fufsiisuuf wal-faana akka hiriiranin hubadhe.

Yaadni ida'amuu waa'ee jireenyaa yaaduu wayita ani eegale irraa

jalqabee na faana guddate. Wayita ani daa'ima ture innis anuma faana

daa'ima; dargaggoomnan na faana dargaggoome; ammoo ga'eessa

ta'ee sadarkaa garaa garaatti itti-gaafatamummaa biyyaa wayita ani

fudhadhe na faana bilchaachuun, sadarkaa baay'ee ol-aanaatti biyya

koo biyya ani tajaajilaa jiruuf yaada ani filadhuuf ta'uu danda'eera.

Yaadni ida'amuu kan hunda keenyaati. Maddi isaas ta'e burqaawwan itti

burquun yaada kana gabbisan seenaa keenya bara baraa keessa kan

turanii fi jiran; aadaan biyya keenya keessa jiru garaa garaa ciniinsifatee

kan dhalee fi duudhaalee dhahannaan onnee uummata keenyaa ittiin

caqafame; bira darbees, seera uumaa fi uumamaa keessaa waan

maddeef rakkoowwan keenya bu'uuraaf furmaataa akka ta'u shakkii hin

qabu.

Yaadni ida'amuu ana keessatti bilchaatee bifa falaasamaa qabachaa kan

dhufe yeroo garaa garaatti dhaabbilee garaa garaa keessatti itti

gaafatamummaan wayita ani hojjachaa turetti yaadicha duudhaa

hoggansaa fi qaama aadaa ijaarsa dhaabbilee akka ta'u gochuu ergan

danda'ee booda dha. Keessattuu adeemsa hundeeffama ejensii

odeeffannoo nageenya biyyaa, akkasumas erga hundeeffamee booda

yeroo ani achi keessa turetti ( bara 1999 hanga 2002tti), yaadni ida'amuu

furtuu duudhaa dhaabbilee akka ta'u; haaluma kanaan, dhaabbileen

garaa garaa biyya keessaa fi biyya alaa jiranis, yaaduma ida'amuu

kanaan akka ilaalamuu fi qoratamuu danda'an hubachuu fi arguu

danda'eera.

Jiddu-Gala Saayinsii fi Teekinooloojii; akkasumas, Ministeera Saayinsii fi

Teekinooloojii keessa wayita ani turetti ida'amuun duudhaa furtuu dhaabbatichaa, yaada furtuu aadaa fi qunnamtii dhaabbilee ta'ee akka

mul'atu gochuu danda'eera. Turtii kiyya dhaabbilee kanneen keessa turetti,

yaadichi gamtaa fi abdii uumuudhaan, hojjattoonni dhaabbatichaa

kaka'umsa guddaadhaan halkanii fi guyyaa akka hojjatanii fi miira jaalala

biyyaatiin gahee mataa isaanii akka qumaachan gochuu danda'uu isaa

qabatamaadhaan arguu danda'eera.

Ijoollummaa kiyya irraa eegalee, mana barumsaa fi bu'aa-ba'ii jireenyaa irraa

beekumsaa fi dandeettii ani argadheen, wanti guddaa ani hubadhe yoo

jiraate, humnaa fi anniisaa ida'amuutiin rakkoon jireenya hin furamne,

riqichi qormaataa hin ce'amne, rakkoon hamaa danqaa namatti ta'u akka hin

dadhabamne ta'uu isaati. Jireenya kiyya keessatti kan ani argee fi hubadheen

alatti, seenaa milkaa'ina biyya keenyaa waggoota hedduu lakkoofsise

keessatti shoorri yaada ida'amuu ol aanaa akka ta'e hubachuun ulfaataa hin

ta'u. Seenaa keenya keessatti carraawwan nuti ittiin milkoofne hunduu

kallattiin yookiin al-kallattiin bu'aa milkaa'ina ida'amuuti.

Biyyoonni Awurooppaa muraasni imaammata babal'ifannaa gita bittaatiin

geggeeffamanii, biyyoota qaqqaban yookiin ga'an hunda yeroo gabaabaa

keessatti qirchachuun harka ofii keessa yeroo galfatan, nuti ammoo humna

weeraraa Xaaliyaanii saffisaan gombisuu kan dandeenye sababa ida'amneefi

dha. Waa'ee humnaa fi anniisaa ida'amuu gaarreen Adiwa caalaa ragaa kan

ta'u hin jiru.

Umurii daa'imummaa kootiin waggoottan raayyaa ittisa biyyaa keessa

loltummaadhaan hojjachaa turetti carraa bakkeewwan biyya keenyaa hunda

naanna'ee daaw'achuu fi carraa uummata irraa fagaatanii jiraachuu

argadheen ture. Barmaatiilee garaa garaa, duudhaalee,

sirnoota, aadaalee fi haala jiruu fi jireenya uummatichaa daaw'adheera.

Eenyummaan dhugaa dhala namaa ennaa ilaalamu dirree waraanaatti

waraanni wayita geggeeffamu taateewwan na mudatan muraasa keessatti

eenyummaa Itoophiyummaa daaw'achuu danda'eera. ltoophiyaanonni waldanda'uun,

jaalalaan, ollummaan qofa osoo hin taane eenyummaa

obbolummaa isaaniitiin akka gargar hin baanetti walitti hidhamanii kan

uumaman, akka gargar hin baanetti kan wal jaal'atanii fi kan wal-makani dha.

Faallaa aadaa ida'amuu gaarii qabnuutiin ala, jibbaan, haaloodhaan;

akkasumas, sababa shaakala xaxanii wal-kuffisuu keenyaatiin addunyaa

gubbaatti biyya keenya fakkeenya hiyyummaa fi duubatti-hafummaa

taasifnee jirra. Dacheen ishee dirree waraanaa fi dhiigaa, uummanni ishees

fakkeenya godaantotaa akka ta'an taasifneerra. Wal-tumsuu dhabuun, waldeeggaruu dhabuun; akkasumas, wal-jaalachuu dhabuun eenyummaa

keenya salphinaaf; biyya keenya maraammartoo uraa lilmoo keessaa hin

baanee fi jeequmsa hamaa keessa galchinee jirra. Karaan baay'ee rakkisaan

kun afaan bool'aa irra ga'uu isaatiin osoo hin furamin, dhidhima rakkoo